T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2984
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1938
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Yazarlar
Prof.Dr. Hüseyin BA⁄CI, Arda AKÇ‹ÇEK (Ünite 1)
Doç.Dr. M. Murat ERDO⁄AN, Arda AKÇ‹ÇEK (Ünite 2)
Doç.Dr. M. Murat ERDO⁄AN, Deniz AYDINLI (Ünite 3, 7)
Doç.Dr. M. Murat ERDO⁄AN, Mustafa KOCAAY (Ünite 4)
Prof.Dr. Hüseyin BA⁄CI, Mustafa KOCAAY (Ünite 5)
Prof.Dr. Hüseyin BA⁄CI, Sab›r GÜLER (Ünite 6)
Doç.Dr. M. Murat ERDO⁄AN (Ünite 8)
Editörler
Doç.Dr. Kemal YAKUT
Doç.Dr. M. Murat ERDO⁄AN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Doç.Dr. Murat Ataizi
Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flmanlar›
Emine Koyuncu
Gözde Metin
Grafiker
Ayflegül Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Türk D›fl Politikas›-II
ISBN
978-975-06-1644-0
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vi
So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas› ...............................
2
1. ÜN‹TE
1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›.................................... 26
2. ÜN‹TE
1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›.................................. 54
3. ÜN‹TE
SO⁄UK SAVAfi’IN ANLAMI .........................................................................
Türkiye Aç›s›ndan So¤uk Savafl’›n Anlam› ..................................................
SO⁄UK SAVAfi SONRASI ULUSLARARASI ORTAMIN GENEL HATLARI ..
SO⁄UK SAVAfi SONRASI TÜRK DIfi POL‹T‹KASININ GENEL HATLARI..
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
TÜRK‹YE-AVRUPA TOPLULU⁄U (AT) ‹L‹fiK‹LER‹ .....................................
TÜRK‹YE - ABD / NATO ‹L‹fiK‹LER‹...........................................................
Körfez Savafl› ve ABD ile ‹liflkiler ................................................................
Türkiye ve NATO ..........................................................................................
TÜRK‹YE’N‹N KAFKASYA VE ORTA ASYA POL‹T‹KASI ...........................
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ‹liflkiler .................................................
“ÖNCE RUSYA” (RUSSIA FIRST) POL‹T‹KASI VE TÜRK‹YE......................
TÜRK‹YE’N‹N BALKANLAR POL‹T‹KASI.....................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
GÜMRÜK B‹RL‹⁄‹ EKSEN‹NDE AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER .............
Gümrük Birli¤i Ekseninde Avrupa Birli¤i ile ‹liflkilerin Zemini .................
Gümrük Birli¤i Ekseninde Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler .................................
1993-1996 DÖNEM‹ ABD ‹LE ‹L‹fiK‹LER .....................................................
BOSNA SAVAfiI EKSEN‹NDE BALKANLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER .........................
Di¤er Balkan Ülkeleriyle ‹liflkiler .................................................................
Bulgaristan ...............................................................................................
Arnavutluk ...............................................................................................
Makedonya ..............................................................................................
YEN‹ DÖNEMDE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER VE NATO ................................
Birleflmifl Milletler..........................................................................................
NATO .............................................................................................................
YUNAN‹STAN ‹LE ‹L‹fiK‹LER VE KIBRIS SORUNU ...................................
Yunanistan .....................................................................................................
K›br›s ..............................................................................................................
ORTA DO⁄U ‹LE ‹L‹fiK‹LER .......................................................................
RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER ..................................
Rusya ile ‹liflkiler ...........................................................................................
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ‹liflkiler .................................................
Azerbaycan ...................................................................................................
Ermenistan .....................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
3
8
10
15
20
21
22
23
24
24
27
33
33
37
38
40
42
44
47
49
50
50
51
52
55
55
56
60
62
65
65
66
66
67
67
68
69
69
71
72
76
76
77
79
80
83
87
88
88
88
iv
‹çindekiler
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
4. ÜN‹TE
1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas› .......... 92
YUNAN‹STAN VE KIBRIS ‹LE ‹L‹fiK‹LER .....................................................
Yunanistan ile ‹liflkiler ..................................................................................
K›br›s Politikas›..............................................................................................
REFAH-YOL ‹KT‹DARI VE DIfi POL‹T‹KADA ÇEfi‹TL‹L‹K .........................
ABD ve ‹srail ile ‹liflkiler...............................................................................
D-8: Geliflmekte Olan 8 Ülke .......................................................................
AB’N‹N GELECEK PLANI: GÜNDEM 2000 ..................................................
LÜKSEMBURG Z‹RVES‹ VE AB ‹LE KR‹Z....................................................
Lüksemburg Zirvesi’ne Do¤ru ......................................................................
13-14 Aral›k Lüksemburg Zirvesi ve Yank›lar› ............................................
Lüksemburg Zirvesi Sonras›..........................................................................
‹lerleme Raporu-1998....................................................................................
TERÖR, SU VE SUR‹YE.................................................................................
Abdullah Öcalan’›n Yakalanmas› .................................................................
ALMANYA’DA ‹KT‹DAR DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹: KOHL, SCHRÖDER, FISCHER.....
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
5. ÜN‹TE
93
93
95
97
98
98
100
102
102
102
107
108
109
111
112
115
118
119
120
121
122
123
Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl
Politikas› (1999-2001) .............................................................. 124
YUNAN‹STAN ‹LE KR‹Z SONRASI REHAB‹L‹TASYON DÖNEM‹ ..............
Yunanistan ile Kriz Sonras› Rehabilitasyon Dönemi Ortam›......................
Yunanistan ile Kriz Sonras› Rehabilitasyon Dönemi...................................
‹smail Cem ve Yorgo Papandreou’nun Etkisi .............................................
DEPREMLER VE DEPREM D‹PLOMAS‹S‹.....................................................
AVRUPA’YA YAKINLAfiMA ÇABALARI: CLINTON VE SCHRÖDER
FAKTÖRÜ ......................................................................................................
ABD ve Clinton’›n Türkiye’nin AB ile ‹liflkilerine Etkisi.............................
Almanya ve Schröder’in Türkiye’nin AB ile ‹liflkilerine Etkisi ...................
HELS‹NK‹ Z‹RVES‹ VE TÜRK‹YE’N‹N AB’YE ADAYLIK STATÜSÜ ...........
‹lerleme Raporu 1999 (13 Ekim 1999) .........................................................
AG‹T Zirvesi (16 - 18 Kas›m 1999) ..............................................................
Helsinki Zirvesi (11-13 Aral›k 1999) ............................................................
Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi (KOB) (8 Mart 2001) ...........................................
Nice Zirvesi (7-8 Aral›k 2000) ......................................................................
Ulusal Program-2001 (19 Mart 2001) ...........................................................
TÜRK‹YE’DE MAL‹ VE S‹YAS‹ KR‹Z............................................................
11 EYLÜL SALDIRILARI’NIN TÜRK DIfi POL‹T‹KASINA ETK‹LER‹ ...........
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
6. ÜN‹TE
89
90
125
125
126
127
129
132
132
134
137
138
139
139
144
146
146
148
149
153
156
157
158
159
AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk
D›fl Politikas› (2002-2007) ....................................................... 160
3 KASIM 2002 SEÇ‹MLER‹ VE TÜRK DIfi POL‹T‹KASI ...............................
12-13 ARALIK 2002 KOPENHAG Z‹RVES‹ SÜREC‹.....................................
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi Öncesi Geliflmeler ............................
Kopenhag Zirvesi Öncesinde K›br›s Sorunu - ANNAN PLANI ..................
161
163
163
165
v
‹çindekiler
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi: “Tarih ‹çin Tarih” Karar› .................
TÜRK‹YE-ABD ‹L‹fiK‹LER‹ VE 1 MART 2003 TEZKERES‹ ..........................
KOPENHAG Z‹RVES‹’NDEN MÜZAKERELERE ...........................................
K›br›s’›n Yeniden Gündeme Gelmesi .........................................................
Annan Plan› ‹çin K›br›s’ta Referandum: 24 Nisan 2004..............................
Referandum Sonras›nda BM ve AB’nin Tavr› ..............................................
Türkiye-AB ‹liflkileri: 2004-2006 ..................................................................
TÜRK‹YE’N‹N AB’YE KATILIM MÜZAKERELER‹ ........................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
169
172
176
178
181
181
182
186
188
190
191
191
192
AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl
Politikas›: 2007-2011................................................................ 194
2007-2011 DÖNEM‹ TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA GENEL ‹LKELER VE
TEMEL KAVRAMLAR.....................................................................................
ABD ‹LE ‹L‹fiK‹LER........................................................................................
AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER ..................................................................
RUSYA ‹LE ‹L‹fiK‹LER....................................................................................
ORTA DO⁄U ‹LE ‹L‹fiK‹LER.........................................................................
Suriye ile ‹liflkiler...........................................................................................
‹ran ile ‹liflkiler ..............................................................................................
Irak ile ‹liflkiler ..............................................................................................
‹SRA‹L ‹LE ‹L‹fiK‹LER.....................................................................................
Davos Krizi ....................................................................................................
Mavi Marmara Operasyonu ..........................................................................
AVRASYA, ORTA ASYA VE KAFKASLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER ...........................
BALKANLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER ..........................................................................
AFR‹KA VE TÜRK DIfi POL‹T‹KASI .............................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
195
197
201
205
207
208
210
212
213
214
215
217
218
219
221
224
225
225
226
229
Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras›
Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri .............................. 230
TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA DE⁄‹fi‹M VE SÜREKL‹L‹K .............................
Türk D›fl Politikas›n›n Süreklilik Unsurlar› ..................................................
1990-1993 DÖNEM‹ TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA YEN‹
ORYANTASYON DÖNEM‹ ..........................................................................
1993 SONRASINDA “YEN‹DEN AVRUPA”
POL‹T‹KALARINDA YO⁄UNLAfiMA, BEKLENT‹LER,
KR‹ZLER, ÇATIfiMALAR ................................................................................
TÜRK‹YE-AB ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹ DÖNEM VE TÜRK
DIfi POL‹T‹KASININ ÖNCEL‹KLER‹: 1997-1999 ..........................................
2002 SONRASI TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA DE⁄‹fi‹M
TARTIfiMALARI ..............................................................................................
2007 SONRASINDA STRATEJ‹K DER‹NL‹K VE ÇOK
YÖNLÜ DIfi POL‹T‹KA DÖNEM‹ .................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
7. ÜN‹TE
231
234
236
238
242
243
247
253
255
256
258
259
260
8. ÜN‹TE
vi
Önsöz
Önsöz
So¤uk Savafl›n sona erdi¤i kabul edilen 1990 sonras›ndaki dönemi ele alan elinizdeki Türk D›fl Politikas›-II kitab›, bu dönemi aç›klamak konusunda mütevazi
bir çabay› ortaya koymaktad›r. Zira çal›flmada, çok yak›n bir dönem ele al›nd›¤›
için, akademik aç›dan içinde önemli riskler bar›nd›rmaktad›r. Konuyla ilgili literatürün yeterince zenginleflmemesi, çok h›zl› ve ayn› zamanda karmafl›klaflan geliflmeler ve yazarlar ellerinden gelen titizli¤i gösterseler de çok yak›n dönemi de¤erlendirmenin objektif bir biçimde aktarma konusunda ortaya ç›kan sorunlar, bu kitab›n risklerini de aç›klamaktad›r.
Oldukça zor, karmafl›k ve çok kimlikli bir co¤rafyada, üstelik son derece
önemli bölgesel bir aktör olarak yer alan Türkiye’nin d›fl politikas›n›n geleneksel
“yurtta bar›fl dünyada bar›fl” ilkesi ve “muas›r medeniyet seviyesinin üzerine ç›kma” hedefi asl›nda, So¤uk Savafl sonras›nda da büyük ölçüde varl›klar›n› sürdürmüfltür. Ancak yeni dönem, ideolojik kamplar›n basitlefltirdi¤i So¤uk Savafl dönemi d›fl politika alan›n›n çok daha karmafl›klaflt›¤›, çeflitlendi¤i ve h›zland›¤› bir dönem anlam›na gelmektedir. Bu dönemde d›fl politika süreci iç politika ile çok daha fazla iç-içe geçmifl, d›fl politika yap›m sürecindeki devlet tekeli de ciddi sars›nt› geçirerek sivil toplum, ekonomi, sosyal medya vb unsurlarla çeflitlenmifltir.
Berlin Duvar›n›n y›k›lmas› sembolü ile adeta özdeflleflen, dönemin ABD Baflkan› George Bush’un “yeni dünya düzeni” olarak tan›mlad›¤›, yeni “aç›k” ve “duvars›z” dünyada, “bar›fl” ve modernleflme” üzerine bina edilmifl olan Türk d›fl politikas›n›n temel ilkeleri de¤iflmese de, bu dönemde nas›l bir rol al›naca¤›na iliflkin yaklafl›m ve politikalar farkl›laflabilmifltir. Elinizdeki kitap bu süreci daha iyi
analiz edebilmek bak›m›ndan kronolojik olarak haz›rlanm›fl ve Türk d›fl politikas›n› bu süreçte önemli ölçüde etkileyen aflama ve olaylar üzerinden bölümlendirilmifltir.
Kitab›n Prof.Dr. Hüseyin Ba¤c›-Arda Akçiçek taraf›ndan yaz›lan “So¤uk Savafl
Sonras› Türk D›fl Politikas›” bafll›kl› girifl bölümünde, So¤uk Savafl dönemi Türk
d›fl politikas› özetlenmifl ve yeni dönemin nas›l bir birikimi devrald›¤› konusu analiz edilmifltir. “1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›” bafll›kl› bölüm genel olarak
So¤uk Savafl›n hemen sonras›ndaki geliflmeleri ele al›yor. Doç.Dr. M. Murat Erdo¤an-Arda Akçiçek taraf›ndan haz›rlanan bu bölümde ABD’nin Irak’a müdahalesi,
Turgut Özal liderli¤indeki Türkiye’nin d›fl politikadaki beklentileri ve tarz›, yeni
aç›lan dünyada Türkiye’nin Türk Cumhuriyetlerle olan iliflkileri ve Türkiye’nin Bat› dünyas› için yeni anlam› tart›fl›lmaktad›r. Bu bölüm, AB’nin bu dönemde kendi
iç geliflmelerini ve Türkiye’nin AB’ye ilgisi konular›n› da ele al›yor. Doç.Dr. M.
Murat Erdo¤an-Deniz Ayd›nl› taraf›ndan kaleme al›nan üçüncü bölüm “19931996 Dönemi Türk D›fl Politikas›” bafll›¤›n› tafl›yor ve Türkiye’nin Orta Asya ve
Kafkaslar politikas›ndaki t›kanma ve yeniden AB politikalar›na dönüflün gerekçeleri, özellikle de Gümrük Birli¤i süreci ele al›n›yor. Dördüncü bölüm “1997’den
Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›” bafll›¤› alt›nda Türkiye’nin AB politikas›n›n, üstelik yeni gerçekleflen ve Türkiye’de çok beklenti yaratan Gümrük Birli-
Önsöz
¤i’nin hemen ard›ndan AB ile yaflad›¤› krizlere ayr›lm›flt›r. Bu dönemde Türkiye’nin AB’nin geniflleme süreci d›fl›na kalmama konusundaki çabalar› da bölümde de¤erlendirilmektedir. Doç.Dr. M. Murat Erdo¤an-Mustafa Kocaay taraf›ndan
kaleme al›nan bölümde ifade edildi¤i gibi, Türkiye’de büyük tepki ve hayal k›r›kl›¤› yaratan geliflmelerin oldu¤u bu y›llar, Türk iç politikas›n›n da oldukça sorunlu bir dönemine denk gelmektedir. Prof.Dr. Hüseyin Ba¤c›-Mustafa Kocaay taraf›ndan yaz›lan “Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Programa Türk D›fl Politikas› 19992001” ünitesinde ise Türkiye’nin AB’ye eklemlenmesi süreci de¤erlendirilmektedir. Burada Almanya’daki iktidar de¤iflimi, Bill Clinton liderli¤indeki ABD’nin verdi¤i destek, Abdullah Öcalan’›n yakalanmas› süreci, “deprem diplomasisi” arac›l›¤› ile Yunanistan ile kurulan iliflkiler ve bütün bunlar›n sonunda AB aday ülkesi
statüsünün Helsinki Zirvesinde tan›nmas› ele al›nmaktad›r. Prof.Dr. Hüseyin Ba¤c›-Sab›r Güler taraf›ndan ele al›nan “AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar› Türk
D›fl Politikas›, 2002-2007” ünitesi ise yak›n dönem Türk d›fl politikas›n›n esaslar›n›n belirlendi¤i AK Parti iktidar›n›n bafllang›c›ndan AB ile üyelik müzakerelerine
kadar olan süreç ele al›nmaktad›r. Burada AB konusundaki çal›flmalar, ABD ile
yaflanan 1 Mart Tezkeresi krizi, K›br›s-Annan Plan› süreci, Kopenhag Kriterleri konusundaki çal›flmalar ve di¤er d›fl politik geliflmeler ele al›nm›flt›r. AK Parti’nin
2007 sonras›ndaki politikalar›n›, özellikle de “stratejik derinlik” ve “komflularla 0
(S›f›r) sorun politikas›”n›n de¤erlendirildi¤i “AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl
Politikas›: 2007-2011” ise Doç.Dr. M. Murat Erdo¤an-Deniz Ayd›nl› taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Son bölüm ise So¤uk Savafl sonras› Türk D›fl Politikas›n›n genel
bir de¤erlendirilmesine ayr›lm›flt›r. Doç.Dr. M. Murat Erdo¤an taraf›ndan yaz›lan
bölüm, son 22 y›l›n esaslar›n›, özelliklerini ve ilkelerini aç›klamaya ve süreci özetlemeye çal›flmaktad›r.
Bu çal›flma; So¤uk Savafl Sonras› Türk d›fl politikas›n›n geliflmeleri ve özelliklerine yönelik baz› ipuçlar› vermeye çal›flan mütevazi bir çaba olarak de¤erlendirilebilir. Kitap; bar›fl, refah ve demokrasi içinde geliflecek daha iyi bir Türkiye için
çaba gösteren bütün d›fl politika yap›c›lar›na ve bu hedefler çerçevesinde kendisini gelifltirecek olan gençlere ithaf edilmifltir.
Bu çal›flman›n yap›lmas›n› öneren Say›n Rektör Prof.Dr. Davut Ayd›n baflta olmak üzere ve çal›flman›n her aflamas›nda bizlere yard›mc› olan AÖF’ün özverili
elemanlar›na flükran borçluyuz. Ayr›ca çal›flmam›z› çok uyumlu bir ekiple gerçeklefltirmenin de mutlulu¤unu yafl›yoruz. Do¤rudan eme¤i geçen de¤erli hocam›z
Say›n Prof.Dr. Hüseyin Ba¤c› ve genç akademisyenler Arda Akçiçek, Deniz Ayd›nl›, Mustafa Kocaay, Sab›r Güler ile bizden her aflamada deste¤ini esirgemeyen Say›n Yrd.Doç.Dr. Elif Toprak’a ve özel olarak da Arma¤an Erdo¤an, Rüya Aysu Erdo¤an, Damla Yakut ve Esra Yakut’a sonsuz teflekkürler ederiz.
Editörler
Doç.Dr. Kemal YAKUT
Doç.Dr. M. Murat ERDO⁄AN
vii
1
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
So¤uk Savafl dönemini aç›klayabilecek,
So¤uk Savafl sonras› uluslararas› sistemin nas›l flekillendi¤ini ifade edebilecek,
Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras›ndaki uluslararas› durumunu aç›klayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Güç Dengesi Modeli
‹ki Kutuplu Sistem
So¤uk Savafl
Berlin Duvar›
•
•
•
•
Körfez Krizi
Orta Do¤u
Kafkaslar
Balkanlar
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
So¤uk Savafl Sonras›
Türk D›fl Politikas›
• SO⁄UK SAVAfi’IN ANLAMI
• SO⁄UK SAVAfi SONRASI
ULUSLARARASI ORTAMIN GENEL
HATLARI
• SO⁄UK SAVAfi SONRASI TÜRK DIfi
POL‹T‹KASININ GENEL HATLARI
So¤uk Savafl Sonras›
Türk D›fl Politikas›
SO⁄UK SAVAfi’IN ANLAMI
II. Dünya Savafl›, dünyadaki uluslararas› sistem aç›s›ndan bir k›r›lma noktas›d›r. Savafla kadar ulus-devletler aras›nda güç dengesi modeline göre örgütlenmifl uluslararas› sistem, bu savafltan sonra iki kutuplu sisteme dönüflmüfl ve savafl sonras› dönemden 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’nin (SSCB) da¤›lmas›na kadar olan dönemi kapsam›flt›r.
Güç dengesi modeli, temelde 18. ve 19. yy. Avrupa ulus-devlet modelini baz
alan ve bu devletler aras›nda ortaya ç›km›fl ululararas› sistemi tan›mlayan modeldir. Bu modele göre, uluslararas› siteme hakim belli bafll› ulus-devletler aras›nda
güçler aç›s›ndan bir denklik söz konusuyken hiçbirinin bir di¤erine sürekli üstünlü¤ü söz konusu de¤ildir. Bu sistemde, dengeleyici bir devlet vard›r ve bu devlet
aç›s›ndan önemli olan tek unsur dengenin bozulmamas›d›r. Keza, bu devletin sürekli bir dostu ya da düflman› yoktur; sadece devaml› ç›karlar› vard›r ve bu ç›karlar›n devaml›l›¤› güç dengesinin devam etmesine ba¤l›d›r. Zira, dengeleyici devlet
rolünü 18. ve 19. yy.da oynayan devlet ‹ngiltere’dir (Emeklier, 2010).
I. Dünya Savafl›’n›n patlak vermesi ve hemen ard›ndan II. Dünya Savafl›’n›n ç›kmas› uluslararas› sistemde bir geçifl döneminin yaflanmas›na yol açm›fl ve Avrupa d›fl›ndan bir güç olan Amerika Birleflik Devletleri’nin (ABD) uluslararas› sistemde etkin
bir aktör olarak ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Böylelikle bozulan güç dengesi
modelinden iki kutuplu sisteme geçilmifl, SSCB ile ABD aras›nda oluflan bloklaflma
uluslararas› sistemi kendilerinin bafl›n› çekti¤i iki kutuplu hâle getirmifl ve 1991 y›l›na kadar devam eden bu döneme literatürde So¤uk Savafl dönemi ad› verilmifltir.
‹ki kutuplu sistemde devletler ço¤unlukla rakip iki blok etraf›nda toplanm›fllard›r. Bu sistemde iki bloka da ait olmayan tarafs›z devletler de söz konusudur. Zamanla bu tarafs›z, yani iki bloka da ait olmayan ülkeler Ba¤lant›s›zlar Hareketi’ni
oluflturmufl ve neredeyse üçüncü bir blok hâline gelmifltir. Bu sistemde iki blokun
yan›s›ra uluslararas› sistemde üçüncü bir blok gibi rol oynayan bu devletletlerin
üye oldu¤u uluslararas› örgütler söz konusudur ve güç dengesi modelindeki “dengeleyici” devlet yerine “arabulucu” devlet/devletler vard›r. Bu arabuluculuk ise ço¤u zaman uluslararas› örgütler taraf›ndan üstlenilmektedir (Emeklier, 2010).
So¤uk Savafl, yaklafl›k 45 y›l boyunca dünya siyasetini belirleyen temel faktör
olmufltur. Bu dönem boyunca gerek ABD gerekse SSCB askerî, ekonomik ve siyasi karar ve süreçleri savafl›n konjonktürel boyutuna göre flekillendirmifl ve buna
göre bir uluslararas› siyaset takip etmifltir. ABD ve SSCB birbirlerinin yapt›¤› her
4
Türk D›fl Politikas›-II
ata¤a karfl›l›k vermifl ve bu iki devlet etraf›nda kutuplaflan di¤er devletler de bulunduklar› blokun politikas›na göre hareket etmifllerdir. Keza, dönemin d›fl politika tercihi olarak herhangi bir bloka göre hareket etmek bu ülkeler aç›s›ndan rasyonel görülmüfl ve özellikle de Avrupa’da bir bloka ait olmaman›n, yani tarafs›zl›k
politikas› yürütmenin uzun vadede zararl› sonuçlara yol açabilece¤i düflünülmüfltür. Bu genel düflüncenin aksine So¤uk Savafl döneminde asl›nda Bat› Bloku’na yak›n olsalar da tarihî, siyasi ya da co¤rafi gerekçelerle ‹sviçre, Avusturya, ‹sveç ve
Finlandiya ba¤›ms›z kalmay› tercih etmifllerdir. Yine Yugoslavya bu dönemde Do¤u Bloku’na yak›n güçlü bir Balkan ülkesi olarak her iki pakt›n da d›fl›nda kalarak,
“Ba¤lant›s›zlar Hareketi”nin öncülü¤ünü üstlenmifltir.
So¤uk Savafl döneminin k›sa bir özeti, ülkelerin bloklar alt›nda kendilerine güvence arama çabalar›n›n mant›¤›n› ortaya koymaktad›r. II. Dünya Savafl› sona erdi¤inde, SSCB bölgedeki en güçlü devlet olarak kalm›flt›r. Her ne kadar ABD savafl›n ancak sonunda Avrupa’da varl›¤›n› ortaya koysa da bu ülkenin savafla girmesi
bütün gidiflat› de¤ifltirmifl, önce Alman tehdidi sona erdirilmifl, ard›ndan da “yeni
dünya düzeninde” ABD, SSCB’nin karfl›s›nda ideolojik ve askerî bak›mdan güçlü
bir rakip olarak dünya siyasetinin baflat aktörü olmufltur. Bu dönemde Fransa ve
‹ngiltere gibi birçok Bat› Avrupa ülkesi güçlerini yitirmiflken ABD’nin liderli¤i ve
bu liderlik sonucunda Avrupa’n›n güvenli¤ini sa¤lama temelli ortaya ç›kan NATO’yla (North Atlantic Treaty Organisation) birlikte SSCB’ye karfl› çok yönlü bir savunma ve rekabet hatt› oluflturulmufltur. Bu dönemde ortaya ç›kan en önemli sonuçlardan biri bir önceki yüzy›l›n uluslararas› sisteminin egemeni olan ‹ngiltere’nin
So¤uk Savafl döneminde gücünü ve prestijini yitirmesi olmufltur. Bu durumu Öztürk flöyle özetlemektedir:
“‹ngiltere’nin ve ABD’nin yaklafl›m› önce Sovyetleri bir kutup olarak ortaya ç›karm›fl,
Sovyetlerin bir güç ve çekim merkezi olmas› da arkas›ndan ABD’yi karfl› kutbu oluflturup, kutbun merkezinde yer almaya itmifltir. [Yani] önce biri “öteki”ni, sonra da bu
öteki “di¤eri”ni oluflturmufl oluyor... Ancak dikkat edilmesi gereken nokta, her iki
kutbun da, “di¤eri” merkezli bir politikan›n ürünü olmalar›d›r...” (Öztürk, 2010)
‹deolojik kamplaflma, So¤uk Savafl döneminin en belirgin özelli¤i olarak ön
plana ç›kmaktad›r. Bu noktada ABD liderli¤indeki Bat› (Kapitalist) Bloku ile SSCB
liderli¤indeki Do¤u (Sosyalist) Bloku aras›ndaki mücadelenin temel alan› Avrupa
olmufltur. Yani asl›nda birisi Kuzey Amerika’da, di¤eri Avrasya’da yerleflik olan iki
büyük güç, mücadelelerini Avrupa’da sürdürmüfllerdir. Bu mücadele ideolojik ve
ekonomik oldu¤u kadar, bir askerî mücadele olarak da ortaya ç›km›flt›r. ABD ve
di¤er kapitalist ülkelerin 1949’da oluflturdu¤u NATO’ya, SSCB Do¤u Bloku ülkeleriyle oluflturdu¤u Varflova Pakt› ile karfl›l›k verince So¤uk Savafl yap›s› kurumsallaflm›flt›r. Bu durumun en sembolik ülkesi ise ortas›ndan ikiye bölünen Almanya
olmufltur. Bir taraf› Bat› (Federal) di¤er taraf› Do¤u (Demokratik) Almanya olarak
bölünen ve egemenli¤i paylafl›lan bu ülkenin 45 y›l iflgal alt›nda kalan baflkenti
Berlin’de Almanlar› birbirinden ay›ran ideoloji kadar 1961’de örülen ve 1989’da y›k›lan ünlü Berlin Duvar› bloklaflman›n çarp›c› bir göstergesi olmufltur. Japon kökenli, Amerikal› sosyolog ve siyaset bilimci Francis Fukuyama, bu durumu 1989’da
yazd›¤› makalesi ve 1992’deki kitab›nda “Tarihin Sonu” olarak niteliyor ve 1945’te
ideolojik temel üzerine oturtulan tarihin So¤uk Savafl sona erince sonunun geldi¤ini ve bunu mutlak bir biçimde Bat›n›n, liberal kapitalist sistemin kazand›¤›n› iddia ediyordu. Bu yaklafl›m çok tart›fl›lsa ve elefltirilse de iki bloklu sistemin çökmesi ile ideolojik tarih yaklafl›m›n›n da de¤iflti¤ine kuflku yoktur (Fukuyama, 1993).
5
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
So¤uk Savafl döneminde küresel bar›fl›n teminat› olarak kurulan Birleflmifl Milletler (BM) ise özellikle onu domine eden BM Güvenlik Konseyinin befl daimi üyesi ile (ABD, SSCB, Çin, ‹ngiltere, Fransa) güç dengesi sistemini de kurumsallaflt›rm›fl oluyordu. Bu sistem bütün dünya dengelerinin de¤iflmesine ve So¤uk Savafl’›n
1990’da sona ermesine ra¤men hâlâ devam ettirilmeye çal›fl›lmaktad›r.
Harita 1.1
So¤uk Savafl boyunca
Avrupa haritas›.
Kaynak:
http://www.oup.com/uk/
orc/bin/
internationalrelations/
books/maps/cold_war_
europe_1945_89.jpg
15.08.2012
So¤uk Savafl bir ekonomik, askerî ve siyasal çat›flma düzeni, ancak herfleyden
önce iki kutup aras›ndaki ideolojik mücadele demektir. Rusya’da 1917 Bolflevik
Devrimi’yle birlikte komünist bir sistem kurulmufl ve bir ideoloji olarak komünizm, devrim iktidar›n›n ideali haline dönüflmüfltür. Lenin’le bafllayan bu ideali
dünya düzeni hâline dönüfltürme heyecan› Rusya’y› öncelikle etraf›ndaki ülkeleri
kapsayacak flekilde bir Cumhuriyetler Birli¤i’ne dönüfltürmüfl ve sonuçta Do¤u Avrupa ile Kuzey ve Orta Asya’y› kapsayan bölgeyi içine alan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (SSCB) kurulmufltur. Lenin’den sonra iktidara gelen Stalin, bu heyacan› farkl› bir flekilde de olsa devam ettirmifl ve bu durum II. Dünya Savafl›’n›n
sonuna kadar asl›nda ne Bat› Avrupa’n›n ne de ABD’nin ilgisini çekmifltir. Ne var
ki savafl sonras› Hitler’in bir güç olarak ortadan kalkmas›, Almanya’n›n iflgal edilmesi ve Sovyet yay›lmac›l›¤›n›n Bat› Avrupa içlerine do¤ru ilerlemesi durumu de¤ifltirmifltir. Bu durumdan endiflelenen ve tarihsel olarak kapitalist sisteme, liberal
toplum düzenine sahip olan ABD, ‹ngiltere ve Fransa geniflleyen ‘komünist tehlike’ karfl›s›nda önlem almaya çal›flm›flt›r. Böylelikle savafl boyunca Almanlara karfl›
müttefik olmufl bu dört ülke iki kutba ayr›lm›fl (SSCB karfl›s›nda ABD, ‹ngiltere ve
Fransa) ve baflta ideolojik olmak üzere ekonomik, siyasal ve askerî aç›dan bloklaflma süreci bafllam›flt›r.
Baflta ‹ngiltere olmak üzere, kapitalist dünyan›n Bolflevik Devrimi’nden rahats›zl›k duymas› ve buna ba¤l› olarak bloklaflma süreci daha I. Dünya Savafl› döne-
Bolflevik Devrimi, Ekim
Devrimi ya da Rus Devrimi
olarak da bilinen, Jülyen
Takvimi’ne göre 24 Ekim
1917’de (Miladi 6 Kas›m
1917) bafllayan, Çarl›k Rusya
iktidar›n›n Lenin liderli¤indeki
Bolflevikler taraf›ndan ele
geçirilmesi sonucu SSCB’nin
kurulufl sürecini bafllatan
olaylar dizisidir. 1917’de
Çarl›k ortadan kald›r›lsa da
Bolfleviklerle Monarfli yanl›s›
(hatta zaman zaman Bat›l›
güçlerden örne¤in
‹ngilizlerden destek alan)
Beyaz Ordu aras›nda 1918’de
bafllayan iç savafl 1922’de
sona ermifl, iç savafl›n galibi
Bolflevikler SSCB’yi kurmufltur.
6
Türk D›fl Politikas›-II
Berlin Duvar›, 1961 y›l›nda
Demokratik (Do¤u) Almanya
vatandafllar›n›n Federal
(Bat›) Almanya’ya
kaçmalar›n› önlemek
amac›yla Demokratik
Almanya taraf›ndan
yapt›r›lan, 1989 y›l›nda
Demokratik Almanya
vatandafllar›n›n Bat›’ya
geçifllerinin serbest
b›rak›lmas›yla ifllevini yitiren
ve ayn› y›l y›k›lmas›na karar
verilen 46 km
uzunlu¤undaki duvar.
Foto¤raf 1.1
Berlin Duvar›
Kaynak:
http://berlinwall.org/bilder/b_
mur5.jpg
5.08.2012
minde kendini göstermifltir. Hatta ‹ngiltere Bolfleviklere karfl› savaflan Beyaz Ordu’yu aç›kça desteklemekten çekinmemifltir. Ancak So¤uk Savafl döneminde iki
bloklu sistem bak›m›ndan en önemli konu Almanya’n›n iflgali esnas›nda gündeme
gelmifl ve savafl sonras›nda SSCB’nin Do¤u Avrupa’ya yönelmesi ile ABD öncülü¤ünde bloklaflman›n ilk önemli ad›m› 1949 y›l›nda NATO’nun kurulmas›yla at›lm›flt›r. ABD ile Kanada’n›n kapitalist Avrupal› ülkeler ile birlikte oluflturdu¤u NATO,
temelde Bat› Avrupa’n›n savunmas› amac›yla bir askerî ifl birli¤i olarak kurulmuflsa da bu durum yaln›zca askerî ifl birli¤i ile s›n›rl› kalmam›fl, bu örgüt ‘komünist
tehlike’ karfl›s›nda ideolojik mücadele de vermifltir. SSCB’nin NATO’nun kurulmas›na verdi¤i karfl›l›k 1955’te sekiz sosyalist ülkenin kat›l›m›yla (SSCB, Arnavutluk,
Romanya, Demokratik [Do¤u] Almanya, Bulgaristan, Çekoslavakya, Macaristan ve
Polonya) kurulan Varflova Pakt› olmufl ve paktla sosyalist ülkeler aras›ndaki ba¤lar›n ve ifl birli¤inin artt›r›lmas› amaçlanm›flt›r. Bu iki örgütün kurulmas›, asl›nda bir
anlamda hem bloklaflman›n hem de iki kutuplu sistemin tescillenmesi anlam›na
gelmifl, 1961 y›l›nda yap›lan Berlin Duvar› ise bu bölünmenin dramatik bir simgesi olmufltur. Belki de en güzel tan›mlamas›n› “Utanç Duvar›” ile Türkçede bulan
Berlin Duvar› sadece iki bloku de¤il, ayr›ca ayn› toplumun iki ayr› ideoloji ile bölünmesinin ifadesi olmas›yla da son derece önemlidir.
Varflova Pakt›’n›n kurulmas›ndan sonra iki blok aras›ndaki rekabet daha da
sertleflmeye bafllam›fl ve her atak bir karfl› ata¤a neden olmufltur. Yar›fl, öncelikle
iki alanda gerçekleflmifltir: Avrupa’daki nüfuz alan›n›n geniflletilmesi ve nükleer
teknolojide (silahlar ve en uzun menzile ulaflabilecek füze rampalar›) öne geçme.
Bu rekabet 1962 y›l›nda Küba Krizi’yle birlikte iki blok aras›nda nükleer bir savafl›n efli¤ine kadar gelinmesine neden olmufltur. Bu krizde, ABD ve SSCB karfl›l›kl›
olarak güçlerini gördükten sonra, So¤uk Savafl’›n artan geriliminin her iki taraf› da
tahrip etme potansiyelinden hareketle -bu durum “dehflet dengesi” ad›yla da tan›mlanm›flt›r- her iki blok da strateji de¤ifltirmeye karar vermifltir. Örne¤in nükleer
bir savafl tehlikesini azaltmak için iki baflkent aras›nda “k›rm›z› hat” ad› verilen direk telefon hatt› da bu vesile ile kurulmufltur. Ne var ki nükleer güçlerdeki denge
durumu savafl›n bitmesi anlam›na gelmemifl, hatta iki kutup aras›ndaki gerilim çeflitlenerek ve artarak devam etmifltir. Ancak ABD’nin SSCB’nin nükleer gücündeki
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
geliflmeden çekinerek NATO Anlaflmas›nda de¤iflikli¤e gitmesi, Fransa baflta olmak üzere Bat› Avrupa’l› ülkeleri rahats›z etmifl ve Fransa 1966 y›l›nda NATO’nun
askerî kanad›ndan ayr›larak derhal kendi nükleer silah›n› üretmeyi, böylece
SSCB’den gelecek tehdidi ABD’ye ba¤›ml› olmaks›z›n giderme çabas› içine girmifltir. Fransa ayn› dönemde ABD’den ba¤›ms›z, “Avrupal›” bir siyasal birlik ve savunma örgütü için de çabalar›n› artt›rm›flt›r. Fransa’n›n ABD’ye güveni s›n›rl› tutan ve
daha “Avrupal› bir Avrupa” politikas› hâlâ belirli ölçülerde kendisini korumaktad›r.
1970’li y›llar dünya siyasetinin yavafl yavafl de¤iflmeye bafllad›¤›, ‹ngiltere ve
Fransa gibi Bat› Avrupa ülkelerinin yeniden geliflmeye, Japonya gibi Uzak Do¤u
ülkelerinin büyüyen ekonomileriyle uluslararas› sistem içinde ayr› bir güç olarak
ortaya ç›kmaya bafllad›¤› bir dönemdir. Bu dönemde kapitalist ekonomi dünya genelinde hakim ekonomi modeli olarak yerini sa¤lamlaflt›rmaya bafllam›flt›r. Öte
yandan her iki blokun liderleri olan ABD ve SSCB çeflitli iç ve d›fl politik nedenlerden ötürü y›pranmaya bafllam›fl, bu da kat› blok politikalar›n›n esnemeye bafllamas›na neden olmufltur. Özellikle sosyalist ülkelerde ekonomilerin kötü gidiflat› ve
sosyalist ekonomilerin kapitalist ekonomilerle bafl edememeye bafllamas› So¤uk
Savafl’›n yörüngesini büyük ölçüde de¤ifltirmifltir. Yine 1970’lerin sonunda ABD
Baflkan› Jimmy Carter, SSCB’yi yumuflak karn›ndan vurmak için uluslararas› çapta
bir insan haklar› kampanyas› bafllatm›fl, ard›ndan SSCB’ye karfl› bir ‹slam kalkan›
oluflturma plan›na giriflilmifl ve ›l›ml› ‹slam’dan bir ‘Yeflil Kuflak’ oluflumunu ilan
etmifltir. 1980’de Carter, “Carter Doktrini” olarak literatüre geçen yeni bir doktrin
ilan ederek, Basra Körfezi’ndeki petrol alanlar›na yap›lacak bir sald›r›n›n ABD’nin
ç›karlar›na yap›lm›fl bir sald›r› olarak kabul edilece¤ini aç›klam›flt›r.
ABD taraf›ndan SSCB’nin da¤›lmas›na büyük etkisi olan esas strateji Baflkan Ronal Reagan taraf›ndan belirlenmifltir. Buna göre ABD dünyadaki tüm anti-komünist
hareketlere destek verece¤ini aç›klam›fl ve Y›ld›z Savafllar› Projesi’ni ortaya atm›flt›r. Bu projeye göre karfl›l›kl› mahvolma esas›na dayanarak bir cayd›r›c›l›k etkisi yarat›lacakt›. Yani, nükleer silahlar kullan›m aflamas›nda yok edilecek, düflman
füzeleri uzaya yerlefltirilen lazer benzeri silahlarla etkisiz hâle getirilecekti. Dolay›s›yla SSCB yeni sald›r› füzeleri yapmaktan vazgeçecek ve topyekûn bir silahs›zlanma sa¤lanabilecekti. SSCB’nin bu proje ile yar›flabilme imkan› yoktu. Daha da vahimi SSCB 1979’da Afganistan’a müdahale etmifl, yönetimi kendisine ba¤›ml› k›lm›fl, ancak bu giriflim ABD taraf›ndan Afganistan’daki mücahitlerin desteklenmesi
ile k›sa zamanda SSCB için büyük bir baflar›s›zl›¤a ve hatta SSCB’nin y›k›lmas›nda
etkili olacak önemli bir etkene dönüflmüfltür.
1980’li y›llara gelindi¤inde kapitalist ekonominin dünya çap›nda yayg›n tek
model hâline gelmesi, 1985 y›l›nda iflbafl›na gelen SSCB Devlet Baflkan› Mihail
Gorbaçov’u Sovyet modelinde zorunlu de¤ifliklikler yapmaya itmifltir. Gorbaçov,
iktidara geldikten sonra öncelikle SSCB’nin tarihsel olarak ba¤lar› oldu¤unu iddia
etti¤i Avrupa ile fiziksel bir bütünleflme sa¤lamaya u¤raflm›fl, ard›ndan zaten bozulmaya bafllam›fl Sovyet ekonomisi üzerinde yük olan askerî harcamalar› azaltm›fl,
ulusal sosyalizm modellerine ve bu modelleri kapsayan reformlara izin vermifl ve
Sovyet iç politikas›nda bir liberalleflme hareketi bafllatm›flt›r. Gorbaçov bu politikalar›, Glostnost (aç›kl›k) ve Perestroika (yeniden yap›lanma) ad›n› verdi¤i iki temel
üzerinde gerçeklefltirmeye çal›flm›flt›r.
Bu dönemde hem SSCB’deki t›kanma hem de ABD’nin Y›ld›z Savafllar› ve benzeri projeleri Do¤u Avrupa’da bütünsel bir ba¤›ms›zlaflma ve özgürleflme havas›
yaratm›flt›r. 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› Bat› Bloku’nun temsil etti¤i de¤erlerin, 1991’de SSCB’nin da¤›lmas› ise ABD’nin galibiyeti olarak de¤erlendirilmifltir
(Oran, 2010: 11-12).
7
Yeflil Kuflak Projesi, ABD’nin
1970 ve 1980’li y›llarda Orta
Do¤u’da komünizmin
yay›lma tehditine karfl›
‹slami hareketleri
destekleme projesidir.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
8
AMAÇLARIMIZ
N N
Türk D›fl Politikas›-II
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
So¤uk SavaflK boyunca
‹ T A P ortaya ç›kan geliflmelere dair alternatif bir okuma için John Lewis
Gaddis’in (2008) So¤uk Savafl: Pazarl›klar, Casuslar, Yalanlar, Gerçek, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar› adl› eserine bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
1
So¤uk Savafl’›n
SIRAgenel
S‹ZDEolarak ne anlama geldi¤ini aç›klay›n›z?
Türkiye Aç›s›ndan So¤uk Savafl’›n Anlam›
‹TM
NÜTfiEÜRNNE LEboyunca
II. Dünya ‹DSavafl›
Türkiye’nin izledi¤i tarafs›zl›k politikas›, savafl sonras›
oluflan yeni uluslararas› ortamda Türkiye’yi neredeyse yaln›z b›rakacak flekilde sonuçlanacakken,
iki kutuplu bloklaflma ortam›nda Türkiye’nin özellikle buS O Roluflan
U
lundu¤u co¤rafi konum itibar›yla SSCB karfl›s›nda Bat› Bloku’na önemli avantajlar
sa¤layaca¤›na inan›lmas› ABD’nin Türkiye’yi Bat› Bloku’na çekme iste¤ini art›rm›fl‹ K K Aoldu¤u
T
t›r. NATO’yaD üye
1952 y›l›na kadar Türkiye, özellikle baflta ‹ngiltere olmak
üzere Bat› Avrupa ülkeleri taraf›ndan bir flekilde yeni d›fl politik düzenin d›fl›nda
tutulmaya çal›fl›larak
SIRA S‹ZDE cezaland›r›lmaya çal›fl›lm›flsa da ABD’nin Yunanistan ve Türkiye’nin NATO ve Bat› Bloku içerisinde yer almas› gerekti¤ine olan inanc›, Türkiye’nin sonunda bu yap›lar içerisinde yer almas›n› sa¤lam›fl ve böylelikle II. Dünya
AMAÇLARIMIZ
Savafl› sonras›
d›fl güvenli¤e iliflkin endifleleri bir nebze de olsa azalm›flt›r.
Türkiye’nin yeni oluflan uluslararas› sistemde Bat› Bloku içerisinde yer almak
istemesinin temel nedenlerinden biri öncelikle SSCB taraf›ndan savafl sonras› TürK ‹ T A bask›
P
kiye’ye yöneltilen
ve tehditler olmufltur. 1945’te SSCB’nin 1925 tarihli TürkSovyet Dosluk ve Tarafs›zl›k Anlaflmas›’n› feshetmesi, Bo¤azlar’›n durumuna ve
Montreux Sözleflmesi’ne dair de¤ifliklikler talep etmesi ve Türkiye’den Kars ile ArT E L E V ‹ Z Türkiye’yi
YON
dahan’› istemesi
ciddi anlamda endiflelendirmifl, sonuç olarak Türkiye’yi ABD ve ‹ngiltere’den destek aramaya itmifltir. Bafllang›çta arad›¤› deste¤i bulamayan Türkiye, ABD’nin, SSCB karfl›s›nda Türkiye’nin yaln›z b›rak›lmas›n›n Bat› Bloku aç›s›ndan tehlikeli olaca¤›na inanmaya bafllamas›yla birlikte öncelikle
‹NTERNET
Truman Doktrini, ard›ndan Marshall Plan› çerçevesine dahil edilerek Bat›’ya yaklaflt›r›lm›flt›r. Nihayetinde 1951 y›l›nda Ortak Savunma Program›’›na, 1952’de ise
NATO’ya üye olarak kabul edilmifltir. Türkiye NATO’ya üye olmas›n› kolaylaflt›rma amac› ile Güney ve Kuzey Kore aras›nda bafllayan ancak Çin ve ABD’nin de
müdahalesi ile geniflleyen Kore Savafl›’nda BM’nin Güney Kore’ye destek olma
amac›yla yapt›¤› ça¤r›ya uyarak 17 Eylül 1950’de asker göndermifl ve 721 flehit
vermifltir. Türkiye’nin NATO’ya kabul edilmesinde Bat› Bloku’nun güvenlik endifleleri yan›nda BM’nin ça¤r›s›na uyarak Güney Kore’ye asker göndermesinin de
önemli bir rol oynad›¤› aç›kt›r.
Bat› Bloku içinde yer alma iste¤i Türkiye aç›s›ndan yaln›zca güvenlik kayg›lar› nedeniyle olmam›flt›r. Türkiye’nin tarihsel ve ideolojik olarak Bat›l› oldu¤unu
kan›tlama çabas› da bu tercihte etkili olmufl faktörler aras›ndad›r. Oluflan yeni
uluslararas› sistemde Bat›l› bir ülke oldu¤u konusunda tarih boyunca ›srar etmifl
olan Türkiye’nin Bat› Bloku d›fl›nda baflka bir alternatifi düflünmesi hem siyasal
hem de tarihsel olarak bir çeliflki olarak görülmüfl, keza Osmanl›dan bu yana Bat›l› uluslararas› kurumlar aras›nda yer alman›n önemli bir ideolojik tercih oldu¤u
düflünüldü¤ünde bu durumun kendi içindeki istikrar› Türkiye’yi Bat› yönünde seçim yapmaya itmifltir.
Türkiye’nin Bat› Bloku içinde yer alma nedenleri aras›nda say›labilecek bir baflka
neden de ekonomik ve askerî yard›mlardan faylanma iste¤idir. II. Dünya Savafl› sonras› Türkiye’nin ekonomisi oldukça kötüleflmifl ve bu anlamda d›fl yard›m aray›fllar› artm›flt›r. Bu flartlar alt›nda Bat› d›fl›nda baflka bir yard›m alternatifi olmad›¤›n› gören Tür-
N N
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
kiye, savafla kat›lmad›¤› hâlde, savaflta tahrip olan kapitalist ülkelerin ekonomilerinin
gelifltirilmesi amac›yla oluflturulan Marshall Plan› çerçevesinde yard›mlardan faydalanmay› talep etmifl, nitekim bekledi¤i yard›mlar› almay› da baflarm›flt›r. Keza, So¤uk Savafl boyunca ABD’den en fazla yard›m alan ülkelerin bafl›nda Türkiye gelmifltir.
So¤uk Savafl boyunca Bat› Bloku içinde yer almay› seçen Türkiye, özellikle
1950’li y›llarda kat› blok siyasetine eklemlenmifl ve d›fl politikas›n› blok siyasetine
göre yürütmüfltür. Nitekim, dönem boyunca SSCB dâhil birçok Do¤u Bloku ülkesinden gelen ifl birli¤i taleplerine ra¤men Türkiye bu bloktaki ülkelere yaklaflmay›
kabul etmemifltir. Özellikle SSCB’den kesin bir uzakl›k politikas› yürütmüfl olan
Türkiye, d›fl politik kararlar›nda önce ABD’ye dan›flma stratejisi izlemifltir.
Türkiye, bu blok siyaseti kapsam›nda 1949’da Avrupa Konseyi’ne, ard›ndan
1952’de NATO’ya, 1953’te Balkan ‹ttifak›’na, 1955’te Ba¤dat Pakt› olarak kurulmufl
ancak 1958’de CENTO’ya dönüflmüfl örgüte üye olmufltur.
1960’l› y›llarda öncelikle ABD’nin blok siyasetinde Esnek Karfl›l›k Doktrini’ni
benimsemesi, ard›ndan K›br›s Sorunu’nda Türkiye’ye karfl› ald›¤› politik tav›r dolay›s›yla Türkiye-ABD iliflkilerinde bir önceki döneme göre bir so¤uma yaflanm›fl,
Türkiye bu dönemde uluslararas› sistemde ABD taraf›ndan yaln›z b›rak›labilece¤i
ihtimalini görmüfl ve d›fl politika tercihlerini gözden geçirmifltir. Türkiye blok siyasetinin kat›l›¤›ndan bir ölçüde ç›karak çok yönlü bir d›fl politika izlemeye karar
vermifl ve SSCB ile yak›nlaflmaya bafllam›fl, ba¤lant›s›z ülkelerle iliflkiler kurmufltur.
Bu durum, elbette Türkiye’nin Bat› Bloku’ndan ayr›lmas› ya da Bat› yönündeki d›fl
politika tercihinin sona ermesi anlam›na gelmemifltir. Keza, bu dönemde blok siyaseti d›fl›nda baflka d›fl politika alternatiflerine yönelmemifl neredeyse hiçbir ülke
kalmam›flt›r. Türkiye de bu konjonktürün içine giren ülkeler aras›nda olmufltur.
1970’li ve 1980’li y›llar sadece Türkiye aç›s›ndan de¤il, birçok Bat› ve Do¤u
Bloku ülkesi aç›s›ndan da kat› blok siyasetinin gevfledi¤i, ülkelerin ikili iliflkilere
girdi¤i ve ideolojik olmaktan öte daha reel politikalara dayal› ve ç›karlar›n belirgin oldu¤u politikalar izledi¤i dönemler olmufltur. Özellikle 1980’den sonra kapitalist ekonomik modelin ve liberal demokrasinin dünya çap›nda yayg›n bir hâle gelmesi, Sovyet komünist ekonomik modelin ifllevsizleflmeye bafllamas› ve bu
do¤rultuda birçok Do¤u Bloku ülkesinde reformlar›n yaflanmas› uluslararas› konjonktörü de do¤al olarak etkilemifltir. Türkiye de bu konjonktörün d›fl›nda kalamam›fl ve 1980’ler boyunca d›fl politikas›n› ABD’nin d›fl politikas›na yak›n ancak
kendi bölgesel ç›karlar›n› da gözeterek yürütmeye çal›flm›flt›r. Bu dönemde Türkiye’nin iç ve d›fl siyasetine dair birçok sorunun yaflanmas› ve yap›lan d›fl politik
hesaplar›n tutmamas› So¤uk Savafl’›n bitimine, yani 1990’l› y›llara önemli sorunlar b›rakm›flt›r.
Türkiye aç›s›ndan So¤uk Savafl dönemi özellikle d›fl güvenlik endiflelerini gidermek ekseninde geliflmifltir. Bu kapsamda Bat› Bloku içinde yer alman›n önemli oldu¤unu düflünen d›fl politika karar mekanizmalar› So¤uk Savafl’›n bitimine kadar NATO ve ABD deste¤iyle bu endifleleri gidermeyi büyük ölçüde baflarm›fllard›r. Öte yandan bu dönemde NATO’nun büyük düflman› SSCB’nin önündeki en
önemli s›n›r ülkesi olan Türkiye’de ülke güvenli¤inin ve ideolojik güvenli¤in öncelikli olmas›, Türkiye’de demokrasi ve özgürlüklerin gelifltirilmesi önünde ciddi
bir engel ifllevi görmüfltür. Bat› Bloku’nun baz› Avrupal› üyelerinin, özellikle de
AT’nin Türkiye’deki demokrasi a盤› konusundaki elefltirel tavr›, Blok’un lider ülkesi ABD taraf›ndan daha az önemsenmifl ve bu da Türkiye’nin Bat› Bloku için son
derece hassas ve önemli jeopolitik konumuyla gerekçelendirilmifltir. Avrupa için
daha demokratik bir Türkiye beklentisi ABD için daha güvenli ve Do¤u Bloku karfl›s›nda daha güçlü bir Türkiye beklentisi ile zaman zaman çat›flm›flt›r.
9
10
Türk D›fl Politikas›-II
Bu noktada de¤inilmesi gereken baflka bir husus, Türkiye’nin So¤uk Savafl boyunca ald›¤› ekonomik ve askerî yard›mlard›r. Özellikle 1980’lere kadar düzelemeyen bir ekonomiye sahip olan Türkiye, ABD’den ald›¤› ekonomik ve askerî yard›mlar sayesinde ekonomisini ayakta tutmay› baflarm›fl, di¤er yandan NATO’ya
olan üyeli¤i ve ald›¤› askerî yard›mlar dolay›s›yla orduda ciddi teknik geliflmeler
sa¤lam›flt›r. Ancak bu durum ayn› zamanda kaç›n›lmaz bir ba¤›ml›l›k da yaratm›flt›r. 1974 K›br›s Müdahalesi sonras›nda Türkiye’ye yöneltilen ambargo uygulamas›,
ba¤›ml›l›¤›n sonuçlar›n› görmek bak›m›ndan önemli bir tecrübe olmufl ve hatta
Türkiye 20 Temmuz 1975’de NATO d›fl›nda kalan Ege Ordusunu (4. Ordu) kurarak bu duruma önlem almaya çal›flm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
So¤uk SavaflSIRA
boyunca
S‹ZDETürkiye’nin Bat› Bloku içinde yer alma nedenlerini ele al›n›z.
SO⁄UK SAVAfi SONRASI ULUSLARARASI ORTAMIN
Ü fi Ü N E L ‹ M
GENELDHATLARI
1989 y›l›nda Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›, infla edilmesinden daha da önemli bir sembolik anlam Stafl›yordu.
1961 y›l›nda duvar›n yap›lmas›yla birlikte Berlin’in Do¤u ve
O R U
Bat› olarak ikiye ayr›lmas› yaln›zca uluslararas› sistemin iki kutuplulu¤unun sembolü olmam›fl, ayn› zamanda dünyan›n ideolojik olarak da iki kutuplu bir hale dönüflD‹KKAT
tü¤ünü de ortaya koymufltur. Üstelik duvar, ayn› toplumun farkl› ideolojilerle nas›l
ayr›labilece¤ini de göstermiflti. Duvar›n bat›s›nda yer alan Bat› Avrupa ülkeleri kaSIRA S‹ZDE
pitalist ekonomiyi
ve liberal demokrasiyi benimsemiflken, do¤usundaki ülkeler
(SSCB, Bulgaristan, Romanya, Polonya vs.) komünist bir ekonomi ve siyasal rejimi
ideallefltirmifllerdir. Ne var ki 1989 y›l›nda duvar›n do¤usundan bat›s›na geçifllerin
AMAÇLARIMIZ
serbest b›rak›lmas› ve sonunda duvar›n y›k›lmas› tüm dünyada kapitalist ekonomi
ve liberal demokrasinin zaferi olarak görülmüfltür. F. Fukuyama ve pek çok Bat›l›
düflünürün Kbu‹ Tdurumu
Bat›’n›n bir zaferi olarak nitelemeleri, Marksist tarihsel maA P
teryalizm kuram›na at›fta bulunarak tarihin komünist düflünürlerin öngördü¤ü yönde ilerlemedi¤ini savunarak bir anlamda bu kuram›n çöktü¤ünü ilan etmeleri, “yeni dünya düzeni”nin
hangi yönde geliflece¤inin ipuçlar›n› da vermekteydi.
TELEV‹ZYON
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Harita 1.2
Berlin Haritas›, 1
‹ Temmuz
N T E R N E T 1950.
Kaynak:
http://diplomacy.
state.gov/berlinwall
/www/archive/
IMG002.html
‹NTERNET
11
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
Gorbaçov’un SSCB’de iktidara geldi¤i 1985’te hem SSCB hem de öncülük etti¤i Do¤u Bloku ekonomik, siyasal ve askerî anlamda Bat› ile rekabet edebilme gücünden oldukça uzaklaflm›fl durumdayd›. Ekim 1985’te SSCB’nin ekonomik ve
sosyal yönden yeniden yap›lanmas›n› ön gören “Perestroyka” program›yla paralel
olarak Gorbaçov, halk›n yönetimin politikalar›na müdahil olma ve ö¤renme hakk›n› ifade eden “Glasnost” program›n› uygulamaya soktu. Her iki program da
SSCB için tarihî de¤iflimler anlam›na geliyordu. Gorbaçov’un ayn› dönemde Do¤u Avrupa’da bafllayan reform hareketine yaklafl›m› da öncesindeki Sovyet liderlerinden çok daha farkl› olmufltur. Örne¤in Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n› talep
edenlere Demokratik (Do¤u) Almanya lideri Erich Honecker 19 Ocak 1989’da “Elli veya yüzy›l sonra, duvar hep yerinde olacak” derken, Gorbaçov ayn› y›l›n 7
Ekim günü de¤iflimin art›k engellenemeyece¤ini “Çok geç kalanlar hayat taraf›ndan cezaland›r›l›rlar” sözleri ile ifade etmifltir. Gorbaçov liderli¤indeki SSCB’nin
1987’den itibaren d›fl politika ve askerî stratejisinde de ciddi de¤iflimler gerçekleflmeye bafllam›flt›. Bu süreç Polonya, Macaristan, Romanya, Do¤u Almanya baflta
olmak üzere Do¤u Avrupa’daki bütün rejimleri sarsm›fl, 1991 y›l›nda da cumhuriyetler birli¤i olan SSCB da¤›lm›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas› ABD’nin zaferi olarak görülmüfl ve birçok uluslararas› iliflkiler uzman› ABD’yi yeni “tek kutuplu dünya düzeni”nin süper gücü ilan etmifllerdir.
Foto¤raf 1.2
Mihail Gorbaçov
Kaynak: http://www.
misterdann.com/
portrait_hr.jpg
15.08.2012
T›pk› II. Dünya Savafl›’n›n sona ermesinden hemen sonra oluflan yeni uluslararas› sistem gibi So¤uk Savafl’›n sona ermesi de d›fl siyaset alan›nda bir k›r›lma noktas› olmufl, bu durum yeni bir uluslararas› sistemin do¤uflunun bafllang›c› olmufltur. Kimi uzmanlar bu sisteme ‘tek kutuplu dünya’ derken baz›lar› da t›pk› 1990 y›l›nda ABD Baflkan› Bush’un Körfez Krizi s›ras›nda yapt›¤› gibi ‘yeni dünya düzeni’
nitelemesini tercih etmifllerdir. Keza, her iki niteleme de asl›nda iki kutuplu dünya
düzeninin bitmesi ve yeni bir uluslararas› sistemin ortaya ç›kmas› anlam›na gelmektedir (Emeklier, 2010).
12
Türk D›fl Politikas›-II
SSCB’nin parçalanmas› yaln›zca ABD’nin liderlerli¤ini ilan eden bir süreç olmam›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas›yla yeni dünya düzeninde yerini alan Rusya Federasyonu, özellikle 1991-2000 y›llar› aras›nda ABD’nin uluslararas› liderlik konumuna
herhangi bir yan›t verememifl, So¤uk Savafl boyunca etki alan›nda tuttu¤u bölgede
gücünü büyük ölçüde yitirmifl, ayn› zamanda kendi içinde önceleri önemli bir istikrars›zl›k, ard›ndan da reform dönemi yaflam›flt›r. Kuflku yok ki Türk D›fl Politikas›n› da yak›ndan ilgilendiren en önemli geliflme, SSCB’den ayr›larak ba¤›ms›zl›klar›n› ilan eden yeni Cumhuriyetlerin ortaya ç›kmas› olmufltur. SSCB’den ayr›larak
ba¤›ms›z birer devlet hâline gelen ve Türkiye’nin etraf›n› saran bir dizi ülkede ve
bu ülkelerin bulunduklar› bölgede bir güç bofllu¤u oluflmas›n›n tafl›d›¤› riskler de
k›sa zamanda kendini belli etmifltir. Bafllang›çta son derece iyimser bir havada Türkiye’nin bölgedeki liderli¤i üzerinden politikalar gelifltirmeye çal›flan ABD baflta olmak olmak üzere Bat›l› güçler, bölgede ciddi bir istikrars›zl›¤›n yaratabilece¤i
önemli sorunlar› fark etmifllerdir. Hatta bu durum Rusya’n›n bölgede yeniden tutunmas› ve etkili olmas›na bizzat ABD’nin katk› vermesini de gerekli k›lm›flt›r. Ortaya ç›kan baz› sorunlar da NATO devreye sokularak, pro-aktif bir d›fl politikayla
ABD taraf›ndan çözülmeye çal›fl›lm›fl ve oluflan güç bofllu¤u bu ülke taraf›ndan
doldurulmufltur (Emeklier, 2010).
Asl›nda ortaya ç›kan bu sorunlar uluslararas› sistem aç›s›ndan yeni bir oluflumun da göstergesi olmufltur. Bu oluflum, II. Dünya Savafl›’ndan So¤uk Savafl’›n bitimine kadar hiç olmad›¤› kadar önemli hâle gelen ‘bölgeler’ ve ‘bölgesel sorunlar’d›r. (Kut, 2010:5) Keza, iki kutuplu dünyan›n sona ermesiyle birlikte kalkan ideolojik örtü, bölgesel politikalar düzeyinde ç›kara dayal› güç dengesi anlay›fl›n› iyice belirginlefltirmifltir. Bu durumun temel nedeni art›k ideolojik faktörlerin öneminin ciddi bir flekilde azalmas› ve jeopolik faktörlerin öne ç›kmas›d›r. Nitekim,
1990’l› y›llarla bafllayan yeni süreçte sorunlar› ABD-SSCB rekabeti gibi sistematik
bir temel belirleyiciyle aç›klamak mümkün olmamaya bafllam›flt›r (Sönmezo¤lu,
2006: 468-69). Savafl›n hemen ertesinde milliyetçi duygular›n yeniden güçlenmeye
bafllamas›, s›n›r anlaflmazl›klar›n›n ortaya ç›kmas›, sosyal ve ekonomik sorunlar›n
yaflanmas›, özellikle Balkanlar ve Kafkasya’da Yugoslavya ve SSCB’nin da¤›lmas›yla ortaya ç›kan yeni ülkelerin devletleflme süreçlerini tamamlayamamalar› gibi birçok bölgesel sorun da göstermifltir ki So¤uk Savafl’tan kalma ideolojik gerekçeler
bu sorunlar› aç›klayamaz olmufl, öte yandan So¤uk Savafl ortam›n›n dondurdu¤u
bu sorunlar yeniden canlanm›flt›r (Baharçiçek, 2004:69).
1990’l› y›llar bir yandan bölgesel sorunlarla geçerken di¤er yandan da bu sorunlar uluslararas› sistem aç›s›ndan yeni tart›flma alanlar› yaratm›flt›r. Bu alanlar›n
bafl›nda da NATO’nun gelece¤i tart›flmas› gelmifltir. NATO, esas›nda SSCB karfl›s›nda ve üye ülkelerin ortak savunma ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla kurulmufl bir örgüttü. Ne var ki SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan NATO’nun kurulufl amac› ortadan
kalkm›fl ve bundan sonraki görevinin ne olaca¤› sorunsal› ortaya ç›km›flt›r. Çünkü
baz› kesimler için SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte NATO’nun asli görevi sona ermifltir. Öte yandan NATO’nun hâlihaz›rda üye devletlerin güvenli¤i aç›s›ndan önemini korudu¤u yönünde fikirler de ileri sürülmüfltür. Keza, 1990’lar boyunca NATO
daha çok Do¤u Avrupa’daki bölgesel çat›flmalarla ilgilenmifltir. NATO’nun gelece¤i konusundaki tart›flmalar ise k›sa bir süre sonra yerini NATO’nun yeniden yap›lanmas›, yeni konsepti ve geniflleme stratejisi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r (Aktürk,
2012: 73-97). 1989’da 14 üyesi olan NATO ilk genifllemesini Do¤u Almanya ile birleflen yeni Almanya’y› içine alarak gerçeklefltirmifltir. Ard›ndan 1999, 2004 ve 2009
genifllemelerini gerçeklefltiren NATO 28 üyeye ulaflm›flt›r.
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
So¤uk Savafl sonras› uluslararas› sistem aç›s›ndan öne ç›kan önemli süreçlerden biri de Avrupa Birli¤i (AB)’nin ekonomik ve siyasi aç›dan güçlenmesi ve uluslararas› bir aktör olarak daha aktif hâle gelmesidir. 1951 y›l›nda Avrupa Kömür
Çelik Toplulu¤u (AKÇT) olarak bafllat›lan bütünleflme süreci 1957 Roma Anlaflmas›’yla AET’nin oluflturulmas›yla devam etmifl, 1958’de Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u (EURATOM) kurulmufl ve bu üç örgüt nihayet 1965 y›l›nda Avrupa Topluluklar› (AT) ad› alt›nda birlefltirilmifltir. Nitekim, So¤uk Savafl boyunca bir ekonomik ifl birli¤i örgütü olan bu yap› 1992 y›l›nda Maastricht Anlaflmas›’yla yaln›zca
ekonomik de¤il ayn› zamanda siyasi bir birlik olma yönünde ilk ciddi ad›m›n› atm›fl ve Avrupa Birli¤i (AB) ad›n› alm›flt›r. Keza, AB’nin uluslararas› iliflkiler konular›ndaki siyasi gücü ve bu anlamdaki bütünlü¤ü hâlâ tart›fl›l›r olsa da bu örgüt
bütün zamanlar›n en baflar›l› uluslarüstü yap›lanmas›n› gerçeklefltirmifl, kendi bölgesinde bar›fl›, refah› ve ifl birli¤ini gelifltirerek önemli bir aktör olmay› baflarm›flt›r. AB özellikle 1990 sonras›nda bütün Do¤u ve Orta Avrupa ülkelerinin içinde
yer almak istedikleri bir Birlik olarak da prestijini art›rm›fl, derinleflmeye ve genifllemeye devam etmifltir.
So¤uk Savafl’›n sona ermesinden sonra Avrupa’da yaflanan en önemli kriz Balkanlar’da Yugoslavya’n›n parçalanmas› süreci olmufltur. Bu savafl hem Avrupa’n›n
ne gibi potansiyel ve reel tehditler içinde oldu¤unu göstermesi ve yan› bafl›nda
soyk›r›ma dönüflen bir insanl›k dram›na karfl› ortak politika üretip üretemedi¤ini
anlamak bak›m›ndan hem de ABD’nin yeni rolünü, stratejisini ve gücünü görmek
bak›m›ndan son derece önemli bir test olmufltur. 1992 ile 1995 aras›nda yaflanan
ve ABD öncülü¤ündeki NATO güçlerinin müdahalesi ve ard›ndan yap›lan Dayton
Anlaflmas› ile sona eren Bosna Savafl› iki yüz binden fazla insan›n ölümüne neden
olmufltur. Bu savafl›n en çarp›c› sonucu ise Avrupal›lar›n ortak ç›kar ve politika gelifltirememeleri ve ABD’nin siyasi ve askerî mutlak üstünlü¤ünün ortaya ç›kmas›d›r. Bu savafl›n bir baflka önemli sonucu da dünyan›n tek süper gücünün Müslüman Boflnaklar› korumak için harekete geçmesinin yaratt›¤› heyecand›r. Bu durum
11 Eylül 2001’e kadar ‹slam dünyas›nda “medeniyetler savafl›” tezine karfl› bir yaklafl›m olarak önemli bir iyimserlik yaratm›flt›r.
‹ki kutuplu uluslararas› sistemin, yani So¤uk Savafl’›n sona ermesinden sonra
önemli k›r›lma noktalar›ndan biri de 11 Eylül 2001’de ABD’de gerçeklefltirilen terör eylemleri olmufltur. ABD’nin New York kentindeki Dünya Ticaret Merkezi binalar›na (‹kiz Kuleler) ve Pentagon’a yap›lan efl zamanl› sald›r›lar›n sembolik etkisi gerçekteki etkisinden oldukça büyük olmufl ve yeni dünya düzeninin tek kutbu
say›lan ABD’nin uluslararas› prestiji zarar görmüfltür. Keza, dünya uluslararas› siyasetinde bir aktör olmas›ndan bu yana bütün savafl ve çat›flmalar› kendi topraklar›ndan uzak tutmay› baflarm›fl bu ülke ilk defa böylesi bir sald›r›ya maruz kalm›fl ve
bu durum ülkenin gücünün sorgulanmas›na yol açm›flt›r. Bu sald›r›lar›n ard›ndan
ABD’deki Neo-Con (yeni muhafazakar) ideoloji etkisindeki G.W. Bush yönetiminin, baflta ABD olmak üzere “özgür dünyay› korumak” ve “terörle mücadele” gerekçesi ile önce 11 Eylül eylemlerini gerçeklefltirdi¤i iddia edilen El-Kaide örgütünün bar›nd›¤› ve destek ald›¤› Afganistan’a (7 Ekim 2001), ard›ndan da Irak’a (20
Mart 2003) yönelik askerî müdahaleleri, So¤uk Savafl sonras›ndaki askerî ve siyasi
stratejileri de derinden etkilemifltir. ABD’nin ‹ngiltere ile birlikte bafllatt›¤› Afganistan müdahalesinde NATO da aktif olarak yer alm›flt›r. BM’in de onay verdi¤i bu
müdahale, NATO’nun yeni yap›lanmas› ve hedefleri bak›m›ndan da önem tafl›maktayd›. Ancak gerek Afganistan, gerekse de Irak müdahalelerinin dinî bir ayr›flmay› da gündeme getirmesi, yeni savunma stratejileri bak›m›ndan ciddi bir dönü-
13
14
Ulus devlet: 19. yy. ve 20.
yy.›n bafllar›nda ortaya ç›kan
devlet biçimlerinden biri ve
günümüzde en yayg›n
olan›d›r. Orta Ça¤
Avrupa’s›nda feodalitenin
çökmeye bafllamas›yla
birlikte ticaret burjuvazisini
yan›na alarak krallar›n
merkezi güçlerini
artt›rmas›yla birlikte ortaya
ç›kmaya bafllayan ve Frans›z
Devrimi sonras› çokuluslu
imparatorluklar›n
parçalanarak birçok ulusal
devletin ortaya ç›kmas›yla
fleklini ve anlam›n› kazanan
devlet türüdür.
Türk D›fl Politikas›-II
flüme de iflaret etmektedir. ABD’nin adeta ‹slam co¤rafyas› ile çat›flma hâli üzerine
kurulu jeopolitikas›, özellikle Irak ve Afganistan’da girdi¤i savafllar sonucunda zay›flam›fl, ayn› dönemde Rusya, Çin, Hindistan ve AB gibi di¤er aktörlerin sistemde
güçlü konumda olmalar›, ABD’nin görece zay›fl›¤›n›n neticesinde bu ülkelerin yeni rakipler olarak uluslararas› siyasete kat›lmalar›n› sa¤lam›flt›r (Emeklier, 2010).
So¤uk Savafl’›n sonuna do¤ru yazd›¤› “Medeniyetler Çat›flmas›” makalesi ile büyük
bir tart›flma yaratan S. Huntington’›n ortaya att›¤› medeniyetler çat›flmas› tezi, 11
Eylül sonras›nda daha ciddi anlamda ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Huntington’a göre
bundan sonra yeni dünya düzenini belirleyecek olan olgu Do¤u ve Bat› medeniyetleri aras›ndaki çat›flma olacakt›r. Bu iki medeniyet tarihsel olarak her zaman birbirlerinin ‘öteki’si olmufllard›r. Küreselleflmeyle birlikte ortaya ç›kan yeni düzen bu
iki medeniyeti eskisinden çok daha fazla karfl› karfl›ya getirmektedir. Keza, ABD’nin
Afganistan ve Irak’ta savafla girmesinden sonra Huntington’un tezine paralel olarak birçok politikac›, yeni dünya düzenin bu çat›flman›n sonucunda flekillenece¤ine büyük ölçüde inanm›flt›r.
So¤uk Savafl sonras› ortaya ç›kan tart›flmalarda küreselleflme olgusunun da ciddi anlamda dünya siyasi literatürüne girdi¤ini görmekteyiz. Küreselleflme tart›flmalar› ulus devletin gelece¤ini de ciddi bir biçimde gündeme tafl›m›flt›r. Özellikle
2000’li y›llarla birlikte bilgi teknolojilerindeki h›zl› geliflme, buna ilaveten AB gibi
bölgesel örgütlerin güçlenmesi ve uluslararas› kurumlar›n dünya siyasetinde, uluslararas› flirketlerin ise dünya piyasalar›nda daha etkin hâle gelmeleri bu tart›flmay›
daha da fliddetlendirmifltir. Ulus devlet gibi egemenlik alan› konusunda oldukça
kat› olan bir yap›n›n bu faktörler karfl›s›nda zay›flamaya bafllamas› bir yandan ulus
devletin ömrünü doldurmak üzere oldu¤u düflüncesini desteklerken di¤er yandan
bu yap›n›n ömrünü doldurmak bir yana flekil de¤ifltirerek gücünü korumaya devam edece¤i inanc›n› do¤urmufltur. Bir önemli gerçek de fludur ki, 1980’lerde tart›fl›lmaya bafllanan küreselleflme olgusu ulus devletin yap›s›nda ciddi de¤ifliklikler
olmas›n› sa¤lam›flt›r.
Bu dönemde yaflanan önemli bir baflka olgu ise özellikle k›ta Avrupas›’nda yo¤unlaflan göç hareketlili¤i ve buna ba¤l› kimlik tart›flmalar›d›r. Bu anlamda ciddi
göç politikas› de¤iflikliklerine giden bu ülkeler için göç birer iç ve d›fl politika konusu haline gelmifltir.
Uluslarararas› sistem aç›s›ndan So¤uk Savafl sonras› genel ortam› özetlemek gerekirse öncelikle belirtilmesi gereken nokta So¤uk Savafl’tan ABD’nin tek süper
güç olarak ç›kt›¤› ve uluslararas› sistemin en güçlü aktörü hâline geldi¤idir. Bu durum ABD aç›s›ndan askerî bir zafer olman›n yan›nda ekonomik, sosyal ve siyasal
bir zafer de olmufltur (Baharçiçek, 2004: 67). Ne var ki özellikle 11 Eylül sald›r›lar› sonras› ortaya ç›kan yeni düzen ABD’nin tek süper güç olma konumunun ve 21.
yy sisteminin sorgulanmas›na yol açm›flt›r (Emeklier, 2010).
So¤uk Savafl’›n sona ermesi iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesi anlam›na
gelmifl, uluslararas› sistemde yeni bir güç da¤›l›m› ve yap›lanmas›n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. (Baharçiçek, 2004:68) Bu ayn› zamanda Do¤u-Bat› cepheleflmesinin bitmesini ifade etse de medeniyetler çat›flmas› tezi etraf›nda yeni bir cepheleflmenin ortaya ç›kt›¤› iddia edilmifl, nitekim ABD taraf›ndan Orta Do¤u ve ‹slam
co¤rafyas›n›n yeni çat›flma alan› olarak belirlenmesi bu tezi destekler nitelikte olmufltur. Baz› tezler dünyan›n tek kutuplu hâle geldi¤inden söz ederken, di¤erleri
çok kutupluluktan söz etmektedir. Daha da önemlisi bu dönemde art›k klasik
uluslararas› aktörlerin d›fl›nda baflka uluslararas› aktörlerin de varl›¤› kabul görmeye bafllam›flt›r.
15
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
‹ki kutuplu dünya düzenin sona ermesi uluslararas› sistemde belli bir yumuflama
yaratm›fl, ideolojik temele dayal› cepheleflme yerini bir nebze güven ve ifl birli¤ine b›rakm›fl olsa da bu durum baz› yeni ve önemli sorunlar›n ortaya ç›kmas›na da neden
olmufltur (Baharçiçek, 2004:68). So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle bafllayan bölgesel s›n›r çat›flmalar› bu duruma verilebilecek örnekler aras›ndad›r. Keza Sönmezo¤lu’na
göre etnik temele dayal› fedaratif yönetim biçimlerinde da¤›lma ve bu anlamda ciddi
krizlerin belirginleflmesi So¤uk Savafl’tan miras kalan sonuçlardand›r. Balkanlar’daki
geliflmeler ise bu krizlerin en belirgin olanlar›ndand›r (Sönmezo¤lu, 2004:985).
So¤uk Savafl sonras› dönemde Rusya Federasyonu ile Bat› dünyas›n›n iliflkisi eski “SSCB’yi çevreleme politikas›” olmaktan ç›k›p yerini, daha çok Rusya Federasyonu’nu kontrol etme ve ayn› zamanda bu ülke ile kontrollü ifl birli¤i yap›lmas› sürecine b›rakm›flt›r (Türkefl, 2004:388). Öte yandan Rusya Federasyonu’nun etki alan›n›n
darald›¤› ve daha çok Avrasya’ya konsantre oldu¤u söylenebilir. Almanya ve Japonya bir yandan ekonomik ve siyasal anlamda oldukça h›zl› bir flekilde geliflirlerken bir
yandan da yeni bölgesel merkezler olmay› baflarm›fllard›r. Öte yandan AB’nin h›zl›
ve önemli bir flekilde geliflimi zaman zaman ABD ve Japonya’y› özellikle ekonomik
anlamda rahats›z etmifltir. ABD bu anlamda bir yandan ‹ngiltere’yle ifl birli¤ine giriflmifl, di¤er yandan da Rusya Federasyonu ile yard›mlaflarak AB’yi dengelemeye çal›flm›flt›r. Özellikle Bat› Avrupa taraf›ndan Do¤u Avrupa ülkeleri nezninde Rusya Federasyonu’nun istikrar› sa¤layabilecek tek ülke olarak görülmesi bu ülkenin Bat› taraf›ndan önemsenmesi anlam›na gelmifl, ayr›ca ideolojik tehditin ortadan kalkmas› da
bu ülkeler taraf›ndan Rusya Federasyonu’ndan çekinilmesini önlemifltir.
So¤uk Savafl sonras› oluflan yeni dünya düzenini tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
SO⁄UK SAVAfi SONRASI TÜRK DIfi POL‹T‹KASININ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
GENEL HATLARI
So¤uk Savafl boyunca Türk D›fl Politikas› genel itibar›yla Bat› Bloku’na eklemlenerek flekillenmifl, Türkiye bu anlamda hem bir blok siyaseti hemS OdeR Ugüvenli¤e yönelik bir d›fl politika yürütmeye çal›flm›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas› ve iki kutuplu dünyan›n ortadan kalkmas›yla birlikte Türkiye’nin siyasetinde Bat› Bloku içinde yer alD‹KKAT
ma kararl›l›¤› devam etse de ABD eksenli d›fl politika ile Avrupa (AB) eksenli politikalar konusunda farkl› dönemlerde farkl› yo¤unluklu tercihler dikkat çekmifltir.
S‹ZDE çeflitleneSo¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Türkiye’nin d›fl politikaSIRA
gündemi
rek yeni sahalara yay›lsa da Türkiye NATO’ya sad›k bir üye olarak kalm›fl ve AB’ye
tam üyelik konusundaki isteklili¤ini devam ettirmifltir. (Hale, 2003:202)
AMAÇLARIMIZ
So¤uk Savafl sonras›nda Türk D›fl Politikas›ndaki de¤iflime yönelik en fazla üzerinde durulan husus Türkiye’nin yeni jeopolitik konumu olmufltur. Kuflku yok ki,
Türkiye’nin So¤uk Savafl koflullar›ndaki jeopolitik önemi Bat› ittifak›
K ‹ T için
A P uzunca süre sadece Varflova Pakt› ile yap›lan mücadele çerçevesinde ele al›nm›flt›r. Ancak
1970’li y›llar›n sonlar›ndan itibaren SSCB’nin Afganistan iflgali ve ‹ran’da yaflanan “‹slam Devrimi’, Türkiye’nin jeopolitik önemini daha da art›rm›flt›r.
Bu durum hem BaTELEV‹ZYON
t›n›n Türkiye politikas›n›n temel eksenini oluflturuyordu hem de Türkiye’nin d›fl politikas›na yön verenlerin bu gerçeklikten hareket etmelerine zemin oluflturuyordu.
SSCB’nin ve Do¤u Bloku’nun çökmesi ile Türkiye’nin d›fl politikas›n›n belki de
‹ N T E Rtart›fl›lmaya
NET
en önemli unsuru olan jeostratejik konumu ve önemi de yeniden
baflland›. Baz› görüfllere göre Türkiye’nin art›k Bat› dünyas› için eskisi kadar önemi ve
de¤eri kalmam›fl, baz› görüfllere göre ise yeni dünya düzeni oluflurken özellikle ‹slam dünyas› ve eski SSCB co¤rafyas›ndaki geliflmeler bak›m›ndan Türkiye çok daha
3
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
16
Türk D›fl Politikas›-II
önemli, vazgeçilmez bir stratejik öneme sahip olmufltu. ABD ve Bat› Avrupa nezninde SSCB’ye karfl› olan mücadelede stratejik önemi dolay›s›yla ihtiyaç duyulan Türkiye, So¤uk Savafl sonras› Orta Do¤u’da oluflmakta olan yeni dengeler çerçevesinde
yeniden ilgi oda¤› olmaya bafllam›flt›r. Bu kapsamda Türkiye’nin uluslararas› sistemdeki prestiji stratejik öneminden çok ‹slam ülkeleri aç›s›ndan Bat› demokrasisinin
uygulay›c› modelinden kaynaklanm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006:480) Keza, ABD D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› Richard Holbrook bu durumu “eskiden Almanya’n›n oluflturdu¤u Avrupa s›n›r çizgisini flimdi Türkiye’nin oluflturdu¤unu” belirterek Türkiye’yi
ABD’nin “yeni Avrupa cephesi” olarak tan›mlam›flt›r. (Aktaran Hale, 2003:205)
80’li y›llar›n sonunda, 90’l› y›llar›n bafl›nda özellikle Amerikal› stratejistler için
yeni dönemin en çok üzerinde durulan konular›ndan birisi Türkiye olmufltur. Yeni güvenlik konseptini belirleme aray›fl› çerçevesinde NATO’nun gelece¤i tart›flmalar›nda da örgütün kendine belirledi¤i yeni tehdit alanlar›nda Türkiye’nin öneminin eskisine göre de¤iflmifl olsa da devam etti¤i ortaya konulmufltur. Özellikle Türkiye’nin çevresini saran Balkanlar, Orta Do¤u ve Kafkasya gibi bölgelerde ortaya
ç›kan sorunlar hem NATO’yu hem de Türkiye’yi ilgilendirir hâle gelmifltir. Örne¤in
Irak ve Körfez bölgesindeki geliflmelerde, Ermeni-Azeri çat›flmas›nda, Suriye ile yaflanan sorunlarda, K›br›s ve Balkanlar’daki sorunlarda Türkiye do¤al olarak önemli roller oynam›fl, yeni döneme uygun politikalar belirlemeye çal›flm›flt›r. Keza Hale’e göre (2003:202) So¤uk Savafl’›n sona ermesi Türkiye’nin çevresini 1918-23 ve
1945 y›llar›nda oldu¤u kadar de¤ifltirmifl; Türkiye art›k gerek askerî gerekse ekonomik aç›dan kendisinden zay›f devletlerle çevrili bir ülke hâline gelmifltir.
1991’de Roma’da düzenlenen ve yeni stratejinin belirlendi¤i NATO zirvesinde
ittifak›n mevcut flartlarda bir sald›r›yla karfl› karfl›ya olmad›¤› ve bundan böyle Orta Avrupa, eski SSCB, Orta Do¤u ve Güney Akdeniz bölgelerinde meydana gelen
istikrars›zl›klarla ilgilenmesi gerekti¤i karar› al›nm›flt›r. Art›k temel tehditin Varflova
Pakt›’ndan gelecek bir sald›r› de¤il, “istikrars›zl›k” olarak belirlenmesi son derece
önemli ve niteliksel bir de¤iflim olmufltur. Bu hedef çerçevesinde Türkiye’nin örgüt içindeki rolü, Bat›’n›n özellikle “bölge d›fl›nda kalan” görevlerinde daha da
önemli olmaya bafllam›flt›r (Hale, 2003:204).
So¤uk Savafl’›n sona ermesi Türkiye aç›s›ndan ‘komünist tehlike’nin ortadan
kalmas› anlam›na gelmifl olsa da di¤er yandan Türkiye aç›s›ndan güvenlik sorunu
haline gelmifl olan SSCB ve Yunanistan’›n yerine yeni güvenlik sorunu terör ve ayr›l›kç›l›k olmufltur (Sönmezo¤lu, 2006:479-80). Bu çerçevede d›flar›dan gelebilecek
güvenlik tehdidi, terör örgütüne verilen destek do¤rultusunda Irak ve Suriye olarak görülmüfltür. Nitekim 1980-88 aras›ndaki ‹ran-Irak Savafl› s›ras›nda Kuzey
Irak’ta oluflan iktidar bofllu¤u dolay›s›yla PKK’n›n buraya yerleflmesi söz konusu
olmufltur (Oran, 2010:15). Bu durum bir dizi bölgesel ve yurt içi güvenlik tehditinin varl›¤› anlam›na gelmifl ve Türkiye’nin yüksek savunma halinin devam ettirmesi gere¤ini düflündürmüfltür (Hale, 2003:206).
Türkiye güvenlik endiflelerini bir anlamda Bat› içinde yer alarak gidermeye çal›fl›rken, asl›nda bir yandan da Bat› içinde yer al›p Bat›l› bir ülke olarak tan›mlanman›n
hem tarihsel hem de ideolojik olarak önemli olmas›, ülkenin So¤uk Savafl sonras›nda,
özellikle de 1993 sonras›nda, AB ile bütünleflme sürecine daha da önem vermesine
yol açm›flt›r. Ne var ki So¤uk Savafl boyunca Türkiye’nin Bat›’ya yak›n durmas› durumu, savafl sonras›nda önemini yitirmeye bafllam›flt›r (Baharçiçek, 2004:70). Türkiye’nin AB politikas› da Avrupa’da karmafl›k bir durum ortaya ç›karm›flt›r. AB için Türkiye’nin üyeli¤i yeni geliflmeler karfl›s›nda neredeyse bütünüyle arka plana itilmifl,
hatta zaman zaman üyelik konusunun muhafazakar politikac›larca aç›k biçimde red-
17
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
dedilmesine s›kça rastlan›rken Türkiye’nin Bat›’dan d›fllanmas›n›n, Bat›’n›n Orta Do¤u politikas›na Türk elitinden destek almas›n› zorlaflt›raca¤›ndan hareketle de baz› ara
SIRA S‹ZDETürkiye’nin
formüller gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Buna ilaveten, as›l büyük sorunlar›n
karfl› karfl›ya kald›¤› terörle mücadele durumundan kaynakland›¤› gözlenmifltir. Bu
dönemde Türkiye’de bir baflka sorun alan› da “siyasal ‹slam” olarak belirlenmifl, buD Ü fi Ü N E L ‹ M
nunla mücadele amac›yla da terörle mücadeleye benzer bir biçimde yap›lan düzenleme ve uygulamalar s›kça demokrasi ve insan haklar› alan›nda tart›flmalara neden olS O Rak›mlar›
U
mufltur. Bu y›llarda bütün dünyada özgürleflme ve demokratikleflme
geliflirken, Türkiye’deki iç tehdit alg›s›ndan kaynaklanan paradoksal geliflim, hem baflta AB
olmak üzere Bat›’dan ciddi elefltiriler almas›nda hem de Türkiye’nin
D ‹ Kdaha
K A T da içine kapanmas›nda etkili olmufltur. “Ayr›l›kç› terör ve siyasal ‹slam ile mücadele” hedef ve
yöntemleri, yeni dönemde Türkiye’nin özellikle Türki Cumhuriyetler ve ‹slam DünSIRA S‹ZDE
yas› bak›m›ndan dile getirilen “model ülke” imaj›n›n da tart›fl›lmas›na neden olmufl,
bu durum ülkenin d›fl politikas›na da yans›m›flt›r. Öte yandan AB’nin Türkiye’yi geniflleme program›n›n içine al›p almayaca¤› sorunu, bu örgüt ile AMAÇLARIMIZ
Türkiye’nin iliflkilerinde sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Hale, 2003:214-231).
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
So¤uk Savafl sonras› Türkiye ve Avrupa’n›n durumuna dair Cem Karadeli’nin
derlediK ‹ T A(2003)
P
¤i So¤uk Savafl Sonras› Avrupa ve Türkiye, ‹stanbul: Ayraç Yay›nlar› adl› esere bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras›nda ABD ile iliflkileri, yak›nT Ebölgelerde
L E V ‹ Z Y O N ABD’nin
operasyonlar› ve varl›¤› ile Türk iç politikas›ndaki tercihlerin etkisi alt›nda geliflmifltir. Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesi ile bafllayan süreçte, dönemin Cumhurbaflkan› Turgut
Özal’›n da önemli etkisi ile h›zla Irak’a karfl› ABD ile ifl birli¤i içinde hareket edilme‹NTERNET
si öngörülmüfl ve Türkiye’nin bu davran›fl›, yeni oluflan iliflkiler sisteminde ABD’den
büyük bir takdir alm›flt›r. Ayn› dönemde SSCB’nin da¤›lmas› sonras›nda ba¤›ms›zl›klar›n› ilan eden Türki Cumhuriyetlere yönelik politikalarda da ABD’nin Türkiye’ye
yönelik aç›k deste¤i ve hatta teflviki dikkat çekicidir. AB ile özellikle 1980 sonras›nda sürekli olarak krizler yaflayan, Berlin Duvar› y›k›l›nca AB’ye yak›nlaflaca¤›na AB
taraf›ndan daha da ötelenen Türkiye’nin tarihin sundu¤u “bölgesel güç” olma imkân›n› gerçeklefltirmek ve ABD ile ifl birli¤i yapmak fleklindeki tercihi son derece anlafl›l›r bir durumdur. Bu politika 1993’e kadar yo¤un olarak gündemde kalm›fl, Balkanlar’da yaflanan krizle baflka bir boyuta da tafl›nm›fl, ancak hem AB içindeki yeni geliflmeler hem de ABD’nin Orta Asya ve Kaflardaki “Russia First” (Önce Rusya) politikas› ile Türkiye’ye verdi¤i deste¤i azaltmas› ile AB eksenli bir d›fl politika tercihi yeniden gündeme oturmufltur. ABD Türkiye ile olan ifl birli¤ini çok önemsese ve Türkiye’nin bölgesinde “model” yap›s›n› s›kça dile getirse de, istikrars›zlaflan ve prestiji
sars›lan bir Rusya’n›n orta ve uzun vadede daha büyük sorunlar› gündeme getirme
potansiyelinden hareketle baflta Çeçen sorunu ve Türkiye’ye verdi¤i aç›k destek olmak üzere, politikalar›nda önemli bir de¤iflime gitmifltir. Daha da önemlisi Türkiye’nin neredeyse birinci önceli¤i olan terörle mücadele konusunda da Türkiye
ABD’den istedi¤i deste¤i alamam›fl, hatta Irak’ta ortaya ç›kan iktidar bofllu¤unun terör örgütünü güçlendirdi¤i, hareket alan›n› geniflletti¤i endiflesi ile ABD’yi elefltirmifltir. ABD’nin PKK’n›n ortadan kald›r›lmas›na destek vermek bir yana, ona bölgede
konuflland›rd›¤› “Çekiç Güç” arac›l›¤› ile lojistik destek sa¤lad›¤›na dair iddialar iliflkileri daha da zora sokmufl, Türkiye’de ABD’ye yönelik önemli bir güvensizlik ortaya ç›km›flt›r. Bütün bu geliflmeler, Türkiye’nin ABD ile iliflkilerinin heyecan›n› yitirmesine neden olsa da devam etmesine ve daha da karmafl›klaflmas›na neden olmufl;
Türkiye’nin yeniden AB’ye ilgi duymas›nda da önemli rol oynam›flt›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
18
Türk D›fl Politikas›-II
So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile birlikte do¤al olarak ABD’nin de dünya çap›ndaki askerî yükümlülüklerinde de¤iflimler meydana gelmifltir. Bu durum ABD’den
en fazla askerî yard›m alan ülkeler aras›nda olan Türkiye’nin ald›¤› yard›mlar›n
önemli ölçüde azalt›lmas›na da yol açm›fl, ancak ABD’nin Orta Do¤u politikas›nda
Türkiye’ye önemli ölçüde ihtiyaç duymas› iki ülke aras›ndaki iliflkilerin yak›n ve
yo¤un olarak devam ettirilmesini gerektirmifltir. 1990 y›l›nda bafllayan Körfez Savafl›’yla birlikte Türkiye’de Körfez’e asker gönderilip gönderilmeyece¤i, Türkiye’nin
Irak s›n›r›nda ikinci bir cephenin aç›l›p aç›lmayaca¤› ve ‹ncirlik Hava Üssü’nün
kullan›l›p kullan›lmayaca¤› tart›flmalar› bafllam›flt›r. Bu dönem Türk D›fl Politikas›nda oldukça etkin olan Cumhurbaflkan› Turgut Özal Körfez’de ABD’yi desteklemenin Türkiye aç›s›ndan oldukça gerekli, hatta zorunlu bir durum oldu¤u kanaatine
ulaflm›fl, hatta bunun Türkiye’ye ciddi avantajlar da sa¤layaca¤›na inanm›flt›r. Yeni
dönemin Türk d›fl politikas›na flekil verenler, geliflmeleri Türkiye için büyük bir
flans olarak görmüfller ve bir taraftan Türkiye’nin ne kadar önemli bir potansiyeli
oldu¤unu ortaya koymaya çal›fl›rken, öte taraftan Sovyet tehditi bitmifl olsa da Türkiye’nin bölgesinde oynayaca¤› rolün Bat› için öneminden hareketle ittifak› daha
da güçlendirmenin yollar›n› aram›fllard›r. Bu dönemde Bat›l› stratejistler için de
benzer bir alg› söz konusudur ve Türkiye’nin jeostratejik öneminin Bat› ç›karlar›
için daha da artt›¤›ndan hareketle Türkiye’nin bölgesel gücünün art›r›lmas›n› destekleyen bir tav›r ortaya koymufllard›r. Ancak Özal’›n öncülük etti¤i yeni d›fl politik aç›l›m, Ba¤dat Pakt›’n›n bozulmas›ndan sonra Türkiye’nin ilk defa Orta Do¤u’ya kar›flmama politikas›ndan vazgeçti¤i anlam›na gelmifltir (Hale, 2003:232237). Türkiye, bölgenin en önemli aktörü olarak, So¤uk Savafl sonras›nda Orta Do¤u’daki krizlere yönlendirici bir pozisyonda sürekli müdahil olmay› tercih etmifltir.
So¤uk Savafl’›n sona ermesi Türkiye’yi etraf›ndaki bir dizi ülkenin sorunlar›yla
da karfl› karfl›ya b›rakm›flt›r. Irak ve Suriye ile özellikle terörle mücadele kapsam›nda sorunlar yaflayan Türkiye’nin Yunanistan’la da K›br›s ve Ege sorunlar›nda uzlaflmas› mümkün olmam›flt›r. Bu dönemde önemli bir baflka endifle ise Avrupa yolunun kapanmas› konusunda yaflanm›flt›r (Oran, 2010:14). Öte yandan Kafkasya Bölgesi’nde ortaya ç›kan yeni sorunlar bir yana, Türkiye’nin kendili¤inden de bu bölgeye ilgisi artm›flt›r. Oran’›n (TY:354) da vurgulad›¤› üzere, baflta ‹ran etkisinin bu
bölgeye yay›lmas›n› istemeyen ABD’nin teflviki, Türkiye’nin SSCB sonras› bu bölgede bir boflluk olufltu¤una inanarak heveslenmesi ve buradaki Türki Cumhuriyetlerin bu yöndeki talepleri Türkiye’yi “bölgesel bir aktör” olma yönünde teflvik etmifltir. Türkiye’nin zaten halihaz›rda tarihsel ve ideolojik olarak bu bölgeye ilgisi
varken bir yandan da AB ile yaflad›¤› sorunlar dolay›s›yla bu ülkelerin deste¤ini
alarak güçlenmek istemesi de bu duruma etki eden faktörlerdendir.
So¤uk Savafl’›n bitiminden hemen sonraki dönemde Türkiye’nin Orta Do¤u, Kafkasya ve Balkanlar’›n çevreledi¤i bölgedeki genel durumu flöyle özetlenebilir: So¤uk
Savafl sonras› bu bölgedeki dengelerin alt üst olmas› bir yandan Türkiye’nin bölgedeki a¤›rl›¤›n› artt›r›rken di¤er yandan Bat› aç›s›ndan ülkenin öneminin zay›flamas›
anlam›na gelmifltir (Oran, TY:359). Ne var ki burada Bat› derken ABD ve Avrupa’y›
birbirinden ay›rmak gerekmektedir. Türkiye ABD için daha da önemli bir stratejik
partner hâline gelirken, AB için bu önem anlafl›l›r bir biçimde azalm›flt›r. Siyasi bak›mdan ise Türkiye 1990-1993 aras›nda AB’den nispeten uzak ve yo¤un olarak ABD
merkezli yürüttü¤ü d›fl politikas›nda, ABD’nin yeni Rusya politikas›n›n verdi¤i rahats›zl›k, Irak’taki terör örgütünden dolay› yaflanan hayal k›r›kl›¤›, Turgut Özal’›n vefat›
sonras›ndaki siyasal de¤iflim ve AB’nin yeni oluflumu vesilesi ile revizyona gitmek
durumunda kalm›flt›r. 1993 sonras›nda Gümrük Birli¤i hedefine kilitlenen Türkiye
için AB yeniden d›fl politikan›n en önemli hedeflerinden birisine dönüflmüfltür.
19
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
1993-1996 aras›ndaki dönemi AB politikalar› ve özellikle de 1970’te Ankara Anlaflmas›’yla ba¤lant›l› olarak imzalanan Katma Protokol’de belirlendi¤i flekli ile
1995’te Gümrük Birli¤i’nin gerçekleflmesi fleklinde belirleyen Türkiye o dönemde
ülkedeki terör, siyasal ‹slam konusundaki tart›flmalar, sivil-asker iliflkilerindeki gerilimden büyük ölçüde etkilenmifltir. Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin bir anda
AB’ye üye olmak için s›raya girmeleri ve AB’nin Kopenhag Kriterleri ile yeni esaslar belirlemesi ile Türkiye’nin 1959’dan bu yana yürüttü¤ü iliflkilerin neredeyse hiçbir k›ymeti kalmam›fl, her fleye en bafl›ndan bafllanm›flt›r. AB’nin Alman fiansölye
H. Kohl liderli¤indeki yeni politikas›n›n daha kültürel, dinsel, tarihî referanslar› tercih etmesi ve Türkiye’nin aç›k bir biçimde AB üyeli¤i konusunda d›fllanmas› Türk
D›fl Politikas›na da yans›m›fl, Gümrük Birli¤i’ne ra¤men iliflkiler daha da çat›flmal›
bir hal alm›fl, Türkiye’nin AB üyeli¤i konusu Avrupa toplumlar›n›n s›kça tart›flt›¤›
konulardan birisi hâline dönüflmüfltür. Gümrük Birli¤i’nin gerçekleflti¤i dönemde
K›br›s Rum Yönetimi’nin adan›n tamam›n› temsil edecek flekilde AB’ye üye olmas›n›n yolunun aç›lmas›, hem Yunanistan hem de AB ile iliflkileri çok daha sanc›l›
bir duruma getirmifl, 1996 bafl›nda yaflanan Kardak Krizi ile Türkiye-Yunanistan
iliflkileri savafl›n efli¤ine gelmifltir.
1997’de AB Komisyonu’nun AB’nin gelece¤ini, özellikle de geniflleme stratejisini ortaya koydu¤u Agenda (Gündem) 2000 raporu ve devam›nda 12 Aral›k 1997
Lüksemburg AB Konseyi’nde Türkiye’nin geniflleme stratejisi d›fl›nda b›rak›lmas›,
ayn› anda K›br›s, Romanya, Bulgaristan’›n bu geniflleme sürecine dahil edilmeleri
ciddi bir krize dönüflmüfl ve Türkiye AB ile siyasi iliflkileri dondurmufltur.
1990’l› y›llar›n son çeyre¤inde terör örgütü liderinin Yunanistan’›n Kenya Büyükelçili¤inden ç›k›flta ele geçirilmesi ve Yunanistan’›n çok zor durumda kalmas›, Almanya’da H. Kohl’ün seçimi kaybetmesi ile Türkiye’nin üyeli¤ine prensip olarak
karfl› olmayan hatta teflvik eden Sosyal Demokrat-Yeflil iktidar›n bafla geçmesi ile
AB içindeki havan›n de¤iflmesi, ABD’de Clinton yönetiminin Türkiye’ye verdi¤i
aç›k destek, Türkiye ve Yunanistan’da yaflanan depremlerle ortaya ç›kan deprem
diplomasisi ve Helsinki Zirvesi ile ortaya ç›kan “adayl›k” süreci, Türk d›fl politikas›n›n yeniden AB zeminine oturmas›na neden olmufltur.
2000’den sonraki dönem Türkiye’nin mali kriz ve AB yolunda siyasi reform dönemi olmufltur. 2001 mali krizi ülkeyi sarsarken, ayn› dönemde ABD’dekki 11 Eylül sald›r›lar›, Türk d›fl politikas›n›n dinamiklerini yak›ndan etkilemifltir. 2002 y›l›nda Türkiye’de AK Parti’nin iktidara gelmesi ile AB ve ABD ile yak›n iliflkilere devam edilmifl
ve zamanla d›fl politikada daha aktif ve çeflitlendirilmifl bir stratejiye geçilmifltir.
2002-2005 aras›ndaki yo¤un reform süreci sonras›nda önce 2004’te AB Komisyonu taraf›ndan Türkiye’nin Kopenhag Kriterlerini yerine getirdi¤i ilan edilmifl, ard›ndan da 3 Ekim 2005’de üyelik müzakerelerine bafllanm›flt›r. Müzakere sürecinin
çok k›sa zamanda t›kanmas› ile AB eksenli politikalarda da de¤iflimler yaflanm›fl,
“Komflularla S›f›r Sorun” ad› verilen yeni d›fl politika söylemi, özellikle “Arap Bahar›” ad› verilen döneme kadar son derece etkili olmufltur.
Türk d›fl politikas›n›n So¤uk Savafl sonras›nda bölgesel bar›fl ve istikrar, Bat› ittifak›n›n içinde olmakla birlikte d›fl politikada çeflitlilik, sadece bar›fltan yararlanan
de¤il, bar›fl üreten bir misyon ve mümkün oldu¤unca uluslararas› kurumlarda temsil edilen, hedefini 2023’te dünyan›n en güçlü ilk on ekonomisi olarak belirleyen
yeni bir zemine oturdu¤u söylenebilir.
So¤uk Savafl sonras› ABD ve Bat›l› ülkeler aç›s›ndan Türkiye’nin uluslararas›
SIRA S‹ZDE sistemdeki
konumu ve önemini ele al›n›z.
4
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
20
Türk D›fl Politikas›-II
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
So¤uk Savafl dönemini aç›klamak
II. Dünya Savafl› sonras› ortaya ç›kan yeni uluslararas› ortam iki kutuplu bir sistem yaratm›fl ve
ABD ile SSCB etraf›nda Do¤u ve Bat› olarak iki
blokun ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Yaklafl›k 45 y›l boyunca dünya siyasetini belirleyecek
bu düzende yaln›zca askerî ve siyasi rekabet söz
konusu olmam›fl, ekonomik ve ideolojik mücadele de belirleyici rol oynam›flt›r. So¤uk Savafl
boyunca her iki blok da birbirlerine karfl› ataklar
gelifltirmifl ve iki blok aç›s›ndan da sürekli bir üstünlük durumu söz konusu olmam›flt›r. Ne var ki
1980’lere do¤ru ABD öncülü¤ündeki Bat› Bloku
ekonomik, siyasi ve askerî bir üstünlük sa¤layarak Do¤u Bloku’nun da¤›lmas›na neden olmufl,
1991 y›l›nda SSCB da¤›lm›fl ve uluslararas› konjonktürde bu durum ideolojik bir galibiyet olarak
da alg›lanm›flt›r. So¤uk Savafl boyunca Türkiye
Bat› Bloku içinde yer alm›fl ve blok siyasetine
eklemli bir flekilde d›fl politika gelifltirmeyi hem
bir zorunluluk hem de bir tercih olarak devam
ettirmifltir. Bu durum bir yandan Türkiye’nin d›fl
güvenlik kayg›lar›n›n giderilmesine yard›mc›
olurken di¤er yandan da ald›¤› gerek askerî gerekse ekonomik yard›mlarla birlikte Türkiye’yi
önemli bir stratejik unsur hâline getirmifltir.
So¤uk Savafl sonras› uluslararas› sistemin nas›l
flekillendi¤ini ifade etmek
1991 y›l›nda SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte So¤uk Savafl’›n sona ermesi uluslararas› düzen aç›s›ndan yeni bir k›r›lma noktas› olarak de¤erlendirilmifl, bu durum ABD’nin sistemde tek süper
güç olarak kald›¤› tek kutuplu bir düzen ya da
baflka bir deyiflle yeni bir dünya düzeni yaratm›flt›r. Bundan sonra dünya siyasetinde ABD tek
egemen güç gibi hareket etmeye bafllam›fl ve yeni d›fl politika unsurlar› belirlemifltir. Öte yandan
yeni düzende So¤uk Savafl’›n erteledi¤i yeni so-
runlar ortaya ç›kmaya bafllam›fl, bu sorunlar dünya siyasetinin ideolojik boyuttan ç›k›p ç›kar çat›flmalar›na dayal› güç dengeleri oluflturma evresine kayd›¤›n› göstermifltir. Bu dönemde So¤uk
Savafl’›n yaratt›¤› kurumlar›n da gelece¤i tart›fl›lmaya bafllanm›fl, ne var ki bu kurumlar yeni dünya düzenine uyum sa¤lama konusunda pek sorun yaflamam›fllard›r. ‹ki kutuplu dünya düzeninin sona ermesiyle birlikte ortaya ç›kan uluslararas› sistem 11 Eylül sald›r›lar› sonras› sorgulanmaya bafllanm›fl, keza bu dönem AB, Japonya,
Çin gibi bölgesel aktörlerin önemli ölçüde güçlenmesi ve küreselleflmeyle birlikte ortaya ç›kan
yeni olgular›n etkisiyle yeni bir uluslararas› düzenin ortaya ç›kmaya bafllad›¤› tart›flmalar›n› yo¤unlaflt›rm›flt›r.
N
A M A Ç
3
Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras›ndaki uluslararas› durumunu aç›klamak
So¤uk Savafl’›n sona ermesi her ülke gibi Türkiye’yi de etkileyen önemli bir olayd›r. Türkiye iki
kutuplu sistemin sona ermesiyle birlikte blok siyasetini b›rakm›fl olsa da oluflan yeni d›fl politik
konjonktürde gerek ABD gerekse Bat› Avrupa
için stratejik önemi devam eden bir ülke olmaya
devam etmifltir. Yeni düzende özellikle Orta Do¤u aç›s›ndan ele al›nan Türkiye yeni bir uluslararas› rol üstlenmek durumunda kalm›fl, asl›nda bu
durum da Türkiye’nin tarihsel d›fl politika tercihi
aç›s›ndan bir süreklilik hâli yaratm›flt›r. Öte yandan, So¤uk Savafl düzeninin ortadan kalkmas›
Türkiye’yi etraf›ndaki ülkelerde meydana gelen
bir dizi sorunla da karfl› karfl›ya getirmifltir. Bu
sorunlar›n bir k›sm› hâlihaz›rda çözüme ulaflm›flken baz›lar› hâlen devam etmektedir. Öte yandan 2000’li y›llarla birlikte Türkiye, bölgesine iliflkin d›fl politikas›n› de¤ifltirme karar› alm›fl ve bu
yeni stratejiyle hem bölgedeki daimi bar›fl› hem
de a¤›rl›¤›n› korumaya yönelmifltir.
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
21
Kendimizi S›nayal›m
1. So¤uk Savafl dönemi için afla¤›dakilerden hangisi
söylenemez?
a. Bu dönem dünya düzeni iki kutuplu sistemdir
b. ‹ki kutuplu sistem ABD ve SSCB etraf›nda bloklaflm›flt›r
c. NATO, Bat› Bloku örgütüdür
d. Türkiye bu dönem Do¤u Bloku’nda yer alm›flt›r
e. Do¤u Bloku SSCB liderli¤inde örgütlenmifltir
2. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl döneminde
meydana gelen geliflmelerden de¤ildir?
a. NATO’nun kurulmas›
b. Berlin Duvar›’n›n yap›lmas›
c. Küba Krizi
d. Ba¤dat Pakt›’n›n kurulmas›
e. Körfez Savafl›
3. Afla¤›daki örgütlerden hangisi Do¤u Bloku örgütlerindendir?
a. Varflova Pakt›
b. NATO
c. CENTO
d. Balkan ‹ttifak›
e. Ba¤dat Pakt›
4. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl döneminde
ABD’nin d›fl politika proje ve stratejilerinden de¤ildir?
a. Kitlesel Karfl›l›k Doktrini
b. Esnek Karfl›l›k Doktrini
c. Komünform
d. Yeflil Kuflak Projesi
e. Y›ld›z Savafllar› Projesi
5. So¤uk Savafl boyunca Türkiye afla¤›daki örgütlerin
hangisinde yer almam›flt›r?
a. NATO
b. Avrupa Konseyi
c. CENTO
d. Varflova Pakt›
e. Balkan ‹ttifak›
6. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl’› sona erdiren
olayd›r?
a. 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›
b. 1991’de SSCB’nin da¤›lmas›
c. Körfez Savafl›’n›n bafllamas›
d. Küba Krizi
e. ABD’nin mücadeleden çekilmesi
7. So¤uk Savafl sonras› oluflan yeni uluslararas› düzen
afla¤›dakilerden hangisiyle tan›mlanabilir?
a. Tek kutuplu sistem
b. Güç dengesi düzeni
c. ‹ki kutuplu sistem
d. Dehflet dengesi
e. Kitlesel karfl›l›k
8. So¤uk Savafl sonras› oluflan yeni uluslararas› düzen
için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. ABD yeni düzenin tek süper gücü olmufltur
b. NATO ifllevi de¤iflerek devam etmifltir
c. SSCB da¤›lm›fl, Rusya Federasyonu ortaya ç›km›flt›r
d. Türkiye NATO üyeli¤ini sona erdirmifltir
e. Varflova Pakt› da¤›lm›flt›r
9. So¤uk Savafl sonras› Türk D›fl Politikas› için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Türkiye, ABD’ye yak›n bir d›fl politika izlemeye
devam etmifltir
b. Türkiye, AB ile olan iliflkilerini sona erdirmifltir
c. ABD’nin Orta Do¤u politikas› aç›s›ndan Türkiye
önemini korumaya devam etmifltir
d. Türkiye, Bat› yönündeki d›fl politika tercihini sürdürmüfltür
e. Türkiye, blok siyasetini terk edip reel politikaya
dayal› bir d›fl politika izlemeye bafllam›flt›r
10. So¤uk Savafl sonras› uluslararas› düzen için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. NATO’nun gelece¤i tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r
b. Ulus devlet modeli tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r
c. Küreselleflmenin etkisi artm›flt›r
d. Göç olgusu önemli bir sorun olarak görülmeye
bafllanm›flt›r
e. Rusya Federasyonu yeni düzenden d›fllanm›flt›r
22
Türk D›fl Politikas›-II
Okuma Parças›
NATO’nun Gelece¤i AB’ye Endeksli
Geçen hafta Bükrefl’te düzenlenen NATO zirvesinde
AB kendisini Frans›z-Alman liderli¤i alt›nda ifade etti.
Birlik, ABD’nin Gürcistan ve Ukrayna’y› Avro-Atlantik
ittifak›na kabul etme giriflimlerini elinin tersiyle itti. Ayn› zamanda Rusya’n›n Çek ve Polonya topraklar›na yeni bir füze savunma sistemi konuflland›r›lmas›na yönelik muhafeletine de karfl› koydu.
Bu y›l›n bafl›nda AB, yine Rusya’n›n isteklerinin hilaf›na, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› himaye etme karar› alm›flt›. Kosova konusundaki karar oybirli¤iyle al›nmasa
da, az›nl›ktaki muhalif ülkeler bu çabay› engellemek
yerine yap›c› bir tav›rla çekimser kalmay› tercih etti.
fiimdi AB, (belki) kendisini bile flafl›rtan bir biçimde,
NATO’yu canland›rma karar› alarak ABD ve Rusya’daki
sertlik yanl›lar›n› afallatt›. Bu noktada büyük dönüfl
Fransa’dan geldi. Cumhurbaflkan› Sarkozy, General de
Gaulle’ün 1966’daki NATO’nun askerî kanad›ndan ç›kma karar›n› tersine çeviriyor. Gelecek y›l Frans›z güçleri tekrar müttefiklere entegre olacak. Sarkozy bu durumu, “Fransa NATO içinde ne kadar çok yer al›rsa, NATO o kadar Avrupal› olur” diye izah ediyor.
Her NATO üyesi AB üyesi olamaz
Bafllang›ç olarak Fransa Afganistan’a daha fazla muharip birlik gönderiyor; bu y›l›n savafl sezonu yaklafl›rken,
Kanada’n›n yükünü tam zaman›nda hafifletecek. Fransa’n›n giriflimi ABD’den de ödünler elde etti. Rusya’yla
füze savunma sistemi konusunda istiflarede bulunulacak ve ABD Stratejik Silahlar›n Azalt›lmas› Anlaflmas›’n›
canland›rmay› kabul edecek.
Hepsinden öte ABD Baflkan› Bush (görünen o ki, halefi olmay› uman McCain’in zorlamas›yla) savunma alan›nda bir AB boyutu gelifltirilmesine yönelik tavr›n› de¤ifltirdi. Bush Bükrefl’te Avrupa Güvenlik ve Savunma
Politikas›’n›n (AGSP) ‘hem yararl› hem gerekli’ oldu¤unu kabul etti.
Bükrefl’ten ç›kan nihai bildirgede, güvenlik, savunma
ve kriz yönetimi (sözgelimi terörle mücadele, uyumlu
ve karfl›l›kl› deste¤e dayal› askerî yeteneklerin gelifltirilmesi ve sivil acil durum planlamas›) alanlar›nda NATO’yla AB aras›nda daha yak›n stratejik ortakl›k vurgusu yap›ld›. “Daha güçlü ve daha ehil bir Avrupa savunmas›n›n de¤erini kabul ediyoruz” deniyordu bildirgede.
Peki flimdi AB-NATO iliflkileri nas›l geliflecek? Gelecekteki NATO üyeli¤ini, AB üyeli¤inin otomatik habercisi
olarak görmek hatal›. Zira AB üyeli¤i daha titiz ve talepkâr. Alt› AB ülkesi (Avusturya, [G.] K›br›s, Finlandi-
ya, ‹rlanda, Malta ve ‹sveç) birçok önemli sebepten dolay› NATO üyesi de¤il. Zirvede Arnavutluk ve H›rvatistan’›n gelecek y›l NATO’ya al›nmas›nda mutab›k kal›nd›; Ancak H›rvatistan befl y›l içinde AB’ye kat›lacak olsa da, Arnavutluk’un üyeli¤i çok daha uzakta. Türkiye
de y›llard›r kilit bir NATO müttefiki olmas›na ra¤men,
AB yolundaki ilerlemesi sorunlarla malul ve bunlar›n
baz›lar› çok çetrefilli görünüyor.
AB-NATO iliflkisinin birçok veçhesi kötü. AB’nin flu an
çeflitli bölgelerde 12 kadar AGSP misyonu yürüttü¤ü
gerçe¤ine karfl›n, NATO’yla AB sadece Bosna’da bütünleflmifl durumda. Afganistan konusunda AB’yle NATO
aras›nda resmi anlaflma yok. Kosova’da bile NATO
AB’nin idari misyonundan ayr› çal›fl›yor.
Türkiye [G.] K›br›s’›n NATO operasyonlar›na dahil olmas›na izin vermiyor; K›br›s’sa Türkiye’yi AGSP d›fl›nda
tutuyor. Yunanistan’›n Makedonya’ya ‘Makedonya’ demeyi reddetmesi, AB aday› olan bu yoksul ülkeye NATO kap›lar›n› kapat›yor.
Askerî kapasite aç›s›ndan NATO üyesi de olan 21 AB
ülkesinin toplam savunma harcamas›, ABD’ninkinin sadece üçte biri. NATO’nun Avrupa aya¤›, hiçbir zaman
silahl› güçlerine yönelik maliyeti düflürecek bir ortak
faaliyeti baflaramad›. Sözgelimi Britanya’n›n RAF uçaklar› Frans›z uçak gemilerine inemiyor.
Fransa’yla Britanya aras›ndaki 1998 tarihli St. Malo anlaflmas› Irak yüzünden çöktü. Bilhassa Lizbon Anlaflmas›’na yar› gönüllü destek veren Britanya olumsuz etki
yarat›yor. Lizbon Anlaflmas›’n›n 1 Ocak’ta yürürlü¤e girme ihtimaline yönelik onay sürecinde ilerleme var: Bir
zamanlar gönülsüz olan Polonya, onay veren son ülke
oldu. Yeni anlaflma uyar›nca AB NATO’nun ‘sivil kolu’
olmakla s›n›rlanm›yor. Eski Bat› AB’nin karfl›l›kl› güvenlik düsturunu üstleniyor.
Bir Avrupa Güvenlik Dairesi, silah tedarik politikalar›n›
rasyonalize etme kapasitesine sahip olacak. Siyasi olarak istekli ve askerî aç›dan yeterli üye devletlerden menkul çekirdek bir grubun silahl› güçlerini birlefltirip NATO ve birlik ad›na operasyonlar düzenlemesini öngören hükümler de mevcut. Anlaflma AB’nin tarafs›z üyelerine çekimser kalma imkân› tan›yacak kadar esnek.
Yani Lizbon Anlaflmas›, Fransa’n›n 1954’te tafl koydu¤u
Avrupa Savunma Toplulu¤u Anlaflmas›’n›n hedeflerinin
ço¤una ulafl›yor. Britanya’n›n yeni anlaflman›n erken
dönemlerinde AB’nin yeni askerî boyutunu kullanmak
bak›m›ndan Fransa ve Almanya’n›n yan›nda yerini almas› ak›lc› olur.
1. Ünite - So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›
23
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Avrupa Konseyi dürüst olmal›
AB’nin güvenlik ve savunma konular›ndaki stratejik tavr›n› keskinlefltirmesi gere¤i kendini dayat›yor. Bunun
arac› da Yüksek Temsilci Solana’n›n haz›rlad›¤› ve
2003’te mutab›k kal›nan Avrupa Güvenlik Stratejisi. Ne
var ki bu belge, birli¤in Lizbon Anlaflmas›’nda belirlenen daha aç›k ve kapsaml› hedeflerini yans›tacak biçimde acilen elden geçirilmeli.
Bu belge, AB’nin mevcut güvenlik sorunlar›n›n (terör,
enerji tedariki, iklim de¤iflikli¤i, göç ve sivil özgürlükler) nedenlerini hesaba katarak yenilenmeli. Hepsinden önemlisi, geçmiflte Konsey’in neredeyse kasti kay›ts›zl›¤›na tan›k oldu¤umuz AB-NATO iliflkilerinin gelece¤ini de dürüstçe ele almal›. NATO yaflayacak ve
ileriye gidecekse, AB’nin ak›ll› ve uyumlu bir ortak olmas› laz›m.
Barroso merkezi önemde
Avrupa Komisyonu Baflkan› Barroso, Bükrefl’teki NATO zirvesinde önemli bir flahsiyetti. Elinde AB’nin NATO’nun devlet inflas› ve kalk›nma yard›m› alanlar›ndaki askerî rolünü tamamlamas›na imkân verecek kaynaklar var.
Barroso flu an Komisyon, Konsey ve Parlamento aras›ndaki müzakerelerin Lizbon Anlaflmas›’n›n tam olarak,
h›zla ve etkin flekilde uygulanabilmesini sa¤layacak biçimde sonuçlanmas› bak›m›ndan merkezi önemde.
Bükrefl zirvesinin ard›ndan Barroso ve Solana yerinde
tav›r tak›narak, Konsey’i mevcut misyonu ac›mas›zca
elefltirmeye ve NATO’nun boyutu ve biçimi, yan› s›ra
AB’yle stratejik ve operasyonel düzeylerdeki iliflkisi gibi konularda yön tayin etmeye zorlad›. Barroso ve Solana bu tav›rdan geri ad›m atmamal›.
Andrew Duff (Avrupa Konseyi’nin D›fl ‹liflkiler Sorumlusu, Britanya’da Liberal Parti milletvekili)
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=252812 15.08.2012
1. d
2. e
3. a
4. c
5. d
6. b
7. a
8. d
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl’›n Anlam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl’›n Anlam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl’›n Anlam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl’›n Anlam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye Aç›s›ndan So¤uk
Savafl’›n Anlam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl’›n Anlam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Uluslararas› Ortam›n Genel Hatlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Türk
D›fl Politikas›n›n Genel Hatlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Türk
D›fl Politikas›n›n Genel Hatlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Uluslararas› Ortam›n Genel Hatlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
24
Türk D›fl Politikas›-II
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
So¤uk Savafl, genel anlamda II. Dünya Savafl› sonras›
oluflan yeni güç dengesinde ABD ve SSCB etraf›nda
oluflan bir bloklaflma ve bu bloklar aras›nda yaklafl›k 45
y›l süren sürekli rekabet hâlidir. Bu rekabet siyasi ve
askerî oldu¤u kadar, ekonomik ve ideolojiktir. Bu sistemde ülkeler aç›s›ndan tarafs›z kalmak tercih edilen
bir alternatif olmam›fl ve bloklar içinde yer alan ülkeler,
genelde lider iki ülke taraf›ndan belirlenen d›fl politikalara eklemlenmifllerdir. Böylelikle oluflan uluslararas›
ortam kat› blok siyaseti çerçevesinde belirlenen kararlarla flekillenmifltir.
Aktürk, fiener, (2012), “NATO Neden Geniflledi? Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› Ifl›¤›nda NATO’nun Genifllemesi ve ABD-Rusya ‹ç Siyaseti’’, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 9, Say› 34 (Yaz), s. 73-97.
Baharçiçek, Abdülkadir. (2004). “So¤uk Savafl›n Sona
Ermesinin Türk D›fl Politikas› Üzerindeki Etkileri”,
21. Yüzy›lda Türk D›fl Politikas›, Editör ‹dris Bal,
2. Bask›, Ankara: Nobel Yay›n, s. 57-74.
Emeklier, Bilgehan. (2010). So¤uk Savafl Sonras› Uluslararas› Sistemin Analizi, http://www.bilgesam.
org/tr/index.php?option=com_content&view=article&
id=698:souk-sava-sonras-uluslararas-sistemin-analizi&
catid=113:analizler-sosyo-kultur&Itemid=151
(16.08.2012).
Fukuyama, Francis, Tarihin Sonu ve Son ‹nsan, Çev.
Zülfü Dicleli, Simavi Yay›nlar›, 1993.
Hale, William. (2003), Türk D›fl Politikas›, 1774-2000,
Çeviren Petek Demir, ‹stanbul: Arkeoloji ve Sanat
Yay›nlar›.
Huntington, Samuel P. ([1996] 2006). Medeniyetler Çat›flmas› ve Yeni Dünya Düzeninin Yeniden Kurulmas›, Çevirenler Mehmet Turhan, Y.Z. Cem Soydemir, Orijinal Kitap 15. Bask›, ‹stanbul: Okuyan Us
Yay›nlar›.
Kut, Gün (2010). “Türk D›fl Politikas›nda Çokyönlülü¤ün Yak›n Tarihi: So¤uk Savafl Sonras› Devaml›l›k
ve De¤iflim”, Bo¤aziçi Üniversitesi-TÜS‹AD D›fl
Politika Forumu Araflt›rma Raporu, DPF 2010RR 02.
Oran, Bask›n (2010). “Dönemin Bilançosu”, Türk D›fl
Politikas›: Kurtulufl Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Editör Bask›n Oran, Cilt
II: 1980-2001, 12. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›,
s. 9-33.
Oran, Bask›n. “Türk D›fl Politikas›: Temel ‹lkeleri ve
So¤uk Savafl Ertesindeki Durumu Üzerine Notlar”, http://www.dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/
476/5529.pdf (23.07.2012)
Sönmezo¤lu, Faruk. (2006). II. Dünya Savafl›’ndan
Günümüze Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Türkefl, Mustafa. (2004). “NATO Ba¤lam›nda ABD-Türkiye ‹liflkilerinde Devaml›l›k ve De¤iflim”, Türk D›fl
Politikas›n›n Analizi, Derleyen Faruk Sönmezo¤lu, Gözden Geçirilmifl ve Geniflletilmifl Üçüncü Bas›m, ‹stanbul: Der Yay›nlar›, s. 379-404
S›ra Sizde 2
So¤uk Savafl boyunca Türkiye’nin Bat› Bloku içinde yer
almas›n›n temel nedeni SSCB taraf›ndan Türkiye’ye yöneltilen güvenlik tehditleridir. Bu anlamda Bat› Bloku içinde yer almak Türkiye’nin güvenlik kayg›lar›n› gidermifltir.
Öte yandan, Türkiye Bat› Bloku içinde olmay› tarihsel ve
ideolojik bir tercih olarak da yapm›fl, böylelikle Bat›l› bir
ülke oldu¤unu kan›tlamaya çal›flm›flt›r. Son olarak, Türkiye bu dönemde ihtiyaç duydu¤u gerek askerî gerekse
ekonomik yard›mlar› Bat› Bloku’ndan sa¤layabilece¤ini
görmüfltür. Keza, So¤uk Savafl boyunca Bat› Bloku’ndan
en fazla yard›m sa¤layan ülkeler aras›nda olmufltur.
S›ra Sizde 3
So¤uk Savafl sonras› oluflan yeni dünya düzeni ABD
egemenli¤indeki tek kutuplu sistem olarak tan›mlanabilir. Özellikle 2000’li y›llar›n bafl›na kadar bu durum
aç›k bir flekilde kabul edilirken 11 Eylül sald›r›lar› sonras› bu düzen de sorgulanmaya bafllam›fl, keza Çin, AB
gibi bölgesel aktörlerin güçlenmesi bu sistemin yeni bir
evreye girdi¤i düflüncesini yaratm›flt›r.
S›ra Sizde 4
So¤uk Savafl sonras›, Türkiye’nin ABD ve di¤er Bat›l›
Ülkeler neznindeki konumu de¤iflmifl olsa da öneminin
azald›¤›n› söylemek do¤ru de¤ildir. Keza, savafl boyunca Bat› Bloku aç›s›ndan SSCB’ye karfl› stratejik önemde
görülmüfl olan Türkiye, savafl sonras› bu defa ABD’nin
Orta Do¤u politikas› aç›s›ndan önem kazanm›fl, buna
ilaveten hâlihaz›rda NATO üyesi oldu¤u için NATO’ya
biçilen yeni görev, yani Avrupa’y› etkileyen bölgesel
sorunlara müdahale etme görevi ve bu sorunlar›n genelde Türkiye’yi çevreleyen alanda olmas› dolay›s›yla
önemini korumufltur.
2
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
1989-1989 döneminde Türkiye-Avrupa Toplulu¤u iliflkilerinin geliflimini aç›klayabilecek,
1989-1989 döneminde Türkiye ve ABD / NATO aras›ndaki geliflmeleri izleyebilecek ve bu kapsamda Türkiye’nin uluslararas› sistemdeki yeni konumu
ve önemini ifade edebilecek,
1989-1989 döneminde Türk d›fl politikas›n›n Kafkaslar ve Orta Asya bölgelerine iliflkin giriflimlerini ve bu griflimlerin nedenlerini s›ralayabilecek,
1989-1989 döneminde ‘Önce Rusya’ (Russia First) politikas›n›n politikas›n›n
ortaya ç›kma nedenlerini ve Türkiye’nin Orta Asya Kafkasya Politikas›na etkilerini analiz edebilecek,
1989-1989 döneminde Balkanlar’daki genel d›fl politik hareketlenmelerin ve
Türkiye’nin bu duruma yönelik politikas›n›n ayr›nt›lar›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Avrupa Toplulu¤u
ABD
NATO
Kafkaslar
• Orta Asya
• Balkanlar
• “Önce Rusya” (Russia First)
Politikas›
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
1989-1993
Dönemi Türk D›fl
Politikas›
• TÜRK‹YE - AVRUPA TOPLULU⁄U
(AT) ‹L‹fiK‹LER‹
• TÜRK‹YE - ABD / NATO ‹L‹fiK‹LER‹
• TÜRK‹YE’N‹N KAFKASYA VE ORTA
ASYA POL‹T‹KASI
• ÖNCE RUSYA (RUSSIA FIRST)
POL‹T‹KASI VE TÜRK‹YE
• TÜRK‹YE’N‹N BALKANLAR
POL‹T‹KASI
1989-1993 Dönemi
Türk D›fl Politikas›
TÜRK‹YE-AVRUPA TOPLULU⁄U (AT) ‹L‹fiK‹LER‹
1989-1993 dönemi gerek Türkiye gerek Avrupa gerekse tüm dünya aç›s›ndan büyük de¤iflikliklerin yafland›¤› bir dönemdir. Bu dönemin en önemli geliflmeleri
kuflkusuz 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›, ard›ndan 1990’da Do¤u ve Bat› Almanya’n›n Federal Almanya Cumhuriyeti ad› alt›nda birleflmesi ve 1991’de SSCB’nin
da¤›lmas›d›r. Bu üç olay›n Avrupa aç›s›ndan ciddi siyasi sonuçlar› olmufltur. Öncelikle Almanya’n›n Bat› Avrupa’da bütünleflmifl bir ülke olarak daha güçlü ve merkezî bir aktör hâline dönüflmesi, beklentilerin aksine son derece h›zla gerçekleflmifl, hatta bu birleflmenin baflta ‹ngiltere olmak üzere Avrupa içinde baz› ülkelerde yaratt›¤› tedirginlikten kaynakl› baz› engeller de kolayl›kla afl›lm›flt›r. SSCB’nin
da¤›lmas›yla birlikte Do¤u Avrupa’da yeni ba¤›ms›z devletlerin ortaya ç›kmas›, Avrupa bak›m›ndan siyasi-ideolojik bölünmenin son bulmas›, ayn› zamanda Bat› Avrupa’n›n ‘komünist’ bir tehlikeden çekinmesine gerek kalmamas› ve hatta Rusya’dan gelecek olas› tehditlere karfl› bu devletlerin belirli bir süre için “tampon”
konumuna geçmesine yol açm›flt›r. Bunlara ilaveten, âdeta yeniden ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan Orta ve Do¤u Avrupal› devletler ile yeni ortaya ç›kan ba¤›ms›z devletlerin h›zla NATO ve AT üyeli¤ine yöneldikleri gözlenmifltir. NATO ile güvenliklerini, AT ile refahlar›n› art›rma çabas› içindeki bu ülkelere Avrupa kucak açm›fl,
SSCB’den de güçlü bir itiraz gelmeyince, birkaç sene öncesinde hayal dahi edilemeyecek bir h›zda entegrasyon süreci bafllam›flt›r.
Yeni dönemin gerçek cazibe merkezi AT, bir taraftan kendisine yönelen ilgiden
son derece memnun olurken, öte taraftan asl›nda ‹spanya-Portekiz üyelikleri sonras›nda yo¤unlaflt›¤› “derinleflme” politikas›ndan tekrar “geniflleme” politikas›na
geri dönmek zorunda kalm›flt›r. 1987’de Türkiye’nin üyelik için baflvurusuna “derinleflme” gerekçesiyle olumsuz cevap veren AT, önce Demokratik Almanya Cumhuriyetini, üstelik hiçbir ön haz›rl›k süreci yaflanmadan içine alm›fl, ard›ndan da
h›zla yeni dönemde nas›l bir geniflleme stratejisi belirleyece¤ine dair çal›flmalara
bafllam›flt›r. 1985’te al›nan derinleflme ve bir siyasi birlik hâline dönüflme hedefi,
yeni geliflmelerle baflka bir mecraya yönelmifltir. Hiç kuflku yok ki 1989’da Berlin
Duvar›’n›n y›k›laca¤›na, iki Almanya’n›n birleflece¤ine, bütün Orta ve Do¤u Avrupa’da ola¤anüstü bir h›zla siyasi dönüflüm yaflanaca¤›na ve SSCB’nin çökece¤ine
inanan insan say›s› son derece s›n›rl›yd›. De¤iflim, bütün öngörüleri yerle bir etmifl,
yepyeni bir dünya, yepyeni bir Avrupa ortaya ç›km›flt›.
28
Türk D›fl Politikas›-II
1989-1993 dönemi Türkiye aç›s›ndan da uluslararas› alanda büyük de¤iflimlerin
yafland›¤› bir dönemdir. Bu dönemde SSCB’nin da¤›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sona
ermesi Türk d›fl politikas›n›n o zamana kadar belirledi¤i parametrelerin çok büyük
ölçüde de¤iflmesine neden olmufltur. Türkiye bir yandan etraf›n› saran yeni ba¤›ms›z devletlerin oluflturdu¤u konjöktüre adapte olmaya çal›fl›rken, di¤er yandan da
Bat› ile iliflkilerinin devaml›l›¤›n› sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Ne var ki eskisine göre güvenlik aç›s›ndan önemli olan Türkiye, bu önemini yitirmeye bafllam›fl ancak ekonomik önemi artmaya bafllam›flt›r. (Sönmezo¤lu, 2006:514)
Asl›nda Türkiye’deki 1980 askerî darbesiyle bafllayan dönem Türkiye - AT iliflkilerinin tam bir sessizlik içinde geçti¤i dönemdir. Bunda Yunanistan’›n 1981’de
AT’ye üye olmas› ve Türkiye politikas›n› AT üzerinden yürütmesi de önemli bir rol
oynam›flt›r. Zaten darbeyle bafllayan süreçte ne Türkiye AT ile ilgilenmifl ne de AT
askerlerden oluflan antidemokratik bir iktidarla iliflkileri s›cak tutma e¤iliminde olmufltur. Bu sessizlik 1983’te iktidara gelen Baflbakan Turgut Özal döneminde de
bir süre devam etmifltir. T. Özal’›n bafllang›çta AT’ye bak›fl› tam üyelik de¤il, iliflkileri canland›rmak yönünde olmufl ve öncelikle dengeleri Türkiye lehine çevirecek
de¤ifliklere gidilmesine karar verilmifltir. (Birand, 2000:427) Bu dönemde hükûmetin ilgisi daha çok ABD ile siyasi-ekonomik iliflkiler üzerinde yo¤unlaflm›fl, AT ile
de iliflkilerin ray›na oturtulmas› gereklili¤i görülmüfltür. Özal’›n dan›flman› Özdem
Sanberk’in aktard›¤›na göre (aktaran Birand, 2000:428) Turgut Özal 1986’ya gelindi¤inde liberal politikalar›n ancak AT çerçevesinde kal›c› olabilece¤ini görmüfltür.
Özal hem art›k ciddi sorun olmaya bafllayan Yunanistan’›n veto politikas›ndan
kurtulmak hem de Türk ekonomisini sa¤lam ve istikrarl› piyasalara açmak için Türkiye’deki demokrasiyi -t›pk› Yunanistan, ‹spanya ve Portekiz modellerinde oldu¤u
gibi AT deste¤i ile- daha da gelifltirebilmek bak›m›ndan AT’ye yönelik ciddi bir
hamle yapmay› gerekli görüyordu. Bu hamlenin önemli bir arac› da Katma Protokole göre 1986 y›l›nda yürürlü¤e girmesi gereken “serbest dolafl›m hakk›” idi. Türkiye, anlaflmada yer almas›na ra¤men, zaten iflsizlikle mücadele eden ve mevcut
Türk iflçileri geri göndermek için çabalayan baflta Almanya olmak üzere AT ülkelerinin serbest dolafl›m konusunda ad›m atmas›n› beklemiyordu. Ancak bu kozdan
faydalanarak AT’nin Türkiye’ye yönelik bir aç›l›m yapabilece¤i beklentisi ile üyelik bask›s› oluflturulmaya karar verilmiflti. Asl›nda Ankara Anlaflmas› ve Katma Protokol’den do¤an bir hak olarak Türkiye tam üyelik baflvurusu yapabilmekteydi ve
bu do¤rultuda ad›m att›¤›nda AT’den gelen, zamanlaman›n yanl›fl oldu¤una dair
yo¤un tavsiyeler nedeniyle bundan vazgeçilmifltir. Keza Türkiye’nin böyle bir baflvuru yapmaya hakk› olsa dahi, Ankara Anlaflmas›’n›n öngördü¤ü süreler henüz tamamlanmam›flt› (Özen ve Yazgan, 2007:240).
AT ile iliflkilerin yo¤unlaflt›r›lmas› için 1970 sonras›ndaki en önemli giriflim 1987
y›l›nda yap›lm›flt›r. Bunda Türkiye’deki genel seçimlerde Turgut Özal’›n liderli¤indeki ANAP’a avantaj sa¤lama düflüncesi de önemli rol oynam›flt›r. Zira AT’den üyelik müzakerelerinin bafllama tarihine dair bir karar al›n›rsa, bu seçim döneminde
hükûmetin çok ifline yarayacakt›. Ankara, baflta Almanya olmak üzere AT ülkelerinin neredeyse tamam›n›n üyelik baflvurusunun yap›lmamas› gerekti¤ine dair telkinlerine ra¤men, yo¤un diplomatik çabalarla 14 Nisan 1987’de Toplulu¤un Dönem Baflkanl›¤›’na Türkiye’nin tam üyelik baflvurusunda bulundu. Yunanistan’›n
baflvurunun Komisyona aktar›lmas›n› engelleme yönündeki tüm çabalar›na ra¤men Toplulu¤un Dönem Baflkan›, Belçika D›fliflleri Bakan› Tindemans’›n çabalar›yla baflvuru 27 Nisan 1987’de Avrupa Komisyonu’na yolland› (Birand, 2000:447).
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
29
Türkiye’nin tam üyelik baflvurusunda çok önemli bir baflka özellik de baflvuru- Tek pazar, ekonomik üretim
faktörlerinin pazara üye
nun referans› olarak Türkiye -AET aras›nda yap›lm›fl Ankara Anlaflmas› ve Katma devletler aras›nda h›zl› ve
Protokolün de¤il, Roma Antlaflmas›’n›n 237., AKÇT Antlaflmas›’n›n 98. ve EURA- k›s›tlamalara tak›lmadan
edebilmesi amac›yla
TOM Antlaflmas›’n›n 205. maddelerine istinaden üyeli¤e baflvurmufl olmas›d›r. Yani hareket
fiziki, teknik ve mali
Türkiye, aradaki anlaflmalara göre de¤il, “Her Avrupa devleti AB’ye üye olmak için engellerin kal›d›r›ld›¤›
pazard›r. Bu kapsamda
baflvuruda bulunabilir” (R.A. 237/1) ilkesi çerçevesinde baflvuruda bulunmufltur.
ülkeler aras›ndaki s›n›rlar,
Türkiye’nin baflvurusunun AT bak›m›ndan çok da uygun bir tarihe gelmedi¤i formaliteler ve vergiler
aç›kt›r. 1981’de Yunanistan, 1986’da Portekiz ve ‹spanya’y›, yani üç “yoksul” Akde- satandart bir düzenlemeye
tabi tutularak mal, hizmet,
niz ülkesini içine alan AT 1985 y›l›nda imzalad›¤› Tek Sened’e göre 1992 y›l›na ka- ifl gücü ve sermayenin
dar yap›sal flekline son hâlini vermeyi planlam›fl ve en erken 1993 y›l›na kadar ge- serbest ve h›zl› dolafl›m›
esas al›nmaktad›r. AT,
nifllemeye gitmeyece¤ini öngörmüfltü. Bu kapsamda 1992 y›l›nda ‘tek pazar’ hâli- (günümüzde AB) tek pazar›n
ne dönüflülecek ve derinlemesine bir iç düzene gidilecekti (Terzi, 2004:453; Bi- en önemli örneklerindendir.
rand, 2000: 456). AT içinde 1980’lere kadar Türkiye’nin geleneksel destekçisi olan
Almanya, üyelik baflvurusunun yap›lmamas› için Ankara’y› ikna etmeye çal›flm›fl
ama baflaramam›flt›. O dönemde tart›fl›lan serbest dolafl›mdan büyük endifle duyan
baflta Almanya olmak üzere topluluk üyeleriFoto¤raf 2.1
nin pek ço¤u için Turgut Özal liderli¤indeki
Leo Tindemans,
Türkiye’nin bu stratejik hamlesi soruna döBelçika D›fliflleri
nüflmüfltü. Almanya, kendisine haber bile veBakan›, Dönemin
Avrupa Toplulu¤u
rilmeyerek baflvurunun alelacele yap›ld›¤›
Dönem Baflkan›.
elefltirisi getiriyor ve baflvuruya yönelik ne
Tindemans,
olumlu ne de olumsuz herhangi bir tav›r alTürkiye’nin 1987
mamay› tercih ediyordu.
y›l›nda yapt›¤› tam
üyelik baflvurusu ve
Türkiye, AT’den gelen bütün tepki ve çebaflvuru sonras›
kincelere ra¤men üyelik baflvurusunu gerçek1989 y›l›nda
lefltirdi. Bu baflvurunun ard›ndan AB KonseKomisyon
raporunun
yi’nin baflvuruyu kabul etmesi ve ard›ndan raaç›klanmas›na
por haz›rlamak üzere Komisyona havale etkadar Türkiye’ye
mesi gerekiyordu. Bu süreç de oldukça sanc›oldukça destek
olmufltur.
l› oldu ancak yine de AT, Türkiye’nin baflvurusunu kabul ederek Komisyona havale etti.
Komisyonun Türkiye’nin müzakerelere bafllay›p bafllayamayaca¤›na iliflkin dar teknik çal›flKaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bundesarchiv_B_145_Bild
mas› iki buçuk y›l sürdü. Komisyon raporunu
-F050938-0028,_Bonn,_Tagung_CDU
haz›rlarken, zaten Avrupa’da büyük de¤iflim
Bundesausschuss,_Tindemans.jpg 26.11.2012
yaflanmaya bafllam›fl; Polonya, Macaristan, Do¤u (Demokratik) Almanya baflta olmak üzere,
SSCB etkisindeki hemen hemen bütün Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinde geri dönüflü olmayacak siyasi geliflmeler gerçekleflmifltir. Türkiye’nin bu süreçte AB Komisyonuna yapt›¤› “h›zland›rma” bask›lar› da sonuç vermemiflti. 13 A¤ustos 1961’de
yap›m›na bafllanan So¤uk Savafl’›n sembolü Berlin Duvar› da de¤iflime öncü olmufl
ve 9 Kas›m 1989’da y›k›lm›flt›.
Türkiye’nin baflvurusunun ard›ndan yani Nisan 1987’den Aral›k 1989’a kadar geçen sürede Komisyon ve üye baflkentleri Türkiye’yi gücendirmeyecek bir yan›t aray›fl› ve baflvurunun ele al›nmas›n› ertleyecek bir yol ararken Türkiye de müzakerelere bafllama tarihini almak için ekonomik, sosyal, siyasi alandaki çabalar›n› sürdürmüfltü. Bütün çabalara ra¤men müzakerelerin bafllama tarihine iliflkin net bir yan›t›n al›namayaca¤› anlafl›ld›¤›nda da en az›ndan müzakerelerin bafllayaca¤›na dair
bir mesaj talep ediliyordu (Birand, 2000:464-465). Ne var ki 9 Kas›m 1989’da Berlin
30
Avis, Avrupa Komisyonu’nun
üyelik baflvurular›na ilflkin
görüflünü belirten rapordur.
Türk D›fl Politikas›-II
Duvar›’n›n y›k›lmas›, hem Komisyon hem de üye ülkeler bak›m›ndan Türkiye’nin
baflvurusunun de¤erlendirilmesinde etkisini göstermiflti. Duvar›n y›k›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan yeni durum çerçevesinde yap›lan görüflmelerde iki Almanya’n›n
AB içinde birleflmesine karar verilmiflti. Almanya do¤al olarak bütün enerjisini birleflmeye vermifl, AT konusu bir ölçüde arka planda kalm›flt›. Ancak Berlin Duvar›n›n y›k›lmas› yaln›zca Almanya’y› ilgilendirmiyordu. Bu olay Avrupa’da ideolojik
kavgan›n bitmesi, yeni bir Avrupa’n›n ortaya ç›kmas› ve tüm dengelerin alt üst olmas› anlam›na geliyordu ki Avrupa’n›n bütün gündemi buna kilitlenmiflti.
AT Komisyonu 30 aya varan çal›flmas› sonras›nda haz›rlad›¤› Türkiye görüflünü
(Avis) 18 Aral›k 1989 tarihinde AT Konseyi’ne sundu. Komisyon son geliflmeleri de
göz önünde bulundurarak genel tav›r olarak yeni bir geniflleme dalgas› öncesi Do¤u Avrupa’daki geliflmelerin takip edilmesini ve daha global bir geniflleme politikas›n› benimsiyordu (Özen ve Yazgan, 2007:241). Rapordaki ayr›nt›lar ise özetle
flöyleydi:
Avis (18 Aral›k 1989)
a. Öncelikle AT, 1985’te imzalad›¤› Tek Sened uyar›nca 1992 y›l›na kadar iç
pazar›n ifllerli¤e kavuflmas›n› hedefledi¤i ve dolay›s›yla bu derinleflme döneminde en erken 1993 y›l›na kadar bir genifllemenin öngörülmedi¤i belirtiliyordu.
b. Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan Bat› Almanya’n›n yo¤un çabalar›yla
Do¤u Almanya’n›n AT’ye üye olabilece¤i belirtiliyor, Türkiye’nin de tam üye
olabilece¤i tasdik ediliyor ancak müzakerelerin bafllayaca¤›ndan söz edilmiyordu.
c. Türkiye’nin tam üyelik görüflmelerine bafllamas›n›n önünde önemli ekonomik ve siyasal engeller oldu¤una de¤iniliyor; Türk siyasal sistemi ve bu sitemdeki uygulamalar›n AT’nin arad›¤› demokratik düzeyde olmad›¤›, ciddi
insan haklar› sorunlar›n›n oldu¤u, ayr›ca GSMH’n›n düflük, sanayinin koruma alt›nda, sosyal koruman›n ise az oldu¤u ve enflasyonun yüksek oldu¤u
ifade ediliyordu. Buna ilaveten, Türkiye’nin K›br›s ve Yunanistan ile önemli sorunlar› da dile getiriliyordu.
d. Ne var ki Komisyona göre Türkiye, AT aç›s›ndan stratejik önemini koruyan
üyeli¤e ehil bir ülke konumundayd›. Bu kapsamda iliflkilerin gelifltirilmesi
için Gümrük Birli¤i’nin tamamlanmas› ve mali ifl birli¤inin canland›r›lmas›
gibi belirli öneriler getirilmekteydi (Terzi, 2004:453-454; Özen ve Yazgan,
2007:240-243).
AT Komisyonu’nun bu görüflünden (Avis) sonra AT taraf›ndan öne ç›kar›lan
hedef, tam üyelik yerine Gümrük Birli¤i’nin tamamlanmas› olmufltur. Türkiye ile
iliflkili olarak tam üyelikten çok ‘stratejik ortakl›k’ ya da ‘özel iliflki’ terimleri kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Özen ve Yazgan, 2007:243). Terzi’ye göre (2004:454) bunun
nedeni Türkiye’nin tam üyelik d›fl› bir iliflkiye itilmeye çal›fl›lmas›yken, Özen ve
Yazgan (2007:243) nedenin AT’nin d›fl iliflkilerindeki öncelik s›ras›n›n de¤iflmifl olmas›, Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin öne ç›kmas› oldu¤unu belitmifllerdir.
1989 sonunda AB Komisyonunun bu görüflü, Avrupa’da büyük dönüflümün yafland›¤› döneme denk gelince, AB Konseyi taraf›ndan ele al›nmad› ve bir AB karar›na dönüfltürülmedi. Oysa bu konuda as›l karar mercii, AT’nin en üst siyasi mercii olan Konsey’e aitti. Bu çerçevede AB Konseyi Komisyon görüflünü dikkate almak zorunda da de¤ildir. Zaten bunun örne¤ini AB Komisyonunun Yunanistan’›n
üyelik baflvurusuna verdi¤i görüflte de görmek mümkündür. Komisyon, Yunanistan’›n üyeli¤ini uygun bulmad›¤›n› Konsey’e bildirmifl ancak Konsey tam tersi bir
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
kararla Yunanistan’›n üyeli¤i için müzakerelere bafllam›flt›. Ancak hem Türkiye konusunda genel bir ittifak olmamas› hem de Avrupa’n›n içinde bulundu¤u dönemin
belirsizli¤i nedeni ile Konsey Türkiye konusunda bir karar almaktan kaç›nm›flt›r.
Konseyin Türkiye konusundaki karars›zl›¤› devam ederken ve art›k Türkiye’nin
Avrupa için jeopolitik önemini kaybetti¤i, bu anlamda üye olmas›n›n da gerekli olmad›¤› tart›flmalar› yap›l›rken, Türkiye’yi çok yak›ndan ilgilendiren bir geliflme oldu. New York’ta fiubat 1990’da bir kez daha sonuçsuz kalan BM gözetimindeki
K›br›s görüflmelerinin hemen ard›ndan 12 Mart 1990’da BM Güvenlik Konseyi
Türk taraf›n›n tezlerine yak›n, iki tarafl› ve eflitlik esas›na dayal› bir çözüm öneren
649 say›l› karar›n› ald›. Ancak GKRY ve Yunanistan bu karar› görmemezlikten gelmeyi tercih ettiler. 4 ay sonra ise çok daha radikal bir ad›m atan Güney K›br›s Rum
Yönetimi, bütün ada ad›na K›br›s Cumhuriyeti s›fat› ile 4 Temmuz 1990’da AT’ye
üyelik için baflvuruda bulundu. GKRY’n›n baflvurusu 1959-1960 Anlaflmalar›na ve
art›k de fakto olarak varl›¤› sona eren bizzat K›br›s Cumhuriyeti Anayasas›’na da
ayk›r›l›k tafl›sa da (Karluk, 2002:119) AT taraf›ndan -Yunanistan’›n yo¤un destek ve
hatta tehdit politikas› ile- kabul edilmifltir. Bu geliflmenin ilginç yanlar›ndan birisi
de Türkiye’nin GKRY’nin bu baflvurusunu çok önemsememesi olmufltu. Türkiye,
ald›¤› olumsuz yan›t sonras› AT’ye olan ilgisini neredeyse tamamen yitirmifl, ilgisini yeniden ABD’ye ve 1991 sonras›nda ise Kafkasya’ya yo¤unlaflt›rm›flt›. Ne var ki
GKRY’nin Türkiye’nin AT üyeli¤i sürecindeki önemi daha sonradan ortaya ç›kacak
ve Türkiye bu baflvuruya olan ilgisizli¤inin sonuçlar›n› a¤›r bir flekilde yaflayacakt›. Türkiye’nin bu giriflimi ciddiye almas› 1991 y›l›n›n sonunu bulacak ve konuya
iliflkin kontrolü elinde tutmak için iliflkilerin yeniden canland›r›lmas› yoluna gidilmeye karar verilecekti (Birand, 2000:479).
Bu arada 5 fiubat 1990’da, AT Genel ‹fller Konseyi, Türkiye ile iliflkilerin yeniden canland›r›lmas› konusunda önemli bir karar ald›. Bu karara göre, öncelikle
Gümrük Birli¤i sürecinin tamamlanmas›na yo¤unlafl›lmas›, sanayi ve teknoloji alan›nda ifl birli¤inin artt›r›lmas›, mali ifl birli¤inin canland›r›lmas› ve siyasi ifl birli¤inin
oluflturulmas› öngörülmüfltü (Özen ve Yazgan, 2007:243). AT’nin bu giriflimi Türkiye’den de destek ald›. Bunda hem yeniden yap›lanma sürecindeki AT/AB’den
kopmama düflüncesi hem de GKRY’nin AT üyeli¤i baflvurusu etkili oldu. Bu karar
çerçevesinde 1986-1991 döneminde befl y›l boyunca hiçbir resmî toplant› yapmayan Türkiye ve AT 30 Eylül 1991’de bir araya gelip Genel ‹fller Konseyi’nin karar›
do¤rultusunda görüflmelere bafllam›flt›r.
Türkiye ile AT aras›ndaki iliflkilerde yeniden yap›lanma sürecinde, dünyada
özellikle de Türkiye’nin bölgesinde ortaya ç›kan geliflmeler önemli rol oynamaktayd›. Aral›k 1991’de SSCB’nin da¤›lmas›, hem Türkiye hem de AT için yeni dengeler ortaya ç›karm›flt›. “Derinleflme” politikas› çerçevesinde 1986 sonras›nda geniflleme sürecini durdurmufl olan Topluluk flimdi ister istemez yeni bir geniflleme
talebi ile karfl› karfl›ya kalm›flt›. Orta ve Do¤u Avrupal› devletlerin NATO ve
AT/AB’ye olan ilgisi çok aç›kt›. Üstelik AB üye ülkeleri de genifllemenin kaç›n›lmaz
ama ayn› zamanda gerekli, faydal› bir süreç olaca¤›n›n fark›ndayd›. Böylece Topluluk gelece¤ine iliflkin yapt›¤› belirleme ve öngörüleri yeniden gözden geçirmek
durumunda kald›. 1991’de Do¤u (Demokratik) Almanya’y›, Federal (Bat›) Almanya’n›n bir parças› olarak içine alan AT, yeni aday adaylar› için bir strateji belirlemeye ve böylece süreci yönetmeye çal›flt›. Önce “Avrupa Anlaflmalar›” ad› verilen ikili anlaflmalarla ülkelere destek ve yön veren AT, Haziran 1993’deki Kopenhag Zirvesi ile ilan edilen “Kopenhag Kriterleri” ile aday adaylar›n›n önüne bir yol haritas› koymufl, bu yol haritas›n›n ayn› zamanda demokrasi ve piyasa ekonomisine yeni geçen ülkelere rehber olmas› hedeflenmiflti.
31
32
Türk D›fl Politikas›-II
Ayn› dönemde Türkiye’deki durum daha da karmafl›kt›. Zira Türkiye bir taraftan ortaya ç›kan yeni siyasi-stratejik-ekonomik durumu kendi lehine de¤erlendirme çabas› içine girmifl, Orta Asya ve Kafkaslara yönelik ilgisi artm›fl, bu konularda
özellikle ABD ile yak›n bir iliflki kurmufl ancak öte taraftan da AT/AB ile kurumsal
iliflkilerini korumaya çal›flm›flt›. So¤uk Savafl’›n bitimindeki ilk ciddi kriz olan 1.
Körfez Krizi’nde net bir biçimde ABD ile birlikte hareket etmeyi tercih eden Türkiye, Orta Asya ve Kafkaslar’da ortaya ç›km›fl devletlerle iliflkilerini güçlendirmenin gerekli ve hatta zorunlu oldu¤una inan›yor, ABD baflta olmak üzere Bat› dünyas›ndan bu konuda destek-teflvik al›yor, daha da önemlisi bölgesinde güçlü ve
“model” bir Türkiye’nin AB ile iliflkilere de olumlu yans›yaca¤›n› umut ediyordu.
Yeni f›rsatlar yeni riskleri de beraberinde getiriyordu ama özellikle 1993’e kadar
“bölgesel güç Türkiye” politikas› her alanda kendisini belli ediyordu.
Türkiye, ortaya ç›kan bu yeni uluslararas› konjönktürde kendisine yer açmaya
çal›fl›rken, kendi d›fl›nda geliflen ancak do¤rudan kendisini ilgilendiren d›fl politika
sorunlar›yla bafl etmeye çal›fl›yordu. Örne¤in 1. Körfez Savafl›’n›n patlak vermesi
Türk d›fl politikas›n› iyiden iyiye karmafl›k bir döneme sürüklemifltir. Türkiye’nin
nispeten arka plana itti¤i AT/AB taraf›nda ise yeni geniflleme stratejisi belirleniyordu. Bu çerçevede son derece önemli olan 26-27 Haziran 1992’deki Lizbon Zirvesi’nde AT, Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin tam üyeli¤e haz›rlamak için bu ülkelerle Topluluk aras›ndaki ifl birli¤inin artt›r›lmas›n› önerirken, Türkiye ile ilgili olarak tam üyelik konusuna hiç de¤inmemekte; ne var ki Körfez Savafl›’yla ortaya ç›kan Türkiye’nin jeostratejik önemine vurgu yapmaktayd›. (Özen ve Yazgan, 2007:
243-244) Bu yaklafl›m asl›nda daha sonraki Türkiye politikas›n› da yak›ndan etkileyecek, iliflkilerin özellikle ekonomi, güvenlik gibi alanlarda yo¤unlaflt›r›lmas›
ama mümkünse hiç üyelikten söz edilmemesi tercih edilecekti. Ayn› dönemde
Türkiye’nin o anki ana hedefinin art›k Gümrük Birli¤i oldu¤u da duyulmaya bafllanmakta, 16 Ekim’de Ortakl›k Komitesi, 9 Kas›m’da Ortakl›k Konseyi ve 30 Aral›k’ta da Gümrük Birli¤i Komitesi bir araya gelmekteydi. Gümrük Birli¤i’ne gidildi¤ine dair ilk aç›klama 9 Kas›m’da toplanan Ortakl›k Konseyi’nden gelmifl ve yay›nlanan ortak bildiride “Giderek güçlü bir iliflki kurulmas› ve bu çerçevede Gümrük
Birli¤i’nin 1995 y›l›nda tamamlanmas›” iradesi orataya konulmufltur. (Birand, 2000:
480-482)
Keza bu süreçten sonra 1993 y›l›nda gerçeklefltirilen Kophenhag Zirvesi de dahil olmak üzere 1995’e kadar Türkiye aç›s›ndan ortaya konan temel irade, karar ya
da raporlarda Türkiye’nin tam üyelik statüsünden çok sürekli olarak siyasi ifl birli¤i ve Gümrük Birli¤i’nden bahsedilmifltir. Dolay›s›yla Türkiye, Toplulukla bütünleflme amac›ndan kopmamak, Toplulu¤un geniflleme stratejisi içinde yer almak ve
gerek Avrupa pazar›n› gerekse yeni aç›lan Do¤u Avrupa pazar›n› kaybetmemek
için Gümrük Birli¤i sürecini bir an önce tamamlama hedefine yönelimifltir. (Özen
ve Yazgan, 2007:244) Asl›nda kabul etmek gerekir ki AET/AT/AB ile Türkiye iliflkilerinde gerçek anlamda yo¤unlaflma da 1987 sonras›nda bafllam›fl, Gümrük Birli¤i sürecinde ise geniflleme sürecinin içinde yer alma çabas› ile en yo¤un dönem
yaflanm›flt›r. Bu dönemin önemli bir özelli¤i de Türk halk›n›n AB tart›flmas›na hiçbir d›fl politika konusunda olmad›¤› kadar, âdeta bir iç politika konusu gibi çok
yo¤un ilgi göstermesidir.
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE
1989-1993 dönemi
içinde Türkiye’nin AT üyelik sürecini h›zland›rma amaçlar›n› tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
TÜRK‹YE - ABD / NATO ‹L‹fiK‹LER‹
T›pk› Türkiye - Avrupa Toplulu¤u iliflkilerinde oldu¤u gibi, 1989-1993 dönemi
içinde Berlin Duvar›’n›n y›k›l›fl› ve SSCB’nin da¤›lmas› Türkiye’nin NATO ve ABD
ile iliflkilerini etkileyen en büyük faktörler olmufltur. Keza yaflanan bu geliflme, ideoloji ve güvenlik eksenli uluslararas› dengeleri tamamen de¤ifltirmifltir. 1950-1990
aras›nda d›fl politikas›n› büyük ölçüde ABD ile yak›n iliflkiler ve NATO üyeli¤i ekseninde sürdüren Türkiye’nin, yeni dönemde f›rsatlar ve riskler ile dolu bambaflka
bir ortamda daha karmafl›k bir d›fl politika izlemesi gerekmifltir. Türkiye’nin küresel ve bölgesel konumunun, öneminin ve hatta anlam›n›n de¤iflmifl olmas› do¤al
olarak NATO ve ABD ile olan iliflkilere de yans›m›flt›r.
D›fl politikas›nda jeostratejik konumu ve önemi birinci derecede rol oynayan
Türkiye’nin Bat› dünyas› ile iliflkilerinde de önemli bir bölünme ortaya ç›km›flt›r.
Türkiye’nin baflta Almanya olmak üzere Bat› Avrupa için jeostratejik öneminde belirgin bir azalma gerçekleflirken, dünyan›n “tek hâkimi” hâline gelen So¤uk Savafl’›n “galibi” ABD için bu önem daha da artm›flt›r. Zira ABD d›fl politikas› ve ç›karlar› bak›m›ndan büyük de¤er tafl›yan Avrasya ve Orta Do¤u’da Türkiye pek çok
özelli¤i ile son derece büyük bir önem kazanm›flt›r. Bu önemin ilk testi 1. Körfez
Savafl› olmufltur.
Körfez Savafl› ve ABD ile ‹liflkiler
‹ran’da 1979’da yaflanan rejim de¤iflikli¤i ABD’de büyük bir rahats›zl›k yaratm›fl, iki
ülke iliflkileri kökünden sars›lm›flt›. Zaten uzun süredir aralar›nda husumet olan
‹ran ile Irak aras›ndaki iliflkiler de devrim sonras›nda gerilmiflti. 22 Eylül 1980’de
Irak ordular›n›n ‹ran s›n›r›ndan içeriye girmesi ile birlikte bafllayan savafl tam sekiz
y›l sürmüfl, bir milyondan fazla insan ölmüfl, 150 milyar dolar maddi hasara neden
olmufltur. ABD’nin bu savaflta Irak’tan yana bir tav›r koydu¤u ve ‹ran’›n bu savaflla y›pranmas›ndan memnuniyet duydu¤u söylenebilir. A¤ustos 1988’de yap›lan
ateflkes ile iki ülke aralar›ndaki kazanan› olmayan bu tahrip savafl› sona erdikten
sonra, savafl sürecinde ABD’nin ve Arap dünyas›n›n büyük bölümünün de deste¤i
ile askerî bak›mdan kendisini güçlendiren Saddam Hüseyin liderli¤indeki Irak baflka hedefler gelifltirecekti. Saddam Hüseyin, Kuveyt’in, Irak’›n petrolünü çald›¤› ve
kendi topraklar› içinde petrol üretimini yüksek tuttu¤u, böylelikle Irak’› zarara u¤ratt›¤› gerekçesiyle Kuveyt’e olan borcunun silinmesini s›kça gündeme getirmeye
bafllam›fl ve bu konuda yap›lan görüflmelerin bir sonuç vermemesinin ard›ndan da
2 A¤ustos 1990’da Kuveyt’i iflgal etmifltir. Irak iflgalin hemen ard›ndan 28 A¤ustos’ta Kuveyt’in Irak’›n 19. vilayeti oldu¤unu ilan etmifltir. Irak, bu iflgale giriflmekle Orta Do¤u’daki askerî, siyasi ve ekonomik dengeleri alt üst ederken ileride daha olumsuz sonuçlara yol açabilecek bir potansiyelin ortaya ç›kmas›, daha da
önemlisi bu durumun hem bölgesel hem de küresel aktörlerin ç›karlar›na tehdit
oluflturmas› bu iflgali uluslararas› bir krize çevirmifltir (Gözen, 2004: 276). So¤uk
Savafl’›n bitti¤i ve ABD’nin tek kutuplu dünyan›n muktedir lideri oldu¤una dair iddialar yaflan›rken ortaya ç›kan bu durum, ABD’nin “yeni dünya düzeni”ni nas›l flekillendirmek isteyece¤i konusunda da önemli bir “test” imkân› sa¤lam›flt›r. Yani
ABD Irak’a yapaca¤› müdahaleyi, dünyaya verece¤i flekil ve kendisinin liderli¤ini
kan›tlama bak›m›ndan f›rsata dönüfltürmeye çal›flm›flt›r.
BM Güvenlik Konseyi Irak’a Kuveyt’ten çekilmesi için 15 Ocak 1991’e kadar
süre vermifl ve bu süre dolana kadar da ABD, Körfez Koalisyonu denen bölge ülkeleri ve Bat›l› ülkeleri içine alan bir koalisyon oluflturarak diplomatik, siyasi, as-
33
34
Türk D›fl Politikas›-II
kerî ve ekonomik araçlarla Irak’› Kuveyt’ten ç›kmaya çal›flm›flt›r (Gözen, 2004:
276). Ne var ki 15 Ocak tarihine kadar Irak’›n bu ülkeden çekilmesi diplomatik
yollarla baflar›lamam›fl ve 17 Ocak 1991’de ABD liderli¤indeki müttefiklerin Irak’›
bombard›man› bafllam›flt›r. Bombard›man›n ard›ndan 24 fiubat’ta kara harekât›na
bafllayan ABD, ‹ngiltere, Fransa öncülü¤ünde ülklerden oluflan müttefikler, Çöl
F›rt›nas› verilen bu harekât›n sonunda Irak’› Kuveyt’ten ç›karmay› baflarm›fllard›r.
Irak’›n Kuveyt’i iflgali ile bafllayan süreçte hem Türk d›fl politikas› hem de Türkiye ile ABD aras›ndaki iliflkiler de¤iflime u¤ram›flt›r. Bu tarihe kadar “yurtta sulh,
dünyada sulh” parolas› ile genelde bölgesine ve komflular›na karfl› “kay›ts›zl›k”
olarak da elefltirilen “tarafs›zl›k” politikas› yürütmüfl olan Türkiye, So¤uk Savafl
sonras›ndaki yeni dünya düzenin oluflumunda kendine yer açmak amac›yla Körfez Savafl›’nda çok h›zl› bir flekilde Irak’a karfl› olan cepheye kat›lm›fl, Irak ile iliflkilerini dondurmufl, ambargo uygulam›fl ve askerî harekâta dolayl› katk›da bulunmufltur. (Gözen, 2004:275) BM’nin, iflgalden 4 gün sonra ald›¤› ambargo karar›na
Türkiye hemen uymufl ve 8 A¤ustos’ta Kerkük-Yumurtal›k boru hatt›n› kapat›p
Irak’la ticareti durdurmufltur. Türkiye’nin bu karara hemen uymas›n›n birçok anlam› vard›r. Öncelikle, bu karar iflgalle birlikte Irak’› k›skaç içine alma stratejisi iflleten ve bu do¤rultuda kendine müttefik arayan ABD aç›s›ndan oldukça önemli olmufltur. Öte yandan, So¤uk Savafl sonras› konumu ve önemi hakk›nda bir belirsizli¤in oldu¤u Türkiye, bu yolla hâlihaz›rda bölgesinde Bat›, özellikle de ABD için
ne kadar önemli olabilece¤ini göstermeye çal›flm›flt›r. Bütün bu geliflmelerde Türkiye’deki politik liderli¤in de rolünü anmak gerekmektedir. Körfez Savafl›’nda Türkiye’nin d›fl politik kararlar›n› belirleyen en önemli unsur o dönemde Cumhurbaflkan› olan T.Özal olmufltur. Özal, o döneme kadar Türk diplomasi gelene¤inde gerçekleflmemifl bir durumu gerçeklefltirmifl ve Cumhurbaflkan› olarak d›fl politika karar sürecine müdahil olmufltur. Özal’›n savafl boyunca Baflbakan ve D›fliflleri Bakan›’n› aflarak yapt›¤› d›fl politika giriflimleri zaman zaman ciddi tepkiler ve hatta krizler de yaratm›flt›r. Örne¤in Genelkurmay Baflkan› Org. Necip Torumtay, Özal’›n
politik tavr›n› elefltirmifl, Körfez Savafl›’na girilmesi karar›na karfl› ç›karak 3 Aral›k
1990’da istifa etmifltir.
Birçok yazar›n bu dönemin Türk d›fl politikas›na iliflkin üzerinde uzlaflt›¤› nokta özellikle Körfez Savafl›’yla birlikte, yaln›zca tarafs›zl›k politikas›n›n terk edilmedi¤i; ayn› zamanda “aktif” bir d›fl politikaya da karar verildi¤i fleklindedir. Türkiye’nin hem Orta Asya ve Kafkaslar hem de Orta Do¤u politikas›nda s›kl›kla dile
gelen bu de¤iflimi sadece dönemin politik liderlerinin hevesi ile iliflkilendirmek
mümkün de¤ildir. Türkiye’nin o y›llarda yeni bir politika benimsemesi neredeyse
kaç›n›lmazd›r. Art›k blok siyaseti büyük ölçüde sona ermifl, Türkiye inisiyatif almak durumunda kalm›flt›r. Kuflku yok ki bu de¤iflimde dönemin liderlerinin tavr›
da etkili olmufltur. Ancak bu etki üslup fark›ndan daha fazla bir fley olarak da de¤erlendirilemez. Türkiye o dönemde ülkenin ç›karlar›n› korumak, bölücü terörle
daha iyi mücadele edebilmek ve bölgede ortaya ç›kan yeni f›rsat ve risk dünyas›n› ideal biçimde de¤erlendirme çabas› içine girmifltir. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda
ortaya konulan ve döneme göre son derece ideal olan “Yurtta Sulh, Dünyada Sulh”
politikas› zaten 1945 sonras›nda baflka bir forma bürünmüfltür. Türkiye, So¤uk Savafl’ta taraf tercihini aç›k biçimde ortaya koymufl, 1952’de ABD öncülü¤ündeki NATO’ya girmesiyle birlikte iki bloklu dünyan›n cephe ülkesi hâline gelmifltir. Bu politikan›n “tarafs›z” oldu¤u da söylenemez. So¤uk Savafl döneminde önemli d›fl politik kararlar›nda blok siyaseti içinde hareket eden Türkiye’nin, K›br›s gibi birkaç
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
istisna d›fl›nda kendi özgün politikas›n› sürdürmesi de oldukça s›n›rl› kalm›flt›r. Bar›fl ve tarafs›zl›k düsturunun 1974’te K›br›s’taki savafl ile iliflkilendirilmesi de oldukça zordur. Bu çerçevede 1990 sonras›nda ortaya ç›kan yeni koflullarda Türkiye’nin
inisiyatif almas›n› klasik Türk d›fl politikas›ndan ayr›lma olarak nitelemek do¤ru olsa da koflullar›n baflka bir imkân vermedi¤inin de alt›n›n çizilmesi gerekmektedir.
Özal, ABD’nin domine edece¤i belli olan yeni dünya düzeninde Türkiye’nin avantajlar›n› art›rmak amac›yla ABD ile birlikte hareket etmeyi tercih etmifltir. Komflu
Irak’›n mütecaviz tavr›na, Kafkaslar ve Orta Asya’da ortaya ç›kan yeni Türki Cumhuriyetlere, Balkanlara Türkiye’nin kay›ts›z kalmas›n›n mümkün olmad›¤› söylenebilir. Özal’›n liderli¤indeki Türkiye asl›nda yeni yap›lanan dünya düzeninde Türkiye’nin daha önceki d›fl politika anlay›fl› ile devam edemeyece¤ini ortaya koymufltur. Özel olarak Körfez Krizi’nde ise Türkiye’nin tavr› geliflmeleri seyretmek yerine
inisiyatif almaya çal›flmak yönünde olmufltur. Uzgel’e göre (2010:254) Özal, Körfez
Savafl›’nda ABD’ye aç›k destek vererek özünde ABD’den ticari ve ekonomik avantajlar›n sa¤lanabilece¤ine, Körfez ülkelerinden Savafl’›n ard›ndan ekonomik kazançlar›n oluflturulabilece¤ine, Savafl sonras› Orta Do¤u’daki yeni yap›lanmada
Türkiye’nin önemli bir aktör konumuna gelece¤ine ve AT’ye üyeli¤inin kolaylaflaca¤›na inanm›flt›r. Türkiye’nin, bu inançlar do¤rultusunda, iflgalden Savafl’›n bitimine kadar izledi¤i “aktif” politika çerçevesinde, iflgal bafllar bafllamaz, ABD öncülü¤ünde BM’de al›nan karar uyar›nca Türkiye Irak’tan Yumurtal›k’a uzanan petrol boru hatt›n› kapatm›fl ve Irak’a uygulanan ambargoya kat›lm›flt›r. Bu süreçte, ABD taraf›ndan oluflturulmak istenen Körfez Koalisyonu görüflmelerindeki diplomatik trafikte yer alm›fl ve bizzat Cumhurbaflkan› Özal, birçok ülke lideriyle görüflme trafi¤ine girmifltir. Öte yandan Türkiye’deki askerî hareketlilik de artm›fl ve Türkiye-Irak
s›n›r›na askeri birlikler sevk edilmifltir. Keza, yaln›zca Türk askeri de¤il, NATO’ya
ba¤l› kuvvetlerin de bu bölgeye ça¤r›lmas› söz
konusu olmufltur. Türk askerî birliklerinin KörFoto¤raf 2.2
fez’e gönderilmesi gündeme gelmifl fakat bu
Turgut Özal, (13
TBMM taraf›ndan kabul edilmemifltir. Ancak
Ekim 1927-17
Nisan 1993)
Irak’a bombard›man›n bafllad›¤› 17 Ocak günü TBMM, ‹ncirlik Hava Üssü’nün müttefik
kuvvetler taraf›ndan kullan›lmas›na izin vermifltir. (Gözen, 2004:289) ABD’nin Savafl s›ras›nda talep ettikleri Türk askerî birliklerinin
Körfez’e gönderilmesi iste¤i d›fl›nda karfl›l›k
bulmufltur.
28 fiubat 1991’de Saddam Hüseyin yenilgiyi kabul ederek Kuveyt’ten çekilmifl ve Irak içi
muhalefet (fiiiler ve Kürtler) Saddam’› devirmek için harekete geçmifltir. Ancak Türkiye’yi
de flafl›rtan, bir biçimde ABD’nin Saddam’›n
zay›flat›lm›fl hâlde Irak’›n bafl›nda kalmas›na
izin vermesidir. Bundan cesaret bulan Saddam’›n fiii ve Kürtlerin ayaklanmalar›na kimyasal silahlar› da kullanarak çok sert tepki verKaynak:
mesi ve yüzbinlerce kiflinin Türkiye’ye do¤ru
http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Turgut_
%C3%96zal_cropped.jpg&filetimestamp=200804151633
kaçmas›, Türk devletini son derece zor duru44 26.11.2012
ma sokmufltur. Ortaya ç›kan s›¤›nmac› krizi,
35
36
Statükocu politika, bir
ülkenin mevcut uluslararas›
sistemdeki güç dengelerinin
korunmas›na yönelik bu
do¤rultuda oluflturdu¤u
politikalar bütünüdür.
Türk D›fl Politikas›-II
say›n›n her geçen gün artmas› ve durumun belirsizli¤i Türkiye’de bölücü terörden
kaynakl› baflka türlü endifleler de yaratm›flt›r. S›¤›nmac›lar›n Irak’a dönmesi için güvenli¤in sa¤lanmas› ve Saddam’›n sald›r› imkânlar›n›n elinden al›nmas› gerekiyordu. Bu çerçevede Irak’›n kuzeyinde ‘güvenli bölgeler’ oluflturularak mültecilerin buraya yerleflmeleri sa¤lanm›fl ve yeniden Ba¤dat yönetiminin sald›r›s›na u¤ramamalar› için de uluslararas› bir askerî gücün bu bölgeleri korumas› gündeme gelmifltir.
Daha sonra kamuoyunda ‘Çekiç Güç’ olarak bilinecek ancak resmî ismi “Huzur
Sa¤lama Operasyonu” olan harekât›n askerî güçleri ‹ncirlik Üssü’ne yerleflmifltir.
(Gözen, 2004:296) Bu durum Irak’ta nispi bir güvenlik sa¤lam›fl ama ayn› zamanda
ABD’nin bölgeye ciddi bir biçimde yerleflmesinin yolu da aç›lm›flt›r.
Körfez Savafl› ile birlikte Türkiye, o döneme kadar izledi¤i iddia edilen tarafs›zl›k ve statükocu politikas›n› de¤ifltirerek ABD’nin yan›nda “tarafl›” ve “aktif” bir
politika izlemeye bafllam›flt›r. Ancak hem Saddam’›n devrilmemesi hem Çekiç
Güç’ün bölgeye yerlefltirilmesi hem de verilen sözlerin tutulmamas› nedeni ile bafllang›çtaki beklentilere ulaflmak pek mümkün olamam›flt›r. Öte yandan özellikle iç
siyasette d›fl politika karar mekanizmas›nda yaflanan sorunlar ciddi krizleri de beraberinde getirmifl, Savafl s›ras›nda D›fliflleri Bakan›, Milli Savunma Bakan› ve Genel Kurmay Baflkan› istifa etmifllerdir. Buna muhalefetin tepkisini de eklemek gerekir. Bunlara ilaveten, Kuzey Irak’ta oluflan güç bofllu¤u PKK’n›n buraya yerleflmesine yol açm›flt›r (Uzgel, 2010:256).
Henüz Körfez Krizi sürerken, 1989 sonras› Türkiye’nin AT’den müzakerelere iliflkin bir karar elde edememesi sonras› T. Özal ABD’ye bir serbest ticaret bölgesi kurulmas› teklifi götürmüfl ancak bu teklif ABD taraf›ndan uygun bulunmam›flt›r. Bunun hemen ard›ndan Mart 1991’de Körfez Savafl› biter bitmez Türkiye bu defa
ABD’ye ‘stratejik ifl birli¤i’ önerisinde bulunmufl ancak bu giriflim de ABD taraf›nda
karfl›l›k bulmam›flt›r. Bütün bunlar üzerine Türkiye’nin savafltan do¤an zararlar›n›
gidermek için ABD’den istedi¤i yard›m da kabul edilmemifltir. Türkiye’nin 19891991 aras› ABD ile iliflkilerini s›cak tutmaya çal›flmas› ve bu yöndeki giriflimleri
amaçlad›¤› gibi gitmemifltir. Ne var ki 1991 y›l›nda SSCB’nin da¤›lmas› ABD’nin Türkiye’ye uzak olan görüntüsünü birden de¤ifltirmifl, Kafkaslar ve Orta Asya’da yeni
devletlerin ortaya ç›kmas›yla daha bir y›l önce reddedilen “stratejik ifl birli¤i” 1992
y›l›nda Baflbakan Süleyman Demirel’e ‘güçlendirilmifl ortakl›k’ ad› alt›nda teklif edilmifltir. ABD’den gelen aç›klamalara göre, Türkiye hem ‘ortak’ hem de ba¤›ms›zl›klar›n› yeni kazanm›fl bu devletler için ‘örnek’ bir ülke olarak görülmüfltür (Uzgel,
2010:252). Asl›nda 1990’lar boyunca ABD’nin Türkiye’yi sürekli olarak Kafkaslar ve
Orta Asya nezninde giriflimlerde bulunmaya yönlendirmesi ve bu süre içinde ABDTürkiye iliflkilerinin giderek artmas› ABD’nin Türkiye üzerinden bölgedeki Rusya
etkisini k›rma giriflimi olmufltur. Ne var ki Rusya’n›n bölgedeki etkisinin bu ülke saf
d›fl› b›rak›larak k›r›lamayaca¤›n› ve Rusya’n›n düflünüldü¤ü kadar tehlikeli olmad›¤›na kanaat getiren ABD, daha sonra bu stratejisinden vazgeçecektir.
1990 sonras› ABD - Türkiye iliflkilerinin yak›nlaflt›¤› rahatl›kla söylenebilir. Bunda Körfez Savafl› boyunca ABD’ye yaklaflma çabalar› aç›kça görülen Türkiye,
1991’de SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte ABD aç›s›ndan yeni bir öneme sahip olmaya bafllam›flt›r. Avrupa için jeostratejik önemi azalmaya bafllam›fl olan Türkiye’nin
AT’den de bir anlamda d›fllanmas› ABD’ye olan ihtiyac› artt›rm›fl, bölgede Rusya’n›n önemli bir tehdit olmad›¤›n›n anlafl›lmas› bu ihtiyac› körüklemifltir (Oran,
2010: 231). ABD’nin So¤uk Savafl sonras› tek lider ülke olarak kalmas›, Türkiye’nin
bu ülkeye yak›n kalmak istemesinin baflka bir nedenidir. Di¤er taraftan, ABD aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, 1991’de Türkiye, Kafkaslar ve Orta Asya’da SSCB’den kalan
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
bofllu¤u doldurabilecek tek ülkedir. Avrasya’n›n denetlenmesi için Türkiye’ye ihtiyaç vard›r. Nitekim, ortaya ç›kan yeni konjönktürde ABD’nin NATO’ya olan ihtiyac› ve Türkiye’nin bu noktadaki stratejik önemi de baflka bir etkendir. (Oran,
2010:231)
Sonuç olarak bu dönem için Türkiye-ABD iliflkileri aç›s›ndan flunlar söylenebilir: 1991 sonras› bu iki ülke aras›ndaki iliflki temelde stratejik ve siyasi ifl birli¤i düzeyinde geliflmifltir. ABD, küreselleflen stratejisi içinde Türkiye’ye özellikle Avrasya’daki etkinli¤i dolay›s›yla ihtiyaç duymufl bu kapsamda Balkanlar, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Do¤u gibi yeni ifl birli¤i alanlar› ortaya ç›km›flt›r. Bu anlamda
ABD’nin en belirgin talebi Türkiye’nin bu bölgelerdeki ülkeler aç›s›ndan ‘model’
oluflturmas› olmufltur (Uzgel, 2010: 243-252).
1990’l› y›llarda ABD-Türkiye iliflkilerinin büyük bir dönüflüm yaflad›¤› kabul
edilebilir. So¤uk Savafl boyunca uzun vadeli, blok siyasetine dayal› bir ifl birli¤i
içinde olan bu iki ülke aras›ndaki iliflki Türkiye’nin çeflitli bölgelerde oynad›¤›
önemli role dayanan farkl› bir ortakl›¤a dönüflmüfltür (Kiriflçi, 2002: 200). Örne¤in
Körfez Savafl› sonras› Irak ve ‹ran’› çifte çevreleme politikas›nda, ‹srail’in bölgedeki durumu dolay›s›yla Türkiye’ye yak›nlaflt›rma giriflimleri, Balkanlar’da ABD ve
Türkiye’nin ç›karlar›n›n örtüflmesi gibi konular bu durumu destekler niteliktedir.
Türkiye ve NATO
1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan Orta ve Do¤u Avrupa’daki büyük
dönüflüm yafland›. 1991 y›l›nda da SSCB da¤›ld›. Temel görevi komünizme karfl›
mücadele olan NATO’nun ifllevini de do¤al olarak bu geliflmelerin ard›ndan tart›fl›lmaya baflland›. Baz›lar›na göre Varflova Pakt› yoksa NATO da olmamal›yd›. Ancak NATO So¤uk Savafl sonras›nda var olmay› ve hatta geniflleyerek yaflamay› baflaracakt›. NATO’nun varl›k sebebi olan temel düflman› ortadan kalksa da ittifak
üyelerini tehdit etme potansiyeli olan pek çok yeni unsur ortaya ç›km›flt›. Bunlar›n
en bafl›nda da SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte geride b›rakt›¤› Kafkaslar, Balkanlar
ve Orta Asya gibi bölgelerdeki istikrars›zl›klar, Orta Do¤u ve Afrika gibi bölgelerin
içinde bulundu¤u durum yeni tehdit alanlar› olarak belirlenmifl, NATO’nun konjönktüre göre yeniden flekillendirilmesini gündeme getirmifltir (Sönmezo¤lu, 2006:
498). Bu kapsamda NATO’nun 1990 Londra ve 1991 Roma zirve toplant›lar›nda ald›¤› kararlar önemlidir. NATO bu toplant›larda öncelikle “alan içi-alan d›fl›” kavramlar› üzerinde durarak kendini yeniden tan›mlam›fl, Bat› dünyas›n›n güvenli¤i
için Avrupa d›fl›ndaki bölgelerde meydana gelen tehditlere dikkat çekmifl ve bu
çerçevede Bat› dünyas›n›n huzuru bak›m›ndan Türkiye’nin stratejik önemini vurgulanm›flt›r.
Özellikle 1991 sonras› NATO’nun müdahale alan› olarak gördü¤ü bölge genifllemifl ve alan içi-alan d›fl› ayr›m›n›n ortadan kalmas›yla birlikte, birli¤e yönelik tehdit ve risk oluflumlar›n›n üye ülkelerin ortak belirlemeleriyle karar verilebilece¤i
bir aflamaya gelinmifltir. Bu da dünyan›n herhangi bir bölgesinde oluflabilecek bir
riskin NATO aç›s›ndan tehdit olarak görülüp müdahale edilebilir olmas› anlam›na
gelmifltir. 1991 y›l›ndaki Roma Zirvesi’nde oluflturulan yeni Stratejik Kavram (Strategic Concept) özünde NATO’ya yeni bir görev alan› belirlemek üzere özellikle
Orta Do¤u’dan gelebilecek tehlikeleri iflaret etmifltir. Dolay›s›yla Türkiye, konumu
itibar›yla bu yeni konsept içinde de önemli hâle gelmifltir.
Körfez Savafl› s›ras›nda Türkiye’nin bir NATO üyesi ülke olarak taraf olmas› ve
NATO’nun savafla müdahale edip edemeyece¤i tart›flmalar›n›n gündeme gelmesi
ve sonunda Çekiç Güç’ün Türkiye’ye koruma amaçl› girmesi bu kapsamda bir ilk
37
38
Türk D›fl Politikas›-II
olmufl, hem ilk defa bir NATO üyesi ülkenin Varflova Pakt› d›fl›nda bir tehdite karfl› korunma alt›na al›nmas› karar› al›nm›fl hem de Birli¤in yeni askerî stratejisinin
tehdit alg›s›na kan›t oluflturan bir geliflme yaflanm›flt›r. Gecikmeli de olsa NATO
kuvvetlerinin Huzuru Sa¤lama Operasyonu kapsam›nda Türkiye’ye gelmesi NATO’nun yeni vizyonunu ortaya koymufltur (Sönmezo¤lu, 2006: 499).
Türkiye aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, asl›nda NATO üyesi olmas› her dönem Türkiye
için bir güvenlik garantisi olarak görülmüfl, nitekim So¤uk Savafl sonras› oluflturulan yeni konseptte y›ld›z›n›n yeniden parlamas› Türkiye’nin ifline yaram›flt›r. Di¤er
yandan NATO içinde önemli bir üye olmak, Türkiye’nin Bat›l› imaj›n› canl› tutan
bir etkendir. Nitekim, Avrupa’n›n askerî savunma örgütü say›labilecek NATO içinde aktif bir rol üstlenme Türkiye aç›s›ndan bu nedenle önemlidir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
2
1991 y›l› sonras›
ABD’nin Türkiye ile iliflkilerini yo¤unlaflt›rmas›n›n sebepleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
TÜRK‹YE’N‹N KAFKASYA VE ORTA ASYA POL‹T‹KASI
D Ü fi Ü N E L ‹ M Türkiye’nin etraf›nda daha öncesinde hiç öngörülemeyecek
SSCB’nin da¤›lmas›
ola¤anüstü f›rsatlar ve ama ayn› zamanda risklerden oluflan yeni bir d›fl politika
alan› yaratm›flt›r.
birer birer ayr›lan bu bölgedeki yeni ba¤›ms›z devletler
S O R SSCB’den
U
bir yandan kendi aralar›nda çeflitli sorunlar yaflarken di¤er yandan Rusya, ‹ran,
Türkiye gibi bölgedeki egemen di¤er devletlerin ve Bat›l› ülkelerin rekabetine sahD‹KKAT
ne olmufllard›r. Bölge ülkelerine bakt›¤›m›zda Türkiye, bafllang›çta ‹ran ve Rusya
ile rekabete giriflse de Rusya’n›n kendini toplar toplamaz Kafkasya bölgesiyle yeSIRA S‹ZDE
niden ilgilenmeye
bafllamas› ve bölge içindeki çat›flmalardan yararlanarak siyasi ve
askerî aç›dan etkili hâle gelmesi zaman içinde Türkiye’nin bölgedeki etkisini zay›flatan en önemli faktör olmufltur. Keza, Rusya faktörü Türkiye ve ‹ran gibi ülklerin
AMAÇLARIMIZ
bölgeye yönelik giriflimlerinde bu ülkeyi dikkate almalar›n› gerektirmifltir (Oran,
2010:213). Rusya’n›n bu rekabetteki en önemli avantaj›, ba¤›ms›zlaflan ülke yönetimlerinin neredeyse tamam›n›n SSCB kadrolar›ndan oluflmas›yd›. Rusya’n›n elinK ‹ T A P
deki askerî ve mali güç de yeni kurulmufl ve pek çok sorunla bo¤uflan bütün yeni devletler için oldukça etkileyici araçlard›.
Bat›l› ülkelere bakt›¤›m›zda bölgeyle en çok ilgilenen ülkenin ABD oldu¤unu
TELEV‹ZYON
görürüz. SSCB ilk da¤›ld›¤›nda bölgeye hem do¤rudan hem de Türkiye ile birlikte
girebilece¤ini düflünen ve bu do¤rultuda Türkiye’nin bölgeye yönelik politikalar›n› destekleyen, hatta teflvik eden ABD, Rusya’n›n bölgedeki etkisinin düflünüldü¤ü kadar yitirmedi¤ini
anlad›¤›nda bu anlamda daha tedbirli olmaya yönelmifltir.
‹NTERNET
K›sa bir süre sonra Rusya faktörü olmadan bölgede istikrar›n sa¤lanmas›n›n güç oldu¤unu da fark etmifl olan ABD bafllang›çtaki “Türkiye” politikas›n› yeniden gözden geçirmek
kalm›flt›r. Ancak özellikle enerji kaynaklar› bak›m›ndan
M Adurumunda
KALE
önemli olan bu bölgenin sadece Rusya’n›n denetiminde kalmas›ndan endifle edilmifl ve farkl› stratejiler izlenmesine karar verilmifltir (Oran, 2010:213).
So¤uk Savafl sonras›nda Türkiye’nin ilk baflta ilgi duydu¤u alan Kafkasya olmufltur. Burada Türkiye’nin komflusu olan Güney Kafkasya Bölgesi’nin üç ülkesi, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile kurulacak iliflkiler, Türkiye’nin Orta Asya’ya
aç›lmas›nda da önemli bir rol oynama potansiyeline sahipti. Bu ülkelerin bölge aç›s›ndan ayr› ayr› önemleri olmakla birlikte Türkiye ve Bat› dünyas› aç›s›ndan tafl›d›klar› ortak önem Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan gibi ülkelerden bat›ya aktar›lacak petrol ve do¤al gaz ak›fl güzergâh› üzerinde bulunmalar› olmufltur. Keza,
bu ba¤lant›l›l›k hâli gerek ekonomik gerekse stratejik aç›dan Türkiye’yi etkileyen
önemli faktörlerden olmufltur (Sönmezo¤lu, 2006:708). Nitekim özellikle Güney
N N
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
Kafkasya Bölgesi’yle ilgili olarak Türkiye aç›s›ndan belli bafll› önemli dört faktör s›ralanabilir. Bunlardan ilki bölgenin co¤rafi konumu, yani Türkiye’ye s›n›r komflusu
olmas›d›r. Bununla birlikte Türkiye’nin bölgeye iliflkin tarihsel bir ba¤ hissetmesi ve
bölgeden Türkiye’de yaflayan büyük bir nüfusun olmas› da teflvik edici olmufltur.
Üçüncü olarak, yukar›da da belitti¤imiz gibi gerek stratejik gerekse etnik ba¤l›l›k
olarak Türkiye aç›s›ndan önemli olan Orta Asya ile ba¤lant›s›n›n bu bölgeden geçmesi baflka bir unsurdur. Son ve en önemli faktör olarak, bat›ya giden petrol hatlar›n›n bu bölge üzerinden Türkiye’ye ulaflacak olmas› ve bölgenin bu kapsamda Bat› için stratejik öneme sahip olmas› say›labilir (Demir, 2004:717-718).
Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ikili iliflkilerine bakt›¤›m›zda Azebaycan’›n özel
bir yerinin oldu¤unu söylemek gerekir. ‹ki ülke aras›ndaki etnik ve kültürel yak›nl›k bu durumun en önemli nedenidir. Azerbaycan, 18 Ekim 1991 y›l›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti¤inde Türkiye, 9 Kas›m 1991 y›l›nda Azerbaycan’› tan›yan ilk ülke olmufl ve Türki Cumhuriyetler içinde ilk büyükelçili¤ini Azerbaycan’da açm›flt›r.
Azerbaycan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n ilk zamanlar›nda Ermenistan ile giriflti¤i mücadele
dolay›s›yla yaflad›¤› karmafla dolay›s›yla Rusya’ya yak›n durmufl ve sorunun Rusya
taraf›ndan çözülebilece¤ine inanm›flt›r. Ne var ki 1992 y›l›nda Rusya yanl›s› politikalar izleyen Devlet Baflkan› Ayaz Muttalibov ülkedeki muhalefet dolay›s›yla istifa
etmek durumunda kalm›fl ve ard›ndan yap›lan seçimlerle Ebulfeyz Elçibey devlet
baflkan› olmufltur. Bir Türkiye hayran› olan Elçibey yönetiminin ülkedeki Sovyet
etkisini k›rmak istemesi, Bat› / NATO yanl›s› politakalar izlemeye bafllamas›, ‹ran’da
yaflayan Azerilerle yak›nlaflmak istemesi ve Azeri petrollerinin de¤erlendirilmesinde Bat› ve Türkiye yanl›s› tavr› Rusya’y› Azerbaycan’dan uzaklaflt›r›p Erivan yönetimine yak›nlaflt›rm›flt›r. Keza bu dönemde Türkiye ve Azerbaycan aras›nda BaküCeyhan anlaflma tasla¤› da olmak üzere birçok anlaflma ve anlaflma giriflimi olmufltur (Sönmezo¤lu, 2006: 711). Bu yak›nlaflman›n Türkiye taraf›nda, Türkiye’nin
Azerbaycan ve Ermenistan aras›ndaki meselede Azerbaycan’a verdi¤i destek de
önemli bir faktör olarak rol oynam›flt›r. Elçibey’in yönetiminin ard›ndan iktidara
gelen Haydar Aliyev de Rusya’n›n art›k belirgin bir flekilde Ermenistan’dan yana tav›r koymas› dolay›s›yla Elçibey’in politikalar›n› devam ettirmifl Türkiye’ye ve Bat›’ya yak›n durmufllard›r. Asl›nda bu yak›nl›kta yaln›zca karfl›l›kl› ç›karlar›n etkisi
yoktur. Buna ilaveten Azerbaycan’›n ba¤›ms›zl›¤›ndan itibaren Türkiye’yi model almas› da etkilidir. Keza bu durum hem Elçibey hem de Aliyev taraf›ndan birçok defa dile getirilmifltir.
Azerbaycan özelinde Türkiye’nin laik ve demokratik bir model olmas› yaln›zca
Azerbaycan’›n benimsedi¤i ya da dile getirdi¤i bir durum da de¤ildir. Nitekim bu
sonucun ortaya ç›kmas›nda Bat› ve özellikle ABD itici faktörler olmufltur. Çünkü
laik ve demokratik bir Azerbaycan ‹ran ve Rusya etkisinden de mümkün oldu¤unca ba¤›fl›k bir Azerbaycan demektir.
Türkiye’nin Azerbaycan ile olan yak›n ve özel iliflkisi bölge politikas›nda son
derece önemli bir rol oynamaktad›r. Azerbaycan’›n Ermenistan ile yaflad›¤› Da¤l›k
Karaba¤ sorununda Türkiye Azerbaycan’a aç›k bir destek vermifl, ayn› zamanda
Ermenistan ile iliflkiler kötüleflmifltir. ‹ki ülkenin ba¤›ms›zl›klar›na kadar Azerbaycan topraklar› içinde özerk bir konumu bulunan Da¤l›k Karaba¤’›n ba¤›ms›zl›k sürecinde yaflanan gerginlikler neticesinde Ermenistan taraf›ndan iflgal edilmesi çat›flmalar› bafllatm›fl ve Türkiye, Ermenistan’› aç›kça k›nayarak, çat›flmalar›n durdurulmas› için ABD ve Rusya nezdinde giriflimlerde bulunmufltur. Türkiye’nin konu
hakk›ndaki giriflimleri 1992-1993 y›llar› boyunca devam etse de hem konuya iliflkin bir çözüme ulafl›lamam›fl hem de di¤er bir bölge ülkesi olan Ermenistan ile iliflkiler giderek gerilmifltir.
39
40
Türk D›fl Politikas›-II
Ermenistan, 23 Eylül 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Türkiye 16 Aral›k’ta
Ermenistan’› tan›m›fl ancak diplomatik iliflkiler kurmay› zamana b›rakm›flt›r. Bu tav›rda “soyk›r›m” tart›flmalar› birinci derecede rol oynam›flt›r. Örne¤in Türkiye bir
baflka bölge ülkesi olan Gürcistan’›n ba¤›ms›zl›¤› konusunda tereddütsüz davranm›flt›r. Bafllang›çta ticari iliflkiler kurulmufl ve ekonomik durumu oldukça kötü olan
Ermenistan’a ekonomik yard›mlar›n gidebilmesi için Türkiye s›n›r›n›n nakliye için
aç›lmas›na izin verilmifltir. Keza, ba¤›ms›zl›kla birlite iktidara gelen Levon Ter Petrosyan yönetimi de bu do¤rultuda inisiyatif alarak Türkiye ile iliflkilerin gelifltirilmesi için olumlu giriflimlerde bulunmufl, gerek Rusya’n›n gerek Ermeni diasporas›n›n gerekse ülke içindeki Ermeni milliyetçilerinin etkisini iliflkilerden uzak tutmay› baflarm›flt›r. Ancak bu durum uzun sürememifl, bafllang›çta Da¤l›k Karaba¤ meselesi ve Azerbaycan faktörü daha sonra da ‘soyk›r›m meselesi’ dolay›s›yla iliflkiler
zaman içinde giderek gerilmifl, Ermenistan’da iktidara gelen Koçaryan yönetimiyle
birlikte Rusya’n›n ülke üzerindeki etkisi artm›fl ve Rus askerinin Türkiye-Ermenistan s›n›r›na yerleflmesine izin verilmifltir. Di¤er yandan diasporan›n ve ülke içindeki milliyetçilerin de etkisi giderek artm›fl, ‘soyk›r›m’ meselesinin daha fazla gündeme geliyor olmas›yla birlikte Türkiye ile iliflkiler tamamen donma noktas›na gelmifltir. Türkiye zaten diplomatik iliflkileri olmayan bu ülkeyle ticari iliflkileri de kesmifl, Ermenistan’a giden ekonomik yard›mlar için arac›l›k konumunu sona erdirmifl
ve Da¤l›k Karaba¤ meselesini Azerbaycan’›n da etkisiyle iliflkilerin ön flart› hâline
getirmifltir. Keza, bu dönem ‘soyk›r›m’ meselesi de Ermeni taraf›n›n ön flart› olmufl
ve böylece iliflkiler kesilmifltir.
Türkiye’nin Gürcistan ile iliflkileri bafllang›c›ndan itibaren “model” denilecek ölçüde olumlu geliflmifltir. 9 Nisan 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Gürcistan’›n en
önemli sorunu ba¤›ms›zl›k sürecinde ülke içindeki etnik az›nl›klar olmufl, bu az›nl›klar Rusya’n›n da etkisi ve hatta zaman zaman müdahalesi ile Gürcistan aç›s›ndan
büyük sorunlar yaratm›flt›r. Gürcistan içinde bulunan Acar ve Abhaz Müslüman
az›nl›klar›n durumu bafllang›çta ve Rusya’n›n ülke içindeki bu az›nl›k meselesine
daha ilgili olmas› Türkiye-Gürcistan iliflkilerini yak›nlaflt›rm›flt›r. Hatta ba¤›ms›zl›¤›ndan sonra 1992 y›l›nda Baflbakan Süleyman Demirel bu ülkeyi ilk ziyaret eden
Türkiye baflbakan› olmufl ve bu ziyaret çerçevesinde çeflitli anlaflmalar imzalanm›flt›r. Gürcistan’›n bu dönemdeki temel u¤rafl› ba¤›ms›zl›klar›n› talep eden ülke içindeki az›nl›klara karfl› ülkenin toprak bütünlü¤ünü sa¤lama mücadelesi olmufl, bu
durum aç›k bir flekilde Türk taraf›n›n da destekledi¤i bir unsur olmufltur. Konuya
Kafkasya’daki dengeler aç›s›ndan bakan Türkiye, Tiflis yönetiminin toprak bütünlü¤ünü sa¤lama u¤rafl›n›n önemini fark etmifl, Rusya taraf›ndan desteklenen Abhaz
ayr›l›kç› hareketine uzunca bir süre s›cak bakmam›flt›r. Sonuç olarak Türkiye’nin
Gürci merkezî hükûmetinin yan›nda yer almas› bu iki ülke aras›nda günümüze de¤in sürecek yak›n ve sorunsuz bir iliflki sürecinin bafllang›ç noktas› olmufltur (Sönmezo¤lu, 2006:725-727).
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ‹liflkiler
SSCB’nin da¤›lma sürecinde, direkt bir flekilde bu ülkeyi karfl›s›na almak istemeyen Türkiye birer birer ba¤›ms›zl›klar›n› ilan eden Türk Cumhuriyetlerini tan›mak
konusunda acele etmemifl, önce bu ülkelerle görüflmeler yap›lm›fl ve ard›ndan 9
Kas›m 1991 tarihinde Azerbaycan’›n tan›nmas›yla bafllayan süreç, bölge ülkelerine
yönelik 16 Aral›k 1991’e kadar devam etmifl, bu çerçevede Gürcistan, Ermenistan,
Özbekistan, Türkmenistan, Kazakistan ve Tacikistan Türkiye taraf›ndan ba¤›ms›z
devletler olarak tan›nm›flt›r.
41
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
Ba¤›ms›zl›klar›n› tan›yan bir ülke olarak Türkiye, bafllang›çta bu ülkeler aç›s›ndan hem soydafl hem de zengin Bat› ülkeleri ile iliflkilerin gelifltirilmesinin bir arac›
olma özelli¤i tafl›m›flt›r. Ne var ki oldukça uzun bir süre otoriter bir rejim alt›nda yönetilmifl ve istirars›zl›k gösteren bu ülkelerin beklentilerinin karfl›lanmas› aç›s›ndan
Türkiye özellikle mali bak›mdan yetersiz kalm›flt›r. Öte yandan Bat›l› ve Uzak Do¤ulu birçok ülke ile özellikle enerji kaynaklar›n›n iflletilmesi konusunda do¤rudan
temas kuran bu ülkelerin Türkiye’ye olan ihtiyac› azalm›fl siyasi ve güvenlik aç›s›ndan Rusya’y› da k›flk›rtmamak için Türkiye ile iliflkilere mesafe konulmufltur.
Harita 2.3
SSCB’nin
da¤›lmas›n›n
ard›ndan Güney
Kafkasya ve Orta
Asya haritas›
Kaynak: http://belgeselyayincilik.com/genel/rusya%Ez/80%99da-devr-i alem
SSCB da¤›lm›fl olsa da bu dönem, Orta Asya hâlihaz›rda uluslararas› kamuoyu
taraf›ndan Rusya’n›n etkisinin devam etti¤i bir bölge olarak kabul edilmifltir. Keza,
1991 itibar›yla Türkiye’nin bölgede aktif bir politika izlemeye çal›flmas› Rusya’y› rahats›z etmifltir. Nitekim, 1990’larda bölgede yaflanan istikraras›zl›k ve karamafla
ABD’nin, Rusya bu bölgede olmadan istikrar›n sa¤lanamayaca¤›na inanmas›na yol
açm›fl ve Rusya’n›n, etki alan›n› sa¤lamlaflt›rmas›na bir noktaya kadar da izin verilmifltir. Ne var ki Rusya’n›n bölgede tek kontrolcü güç olarak kalmas›n› da istemeyen ABD, Türkiye’yi bu durumu bir ölçüde dengeleyebilecek alternatif olarak görmüfl ve özellikle enerji kaynaklar›n›n Bat›’ya aktar›lmas›nda Türkiye’ye önemli bir
rol biçmifltir. Keza, bölgedeki ‹ran etkisini de göz ard› etmeyen ABD, Türkiye’nin
demokratik ve laik bir sistem olarak bölgede siyasal etkisinin artt›r›lmas›n› önemsemifltir. Yani bu dönem Türkiye’nin Orta Asya ba¤lam›ndaki ifllevi gerek enerji
kaynaklar› gerekse siyasal etki do¤rultusunda Orta Asya ile Bat› aras›nda köprü vazifesi görmek olarak belirlenmifltir (Sönmezo¤lu, 2006:729-730).
Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kazakistan gibi Orta Asya ülkeleri için
Türkiye etnik ve kültürel yak›nl›¤› kapsam›nda hem siyasal hem de ba¤›ms›z bir
ülke olarak model olma konumundayd›. Demokratik ve laik siyasal bir model olarak bölgede ‹ran etkisini k›racak, ba¤›ms›zl›¤›yla da bölge ülkelerinin Rusya’dan
ba¤›ms›zlaflmas›n› sa¤layacakt›. Türkiye’nin bölgeye yönelik d›fl politika giriflimleri de bu kapsamda olmufltur. Türkiye’nin bölge ülkelerinde kurumsallaflma çaba-
42
Türk D›fl Politikas›-II
lar› da bu nedenledir. 1992’de kurulan Türk ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Ajans› (T‹KA), yine ayn› y›l kurulan Türk Eximbank, Türk Kültür ve Sanatlar› Ortak Yönetimi
(TÜRKSOY) bu do¤rultuda oluflturulmufl kurumlard›r. T‹KA, özünde bölge ülkelerine yönelik ekonomik, kültürel, toplumsal vs. iflbirli¤i projeleri gelifltirmek için
kurulmufltur. Bu do¤rultuda Kafkaslar ve bu bölgeden olan on bine varan say›daki Türki ö¤rencilere burslar verilerek Türkiye’deki üniversitelerde ö¤renim görmeleri sa¤lanm›fl, Türk ifl adamlar›n›n bölgeye yönelik yat›r›mlar› teflvik edilerek, mali ve teknik destekler sa¤lanm›fl ve uzman ve ö¤retmen de¤iflimleri sa¤lanm›flt›r.
Türk Eximbank, bölgeye yönelik Türk yat›r›mlar›na destek vermifl ve bölge ülklerine krediler açm›flt›r. TÜRKSOY arac›l›¤›yla ise bölge ülkelerinde Latin alfabesinin
kullan›lmas›na yönelik giriflimlerde bulunulmufl ve Türkiye Türkçesinin bölgede
ö¤retilip yayg›nlaflt›r›lmas› gibi faaliyetler amaçlanm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006:731).
Ne var ki uzun vadede, gerek Türkiye’nin bu ülkelere verdi¤i sözleri yerine getiremesi gerekse Rusya etkisinin bölgede artmas› giriflilen bu politikalar›n s›n›rl› bir
baflar› sa¤lamas›yla sonuçlanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
3
Türkiye’nin SIRA
1989-1993
S‹ZDE döneminde Kafkaslar ve Orta Asya’ya yönelik d›fl politikas›n› belirleyen faktörleri tart›fl›n›z.
fi Ü N E L ‹ M
“ÖNCED ÜRUSYA”
(RUSSIA FIRST) POL‹T‹KASI VE
TÜRK‹YE
S O Rsona
U
So¤uk Savafl’›n
ermesi ve SSCB’nin da¤›lmas› uluslararas› sistemi tamamen
de¤ifltirirken SSCB’den ayr›lan, Türkiye’nin etraf›ndaki yeni ba¤›ms›z ülkeler hem
yeni birer sorun
alan› hem de çeflitli f›rsatlar›n elde edilebilece¤i bir ortam ortaya
D‹KKAT
ç›karm›flt›r. 1990’l› y›llar›n bafl›nda ortaya ç›kan bu durum, ABD’nin lider ülke olarak konumunu sa¤lamlaflt›r›rken di¤er yandan So¤uk Savafl döneminin bütün enSIRA S‹ZDE
difle alanlar›n›
ortadan kald›rm›flt›r. Bu do¤rultuda gerek ABD ve eski SSCB’nin lider ülkesi Rusya gerekse Avrupa için bütün uluslararas› flartlar de¤iflirken, Türkiye’nin Avrasya
bölgesindeki konumu ve önemi de de¤iflmifltir. Da¤›lma sürecinde
AMAÇLARIMIZ
ortaya ç›kan di¤er devletler gibi Rusya da bir bocalama dönemi geçirmifl, bu durum ABD’nin Rusya’y› art›k bir tehdit olarak görmemesi ve ilgi alan›n› baflka bölge ve konulara
sonuçlanm›flt›r. Öte yandan, Avrupa aç›s›ndan
K ‹ T yönlendirmesiyle
A P
Do¤u Avrupa’da yeni devletlerin ortaya ç›kmas› ve göreceli olarak Rusya ile arada
bir tampon bölgenin oluflmas› bir rahatlama faktörü olmufl, keza Moskava yönetiminin Avrupa
bir tehdit olmad›¤›n›n fark edilmesi özellikle Bat› Avrupa
T E L E Vaç›s›ndan
‹ZYON
ülkelerinin hem uluslararas› sisteme hem de Türkiye’ye bak›fl aç›s›n› de¤ifltirmifltir.
SSCB’nin da¤›lmas›n›n en çok heyecan yaratt›¤› ülkelerden birisi de kuflkusuz
Türkiye’dir. ‹kinci Dünya Savafl›ndan bu yana, özellikle de 1945 sonras›nda kendi‹ N T Egelecek
R N E T fiziki ya da ideolojik tehdit alg›s› içinde bulan, d›fl ve güvensini SSCB’den
lik politikalar›n› hep bu çerçevede belirleyen Türkiye için ortaya ç›kan durum öncelikle rahatlamad›r. Bununla birlikte konumu ve önemi ABD ve Avrupa için deM ATürkiye,
KALE
¤iflmifl olsa da
SSCB gibi büyük bir gücün bölgedeki hakimiyetini yitirmesiyle daha etkili bir konumda olaca¤›n› ve oluflan yeni uluslararas› sistemde çok
daha önemli bir rol üstlenece¤ini düflünmüfltür. Bu durum Türkiye’nin kendi kendisine yaratt›¤› bir ruh hâli, hayal, heyecan de¤ildir. 1990’lar›n bafl›nda yaz›lan neredeyse bütün strateji-d›fl politika kitaplar›nda ve politikac›lar›n söylemlerinde Türkiye parlayan bir y›ld›z olarak tan›mlanmakta ve ortaya ç›kan yeni dünya düzeninin Almanya ile birlikte en kazançl› ç›kacak ikinci ülkesi oldu¤u ifade edilmifltir
N N
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
(Bkz.: Fuller-Lesser, 1993; Barkey, 1996; Makovsky-Sayar›, 2002, ). Ayn› dönemde
Türkiye’de iddial›, risk alabilen bir d›fl politikay› önemseyen Turgut Özal gibi bir
liderin olmas›, Türk d›fl politikas›n›n, ABD’nin dünyan›n “tek süper gücü oldu¤u”
ve Türkiye’ye özel bir önem verdi¤i noktas›ndan hareketle yap›land›r›ld›¤› görülmektedir. Aktif bir d›fl politika Turgut Özal liderli¤indeki Türkiye’nin siyasi tavr›n›n yan› s›ra dönemin koflullar› da bunu âdeta zorunlu hâle getirmifltir. O y›llarda
Türkiye’nin çevresinde olup bitene ve gelece¤in flekillenmesine “ilgisiz kalma lüksüne sahip olmad›¤›” s›kça dile getirilen hususlardand›r. Çünkü bu dönemde, özellikle ABD Türkiye’nin, ortaya ç›kan yeni ba¤›ms›z devletler üzerinde etkili olabilece¤ine ve dolay›s›yla bölgesinde önemli ve ‘belirleyici-lider-model’ bir ülke olabilece¤ine inanm›flt›r. Özellikle de 1981’de Yunanistan’›n tam üye olmas›ndan sonra
AT’den bekledi¤i destek ve katk›y› da bulamayan ve bir anlamda Avrupa’dan d›fllanan Türkiye için d›fl politikada ç›k›fl kap›s› olarak ABD’nin görülmesi ve bu do¤rultuda bölgede etkin rol oynama e¤ilimi içine girilmesinin de zaman›n ruhuna uygun bir durum oldu¤u söylenebilir. Ancak Türkiye bölge politikalar›nda ABD’nin
bask›n gücünün de fark›nda olarak yak›n ve güvenilir bir müttefiklik iliflkisinde
politikas›n› belirlemeyi tercih etmifltir. Nihayetinde, dönem boyunca Avrasya’ya
yönelik Türk d›fl politikas›n›n ABD d›fl politikas›yla paralellik göstermesinin nedeni de budur. Bir baflka deyiflle Türkiye, So¤uk Savafl’›n sona ermesinin hemen ard›ndan ortaya ç›kan yeni koflullarda SSCB’den do¤an bofllu¤u doldurabilcek ülke
olarak kendini görmüfl, bu hem kendisinden talep edilmifl hem de ABD taraf›ndan
hareretle desteklenmifltir.
Ancak SSCB’nin da¤›lmas›n›n üzerinden çok vakit geçmeden Moskava yönetiminin kendini h›zl› bir flekilde toplamas› ve eski etki alan›na geri dönmesi, Türkiye ve bölge ülkeleri taraf›ndan gerçeklefltirilen ya da planlanan giriflimleri etkisi alt›na alm›flt›r. SSCB bölgesinde ortaya ç›kan güç bofllu¤u k›sa zamanda Rusya Federasyonu taraf›ndan yeniden doldurulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bölgede Rus etkisinin tekrar belirginleflmesi ile ABD ve Türkiye politikalar›n› yeniden gözden geçirmek durumunda kalm›flt›r. Bölgedeki ülkelerde yaflanan belirsizlikler ve iliflkilerdeki istikars›zl›klar, öte yandan Rusya’n›n bu iliflkiler üzerindeki etkisi ABD ve Avrupa’y›,
Rusya’n›n bölgede devre d›fl› b›rak›lmas›n›n mümkün olamayaca¤› ve Rusya’n›n
katk›s› olmaks›z›n bölgede istikrar›n sa¤lanamayaca¤› görüflüne yönlendirmifltir.
Her ne kadar, Rusya’n›n Avrasya bölgesindeki tek egemen güç olarak kalmas›n› istemeseler de bölgede böyle bir gerçekli¤in ortaya ç›kmas› bütün stratejilerin gözden geçirilmesine neden olmufltur. Nitekim, yaln›z ABD ya da Avrupa de¤il, Türkiye ve ‹ran da bölgeye yönelik giriflimlerinde Rusya faktörünün afl›lmas›n›n güç oldu¤unu k›sa vadede anlam›fllard›r. Bu kapsamda ABD’nin öncülük etti¤i Bat› dünyas› hem Rusya’n›n d›fllanamayaca¤› gerçe¤i hem ‹ran bölge ülkeleri üzerindeki etkisinin “radikal ‹slamlaflmaya” yol açabilece¤ine dair endifleleri Türkiye’nin heyecan›-hevesi olsa da buna uygun araçlar›n›n eksikli¤i nedenleri ile ‘Önce Rusya’ olarak
isimlendirilen politikaya geçifl yapmay› tercih etmifllerdir. ABD’nin “Russia First” politikas›n› belirlenmesinde, bölgede Rusya’n›n varl›¤›ndan daha büyük tehdidin, bölgesel istikrars›zl›k ve ‹slamlaflma oldu¤u alg›s› birinci derecede rol oynam›flt›r. Bu
kapsamda Rusya’n›n d›fllanmamas›, hatta ifl birli¤i yap›lmas› ancak yine de kontrol
alt›nda tutulmas› gereken önemli bir ülke konumuna gelmifltir. Nihayetinde, bu ülkenin NATO içine çekilmeye çal›fl›lmas›, bölgedeki meselelerde ifl birli¤inin aranmas› ve gücünün etkisinin kullan›lmaya çal›fl›lmas› bu nedenledir. Rusya’n›n 1990
sonras›nda çok ciddi bir biçimde elefltirildi¤i Çeçenistan politikas› konusundaki
söylemin de yeni koflullarda ciddi bir biçimde de¤iflti¤i görülmektedir.
43
44
Türk D›fl Politikas›-II
Sonuçta, özellikle Avrasya bölgesine yönelik konularda Rusya etkisinin göz ard› edilemeyece¤inin anlafl›lmas› gerek ABD ve Avrupa gerekse Türkiye aç›s›ndan
öncelikle Rusya’n›n etki ve ifl birli¤i gücünün aranmas› koflulunu yaratm›fl, bölgedeki Rus faktörünün herfleyden çok daha fazla dikkate al›nmas› gerekti¤i ve bunun afl›lmas›n›n hiç de kolay olmayaca¤› görülmüfltür. Dolay›s›yla bölgeye yönelik
uluslararas› politikalar ‘Önce Rusya’ stratejisi üzerinde flekillenmek durumunda
kalm›flt›r (Truscott, 1997). ABD’nin bu önemli politika de¤iflikli¤i, Türkiye’nin bölgedeki etkisi ve gücü bak›m›ndan hiç kuflku yok ki bu ciddi etki yaratm›flt›r. Hem
bu stratejik de¤ifliklik hem de Nisan 1993’te Özal’›n ölümünün ard›ndan, Türkiye’nin Orta Asya-Kafkaslar politikas› h›zla bir de¤iflim sürecine girmifltir. Ayn› y›l
Türkiye’nin AB ile iliflkileri yo¤unlaflt›rmas› da bu kapsamda de¤erlendirilebilir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
4
“Önce Rusya”
(Russia
SIRA
S‹ZDEFirst) politikas›n›n Türk d›fl politikas› üzerindeki etkileri nelerdir?
TÜRK‹YE’N‹N BALKANLAR POL‹T‹KASI
D Ü fi Ü N E L ‹ M
So¤uk Savafl
boyunca Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik Blok politikas› d›fl›nda belirgin bir politikas› yoktur. Hatta Savafl boyunca bölge ülkelerinden Türkiye’ye gelen
O R U
iliflki kurma Steklifleri
bu politika çerçevesinde genelde tereddütle ile karfl›lanm›fl,
hatta reddedilmifltir. Ne var ki Balkanlar, co¤rafi yak›nl›k, tarihî-kültürel nedenlerle her dönemde Türkiye aç›s›ndan önemli bir bölge olmufltur (Fuller-Lesser, 1993;
D‹KKAT
Ba¤c›, 1993; Ba¤c› 1994). Bunun öncelikli nedeni bu bölgede bulunan Türk nüfusu olmufltur. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da¤›lmas›n›n ard›ndan Türkiye’nin tarihî
SIRA S‹ZDEkalan bu nüfusun güvenli¤i Türkiye’yi yak›ndan ilgilendirmiflba¤lar› ve bölgede
tir. Öte yandan Balkanlar, Türkiye’yi Avrupa’ya ba¤layan tek bölgedir ve bu bölgenin istikrar›
Türkiye’nin Avrupa ‘yolu’nun da istikrar› anlam›na gelmifltir (Uzgel,
AMAÇLARIMIZ
2002:86).
1945-1990 aras›nda iki bloklu sistemin büyük ölçüde belirledi¤i Türk d›fl politikas›n›n yeniden
sürecinde Balkanlar da âdeta yeniden keflfedilmifl ve
K ‹ T Ayap›lanma
P
aktif bir Balkan politikas› ihtiyac› s›kl›kla dile getirilmifltir. Sönmezo¤lu’na göre
(2006:589) 1991 sonras› bölgedeki Osmanl› miras› Türkiye’nin bölge politikas›n›
hem duygusal
T E L E Vhem
‹ Z Y O Nde rasyonel nedenlerle derinden etkilemifltir. Bu kapsamda
bölgedeki Türkler ve Müslümanlar, buna ilaveten bölgedeki sorunlar, savafllar ve
Yunanistan faktörü Balkanlar’a yönelik bu dönem Türk d›fl politikas›n›n ana hatlar›n› belirleyen faktörler olmufltur.
‹ N T E R N E Tsona ermesi ve bölgedeki kominist rejimlerin y›k›lmas› ve özelSo¤uk Savafl’›n
likle Yugoslavya’n›n da¤›lmas›yla bölgenin bir iç savafla sürüklenmesi Türkiye’nin
bölgeye olan ilgisini iyice artt›rm›fl ve bölgede aktif bir rol oynamas›n› gerektirmiflM A K ASo¤uk
LE
tir. Asl›nda t›pk›
Savafl boyunca oldu¤u gibi Türkiye’nin bu dönemki politikalar› ABD ile pararlellik göstermifltir. Keza, Uzgel’e göre (2002:86) bu durum Türkiye’nin bölgedeki gücünü ve etkisini pekifltiren önemli faktörlerden biridir.
1991 y›l›nda Yugoslavya’n›n da¤›lmas› Balkanlar’daki sorunlar› iç savafla çeviren faktör olmufltur. Da¤›lma sürecinde önce H›rvatistan ve Slovenya ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifltir. Ard›ndan S›rp milliyetçileri, ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmeye çal›flan
Bosna Müslümanlar›na sald›rm›fl ve ard›ndan Arnavut az›nl›k Yugoslavya ve Makedonya’dan kopmaya bafllam›flt›r. Oran’a göre (2010:212) H›rvatistan ve Slovenya’n›n ba¤›ms›zlaflma sürecinde Almanya’n›n bu iki ülkeyi kendi etki alan› olarak
görmesi bu ba¤›ms›zl›k sürecini AT’ye dayatmas›na yol açm›flt›r. Öte yandan bu
do¤rultuda Almanya’y› s›n›rlamak isteyen Fransa ve ‹ngiltere S›rbistan’›n bu anlamda H›rvatistan ve Slovenya’ya karfl› denge oluflturabilece¤ini düflünerek S›plar›n fa-
N N
45
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
aliyetlerine göz yummufl ve sonuçta bu faaliyetler Bosnal› Müslümanlar’›n katledilmesine kadar uzanm›flt›r. Bu durum ancak ABD’nin son noktadaki müdahalesi ile
durdurulabilmifltir (Oran, 2010:211-212).
Harita 2.2
SSCB’nin
da¤›lmas›n›n
ard›ndan
Balkanlar
Kaynak: http://www.turkcebilgi.com/harita/balkanlar/balkanlar-bolgeler-harita 26.11.2012
Bafllang›çta, Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde Türkiye bu durumu Yugoslavya’n›n iç meselesi olarak görmüfl ve sorunun Yugoslavya’n›n toprak bütünlü¤ü temelinde çözülmesi gerekti¤ini savunmufltur. Bu tutumunu 1992 y›l›na kadar sürdüren Türkiye, sürecin önüne geçilemez bir mecraya girdi¤ini fark edince aktif bir politika izlemeye karar vermifl 1992’de H›rvatistan, Slovenya, Bosna-Hersek ve Makedonya’y› ayn› anda tan›m›flt›r. Bosna-Hersek’in ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ermesiyle birlikte
S›rplarla çat›flmalar bafllam›flt›r. Durumun vahim bir hâl almas› Türkiye’yi uluslararas› alanda yo¤un bir çaba harcamaya itmifl; ABD, AT, ‹slam Konferans› Örgütü, Avrupa Konseyi, BM ve NATO nezdinde giriflimlerde bulunulmufltur. Türkiye’nin bu
dönemki tavr› direkt ve tek tarafl› bir müdahaleden çok uluslararas› toplumla, daha
özelinde ise BM çerçevesinde bir müdahalenin gerçekleflmesi yönündeydi. Sorunun, hemen yan› bafl›ndaki AT üyesi ülkeler ya da BM çerçevesinde çözülemeyece¤inin anlafl›lmas› Türkiye’yi ABD’yi harekete geçirmeye yönlendirdi ve bafllang›çta ABD taraf›ndan bir Avrupa sorunu olarak görülen konuyla, bu ülke taraf›ndan
ancak 1994 y›l›nda ilgilenilmeye baflland› (Sönmezo¤lu, 2006:592-593).
Yunanistan, bu arada Balkan politikas›n› büyük ölçüde dinî bir zemine oturtarak S›rbistan’a destek vermifltir. Bu hâli ile Yunanistan S›rbistan’a do¤rudan destek
veren tek NATO ülkesi olmufl; bunu Makedonya’y› s›k›flt›rabilece¤i bir faktör olarak görmüfltür. Di¤er yandan Türkiye’nin bölgeye yönelik giriflimleri bu dönem
Balkanlar’da bir eksen tar›flmas› yaratm›flt›r. Buna göre Yunanistan’›n bafl›n› çekti¤i bir grup ülkenin bölgede Ortodoks çevrelemesi yaratmaya çal›flt›¤› iddias›na
karfl›l›k, Türkiye’nin politikalar›n›n bölgede bir ‹slam ekseni yaratmaya yönelik oldu¤u savunulmufltur. Ne var ki bu tart›flmalar bölgedeki çat›flmalar›n yo¤unlaflt›¤›
1990’l› y›llar›n ortalar›na do¤ru ortadan kalkm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006:591). Bu ara-
46
Türk D›fl Politikas›-II
da Yunanistan’›n Makedonya’y› s›k›flt›rma politikas› bu ülkeye ciddi enerji kaybettirmifl, bu durum Yunanistan’la birçok konuda yo¤un bir rekabet yaflayan Türkiye’nin ifline yaram›flt›r. Nitekim, daha sonra Yunanistan’da iktidar›n de¤iflmesiyle
bafla geçen Simitis yönetimi Makedonya ve Türkiye’yle u¤raflman›n yaratt›¤› bu
enerji kayb›n› fark ederek bu ülkelerle çat›flmay› b›rakm›fl ve AT politikar›na önem
vermeye bafllam›flt›r. Keza, bu dönem Türkiye’nin Boflnaklar’›n yan›nda yer almas› ve bölgedeki içsavafl›n sona erdirilmesine yönelik giriflimleri gerek uluslararas›
kamuoyunda gerekse bölgede Yunanistan’a karfl› avantaj sa¤lanmas›n›n bir di¤er
faktörü olmufltur (Oran, 2010:237).
Bütün bu sorunlar aras›nda Bulgaristan bölgedeki en sorunsuz ülke olarak So¤uk Savafl’›n ard›ndan kendini en h›zl› toplayan ve Türkiye ile sorunsuz komfluluk
yürüten Balkan ülkesi olmufl ve bu dönemden itibaren AT üyeli¤i için ciddi bir
aday ülke olmay› baflarm›flt›r (Oran, 2010:212).
Balkanlar’daki karmafla yaln›zca 1989-1993 aras› dönemi ilgilendiren bir mesele olmam›flt›r. 1990’l› y›llar boyunca bu bölgede güven ve istikrar›n sa¤lanmas›
Türk d›fl politikas›n› ana gündem maddelerinden birini oluflturmufltur. (Uzgel,
2002:86)
SIRA S‹ZDE
5
S‹ZDE
So¤uk SavaflSIRA
sonras›
Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik d›fl politikas›nda ne gibi de¤ifliklikler
olmufltur?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
MAKALE
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
47
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
1989-1989 döneminde Türkiye-Avrupa Toplulu¤u iliflkilerinin geliflimini aç›klamak.
Bu dönem Türkiye - AT iliflkilerini belirleyen en
önemli unsur T. Özal yönetiminin Toplulu¤a bak›fl aç›s› olmufltur. Özal yönetiminin, uzun süre
sessizlik içinde geçen Toplulukla iliflkileri canland›rma karar›nda hem Türkiye’de demokrasi
ve insan haklar› alan›ndaki geliflmelere zemin
haz›rlamak hem de Türkiye’de hayata geçirilmeye çal›fl›lan liberal politikalar›n kal›c›l›¤› aç›s›ndan önemli oldu¤una inan›lm›flt›r. Ne var ki 1987
y›l›nda yap›lan tam üyelik baflvurusuna Toplulu¤un yan›t› ancak So¤uk Savafl’›n sona erdi¤inin
en belirgin iflareti olan Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›ndan bir ay sonra Aral›k 1989’da gelebilmifl, AT
Komisyonu görüflünde, Türkiye’nin ekonomik
ve siyasi kriterler bak›m›ndan üye olmaya henüz
uygun olmad›¤› ancak potansiyel bir üye oldu¤u
vurgulanm›flt›r. Türkiye’nin bu konuda yaflad›¤›
hayal k›r›kl›¤›, 1989 sonras›nda ortaya ç›kan küresel ve bölgesel geliflmelerle farkl› bir boyuta
tafl›nm›flt›r. Türkiye, So¤uk Savafl’›n sona ermesi
ve ABD’nin neredeyse tek süper güç olarak ortaya ç›kmas› ile birlikte ABD ile yak›n iliflkileri daha da önemsemifl, böylelikle uluslararas› sistem
ve özelde AT için önemini göstermeye de çal›flm›flt›r. 1989 y›l›ndan sonra AT ile iliflkiler ba¤lam›nda Gümrük Birli¤i süreci ortaya ç›km›fl ve
özellikle 1993 sonras›nda Türkiye’nin hedefi tam
üyelik olarak dillendirilse de Gümrük Birli¤i sürecini tamamlamak olmufltur.
1989-1989 döneminde Türkiye ve ABD / NATO
aras›ndaki geliflmeleri izleyebilecek ve bu kapsamda Türkiye’nin uluslararas› sistemdeki yeni
konumu ve önemini ifade etmek.
So¤uk Savafl’›n sonlar›na do¤ru Türkiye’nin uluslararas› sistemde blok siyaseti çerçevesindeki siyasi ve askerî önemi ABD ve NATO için kaybolmaya bafllam›flken Körfez Savafl› ve ard›ndan
SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte bu önem farkl› bir
karakterde ve hatta daha da artarak devam etmifltir. Bu konuda önemli olan as›l ayr›m ise Türkiye’nin Avrupa ve ABD nezdindeki jeostratejik
önemindeki farkl›laflmad›r. Avrupa için do¤rudan stratejik önemi azalan Türkiye’nin bölgede
ve ABD nezdindeki öneminin çok daha fazla art-
t›¤› genelde kabul edilmektedir. Türkiye, bu iliflkiler çerçevesinde izledi¤i aktif politikayla önemini göstermeye çal›flm›fl, özellikle 1991 sonras›
bu durum ABD ve NATO taraf›ndan ciddi bir flekilde anlafl›lmaya bafllam›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra ilgisi enerji kaynaklar›n›n merkezleri olan Orta Do¤u ve Orta Asya’ya da kayan
ABD, Türkiye’nin bu bölgelere yönelik politikalarda etkili bir ülke olabilece¤ini görmüfltür. Ayr›ca ABD, SSCB’nin Balkanlar, Kafkasya ve Orta
Asya’daki b›rakt›¤› güç bofllu¤unun ve “model”
ihtiyac›n›n Türkiye taraf›ndan doldurularak, Türkiye üzerinden bu bölgelere ulafl›labilece¤ine
inan›lm›flt›r. Keza bu ba¤lamda, Türkiye bölgeye
yönelik giriflimlerde bulunma konusunda sürekli teflvik edilmifl, bölgede Rusya ve ‹ran faktörleri karfl›s›nda denge yaratabilecek bir ülke olarak
görülmüfltür. 1990’lar boyunca Türkiye-ABD iliflkileri eskisine göre farkl› bir önemde geliflerek
devam etmifltir.
N
A M A Ç
3
1989-1989 döneminde Türk d›fl politikas›n›n Kafkaslar ve Orta Asya bölgelerine iliflkin giriflimlerini ve bu griflimlerin nedenlerini s›ralamak.
SSCB’nin da¤›lmas› Türkiye’ye do¤uda yeni bir
sorun alan› yarat›rken asl›nda ayn› zamanda çeflitli f›rsatlar›n yarat›labilece¤i bir iliflkiler a¤› da
ortaya ç›karm›flt›r. Türkiye, Güney Kafkasya’da
ortaya ç›kan yeni ba¤›ms›z ülkelerle çeflitli düzeylerde iliflkiler kurmufl, bu ülkelerin yaflad›¤›
sorunlara müdahil olmaya çal›flm›fl ve bu ülkelere yönelik birebir d›fl politikalar üretmifltir. Kafkaslar’da Azerbaycan gibi, Orta Asya’da Türmenistan, Özbekistan, K›rg›zistan gibi ülkelere karfl› etnik ve kültürel yak›nl›k hisseden Türkiye bu
ülkelerle ekonomik, siyasi, kültürel ve toplumsal
ifl birlikleri içine girmeye çal›flm›flt›r. Bu kapsamda, bölge ülkelerinin istikrar›n›n önemine vurgu
yap›lmak gerekmektedir. Çünkü özellikle bu ülkelerden bat›ya giden enerji kaynaklar› hem bu
ülkeleri hem de Türkiye’yi stratejik aç›dan önemli k›lmaktad›r. Ne var ki ayn› bölgede Rusya ve
‹ran faktörleri de dengelenmeye çal›fl›lm›fl, özellikle Rusya’n›n öneminin anlafl›lmas›ndan sonra
Türkiye, bölgeye yönelik d›fl politikas›nda daha
dikkatli davranm›flt›r.
48
N
A M A Ç
4
Türk D›fl Politikas›-II
1989-1989 döneminde ‘Önce Rusya’ (Russia
First) politikas›n›n politikas›n›n ortaya ç›kma
nedenlerini ve Türkiye’nin Orta Asya Kafkasya
Politikas›na etkilerini analiz etmek.
“Önce Rusya” politikas›, dönemin uluslararas›
konjönktüründe Bat› ülkeleri, özellikle de ABD
taraf›ndan süreç içinde belirlenmifl bir politikad›r. 1990-1993 aras›nda yaflanan geliflmeler
ABD’yi Avrasya Bölgesi’ne yönelik olarak, Rusya
etkisinin afl›lamayaca¤›n› ve bölgede Rusya faktörü olmadan istikrar›n sa¤lanmas›n›n güç olmas›, bu ülkeleri, giriflilen politikalarda Rusya’n›n
öncelenmesi ve her fleyden önce dikkate al›nmas› gereklili¤ine dair bir politika de¤iflikli¤ine götürmüfltür. Keza, bölgeye yönelik giriflimlerinde
Rusya faktörünün afl›lmas›n›n güç oldu¤unu anlayan Türkiye de bir süre sonra bu giriflimlerde
daha tedbirli olmaya bafllam›fl ve Rusya’y› dikkate almas› gerekti¤ini fark etmifltir. ABD’nin bu
politika de¤iflikli¤i en fazla Türkiye’nin bölgedeki hareket alan›n› etkilemifl, Türkiye’nin ABD ile
ifl birli¤inde bölgenin öncü gücü olmas› yönündeki heyecan ve politika yerini daha gerçekçi zeminde d›fl politikaya b›rakm›flt›r.
N
A M A Ç
5
1989-1989 döneminde Balkanlar’daki genel d›fl
politik hareketlenmelerin ve Türkiye’nin bu duruma yönelik politikas›n›n ayr›nt›lar›n› aç›klamak.
So¤uk Savafl’›n bitimine kadar Balkanlar, Türkiye’nin blok siyaseti d›fl›nda belirgin bir politikas›n›n olmad›¤› bir bölgedir. Bölgeye yönelik t›pk› Kafkaslar ve Orta Asya gibi tarihi ve kültürel
ba¤lar› olan Türkiye, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan bölgedeki Yugoslavya gibi ülkelerin toprak bütünlü¤ü savunarak sorunlar›n çözülmesi
gerekti¤ine inanm›flsa da önüne geçilmez bir sürecin hakimiyetini anlad›ktan sonra bölgeye yönelik aktif bir politika oluflturmufl, özellikle bölgedeki Müslüman ve Türk az›nl›k ba¤lam›nda
ciddi giriflimlerde bulunmufltur. Türkiye, S›rplar›n Bosnal› Müslümanlara sald›r›lar› konusunda
uluslararas› kamuoyunu harekete geçirmeye çal›flm›fl, ard›ndan da en son ABD’nin müdahalesiyle bu sorunun çözülmesine büyük katk›da bulunmufltur. Balkanlar’da Yunanistan faktörüyle
de mücadele etmek zorunda kal›n›lm›fl ancak bu
ülkenin taktiksel hatalar› Türkiye’ye avantaj sa¤lam›flt›r. Öta yandan, Avrupa yolunda Balkanlar’›
önemli ba¤lant› noktas› olarak gören Türkiye, bu
dönemden sonra da Balkanlar’›n istikar›n› önemsemifltir. Keza, Türkiye’yi bölgede güçlü k›lan di¤er güçlü bir unsur da Türkiye’nin politikalar›n›n
ABD’ninkilerle paralellik göstermesi olmufltur.
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
49
Kendimizi S›nayal›m
1. Türkiye, AT’ye tam üye olmak için baflvurusunu hangi y›l yapm›flt›r?
a. 1986
b. 1987
c. 1988
d. 1989
e. 1990
2. Türkiye’nin bu dönem tam üyelik baflvurusunda bulunmas›n›n nedeni olarak afla¤›dakilerden hangisi gösterilemez?
a. Ankara Anlaflmas› ve Katma Protokol’den do¤an
hak
b. Türkiye’deki liberal politikalar›n bu flekilde kal›c› olaca¤›na inan›lmas›
c. Yaklaflan genel seçimler
d. Müzakerelerin bafllayaca¤› tarihin belirlenece¤ine inan›lmas›
e. AT’nin bu yöndeki teflviki
3. AT, Türkiye’ye tam üyelik baflvurusuna iliflkin karar›n› hangi tarihte bildirmifltir?
a. 1987
b. 1988
c. 1989
d. 1990
e. 1991
4. AT’nin Türkiye’nin tam üyelik baflvurusuna olumsuz
yan›t vermesinde afla¤›daki faktörlerden hangisinin etkili oldu¤u söylenemez?
a. Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›
b. Türkiye’nin beklenen ekonomik ve siyasi kararlar› henüz tafl›mad›¤›n›n düflünülmesi
c. Türkiye’nin Yunanistan ve K›br›s’ta önemli sorunlar›n›n varl›¤›
d. AT’nin ald›¤› derinleflme karar›
e. Türkiye’nin henüz tam üyelik baflvurusu yapmaya hakk›n›n olmamas›
5. So¤uk Savafl’›n sonlar›na do¤ru Türkiye-ABD iliflkilerininin yeniden yak›nlaflmas›n› sa¤layan olay afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Körfez Savafl›
b. Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›
c. Do¤u ve Bat› Almanya’n›n birleflmesi
d. ‹ran-Irak Savafl›’n›n sona ermesi
e. Türkiye’nin AT’ye tam üyelik baflvurusunda bulunmas›
6. So¤uk Savafl› sona erdiren ve Türkiye’nin ABD aç›s›ndan önemini de¤ifltiren olay afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›
b. Körfez Savafl›
c. SSCB’nin da¤›lmas›
d. NATO’nun da¤›lmas›
e. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›
7. Türkiye’nin Kafkasya politikas›nda etkisi oldu¤u söylenebilecek ülke afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Fransa
b. ‹ngiltere
c. Almanya
d. ‹ran
e. ABD
8. Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik politikas›n› güçlü
k›lan en temel etken nedir?
a. Dini yak›nl›k
b. Etnik yak›nl›k
c. ABD politikalar›yla ile paralellik göstermesi
d. Yunanistan’›n karfl› politikalar›
e. AT’nin desteklemesi
9. Avrasya Bölgesi’nde Rusya faktörünün göz ard› edilemeyece¤i ve bölgeye yönelik giriflimlerin bu ülke dikkate al›narak yap›lmas›n› öngören politika afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tarafs›zl›k politikas›
b. “Önce Rusya” politikas›
c. Ba¤lant›s›zl›k politikas›
d. Avrasya politikas›
e. Transasya politikas›
10. 1989 - 1993 dönemi için Türk d›fl politikas› hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a. Tarafs›zl›k politikas› izlenmifltir
b. Statükocu bir politika izlenmifltir
c. ABD’ye uzak bir d›fl politika izlemifltir
d. Ba¤›ms›z bir d›fl politika izlenmifltir
e. Aktif bir d›fl politika izlenmifltir
50
Türk D›fl Politikas›-II
Okuma Parças›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Türkiye - Ermenistan Siyasi ‹liflkileri
Ermenistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yan ilk ülkelerden biri
(16 Aral›k 1991) olan Türkiye, ba¤›ms›zl›¤›n›n ard›ndan
ekonomik güçlüklerle karfl›laflan Ermenistan’a insani
yard›m yapm›fl, bölgesel kurulufllar ve Avrupa-Atlantik
kurumlar›yla bütünleflmesi yönünde aktif çaba harcam›flt›r. Ancak, bugüne kadar bu ülkeyle diplomatik iliflki tesis edilmesi için uygun koflullar oluflmam›flt›r.
Türkiye, Güney Kafkasya’da kapsaml› bar›fl ve iflbirli¤i
ortam›n›n yarat›lmas›na yard›mc› olaca¤› ve bölgenin istikrar›na katk›da bulunaca¤› inanc›yla Ermenistan’la iliflkilerinin normalleflmesini arzu etmektedir. Bu düflünceyle Türkiye, baz› güven artt›r›c› önlemleri zaman›nda
tek tarafl› olarak uygulamaya koymufl bulunmaktad›r.
Say›n Baflbakan›m›z, Nisan 2005’te, dönemin Ermenistan Devlet Baflkan› Koçaryan’a bir mektup göndererek,
Türk ve Ermeni tarihçileri ile di¤er uzmanlardan oluflacak bir Komisyonun (Ortak Tarih Komisyonu), 1915
dönemine ait geliflme ve olaylar› sadece Türk ve Ermeni de¤il, üçüncü ülke arflivlerinde de araflt›rarak, bulgular›n› uluslararas› kamuoyuna aç›klamalar› ça¤r›s›nda
bulunmufltur.
Ermenistan’la sorunlar›m›z›n ortadan kald›r›lmas› ve
iliflkilerin normallefltirilmesi yönündeki irademiz çerçevesinde, 2007 y›l›nda ‹sviçre’nin arabuluculu¤unda bafllat›lan süreç, 10 Ekim 2009 tarihinde “Diplomatik ‹liflkilerin Tesisi Protokolü” ile “‹kili ‹liflkilerin Gelifltirilmesi
Protokolü”nün imzalanmas› ile yeni bir aflamaya girmifl
bulunmaktad›r. Bu iki protokol, ikili iliflkilerin normalizasyonu için bir çerçeve sunmaktad›r. Protokoller her
ülkede de onaylanmalar› için ilgili mercilere iletilmifltir.
Bu çerçevede, Hükümetimiz, Protokolleri imzalanmalar›n›n hemen ard›ndan TBMM’ne göndermifltir. Ermenistan hükümeti ise, ilgili mevzuat uyar›nca Protokolleri
önce Anayasa’ya uygunlu¤unun denetimi için Anayasa
Mahkemesi’ne iletmifl, Mahkeme’nin 12 Ocak 2010’da
ald›¤›, ancak gerekçeli karar›nda Protokollerin lafz›na
ve ruhuna uymayan hususlar içeren uygun bulma karar›n›n ard›ndan Protokoller onaylanmalar› için Ulusal
Meclis’e gönderilmifltir. Bilahare, Cumhurbaflkan› Serj
Sarkisyan, 22 Nisan 2010 tarihinde yapt›¤› televizyon
konuflmas› ile Protokollerin onay sürecinin donduruldu¤unu aç›klam›flt›r.
1. b
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa 25.11.2012
2. e
3. c
4. e
5. a
6. c
7. e
8. c
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Avrupa Toplulu¤u
(AT) ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Avrupa Toplulu¤u
(AT) ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Avrupa Toplulu¤u
(AT) ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Avrupa Toplulu¤u
(AT) ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye -ABD / NATO ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye -ABD / NATO ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Kafkasya ve
Orta Asya Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Balkanlar Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önce Rusya’ (Russia First)
Politikas› ve Türkiye” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ünitenin Tamam›n›” yeniden gözden geçiriniz.
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk D›fl Politikas›
51
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Bu dönem Türkiye’nin AT üyelik sürecini h›zland›rmas›n›n temel amac› öncelikle 1980 Askerî Darbesi’nden
beri uzun süre cans›z kalan iliflkilerin yeniden canland›r›lmas›d›r. Ne var ki dönemim T. Özal Hükûmeti, uygalamaya geçirilen liberal politikalar›n ancak AT üyeli¤iyle kal›c› olabilece¤ine inanm›fl ve bu kapsamda tam
üyeli¤e gidilmesi gerekti¤i düflünülmüfltür. Di¤er yandan, yaklaflan genel seçimler için AT’den müzakerelerin bafllama tarihine ya da en az›ndan müzakerelerin
bafllamas›na iliflkin bir karar›n al›nmas› yaklaflan genel
seçimlerde bir avantaj olarak görülmüfltür. Keza, Özal
hükûmeti, bu dönem tam üyelik baflvurusu yaparken
müzakerelerin bafllamas›na iliflkin bir karar ç›kartabilece¤ine de inanm›flt›r.
S›ra Sizde 2
1991 sonras› ABD’nin Türkiye ile iliflkilerini yo¤unlaflt›rmas›n›n temel nedeni So¤uk Savafl’›n bitmesi, yani
SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte Türkiye’nin bölgedeki
öneminin de¤iflmifl olmas›d›r. Özellikle, SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya’da ortaya ç›kan yeni ba¤›ms›z devletlerin Türkiye üzerinden
Rusya ve ‹ran etkisine girmelerinin önlenmesi amaçlanm›fl, bu ülkelerden bat›ya gidecek olan enerji kaynaklar›n›n kontrolünde Türkiye’nin önemli bir rol üstlenece¤i öngörülmüfl ve Türkiye’nin bu bölgelerdeki birçok
ülke ile tarihî, kültürel ve etnik ba¤› üzerinden siyasi ve
ekonomik bir model olaca¤› hesaplanm›flt›r. Dolay›s›yla, oluflan yeni uluslararas› ortamda Türkiye’nin etraf›nda oluflan bu yeni sorun ve f›rsatlar alan›nda Türkiye’nin önemli ve aktif bir aktör olmas› beklenmifltir. Di¤er yandan ABD’nin uluslararas› güvenlik aç›s›ndan ilgilenmeye bafllad›¤› Orta Do¤u’da Türkiye’nin hem stratejik hem de model konumunun bu bölgedeki sorular›n çözümünde kullan›labilece¤i öngörülmüfltür.
S›ra Sizde 3
Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya’ya yönelik d›fl politikas›n› belirleyen temel faktörler öncelikle Bat› ve özellike ABD tarf›ndan 1991 sonras› Türkiye’nin bu ülkeler
için siyasi ve ekonomik bir model olmas›d›r. Bu nedenle Türkiye’nin bölge ülkeleriyle iliflkilerini gelifltirmesi
ve ifl birli¤ine gitmesi önemsenmifltir. Keza, ayn› durum
Türkiye taraf›ndan da bir avantaj olarak görülmüfl ve tarihî, kültürel ve etnik ba¤lar üzerinden kurulmas› planlanan iliflkilerin daha rahat yürütülebilece¤i öngörül-
müfltür. Di¤er yandan, Güney Kafkasya gibi bir bölgenin Türkiye’ye s›n›r komflusu olmas›, bu bölgenin sorunsuz ve istikrarl› olmas› yönünde Türkiye’yi motive
eden baflka bir unsur olmufltur. Bunlara ilaveten, bölgede önemli enerji kaynaklar›n›n olmas›, bu kaynaklar›n
bölgeden geçerek Türkiye’ye ve buradan da Bat›’ya ulaflacak olmas› ayr› bir önemdedir. Çünkü bu durum Türkiye’yi Bat› için, Kafkasya ve Orta Asya’y› da Türkiye
için önemli k›lan büyük bir unsurdur.
S›ra Sizde 4
‘Önce Rusya’ (Russia First) politikas›n›n Türkiye üzerindeki etkisi iki yönlüdür. Bunlardan ilki, Rusya’n›n bölgedeki etkisi ve hakimiyeti anlafl›ld›¤›nda Türkiye’nin
bu ülkenin kolay afl›lamayaca¤›n› görmesi ve gerek Balkanlar gerekse Kafkasya ve Orta Asya’ya yönelik giriflimlerinde Rusya faktörünü dikkate almas› gereklili¤i
dolay›s›yla hem bölgeye yönelik rahatl›¤›n› hem de etkisini yitirmifl olmas›d›r. Keza ayn› durumun fark›nda
olan Bat› ve özelllikle ABD için de Rusya’n›n d›fllanamayaca¤›, hatta bu ülkeyle ifl birli¤i yap›lmas› gereklili¤ini do¤urmufl, dolay›s›yla Türkiye’nin rolü hem küçülmüfl hem de göreceli olarak bu ülkelerin gözünde azalm›flt›r.
S›ra Sizde 5
So¤uk Savafl boyunca Balkanlar’a yönelik blok siyaseti
ve statükocu bir politika izleyen ve bölgeye yönelik ayr›, belirgin bir politikas› olmayan Türkiye, Savafl›n sona
ermesi ve bölgede yeni ba¤›ms›z devletlerin ortaya ç›kmas›yla daha aktif bir d›fl politika izlemesi gerekti¤ine
karar vermifl ve özellikle bölgede ortaya ç›kan sorunlara iliflkin giriflimlerde bulunarak de¤iflim yaratmaya çal›flm›flt›r. Nitekim, bu konuda bir ölçüye kadar da baflar›l› olmufl, özellikle ABD’nin deste¤iyle bölgeye yönelik
d›fl politikas›n› güçlendirici ad›mlar atm›flt›r. Bu kapsamda en çok da Yunanistan’la rekabete giren Türkiye,
Yunanistan’›n bölgeye bak›fl aç›s›n› de¤ifltirmek zorunda kalmas›yla daha avantajl› konuma gelmifl, Bosnal›
Müslümanlar konusunda ald›¤› tav›r ve bulundu¤u giriflimler dolay›s›yla uluslararas› kamuoyunun takdirini
toplam›flt›r.
52
Türk D›fl Politikas›-II
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Ba¤c›, Hüseyin. (1993). “Balkanlardaki Geliflmeler ve
Türkiye”, Türk Demokrasi Vakf› Bülteni, Say›: 14,
Mart 1993, s.26-32.
Ba¤c›, Hüseyin. (1994). Yeni Güvenlik Politikalar› ve
Risk Analizi Çerçevesinde Balkanlar 1991-1993,
Ankara: D›fl Politika Enstitüsü Yay›nlar›.
Birand, Mehmet Ali (2000). Türkiye’nin Avrupa Maceras›: 1959-1999, ‹stanbul: Do¤an Kitap.
Da¤›, ‹hsan, D. (Ed.) (1998). Türk D›fl Politikas›nda
Gelenek ve De¤iflim, Ankara: Siyasal Kitabevi.
Da¤›, Zeynep. (1998). “Rusya’n›n Yak›n Çevre Politikas› ve Türkiye”, Türk D›fl Politikas›’nda Gelenek
ve De¤iflim, (Editör: ‹hsan D. Da¤›), Ankara: Siyasal Kitabevi, s.79-114.
Davuto¤lu, Ahmet. (2001). Stratejik Derinlik, Türkiye’nin Uluslararas› Konumu, ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.
Demir, Ali Faik. (2004). “Türkiye’nin Güney Kafkasya’ya Yönelik D›fl Politikas›”, Türk D›fl Politikas›n›n Analizi, (Derleyen Faruk Sönmezo¤lu), ‹stanbul: Der Yay›nlar›, s. 717-756.
Erdo¤an, M. Murat. (2006). So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri: 19902005, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.
Fuller, Graham E.-Lesser, Ian O. (Ed.) (1993]), Turkey’s
New Geopolitics: From Balkans to Western China, Oxford: Rand, Westview Press, Boulder.
Gözen, Ramazan. (2004). “Türkiye ve I. Körfez Savafl›:
Kriz Ortam›nda D›fl Politika”, Türk D›fl Politikas›n›n Analizi, (Derleyen Faruk Sönmezo¤lu), ‹stanbul: Der Yay›nlar›, s. 271-310.
Karluk, R›dvan. (2002). AB ve Türkiye, ‹stanbul: Beta
Yay›nc›l›k.
Karluk, R›dvan (1996) Avrupa Birli¤i ve Türkiye, ‹stanbul: ‹MKB Yay›nlar›.
Kiriflçi, Kemal. (2002). “ABD-Türkiye ‹liflkileri: Yenilenen Ortakl›kta Yeni Belirsizlikler”, Günümüzde
Türkiye’nin D›fl Politikas›, (Derleyenler Barry Rubin ve Kemal Kiriflçi), ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›, s. 200-228.
Makovsky, Alan-Sayar›, Sabri (2002) (Ed.) Türkiye’nin
Yeni Dünyas›, Türk D›fl Politikas›n›n De¤iflen
Dinamikleri, (Çev. Hür Güldü), ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.
(Makovsky, Alan -Lesser, Ian (1996).”Special Policy Forum Report: Erbakan’s Turkey: An Early Assessment”, Policywatch, The Washington Institute
for Near East Policy, Nr.209, 29 July 1996.
Mango, Andrew. (2002) “Türk D›fl Politikas›n›n Atatürkçü Kökenleri ve Bunlar›n ‹ç Ba¤lant›lar› Üzerine Düflünceler”, Türkiye’nin Yeni Dünyas›, Türk D›fl
Politikas›n›n De¤iflen Dinamikleri, (Editör: Alan
Makovsky-Sabri Sayar›), (Çev. Hür Güldü), Alfa Yay›nlar›, S. 13-28. (Org.: Turkey’s New World-2000).
Mango, Andrew. (1995). Türkiye’nin Yeni Rolü, (Çev.
E.Yükselci - S.Demircan), Ankara: Ümit Yay›nc›l›k.
Oran, Bask›n. (2010). “Dönemin Bilançosu”, Türk
D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör Bask›n Oran),
Cilt II: 1980-2001, 12. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 9-33.
Özen, Ç›nar-Yazgan, Hatice. (2007). “Zor ya da Zoraki
Aday: Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne Tam Üyelik Süreci”, Türkiye - AB ‹liflkileri: Avrupa’n›n Genifllemesi, Müzakere Süreci ve Bat›l›laflma Sorunsal›, (Derleyenler Ertan Efegil ve Mehmet Seyfettin
Erol), Ankara: Orion Yay›nlar›, s. 233-280.
Sönmezo¤lu, Faruk. (2006). II. Dünya Savafl›’ndan
Günümüze Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Terzi, Özlem (2004). So¤uk Savafl Sonras›nda TürkiyeAvrupa Birli¤i ‹liflkileri: Ekonomik Gündemden Siyasi Gündeme”, Türk D›fl Politikas›n›n Analizi,
(Derleyen Faruk Sönmezo¤lu), ‹stanbul: Der Yay›nlar›, s. 453-464.
Truscott, Peter. (1997). Russia First: Breaking with
the West, I. B. Tauris Publications.
Uzgel, ‹lhan. (2002). “Türkiye ve Balkanlar: ‹stikrar›n
Sa¤lanmas›nda Türkiye’nin Rolü”, Günümüzde
Türkiye’nin D›fl Politikas›, (Derleyenler Barry Rubin ve Kemal Kiriflçi), ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›, s. 86-118.
Uzgel, ‹lhan. (2010). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Türk
D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör Bask›n Oran),
Cilt II: 1980-2001, 12. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 243-325.
3
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra
1993-1996 y›llar› aras›nda Gümrük Birli¤i ekseninde Türkiye-AB iliflkilerinin
nas›l flekillendi¤ini ifade edebilecek,
1993-1996 döneminde dünyada yaflanan geliflmeler çerçevesinde TürkiyeABD iliflkilerinin geliflim sürecini aç›klayabilecek,
Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n›n ard›ndan Balkanlarda oluflan yeni konjonktürde Türkiye’nin bölge ülkeleriyle iliflkilerini ve Bosna Savafl›’ndaki rolünü de¤erlendirebilecek,
Birleflmifl Milletler ve NATO’nun yeni dönemde nas›l bir de¤iflim geçirdi¤ini
aç›klayabilecek,
1993-1996 y›llar› aras›nda Türkiye’nin Yunanistan ile iliflkileri ve K›br›s sorununda gelinen noktan›n ne oldu¤unu ifade edebilecek,
Türkiye’nin özellikle terör ve su sorunu temelinde Orta Do¤u ülkeleri ile iliflkilerinin ne boyutta oldu¤unu tart›flabilecek,
Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i’nden ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan ülkelerle 19931996 y›llar›nda iliflkilerinin ne boyutta oldu¤unu ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
Avrupa Birli¤i
Kopenhag Zirvesi
Maastricht Antlaflmas›
Gümrük Birli¤i
Bosna Savafl›
NATO
Birleflmifl Milletler
Kardak Krizi
•
•
•
•
•
•
•
K›br›s Sorunu
Terör
Su Sorunu
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
T‹KA
TÜRKSOY
Ermeni Sorunu
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
1993-1996
Dönemi
Türk D›fl Politikas›
• GÜMRÜK B‹RL‹⁄‹ EKSEN‹NDE AVRUPA
B‹RL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• 1993-1996 DÖNEM‹ ABD ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• BOSNA SAVAfiI EKSEN‹NDE BALKANLAR
‹LE ‹L‹fiK‹LER
• YEN‹ DÖNEMDE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER VE
NATO
• YUNAN‹STAN ‹LE ‹L‹fiK‹LER VE KIBRIS
SORUNU
• ORTA DO⁄U ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR ‹LE
‹L‹fiK‹LER
1993-1996 Dönemi
Türk D›fl Politikas›
GÜMRÜK B‹RL‹⁄‹ EKSEN‹NDE AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ‹LE
‹L‹fiK‹LER
Gümrük Birli¤i Ekseninde Avrupa Birli¤i ile ‹liflkilerin
Zemini
So¤uk Savafl’›n bitmesi ve Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla iki kutuplu dünyan›n
sona ermesi Türk d›fl politikas›nda yeni bir dönemin bafllang›c›n› oluflturmufltur.
Her ne kadar So¤uk Savafl bitiminin hemen sonras›nda Türkiye’nin özellikle Bat›
için öneminin azald›¤› düflünülmüfl olsa da Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan Türk Cumhuriyetleri ve I. Körfez Savafl›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas› ile Balkanlarda meydana gelen etnik temelli çat›flmalar, 1990’l› y›llar›n bafl›nda
Türkiye’nin jeostratejik, jeopolitik ve jeokültürel özellikleriyle önemini korudu¤unu, hatta art›rd›¤›n› ortaya koymufltur.
So¤uk Savafl sonras›, uluslararas› ortamda, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›, ulus
devletleri AB (Avrupa Birli¤i), NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaflmas›
Örgütü), APEC (Asya-Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü), BDT (Ba¤›ms›z Devletler
Toplulu¤u) örneklerinde oldu¤u gibi bölgesel entegrasyonlara yöneltmifltir. Buna
karfl›n ulus içi da¤›lma e¤ilimleri artm›fl, çat›flmalar›n ço¤u devlet s›n›rlar› içinde gerçekleflen, bölgesel olmakla birlikte dünya bar›fl›n› tehdit potansiyeline sahip etnik
çat›flmalar fleklinde kendini göstermifltir. Bu konuda somut verileri BM vermektedir.
Buna göre, So¤uk Savafl sonras› dönemde BM’nin müdahalede bulundu¤u uluslararas› çat›flmalar üç iken etnik çat›flma say›s› k›rk yedi olmufltur (Y›lmaz, 2011:144).
So¤uk Savafl’›n sembol kurumlar›ndan olan NATO da 1990 sonras›nda görev ve
misyonunu sorgulam›fl, oluflan “yeni dünya düzeni”nde stratejilerini güncellemifltir. Bu de¤iflikliklerden birisi de “ileride savunma” (Forward Defense) stratejisinin
terk edilmesidir. Fakat Türkiye, yak›n bölgesindeki sorunlar ve PKK terörü nedeniyle NATO’nun genel strateji de¤iflikliklerinden daha farkl› güvenlik stratejileri belirlemek zorunda kalm›fl, k›smen So¤uk Savafl döneminin NATO politikas›n› sürdürmüfltür. ‹çinde bulunulan bölgenin istikrars›zl›¤› ve bunun Türkiye’nin güvenli¤ini do¤rudan tehdit edecek unsurlar tafl›mas›, Türkiye’yi büyük bir askerî kuvvet
bar›nd›rmaya ve silahlanmaya öncelik vermeye, harp sistemlerinin modernizasyonunu gerçeklefltirmeye yönlendirmifltir. Avrupa ve ABD, bu modernizasyon konusunda Türkiye’ye destek vermekle birlikte, silahl› gücün kullan›lmas›na yönelik s›n›rlamalar getirmeye de çal›flm›flt›r. Bu yüzden Türkiye, bu dönemde ‹srail ve Rus-
56
Türk D›fl Politikas›-II
1993-1996 y›llar›nda
kurulan hükûmetler:
20 Kas›m 1991- 25 Haziran
1993: DYP-SHP
koalisyonundan oluflan VII.
Süleyman Demirel Hükûmeti
ya ile silah kaynaklar›n› gelifltirmek noktas›nda iflbirli¤ine gitmifl, yerli silah üretimine daha da a¤›rl›k vermifltir (Sönmezo¤lu, 2006:481-482). Hat›rlanaca¤› gibi K›br›s’a yap›lan ilk müdahaleden beri Türkiye yerli kaynaklar yaratmak için çaba harcamakta bu tür ba¤›ml›l›klar›n› ortadan kald›rmaya çal›flmaktad›r.
Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Orta Asya ve Kafkaslarda ortaya ç›kan ba¤›ms›zlaflma dalgas› sonucunda kendilerine “Türkî Cumhuriyetler” ad› verilen Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve K›rg›zistan gibi devletler
kurulmufl, kurulan devletlerin Türkiye’ye yönelik s›cak mesajlar› ve “akrabal›k-kardefllik” vurgular›, Türkiye’ye verilen önemi daha da art›rm›flt›r. Türkiye 1993-1996
döneminde bu ülkelerle iliflkilerini gelifltirmek için çeflitli alanlarda çal›flmalar yürütmüfl; bu ülkelerin ba¤›ms›zl›klar›n› tan›yan ilk ülke olmufl, ayr›ca baz› önemli stratejik hamleler de atarak, süreci yönetmeye çal›flm›flt›r. Bu hamleler aras›nda yo¤un
diplomatik ve teknik heyet ziyaretleri, TRT Avrasya televizyon kanal›, Türk ‹flbirli¤i
ve Kalk›nma Ajans› (T‹KA) ve 1993’te kurulan Türk Kültür ve Sanatlar› Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) özel bir yer tutmaktad›r. Bu dönem, ABD baflta olmak üzere Bat›l› ülkeler nezdinde, Türkiye’nin Orta Do¤u’da oluflmakta olan yeni dengeler çerçevesinde de ilgi oda¤› olmaya bafllad›¤› bir dönemdir. (Sönmezo¤lu, 2006:480). Bat›
dünyas› için bu devletlerin “Türkiye modelinde” Bat› ile bar›fl›k, serbest piyasa ekonomisi, demokrasi ve insan haklar›na önem veren ve radikal ‹slam’a alan açmayacak ülkeler olmas› son derece büyük önem tafl›maktayd›.
Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras›ndaki d›fl politikas›n› yönlendiren ve yeniden
yap›land›rma gayreti içinde olan Cumhurbaflkan› Turgut Özal’›n 17 Nisan 1993’te
ani ölümü, Türkiye’nin siyasi dengelerini çok derinden etkilemifl ve Türk d›fl politikas› da bundan önemli bir biçimde etkilenmifltir. Özal’›n ölümü ard›ndan Süleyman Demirel Cumhurbaflkan› olmufl, baflkan› oldu¤u DYP’nin bafl›na Tansu Çiller
geçmifl ve hükümeti kurma görevi kendisine verilerek DYP-SHP koalisyonunun
bafl›nda baflbakan olmufltur. Bu olay ayr›ca, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez
bir kad›n siyasetçinin baflbakanl›¤›n›n da bafllang›c› olmufltur. Ayn› dönemde, SHP
genel baflkanl›¤›ndan ayr›lan Erdal ‹nönü’nün yerine de Murat Karayalç›n gelmifltir. 1993 sonras›nda Türk d›fl politikas›n›n ilgisinin Orta Asya-Kafkaslardan büyük
ölçüde Avrupa’ya yöneldi¤i gözlenmifltir. Tansu Çiller, hükümetinin hedefini yeni
dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birli¤ine girmifl ve AB’ye üye bir Türkiye
olarak aç›klam›flt›r (Atefl, 2004:55).
Bütün bunlar›n yan›s›ra, özellikle Gümrük Birli¤i süreci ve Türk d›fl politikas›n›n iç politika ile iç içe geçmesi ve ülkedeki siyasi istikrars›zl›¤›n d›fl politikaya yo¤un flekilde yans›mas› aç›s›ndan 1993-1996 y›llar› Türkiye d›fl politikas›n›n en belirgin özelli¤i olarak göze çarpmaktad›r. Ekonomik, sosyal ve siyasi alanlarda yaflanan bu istikrars›zl›¤›n, ülkenin etkin ve konjonktüre uygun bir politika uygulamas›na oldukça olumsuz etki yapt›¤›n› da söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
25 Haziran 1993-15 Ekim
1995: DYP-SHP
koalisyonundan oluflan I.
Tansu Çiller Hükûmeti
15 Ekim 1995-05 Kas›m
1995: DYP’nin kurudu¤u II.
Tansu Çiller Hükûmeti
05 Kas›m 1995-12 Mart
1996: DYP-CHP
koalisyonundan oluflan III.
Tansu Çiller Hükûmeti
12 Mart 1996-08Temmuz
1996: ANAP-DYP
koalisyonundan oluflan I.
Mesut Y›lmaz Hükûmeti
08 Temmuz 1996-30 Haziran
1997: RP-DYP
koalisyonundan oluflan
Necmettin Erbakan
Hükûmeti
Kaynak: (Oran,2008:203204)
Gümrük Birli¤i Ekseninde Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler
So¤uk Savafl sonras› dönemde Avrupa Birli¤i (AB) siyasal bütünleflme ve geniflleme politikas›na a¤›rl›k vermifltir. Bu temelde birlik, üyeleri içinde entegrasyonu
artt›rmaya çabalarken özellikle Orta ve Do¤u Avrupa (ODA) ülkelerini topluluk
içine alarak geniflleme sürecini h›zland›rm›flt›r. AB’nin So¤uk Savafl sonras›ndaki
ilk genifllemesi 1990 y›l›nda birleflen Almanya sayesinde gerçekleflmifltir. Demokratik Almanya Cumhuriyeti (Do¤u Almanya) 16 milyon nüfusu ile AB’nin âdeta
“gizli” genifllemesi içinde yer al›rken, ne ön bir haz›rl›k, ne AB müktesebat uyumu,
ne de “müzakere süreci” yaflam›flt›r.
57
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
1990 sonras›nda AB bak›m›ndan son derece önemli di¤er geliflme 7 fiubat 1992
tarihinde imzalanan Maastricht Antlaflmas› olmufltur. Bu anlaflmayla Avrupa Ekonomik Toplulu¤u, birli¤e dönüflmüfl ve resmen “Avrupa Birli¤i” olarak adland›r›lm›flt›r. Maastricht Antlaflmas› ile birlik üç sütun üzerine infla edilmek istenmifltir.
Bunlar, ekonomik ve parasal, adalet ve içiflleri ile ortak d›fl politika ve güvenlik sütunlar›d›r. Ayr›ca, Maastricht Antlaflmas›’n›n 49. maddesi ile Orta ve Do¤u Avrupa’daki eski Do¤u Bloku ülkelerinin AB’ye üye olma süreci bafllam›flt›r. Bunun yan›nda, 1993 y›l›nda Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi’ne (EFTA) üye ülkelerle Avrupa Ekonomik Alan› (AEA) kurulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. AB Konseyi Kopenhag Zirvesi (Haziran 1993) ve ard›ndan yap›lan Essen Zirvelerinde (Aral›k 1994) ise bu ülkelerin birli¤e kat›l›m öncesi stratejisi belirlenmifl, iyi komfluluk iliflkilerine vurgu
yap›lm›fl ve bu tarz iliflkilerin kat›l›m›n ön koflulu oldu¤u belirtilmifltir. 9-10 Aral›k
1994 tarihinde gerçeklefltirilen Essen Zirvesi’nde ise Çek Cumhuriyeti, Slovakya,
Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan liderleri zirveye davet edilirken
Gümrük Birli¤i süreci devam eden Türkiye’nin davet edilmemesi AB’nin yak›n dönemde Türkiye’yi içinde görmek istemedi¤inin bir iflareti olarak alg›lanm›flt›r.
Sovyetler Birli¤i’nin çöküflünden itibaren baflta Orta Do¤u Avrupa (ODA) ülkelerinden AB üyeli¤ine yönelik talepler çerçevesinde AB, Haziran 1993’teki Kopenhang Zirvesi ile yeni adaylar›n hangi esaslar dahilinde üye olaca¤›na dair belirledi¤i ilkeleri “Kopenhag Kriterleri” ad› alt›nda kamuoyu ile paylaflm›flt›r. Bu yeni kriterler, bir taraftan Türkiye’nin 1959’da AET ile bafllayan iliflkilerin anlam›n› ve de¤erini ortadan kald›rm›fl, di¤er taraftan Türkiye’nin üyelik sürecinde kendisine sürekli engel ç›karacak bir dizi yeni unsur daha do¤urmufl, üyeli¤e giden yol gittikçe belirsizleflmeye bafllam›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006:114-515). Sonraki süreçte, Kopenhag Kriterleri temelinde özellikle insan haklar› ve demokrasi konusu, birlik ile
olan iliflkilerde bir sorun olarak sürekli Türkiye’nin karfl›s›na ç›km›fl, birli¤e üye olmak noktas›nda ortak bir kararl›l›k olsa da bu kriterlerden do¤an baz› unsurlar,
Türkiye’yi tedirgin etmifltir. Bunlardan birisi, AB üyeli¤inin ülkenin egemenlik devrinde bulunmas›n› gerektirmesi, di¤eri ise
bahsi geçen kriterlerin uygulanmas› noktas›nda bunun ülkenin bölünmesine yol açaca¤› endiflesidir. Bu endifleye Kopenhag Kriterlerinin getirdi¤i az›nl›k haklar› konusu da
eklenebilir (Biliç, 2004:116).
Türkiye’nin AB ile Gümrük Birli¤i’ni gerçeklefltirmesinde bu hedef d›fl›nda farkl› iç
ve d›fl faktörler de etkili olmufltur. Güney
K›br›s Rum Yönetimi’nin (GKRY) AB üyeli¤ine aday olmas›n›n getirdi¤i tedirginlik ve
Yunanistan’›n Türkiye-AB iliflkilerinde sürekli engel ç›karmas›na bir nebze olsun engel olunmas›n› sa¤lamak, Gümrük Birli¤i
anlaflmas›yla AB iliflkilerini tekrar canlanaca¤›na ve daimi bir ba¤ sa¤lanaca¤›na
olan inanç bunlardan öne ç›kanlard›r. Ayr›ca, Türkiye kamuoyunda, bunun olumlu etkisini kullanarak iç siyasetteki iktidar mücadelesinde öne geçmek de bu faktörlerden biri olarak say›labilir. Zaten 1963 y›l›nda yap›lan Ankara Anlaflmas› ve
sonras›ndaki 1973 y›l›na ait Katma Protokol ile Gümrük Birli¤i’nin gerçeklefltirilmesi kabul edilmiflti. Buna göre, önce sanayi ürünleri ve tar›m ürünleri ard›ndan
kiflilerin serbest dolafl›m›n›n sa¤lanmas› hedeflenmiflti. Yani Gümrük Birli¤i 1990’l›
y›llarda icat edilen bir mekanizma de¤il, asl›nda daha 1970’lerde esaslar› ve takvi-
1993-1997 döneminde
AB’de gerçekleflen önemli
zirveler flunlard›r:
21-22 Haziran 1993 Avrupa
Toplulu¤u Kopenhag Zirvesi
10-11 Aral›k 1993 Avrupa
Toplulu¤u Brüksel Zirvesi
24-25 Haziran 1994 Avrupa
Toplulu¤u Korfu Zirvesi
10 Aral›k 1994 Avrupa
Toplulu¤u Essen Zirvesi
26-27 Haziran 1995 Avrupa
Birli¤i Cannes Zirvesi
15-16 Aral›k 1995 Avrupa
Birli¤i Madrid Zirvesi
21-22 Haziran 1996 Avrupa
Birli¤i Floransa Zirvesi
13-14 Aral›k 1996 Avrupa
Birli¤i Dublin Zirvesi
Foto¤raf 3.1
Tansu Çiller
58
Türk D›fl Politikas›-II
Self-determinasyon: Türk
Dil Kurumu sözlü¤ünün “öz
belirtim” olarak ifade etti¤i
bu kavram, bir ülkede
yaflayan kiflilerin kendi
yönetimlerini, hükümetlerini
özgürce seçebilmeleri
anlam›na gelmektedir.
Baflka bir tan›ma göre; bir
halk›n, idaresi alt›nda
yaflayacaklar› ya da
yaflad›klar› yönetim biçimini
seçebilmeleridir. Selfdeterminasyon içsel ve
d›flsal olmak üzere iki
flekilde ortaya
ç›kabilmektedir. ‹çsel selfdeterminasyon, bir halk›n
diledi¤i yönetim biçimini
seçebilme özgürlü¤ü iken;
d›flsal self determinasyon,
bir halk›n ba¤›ms›z devlet
kurmak ya da diledi¤i
devlete ba¤l› olmay› seçme
hakk› olarak ele
al›nmaktad›r. Self
Determinasyon ilkesi resmi
olarak Birleflmifl Milletler
Anlaflmas›’n›n 1. Maddenin
2. F›kras›nda, 55.madde de
ve 76. Madde de yer
alm›flt›r. Ayr›ca, Birleflmifl
Milletler’in 14 Aral›k 1960
tarihinde ald›¤› 1514 no’lu
karar›nda yer alan “Sömürge
Yönetimi Alt›ndaki Ülkelere
ve Halklara Ba¤›ms›zl›k
verilmesine ‹liflkin
Bildirisi”nde, 24 Ekim 1970
tarihli 2625 no’lu karar›n yer
ald›¤› “Birleflmifl Milletler
Antlaflmas›na Uygun Olarak
Devletler Aras›nda
‹flbirli¤ine ve Dostça
‹liflkilere ‹liflkin Uluslararas›
Hukuk ‹lkeleri Bildirisi”nde
ve 1976’da yürürlü¤e giren
‹kiz Sözleflmeler, yani Kiflisel
ve Siyasal Haklar Sözleflmesi
ile Ekonomik, Sosyal ve
Kültürel Haklar
Sözleflmelerinde selfdeterminasyon ilkesinden
bahsedilmektedir.
Kaynak:
http://www.21yyte.org/tr/
Resim 3.1
Gümrük Birli¤i
mi belirlenen bir sürecin bir sonucudur. Gümrük Birli¤i ile ülkedeki ilgili mevzuatlar›n birli¤e uyumunun, iktisadi yap›sal dönüflümlerin ve mali disiplinin sa¤lanmas›nda itici ve h›zland›r›c› bir güç olaca¤›na, bununla birlikte Avrupa pazar›na
aç›lan Türk flirketlerinin rekabet gücünün ve üretim kalitesinin artarak ihracat›n
geliflece¤ine ve yabac› sermayenin de ülkedeki yat›r›mlar›n› artt›raca¤›na inan›lm›flt›r. Fakat önemli bir nokta da fludur ki Türkiye, AB’ye üye olmadan AB ile
Gümrük Birli¤i oluflturdu¤u için dezavantajl› bir durumda kalm›fl, AB’nin kendi ç›karlar› çerçevesinde belirleyece¤i d›fl ticaret politikalar›nda söz sahibi olamadan,
bunlara uyma yükümlülü¤ünü kabul etmifltir. Bu durumu Türk siyasetçiler ve bürokratlar üç nedenle göz ard› etmek durumunda kalm›fllard›r:
1. Gümrük Birli¤i Türkiye’ye kapanma e¤iliminde olan AB üyelik kap›s›n› açacak en önemli enstrüman olarak görülmüfltür;
2. AB üyelik süreci zor olsa da gerçekleflecektir. Bu durumda Türkiye ekonomisini de gelifltirmifl ve rekabete dayan›kl› hale getirmifl olacakt›r;
3. Dünya Ticaret Örgütü’nün ald›¤› kararlar ile zaten bütün dünyada bir gümrük birli¤i süreci yaflanmaktad›r. Dolay›s› ile Türkiye’nin AB ile gerçeklefltirece¤i Gümrük Birli¤i, orta ve uzun vadede Türk ekonomisine katk› sa¤layacak bir husus olarak ortaya ç›kacakt›r.
Bu gerekçeler, iç siyasi çekiflme ve rekabetin de etkisi ile Gümrük Birli¤i’nin
üyelik öncesinde gerçekleflmesini sa¤layan en önemli faktörler olarak belirtilebilir.
Bu dönemde, Türkiye’yi geniflleme stratejisinin bir parças› olarak görmeyen ve
iliflkileri daha çok Gümrük Birli¤i çerçevesinde yürütme e¤iliminde olan AB ile iliflkilerde s›kl›kla gerilimler de yaflanm›flt›r. Özelikle 1995 sonu, 1996 bafl›nda Yunanistan ile yaflanan Kardak Krizi sonras› AB, önce Kardak’›n Yunanistan’a ait oldu¤unu, Türkiye’nin Yunanistan’›n s›n›rlar›na sayg› göstermesi gerekti¤ini, Yunanistan’›n s›n›rlar›n›n AB’nin s›n›rlar› oldu¤unu belirten son derece sert bir aç›klama
yapm›fl, ard›ndan da Türkiye’ye aktar›lacak AB mali yard›mlar›n›n çok önemli bir
bölümünü bloke etmifltir.
Bu dönemde Türk iç politikas›ndaki istikrars›zl›k d›fl politikaya da ciddi bir biçimde yans›m›flt›r. Kardak Krizi ötesinde, bu dönemde AB ile iliflkileri geren as›l büyük sorun Türkiye’deki Kürt sorunuyla ba¤lant›l› olarak yaflanm›flt›r. 10 fiubat 1994’te
Avrupa Parlamentosu (AP) TBMM’ye Kürtlerin haklar›n›n korunmas›, ölüm cezas›n›n kald›r›lmas›, dokunulmazl›klar› kald›r›lan 8 milletvekilinin haklar›n›n iade edilmesi ve “Kürt halk›na otonomi haklar›n›n verilmesi” ile self-determinasyonun
gerçeklefltirilmesi talebinde bulunmufltur. Türkiye’nin terörle mücadelesi yo¤un
olarak elefltirilirken TBMM’de bulunan DEP’in (Demokrasi Partisi) 16 Haziran 1994
tarihinde Anayasa Mahkemesi taraf›ndan kapat›lmas›, alt›s› bu partiden toplam 8
milletvekilinin dokunulmazl›klar›n›n kald›r›larak 17 Mart 1994’te gözalt›na al›nmalar›, AB taraf›ndan büyük tepkiye neden olmufltur. Avrupa
Parlamentosu, 28 Eylül 1994 tarihinde ise Türkiye-AB
Karma Parlamento Komisyonu’nun çal›flmalar›n› ask›ya
ald›¤›n› duyurmufltur. 8 Aral›k 1994 tarihinde Devlet Güvenlik Mahkemesi’nin (DGM) tutuklu DEP milletvekillerini hapse mahkûm etmesi üzerine AB Baflkanl›k Konseyi, bu yarg›lanmalar› ve cezaland›r›lmalar› do¤ru bulmad›¤›n› ve Türkiye’nin insan haklar›na sayg› göstermesini isteyen bir aç›klama yapm›fl; AP ise mahkeme karar›n› elefltiren yeni bir kararla Türkiye’yi k›nam›fl ve milletvekillerinin haklar›n›n iadesini istemifltir.
59
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
Bu dönemde bir baflka önemli geliflme de 23 Mart 1995 tarihinde yaflanm›flt›r.
Fransa, Almanya ve ‹spanya D›fliflleri Bakanlar› ile AB D›fl ‹liflkiler Sorumlu Komiseri Hans van den Broek Turkiye’yi ziyaret etmifl, yap›lan görüflmelerde Kürt sorunu ve insan haklar› alan›nda düzenlemeler yap›lmas› istenmifltir. 20 Mart 1995 tarihinde Türk Silahl› Kuvvetlerinin 35 bin askerle terörist eylemcileri takip amac›yla s›n›r› aflarak Kuzey Irak’taki tarafs›z bölgede genifl çapl› bir operasyona bafllamas›na tepki gösterilmifl, hatta Alman D›fliflleri Bakan› K.Kinkel “tek bir sivilin burnu kanarsa Türkiye AB’ye al›nmaz” tehdidinde bulunmufltur. Fransa’n›n Avrupa
‹fllerinden Sorumlu Bakan› Lammassoure de Türkiye’nin derhal geri çekilmemesi
halinde Gümrük Birli¤i konusunun yeniden düflünülebilece¤ini aç›klam›flt›r. 12 Nisan 1995 tarihinde Hollanda’da “Sürgünde Kürt Parlamentosu”nun toplanmas›,
Türkiye-Hollanda iliflkilerinin gerilmesine neden olmufltur. AP ise ayn› dönemde
Türk askerî hareketini k›nam›fl, PKK’ya yönelik operasyonun derhal durdurulmas›n› istemifltir. Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi ise daha sert
bir tepki vermifl, Türkiye’nin söz konusu ihlalleri
iki ay içinde sona erdirmemesi hâlinde üyeli¤inin
ask›ya al›nmas›n› Bakanlar Komitesi’ne tavsiye etmifltir. Türk Hükûmeti, Gümrük Birli¤i sürecinin
sekteye u¤ramamas›, AB ile iliflkileri ve uluslararas› imaj›n› düzeltmek için, yap›lan elefltiriler do¤rultusunda, insan haklar› alan›nda baz› düzenlemeler için Anayasa ve yasalarda de¤iflikliklere gitmek amac›yla çal›flmalar yapmaya bafllam›fl, bunun yan›nda Terörle Mücadele Yasas›’n›n baz›
maddelerinin de de¤ifltirilmesi için ad›mlar atm›flt›r. Fakat Avrupa’dan gelen bu tepkiler, Türk kamuoyunda karfl› tepkiyle karfl›lanm›fl; kamuoyunda, Avrupa terörü destekliyor düflüncesi yayg›nlaflm›flt›r (Erdo¤an, 2006: 113-125).
Türkiye’de 1990’l› y›llardaki siyasi istikrars›zl›k içinde pek çok hükümet kurulmufl, bu durum Türkiye’nin d›fl politikas›na da yans›m›flt›r. Özellikle 24 Aral›k 1995
seçimleri sonras›nda ortaya ç›kan ve Necmettin Erbakan liderli¤indeki Refah Partisi’nin % 21 oy ile 1. s›rada yer ald›¤› siyasi tablo, Türkiye içinde siyaset d›fl› baz›
müdahalelerin de yaflanmas›na neden olmufltur. Demokratik gelenek içinde seçimlerden 1. parti olarak ç›kan partinin liderine verilen hükümeti kurma görevi, dönemin Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel taraf›ndan seçimi 2. s›rada tamamlayan
ANAP lideri Mesut Y›lmaz’a verilmifl ve bu durumda yo¤un tart›flmalar›n yaflanmas›na neden olmufltur. Böylece, 1996’da Mesut Y›lmaz’›n baflbakanl›¤›nda içten
DYP, d›fltan Bülent Ecevit liderli¤indeki DSP destekli ANAP-DYP (“ANAYOL”)
az›nl›k hükümeti, 53. T.C. Hükümeti olarak kurulmufltur. ANAP ve DYP, Mesut Y›lmaz ve Tansu Çiller aras›nda “dönüflümlü baflbakanl›k” üzerine mutabakata varm›fllard›. Hükümet program›nda AB önemli bir yer alm›fl ve Türkiye’nin AB’ye tam
üyeli¤inin mümkün olan en k›sa zamanda gerçeklefltirilmesi d›fl politikan›n öncelikli hedeflerinden birisi olarak yer alm›flt›r. Hükümet, AB üyeli¤i hedefinin gerektirdi¤i yasal, ekonomik, sosyal ve idari düzenlemelerin süratle gerçeklefltirece¤ini,
Gümrük Birli¤i Anlaflmas›n›n daha da gelifltirilmesi için sürekli çaba harcayaca¤›n›
belirtmifltir. Ancak 6 Mart 1996’da kurulan Hükümet çok k›sa zamanda, önce Mesut
Y›lmaz-Tansu Çiler aras›nda çat›flmalarla hasar alm›fl, ard›ndan da 6 Haziran 1996
tarihinde, Anayasa Mahkemesinin 53. Hükümet’in güven oylamas›n› usulsüz bulup
Foto¤raf 3.2
Mesut Y›lmaz
60
Türk D›fl Politikas›-II
Foto¤raf 3.3
Necmettin Erbakan
(1926-2011)
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
iptal etmesi ile sadece üç ay yaflayabilmifltir. Bu dönem içinde AB ile ilgili önemli
say›lacak geliflmeler de olmufl, 13 May›s 1996’da al›nan bir kararla T.C. vatandafllar›n›n “Sokrates”, “Jugend fur Europa” ve “Leonardo da Vinci” gibi AB’nin genel
mesleki e¤itim programlar›na kat›lmas› sa¤lanm›flt›r. Ayn› dönem içinde Avrupa
Yat›r›m Bankas› Türkiye’ye küçük de olsa mali kaynak aktar›m› yapm›flt›r. Bu dönemde, Türkiye’de yaflanan siyasi karmafla, yeniden yap›lanan ve geniflleme stratejisini belirleyen AB konusunda Türkiye’nin yeterince çaba göstermesini de engellemifl, bu durum AB’nin 1997 Gündem 2000 raporuna ve Lüksemburg kararlar›na da ciddi bir biçimde yans›m›flt›r. (Erdo¤an, 2006:160-162).
1996 y›l›nda, Mesut Y›lmaz Hükümeti hukuken ve fiilen sona erince, Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel taraf›ndan 24 Aral›k 1995 seçimlerinden birinci ç›kan Refah Partisi lideri Necmettin Erbakan’a hükümeti kurma görevi verilmifltir. Böylece,
Necmettin Erbakan’›n DYP ile kurdu¤u ve Baflbakan Yard›mc›l›¤› ve D›fliflleri Bakanl›¤›n› Tansu Çiller’in üstelendi¤i, asl›nda baflbakanl›k konusunda bir “dönüflüm modelinin” de
öngörüldü¤ü yeni hükümet (“REFAH-YOL”) 28
Haziran 1996’da kurulmufltur. Yeni Hükümet’in
d›fl politika öncelikleri Necmettin Erbakan’›n ‹slam
dünyas›na verdi¤i önem ile Tansu Çiller’in AB’ye
verdi¤i önem aras›nda karma bir yap› oluflturmufltur. Sonuç olarak, 1993-1996 y›llar› aras›nda Gümrük Birli¤i gibi önemli bir konuda birlik ile Türkiye aras›nda ad›m at›lm›fl olsa da üyelik noktas›nda
kayda de¤er bir geliflme olmam›flt›r. Burada, AB’nin
özellikle Do¤u Avrupa ülkelerine yönelik genifllemeyi öncelemesi ve Türkiye’nin üyelik için yeterli
düzeyde olmad›¤›n›n düflülmesi yan›nda, Türkiye’nin de içinde bulundu¤u siyasal ve ekonomik
istikrars›zl›k ve özellikle Kopenhag Kriterlerini gerçeklefltirme noktas›ndaki eksiklikler önemli nedenleri oluflturmaktad›r. Elbette buna terörle mücadele noktas›nda
uygulanan politikalar›n Bat›’daki olumsuz etkilerini de eklemek gerekir.
SIRA S‹ZDE
Hangi sebeplerden
dolay›, Türkiye’nin AB üyesi olmamas›na ra¤men Gümrük Birli¤i’ne kabulü gerçekleflmifltir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1993-1996
DÖNEM‹ ABD ‹LE ‹L‹fiK‹LER
1990’l› y›llar›n bafl›nda Türkiye-ABD iliflkileri ciddi bir yeniden yap›lanma süreci
S O R Udünyan›n tek ve mutlak hakimi olarak ilan edilen ABD’nin Orta
geçirmifltir. Art›k
Do¤u ve Kafkaslar-Orta Asya politikalar› konusunda Türkiye ile yak›n ifl birli¤i
yapmas›, 1993’e
kadar Türk D›fl Politikas›n› çok ciddi bir biçimde etkilemifltir.
D‹KKAT
1990-91 I. Körfez Krizi ile bafllayan yak›n iflbirli¤i, ABD’nin Türkiye’yi Orta Asya ve
Kafkaslarda “model ülke” olarak lanse etmesinde de etkili olmufl, dönemin ABD’li
S‹ZDE
yönetici veSIRA
stratejistleri,
her f›rsatta Türkiye’nin artan jeostratejisinden ve bunun
ABD için tafl›d›¤› anlamdan söz etmifllerdir (Brzezinski, 1998; G.Fuller,2007). Bölgede bir güç
olarak lanse edilen ve bir süre ABD’nin aç›k deste¤ini alan TürkiAMAÇLARIMIZ
ye’nin Ortado¤u ve Orta Asya politikalar›, Cumhuriyet tarihinde hiç olmad›¤› kadar çeflitlenmifl ve aktif bir hâl alm›flt›r. Türkiye’nin Balkanlarda, Müslüman Orta
Asya’da ve KKafkasya’da
Türk kimli¤i ile önemli roller üstlenece¤i, Avrasya için Tür‹ T A P
kiye’nin bir “eksen” ülke olabilece¤i düflünülmüfltür. Bunun yan›nda yükselen ra-
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
61
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
dikal ‹slam’a karfl› Türkiye modelinin bir engel oluflturabilece¤ine inan›lm›flt›r. Bu
ba¤lamda, Türkiye, ABD için bölgede çok önemli bir müttefik olarak görülmüfltür.
Bu dönemde, genelde ABD ile iliflkiler iyi olsa da baz› anlaflmazl›klar da yok de¤ildi. ABD Kongresi yap›lacak yard›mlarda K›br›s ve Kürt sorunlar›n› gündeme getiriyor, bu da Türkiye’nin tepkisine neden oluyordu. Örne¤in, 1994 y›l›nda ABD
Kongresi yap›lacak yard›mlar›n %10’nunu Türkiye’nin insan haklar› ve K›br›s sorununda ataca¤› olumlu ad›mlara ba¤lam›fl, Türkiye de buna karfl›n yard›m›n bu k›sm›n› reddetmifltir. Benzer durum 1996 y›l›nda da yaflanm›flt›r. Bu dönemde iliflkileri olumsuz etkileyen bir süreç de Necmettin Erbakan iktidar›nda yaflanm›flt›r. Erbakan’›n ABD’nin “fler ekseni” içinde gördü¤ü ‹ran gibi ülkeleri ziyaretleri, Libya’da ABD karfl›t› konuflmas›, baz› ülkelerin yasa d›fl› kabul etti¤i örgüt liderleri ile
görüflmesi ABD’nin tepkisine neden olmufltur. Ancak Çeçenistan, Hazar Bölgesi,
Bosna gibi sorunlarda yak›n politikalar güden iki ülke aras›nda bu konudaki gerginlik k›sa sürmüfl, Türkiye, ABD’nin gözünde yak›n bir müttefik olarak kabul edilmifltir (Sönmezo¤lu, 2006:504-510).
Türkiye’nin gerek bölgesel politikalarda, gerekse AB sürecinde sa¤layaca¤›
destek anlam›nda ve uluslararas› platformlarda beklentilerini karfl›lama noktas›nda ABD’nin güçlü
müttefik deste¤i önemli rol oynam›flt›r. So¤uk
Savafl’›n sona ermesi ard›ndan 1991 y›l›nda iliflkilerin “Gelifltirilmifl Ortakl›k” çerçevesinde gelifltirilmesi öngörülmüfltür. Bu iliflkilerin daha da
geliflmesini ve derinleflmesini isteyen Türkiye
ve Türkiye’nin bölgesel anlamda önemli bir de¤ere sahip oldu¤u ve bu de¤erin süreç içinde
artmas› dolay›s›yla ABD, iliflkileri daha da gelifltirmifl ve 1995 y›l›ndan itibaren bu iliflkiler yeni
bir boyut kazanm›fl, Türkiye-ABD iliflkileri “stratejik ortakl›k” seviyesine ç›kar›lm›flt›r. 1997 y›l›nda, dönemin D›fliflleri Bakan› ve Baflbakan›n›n ABD’ye düzenledikleri resmî ziyarette stratejik ortakl›k temelinde befl ana bafll›k belirlenmifltir. “Befl Bölümlü Gündem” ad›yla an›lan bu
bafll›klar›n içeri¤i, enerji, ekonomi ve ticaret, bölgesel iflbirli¤i, K›br›s, savunma ve
güvenlik alanlar›nda stratejik iflbirli¤i konular›n› içermektedir. Saddam Hüseyin yönetimindeki Irak’a “Çöl F›rt›nas›” ad›yla giriflilen harekât ve ard›ndan uygulanan
ambargo, Çekiç Güç’ün Türkiye’de konufllanmas›na izin vermesi, ba¤›ms›zl›¤›n›
yeni kazanan Türk Cumhuriyetleri ile kurulmak istenen çok boyutlu iliflkilerde, Orta Do¤u ve Balkanlar’daki aç›l›mlarda izlenen ortak politika bu dönemde TürkiyeABD iliflkilerinde kurulan ortakl›k çerçevesinde verilebilecek örneklerdir (Berin,
Gürkan,2002,s.8-9). Bunun yan›nda, So¤uk Savafl’›n bitimiyle de¤iflen NATO konsepti içinde ve Birleflmifl Milletlerin bölgesel çat›flmalarda üstlendi¤i yeni rollerde
de iki ülkenin ortak hareketi uluslararas› alanda mevcut ittifak›n›n birer göstergesi
olmufltur.
Türkiye ile ABD aras›ndaki iliflkiler 1993-1996 döneminde sadece askerî ya da
diplomatik alanda de¤il, ekonomik-ticari alanda da geliflme göstermifltir. Bu do¤rultuda, 1993 y›l›nda iki ülke aras›nda “Ortak Ekonomik Komite ve ‹fl Gelifltirme Konseyi” kurulmufl, ekonomik ve ticari iliflkilerin kurumsal mekanizmalara kavuflturulmas› sa¤lanm›flt›r. ABD, 1994 y›l›nda Türkiye’yi geliflen 10 büyük pazardan biri ola-
Foto¤raf 3.4
Bill Clinton (19932001 dönemi ABD
Baflkan›)
62
Türk D›fl Politikas›-II
rak ilan etmifl, bu durum ABD yat›r›mlar›n›n Türkiye’ye yönelmesine katk› sa¤lam›flt›r. 1995 y›l›nda tar›m alan›nda iflbirli¤i anlaflmas› yenilenmifl, 1996 y›l›nda ise “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas›” imzalanm›flt›r (Berin-Gürkan, 2002:42).
ABD ile tüm bu olumlu geliflen iliflkilere ra¤men iki ülkenin iliflkilerini geren
durumlar da vard›r. Bunlar›n bafl›nda da “Ermeni soyk›r›m›” konusu yer almaktad›r. ABD, Türkiye ile çok yönlü iliflkilerini ve Türkiye’den gelecek tepkileri dikkate alarak 1915 olaylar›n›n bir “soyk›r›m” olarak tan›nmas› hususunda Ermeni lobisi taraf›ndan hemen her y›l ortaya konulan çabalar› son aflamada kabul etmemeyi
tercih etmektedir. Hemen her y›l Temsilciler Meclisi’nin ya da Senato’nun gündemine gelen konu, iliflkilerde önemli gerilimlere, ayn› zamanda pazarl›klara da neden olmaktad›r. Ermenilerin ABD’de 200 y›l› aflk›n bir geçmifli vard›r. Bu süre içinde 1000’den fazla sivil toplum örgütü kurmufl olan Ermeniler ülkenin her bölgesinde çok iyi örgütlenmifllerdir. Bu durum, Ermeni nüfusunun ABD Kongresi üzerinde çok etkili olmas›n› sa¤lamaktad›r. Çok say›daki bu örgütler, Amerikan Ermeni
Asamblesi ve Ermeni Milli Komitesi adlar›yla bir çat› alt›nda toplanm›fl, maddi güçlerini de kullanarak baflta ABD Kongresi olmak üzere ve eyalet meclislerinde Ermeni soyk›r›m› iddialar›n›n kabul edilmesini sa¤lamaya çal›flmaktad›rlar. Daha radikal olan gruplar buna ek olarak Türk devletine bu konuda “özür diletmek” ve
“tazminat ödemesini sa¤lamak”; hatta Do¤u Anadolu’da “Bat› Ermenistan” diye iddia edilen bölümün Ermenistan’a verilmesini sa¤lamak amac›yla faaliyetlerini yürütmektedirler. ABD’den al›nacak böylesi desteklerin bu mücadelede olan Ermeniler için büyük bir kazan›m olaca¤› ve uluslararas› alanda Türkiye’yi zor durumda
b›rakaca¤› gerçe¤i dolay›s›yla 1993-1996 döneminde de iliflkiler bu noktada dönem dönem gerilmifltir. Daha öncede belirtildi¤i gibi ABD’de yaflayan Ermenilerin
oldukça güçlü siyasi, ekonomik gücü ve bu do¤rultuda lobi faaliyetleri olmas›na
karfl›n “soyk›r›m”›n ABD parlamentosunca kabulü gerçekleflememifltir. Bunda
ABD’nin Türkiye’ye olan ihtiyac›, özellikle ABD D›fliflleri ve Savunma Bakanl›klar›n›n etkisi ve Türkiye lehinde hareket eden Kongre üyelerinin varl›¤›, Türkiye karfl›t› bu lobilerin arzulad›klar› hedefleri elde etmede önemli engel teflkil etmifltir
(Berin-Gürkan, 2002:36-37). Bu noktada, ABD’deki Musevi lobisinin Türkiye lehindeki çabas›n› da unutmamak gerekir. Musevi cemaati ABD’deki en güçlü ekonomik ve siyasi güce sahip cemaatlerin bafl›nda gelmektedir ve her alanda oldukça
etkin lobilere sahiptir. Bu dönemde gerek ‹srail ile olan yak›n iliflkiler gerekse “Yahudi Soyk›r›m›”n›n “tekli¤i” noktas›nda savunduklar› iddialar, Musevi cemaatinin
Türkiye lehine deste¤inde etkili olmufltur.
BOSNA SAVAfiI EKSEN‹NDE BALKANLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER
1993-1996 döneminde Türkiye-Balkanlar aras›ndaki iliflkilerin merkezini Bosna Savafl› oluflturmufltur. II. Dünya Savafl› sonras› Slovenya, H›rvatistan, Makedonya,
Bosna-Hersek, S›rbistan ve Karada¤ olmak üzere alt› cumhuriyet ile Kosova ve
Voyvodina özerk bölgelerinden oluflan ve H›rvat as›ll› Yosip Broz Tito (1892-1980)
liderli¤inde kurulan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti, Balkanlar›n büyük
k›sm›na hakimdi. Tito’nun 1980’de ölümünden sonra Kollektif Baflkanl›k sistemine
geçerek varl›¤›n› devam ettirmeye çal›flan Yugoslavya, 1991-1995 y›llar› aras›nda
ba¤›ms›zlaflma ve beraberinde de ciddi bir da¤›lma sürecine girmifltir. Ülkeyi oluflturan cumhuriyet ve özerk bölgelerin ba¤›ms›zl›k talepleri, özellikle eski Yugoslavya ordusunu (JNA) devralan S›rbistan ve Almanya taraf›ndan desteklenen H›rvatistan taraf›ndan bast›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu süreçte Karada¤ ve S›rbistan’›n birleflerek oluflturdu¤u yeni Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’nin hedeflerinden birisi de
eski Osmanl› kal›nt›s› olarak niteledikleri Bosna-Hersek olmufltur. Bu ülkenin Mart
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
63
1992’deki ba¤›ms›zl›k ilan› çok kanl› bir biçimde engellenmeye çal›fl›l›rken soyk›r›m dahil her türlü araçla talepleri bast›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Yugoslavya Sosyalist Cumhuriyeti’nden ilk ayr›lan devlet Slovenya olmufltur.
Bunu H›rvatistan, Makedonya ve ard›ndan
Foto¤raf 3.5
Bosna-Hersek takip etmifltir. Slovenya’n›n
Slobodan Miloseviç (1941güçlü ve düzenli bir orduya sahip olmas›
2006): 1989-2000 y›llar›nda
Yugoslav ordusuyla yaflanan çat›flmalarda
S›rb›stan Devlet Baflkan›
etkisini göstermifl ve Belgrad yönetimi bu
olarak görev yapm›flt›r.
Yaflanan iç savaflta, izledi¤i
ülkenin ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mak zorunda
politikalar yüzünden
kalm›flt›r. Ancak H›rvatistan’›n ba¤›ms›zl›k
“kasap” olarak an›lm›fl,
ilan›, S›rplar ile H›rvatlar aras›nda bir iç sa2001 y›l›nda
tutuklanmas›n›n ard›ndan
vafl›n ç›kmas›na neden olmufltur. Federal
Lahey’deki Uluslararas›
ordu bu savaflta S›rp taraf›nda yer alm›flt›r.
Savafl Suçlar›
Ancak H›rvatlara Almanlar baflta olmak
Mahkemesi’nde yarg›lanm›fl,
üzere d›fl dünyadan gelen destek, H›rva2006 y›l›nda yarg›lamas›
devam ederken hapiste
tistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›nda
hayat›n› kaybetmifltir.
önemli etkiye sahiptir. Bosna-Hersek’te ise
bütün tehdit ve tedhifle ra¤men, 29 fiubat
1992’de gerçeklefltirilen referandumda halk›n yüzde 99’u ba¤›ms›zl›k yönünde oy kullanm›fl ve Bosna-Hersek de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. BM de bu ba¤›ms›zl›¤› tan›m›fl ve üyelik baflvurusunu 22 May›s
1992 y›l›nda kabul etmifltir. Ba¤›ms›zl›k ilan›n›n ard›ndan Bosna’daki S›rplar, S›rbistan’›n da deste¤i ile Boflnaklara karfl› sald›r›ya geçmifltir. Böylece, Boflnaklar,
H›rvatlar ve S›rplar birbiriyle savafl›r duruma gelmifltir. Dönemin devlet baflkan›
Slobodan Miloseviç’in “Büyük S›rbistan” hedefi çerçevesinde Bosna-Hersek’in ortadan kald›r›lmas› için bafllatt›¤› ac›mas›z savafl, 250 bin Bosnal›n›n ölümüne neden olmufltur.
Yaflanan savaflta Müslüman
Boflnaklara yönelik büyük bir
Foto¤raf 3.6
katliam uygulanm›fl, kad›n ve
Bosna Savafl›
çocuklar›n da oldu¤u etnik bir
temizlik politikas› izlenmifltir.
Türkiye, bu savafla iliflkin bar›fla yönelik çaba sarf etmekle
birlikte, hükümetin savafl› ve
yaflanan katliamlar› önleme de
yetersiz kald›¤› ve bu do¤rultuda etkin bir politika yürütemedi¤i o günden bugüne elefltiri konusu olmufltur. Savafl s›ras›nda Türkiye’nin genel tuKaynak: http://1x1.fi/tr/10786
tumu NATO, BM, AG‹T ve
‹KÖ gibi örgütler nezdinde giriflimde bulunarak ortak bir hareket sa¤lamak yönündeydi. Ancak, yaflanan bu savaflta uluslararas› alanda belirleyici güçlerin ABD, Avrupa ve Rusya oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. ABD, Bosna’da yaflanan savaflta öncelikle BM nezdinde düflük profilli angajman politikas› uygulam›fl ancak bu politika Clinton’un 1993
Ocak ay›nda göreve bafllamas›yla birlikte de¤iflmifltir. Clinton yönetimi, Amerikan
uçaklar›n› BM ve NATO ba¤lam›nda gerçeklefltirilen yard›m operasyonlar› ve am-
64
Türk D›fl Politikas›-II
bargoyu kontrol etmek için oluflturulan uçufla yasak bölgelerin denetlenmesi için
görevlendirmifl, etnik farkl›l›klara dayal› 10 kantonun oluflturulmas›na dayanan
Vance-Owen Plan›na, S›rplar› ödüllendirece¤i ve etnik temizli¤i onaylayaca¤› gerekçesiyle karfl› ç›km›fl, as›l yap›lmas› gerekenin BM çerçevesinde Bosna’ya uygulanan ambargonun kald›r›lmas› ve sald›r› (lift and strike) politikas›n›n uygulanmas› oldu¤unu belirtmifltir. Türkiye de NATO öncülü¤ünde S›rplara kars› askerî müdahale ve operasyon yap›lmas›n› ve S›rp mevzilerinin bombalanmas›n› savunmufl
ancak bu kabul görmemifl, baz› Avrupa ülkeleri bu teklife karfl› ç›km›fl ve bölgede
güvenli bölgeler oluflturulmas›na karar verilmifltir. Fakat artan sald›r›lar ve özellikle 5 fiubat 1994’te Saraybosna’da bir pazaryerine düzenlenen S›rp sald›r›s› sonucu
sivil halktan 68 kiflinin ölmesi ve yüzlerce kiflinin yaralanmas›, ABD’nin bask›s›n›
art›rmas›n› sa¤lam›fl, S›rplara karfl› bir hava sald›r›s› düzenlenmesi için Güvenlik
Konseyi’ne öneride bulunulmufltur. Ancak bu öneri, Rusya ve Çin taraf›ndan kabul
edilmemifltir. Bunun üzerine NATO devreye girmifl ve 28 fiubat 1994’te S›rp hedeflerini vurmaya bafllam›flt›r. Bu hava sald›r›lar› düflük yo¤unluklu oldu¤u için S›rplar, Bosnal› Müslümanlar üzerindeki sald›r›lar›na devam edebilmifl; Tuzla Saraybosna, Zepa ve Srebrenizka’da düzenledikleri sald›r›larda on binlerce sivil öldürülmüfltür. ABD, bunun üzerine askerî anlamda inisiyatif alarak NATO üzerinden
S›rplara yönelik sald›r›lar›n› artt›rm›flt›r. Ancak bu müdahalenin ard›ndan S›rp sald›r›lar› durdurulabilmifl ve birliklerin geri çekilmesi sa¤lanm›flt›r. Bu süreç içinde
bar›fl için baflta AB olmak üzere çeflitli giriflimlerde bulunulsa da bir sonuç al›namam›fl ancak Clinton taraf›ndan görevlendirilen Amerikan temsilcisi Richard
Holbrooke’un çabalar›yla uzun süren müzakereler sonucu taraflar, 21 Kas›m 1995
tarihinde bir bar›fl anlaflmas› yap›lmas›na ikna edilmifltir. “Dayton Bar›fl Anlaflmas›”
olarak adland›r›lan bu anlaflma 14 Aral›k 1995’te Paris’te imzalanm›flt›r. Bar›fl anlaflmas›na göre Bosna-Hersek, mevcut s›n›rlar›yla egemen bir devlet olarak kabul
edilmifltir. Ayr›ca, Bosna-Hersek topraklar›n›n, biri Boflnak-H›rvat Federasyonu di¤eri de S›rp Cumhuriyeti olmak üzere kendi ordu, parlamento ve devlet baflkanlar›ndan kurulu iki bölgeden oluflmas› ve Saraybosna’n›n Boflnak-H›rvat Federasyonu’nun baflkenti olmas›na karar verilmifltir. Bunlara ek olarak, savafl suçlular›n›n
Bosna’da kamu görevlisi olmas› yasaklanm›fl ve NATO’nun, anlaflma flartlar›n›n uygulanmas›n› denetlemek için 60.000 askerden oluflan IFOR gücüyle ülkede bulunmas›na karar verilmifltir (Ar› ve Pirinççi,2011,s.3). 1996 y›l›nda IFOR’un yerini ‹stikrar Gücü SFOR alm›flt›r. Bulgaristan ve Yunanistan, Türkiye’nin bar›fl gücüne asker
göndermesine karfl› ç›km›fl olsa da buna engel olamam›flt›r.
Savafl sonras› süreçte, Bosna ile geçmiflten gelen derin ba¤lara sahip olan Türkiye, Bosna-Hersek’in toprak bütünlü¤ünün, egemenli¤inin korunmas›nda yo¤un
çaba harcam›flt›r. Dayton Bar›fl Anlaflmas› ard›ndan, Bar›fl› Uygulama Konseyi ve
Yönlendirme Kurulu üyesi olarak Türkiye bar›fl›n gerçekleflmesi için yo¤un flekilde çal›flm›flt›r. Türkiye, uluslararas› ortamda üye oldu¤u Birleflmifl Milletler (BM),
Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› (AG‹T), Avrupa Konseyi (AK), ‹slam Konferans› Örgütü (‹KÖ) ve NATO gibi kurumlar üzerinden de gerek savafl s›ras›nda gerek imzalanan bar›fl anlaflmas› sonras›nda Bosna konusunda gerekli ad›mlar›n at›lmas› için çabas›na devam etmifltir. Türkiye, sorunun bafl›ndan beri tek bafl›na de¤il, uluslararas› kurulufllarla birlikte hareket etmifltir. Bu noktada bile Türkiye’nin
yürüttü¤ü politikadan baflta Rusya olmak üzere Yunanistan ve Bulgaristan gibi ülkeler rahats›zl›k duymufltur. Türkiye, Saraybosna’da büyükelçilik açan ilk ülkedir.
Bosna’da güvenli¤in sa¤lanmas›na katk› sa¤lamak yan›nda, 1996 y›l›ndan itibaren
Bosna-Hersek ordusunun seçilen asker ve subaylar› Türkiye’de e¤itilmeye baflla-
65
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
m›fl; ülkedeki y›k›lan köprü, okul gibi binalar›n onar›m›n› Bosna’daki Türk birlikleri üstlenmifltir.
Harita 3.1
Savafl Öncesi
Yugoslavya haritas›
Kaynak: http://www.icty.org/sid/321
Di¤er Balkan Ülkeleriyle ‹liflkiler
Bulgaristan
1990 sonras› Bulgaristan siyasal ve ekonomik olarak büyük bir ekonomik istikrars›zl›¤a sürüklenmifl, Sovyet Rusya’n›n da¤›lmas› ve Varflova Pakt›’n›n çökmesi sonucu yönünü Avrupa’ya çevirmifltir. Bu politik anlay›flla Türkiye-Bulgaristan iliflkileri de geliflmifltir. Bu iliflkilerin geliflmesinde 17 Kas›m 1989’da Todor Jivkov’un
görevden al›nmas› ve Bulgaristan’›n ülkedeki Türk az›nl›¤›n haklar›n› iyilefltirmesi
ve iade etmesinin önemli etkisi olmufltur. Bulgaristan ayr›ca ülke nüfusunun
%10’dan fazlas›n› oluflturan Türklerin parlamentoda da temsilinin önünü açm›flt›r.
Türklerin kurdu¤u Hak ve Özgürlükler Hareketi (HÖH) bu oluflumlar›n bafl›nda
gelir. Baflta Türkler olmak üzere ülkesindeki az›nl›klara karfl› olumlu ad›mlar atan
Bulgaristan’› Avrupa ülkeleri de desteklemifltir.
Bulgaristan yönünü Avrupa’ya çevirdikten sonra iki temel hedefi olmufltur.
Bunlardan biri NATO üyesi olmak, di¤eri ise Avrupa Birli¤i’ne girmekti. Türkiye
geliflen iliflkiler çerçevesinde ve Balkanlarda bölgesel olarak etkisini artt›rmak
amac›yla Bulgaristan’›n NATO üyeli¤ine tam destek vermifltir. Ayn› dönemde Bulgaristan, Avrupa Konseyi’ne de üye olmufltur. Türkiye, ayr›ca ‹KÖ taraf›ndan Müslümanlara kötü muamele yapan ülkeler listesine al›nan Bulgaristan’›n bu listeden
ç›kar›lmas› için çaba harcam›fl ve bunun sonucunda Bulgaristan’›n Arap ülkeleri ile
ticaretinin geliflmesini sa¤lam›flt›r. Bulgaristan da uzun y›llard›r çözülemeyen Rezve Deresi s›n›r sorununa, kara sular›, k›ta sahanl›¤› ve münhas›r ekonomik bölgeler konular›ndaki anlaflmazl›klara iliflkin Türkiye’ye karfl› uzlaflmac› bir tutum sergilemifltir. Bu dönem, Türkiye-Bulgar ekonomik iliflkilerinin de geliflti¤i bir dönem
olmufl, Türk yat›r›mc›lar Bulgaristan’da do¤rudan yat›r›mlar gerçeklefltirmifllerdir.
Türkiye-Bulgaristan iliflkilerinin canland›¤› ve iyileflti¤i dönem özellikle Cumhurbaflkan› Jelu Jelev dönemidir. ‹ki ülke aras›nda lider ve üst düzey yetkililerin karfl›l›kl› ziyaretleri artm›fl, Dostluk, ‹yi Komfluluk, ‹flbirli¤i ve Güvenlik Antlaflmas› im-
66
Türk D›fl Politikas›-II
zalanm›fl, 1994 y›l›na gelindi¤inde iflbirli¤i gelifltirme protokolü imzalanm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006:605). Tüm bu olumlu giden iliflkilerin yan›nda iki ülke aras›nda anlaflmazl›klar›n yafland›¤› konular da olmufltur. Bunlar›n bafl›nda da terör örgütü
PKK gelmektedir. Bulgaristan, bu dönemde Türkiye’nin uyar›lar›na ra¤men PKK’nin
ülkedeki örgütlenmesine sessiz kalm›fl ve ›srarlara karfl›n örgütü resmî olarak bir
terör örgütü olarak tan›mam›flt›r.
Arnavutluk
Türkiye’nin yaflad›¤› ekonomik sorunlar ve yönetimde yaflanan istikrars›zl›k ile Arnavutluk’taki iktidar de¤iflimleri 1993-1996 döneminde Arnavutluk ile iliflkilerin ara
ara iniflli ç›k›fll› olmas›na neden olsa da iki ülke aras›nda belirgin bir sorun yaflanmam›flt›r. Arnavutluk, bu dönemde di¤er pek çok Do¤u Avrupa ve Balkan ülkesi
gibi Bat› ile siyasi ve ekonomik iliflkilerini gelifltirmek ve NATO’ya üye olmak hedefini seçmifltir. Bölgenin en fakir ülkelerinden olan Arnavutluk, bu yak›nlaflma ile
ekonomik kalk›nmas›n› artt›rma ve yard›mlar›n artmas›n› planlam›flt›r. Türkiye-Arnavutluk iliflkileri ise gerek tarihsel ba¤ gerek Arnavutluk’un Müslüman kimli¤i dolay›s›yla olumlu bir seyir izlemifltir. Bu yüzden iki ülke birbirini do¤al birer müttefik olarak görmektedir. Türkiye’de Arnavut kökenli çok say›da vatandafl›n olmas›
da iliflkilerdeki ba¤›n önemli bir etkenidir. Özellikle T‹KA’n›n kurulmas› ard›ndan
Arnavutluk’taki faaliyetler artm›flt›r. Türkiye, imkân dahilinde ekonomik olarak da
Arnavutluk’a yard›mda bulunmufl, ülkenin uluslararas› örgütlere üyeli¤i için çaba
harcam›fl, Arnavut ö¤rencilerin Türk üniversitelerinde e¤itim almalar›n› sa¤lam›flt›r.
Arnavutluk Cumhurbaflkan› Ramiz Alia zaman›nda geliflen iliflkiler, Sali Berifla döneminde ise dalgal› bir seyir izlemifltir. Bunda Yunanistan-Arnavutluk iliflkilerinin
geliflmesi ve Türkiye’ye verilen önceli¤in azalmas› yan›nda özellikle Çiller-Erbakan
döneminde ekonomik bunal›m›n da etkisiyle Türkiye’nin daha çok iç sorunlarla ilgilenmesi etkili olmufltur. ‹liflkilerin eski seyrine ancak 1997’den sonra D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem’in çabalar› ile girdi¤i söylenebilir. 1993-1996 y›llar› aras›nda yap›lan “Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas›na ‹liflkin Anlaflma” ve “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas›” iliflkilerin gelifltirilmesi için at›lan ad›mlar›n baz›lar›d›r. Sorunsuz iliflkilere ra¤men, Arnavutluk’un özellikle ekonomik alanda Yunanistan ve ‹talya’ya verdi¤i öncelik nedeniyle Türkiye’nin etkinli¤inin bu dönemde
geriledi¤ini söyleyebiliriz.
Makedonya
1993-1996 y›llar› aras›nda, en sorunsuz iliflkilerin Makedonya ile yafland›¤› söylenebilir. 1991 y›l›nda Yugoslavya’dan büyük bir sorun yaflamadan ayr›lan Makedonya,
1993 y›l›nda BM’ye üye olmufltur. Ba¤›ms›zl›¤›ndan itibaren Makedonya, kimli¤ini
ve ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mayan komflular›yla sorunlu iliflkiler yaflam›flt›r. Bunlar›n bafl›nda da Yunanistan gelmektedir. Yunanistan, Makedonya’n›n ad›na ve bayra¤›na
karfl› durmufl ve bu isimle Makedonya’y› tan›mayaca¤›n› bildirmifltir. Yunanistan’›n
bask›lar›yla ülke NATO, BM, AB gibi birçok uluslararas› örgüt taraf›ndan “Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti” ad›yla an›lmaktad›r. Bölge ülkelerinin Makedonya’y› nas›l tan›d›¤›na bakarak bile bölge ülkelerinin Makedonya’ya bak›fl aç›s›n› de¤erlendirmek mümkündür. Örne¤in, S›rbistan Makedon halk›n› tan›rken Makedonya Cumhuriyetini tan›mamaktad›r. Bulgaristan Makedonya Cumhuriyeti’ni tan›makta ama Makedon ulusunu ve Yunanistan’daki Makedon varl›¤›n› tan›mamaktad›r.
Arnavutluk ise hem cumhuriyeti hem de ulusu tan›makla birlikte Arnavut az›nl›¤a
iliflkin sorunlar yüzünden iliflkileri mesafelidir (Sönmezo¤lu, 2006:596). Türkiye ise
ülkeyi kendi ismi olan “Makedonya” olarak tan›m›flt›r. Yunanistan, bask›s›n› 1995
67
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
y›l›na kadar sürdürdü¤ü ekonomik ambargo ile de göstermifltir. Türkiye ambargonun ilk zamanlar›ndan itibaren ekonomik ve askerî olarak Makedonya’ya yard›mda
bulunmufltur. Yunanistan’›n yan›nda komflular› olan Bulgaristan ve Arnavutluk ile
de sorunlar yaflayan Makedonya, tarihsel ve kültürel ba¤lar›n›n yan›nda mevcut siyasal, ekonomik ve güvenlik sorunlar› nedeniyle Türkiye ile çok yak›n iliflkiler kurmufl, Türkiye’nin deste¤ini hayati derecede önemsemifltir. Türkiye’de ayn› flekilde
Makedonya ile iliflkilerin gelifltirilmesine önem vermifltir. Bu do¤rultuda, iki ülke
aras›nda e¤itim, kültür, ekonomi ve askerî alanlarda yo¤un bir iflbirli¤i gerçeklefltirilmifltir. 1994 y›l›nda Askeri E¤itim Anlaflmas›, 1995 y›l›nda da Savunma Sanayi ‹flbirli¤i Anlaflmas› imzalanm›fl, ülke borçlar›n›n ödenmesinde yard›mc› olunmufltur.
1993-1996 y›llar›nda artan iliflkilerin bir sonucu olarak Karma Ekonomik Komisyon
ve ‹fl Konseyi oluflturulmas›na da karar verilmifltir.
Harta 3.2
Yugoslavya’n›n
da¤›lmas›
ard›ndan bölge
haritas›
Kaynak: http://www.icty.org/sid/321
YEN‹ DÖNEMDE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER VE NATO
Birleflmifl Milletler
So¤uk savafl›n bitmesiyle Birleflmifl Milletlerin (BM) dünya bar›fl ve güvenli¤inin
korunmas›nda eskiye oranla çok daha etkin ve baflar›l› olaca¤› düflünüldüyse de
Sovyetler Birli¤i ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sonras› pek çok etnik çat›flman›n patlak vermesi ve merkezi otoritenin zay›flamas› sonucu yerel düzeyde çat›flmalar artm›flt›r. Bu çat›flmalar, Bosna-Hersek ve Kosova örneklerinde oldu¤u gibi kimi zaman çok fliddetli geçmifl, soyk›r›ma kadar varm›flt›r. Bu ve benzeri olaylar, sadece
Bosna-Hersek ya da Kosova’da de¤il Angola, Namibya, Orta Amerika, Haiti, Ruanda ve Liberya’da da yaflanm›flt›r. Dünyan›n farkl› noktalar›nda yaflanan bu geliflmeler karfl›s›nda fliddetin durdurulmas› ve bar›fl›n tesisi için BM bar›fl güçlerini görevlendirmifl fakat bu yaflananlar BM’nin varl›¤› ve etkinli¤inin yetersiz oldu¤una iliflkin tart›flmalar› da artt›rm›flt›r. Daha çok nükleer savafl tehdidi ve topyekûn savafllar›n önlenmesini ve bu ba¤lamda dünya bar›fl›n›n tesisini amaçlayan BM’nin, yeni dünya düzeninde yaflanan bu geliflmeler sonucu, rolü ve statüsü üzerinde yap›lan tart›flmalarla BM bar›fl gücü misyonunun önceki dönemlerden farkl› olarak ye-
68
Türk D›fl Politikas›-II
niden yorumlanmas›na, flekillenmesine ve faaliyetlerinin genifllemesine iliflkin bir
çaba ortaya ç›km›flt›r. Çünkü yaflanan olaylarda BM’nin yapt›¤› müdahaleler, BM’nin
statüsü gere¤i tart›flmal› hâle gelmifltir. Ayr›ca örgütün, bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamada, gücünün alt›nda bir performans gösterdi¤i de savunulmufltur. Bu yüzden, So¤uk Savafl sonras›nda BM temelinde uluslararas› iflbirli¤inin, sistemin dönüflümünün yeni sorunlar ve geliflmeler karfl›s›nda ve özellikle çok uluslu bar›fl gücünün
ifllevselli¤ini artt›rmak noktas›nda 1992 y›l›nda BM Bar›fl Güçleri Departman› (The
UN Department of Peacekeeping Operations) ad› alt›nda bir birim kurulmufl ve bu
birim klasik bar›fl operasyonlar› d›fl›nda, etnik çat›flma yaflanan bölgelerde bar›fl›n
nas›l tesis edilebilece¤i sorununa daha fazla odaklanm›fl, buna yönelik planlar gelifltirme gayreti içerisine girmifltir. Bu çabaya ra¤men, özellikle BM Güvenlik konseyinin yap›s› BM’nin olaylara müdahale flekli ve bar›fl› tesis etmedeki rolüne iliflkin tart›flma devam etmektedir. Bilindi¤i gibi BM, ‹kinci Dünya Savafl› sonras› kurulmufl ve Güvenlik Konseyi daimi üyeleri dönemin galip büyük devletleri olmufltur. Al›nan kararlar› veto etme hakk› da Amerika Birleflik Devletleri, ‹ngiltere, Fransa, Çin ve Rusya’dan oluflan bu daimi üyeler ile belirli aral›klarla de¤iflen geçici
üyelere verilmifltir. Bu befl daimi üyenin daimi veto hakk› kararlarda tarafs›zl›¤›n
olunmad›¤›, kararlar›n siyasi amaçl› oldu¤u elefltiriflini do¤urmaktad›r (Y›lmaz,2011:147; Sönmezo¤lu, 2006:478-479). Bu tart›flma, özellikle 1992-1995 y›llar›nda yaflanan Bosna Savafl›’nda daha da artm›flt›r. Bilindi¤i gibi Avrupa topraklar›nda yaflanan bu savaflta özellikle Müslüman Boflnaklara karfl› ac›mas›z bir katliam gerçekleflmifl, BM, olaylara uzun süre tepkisiz kald›¤› ve geç müdahale etti¤i
için elefltirilmifltir. Burada BM Güvenlik Konseyi daimi üyelerinden baflta ABD ve
Rusya’n›n ç›karlar› do¤rultusunda farkl› saflarda olmas›n›n da etkisi olmufltur.
NATO
Uluslararas› bir örgüt olan NATO’nun So¤uk Savafl sonras› görevi ve misyonuna
iliflkin tart›flmalar artm›fl, yaflanan yeni geliflmeler yüzünden ittifak›n “alan d›fl›”
müdahalede bulunabilecek konuma getirilebilmesi amaçlanm›flt›r. Bu yeni anlay›fl
somut olarak ilk Körfez Krizi’nde ortaya konulmufltur. Böylece, Türkiye’nin Irak’tan
gelebilecek bir sald›r›ya karfl› NATO’nun Çekiç Gücü Türkiye’ye yerlefltirmesiyle,
NATO kuvvetlerinin müttefik bir ülkeyi Varflova pakt› d›fl›ndaki bir ülkeye karfl›
korumas› ilk kez yaflanm›flt›r. Bu durum, NATO’nun kurulufl amac›n›n ve misyonun nas›l evrildi¤inin de bir göstergesi olmufltur. Bu dönemden itibaren örgütün
güvenlik sorunlar› aras›na, etnik/dinî çat›flmalar, terör, kitle imha silahlar›n›n yayg›nlaflmas›n› önleme gibi konular da yer alm›flt›r. Bu ba¤lamda dönemin NATO
Genel Sekreteri Javier Solana örgütün yeni konjonktürdeki hedeflerini flu flekilde
ifade etmifltir:
a) Avrupa’n›n bölünmüfllü¤ünün ortadan kald›r›lmas›
b) Rusya Federasyonu’nun bu sürecin d›fl›nda b›rak›lmamas›
c) So¤uk Savafl’›n sona ermesinin olumlu etkilerinden henüz yararlanamayan
baz› Avrupa bölgelerine istikrar getirilmesi.
Bu hedefler NATO’nun da genifllemesi anlam›na gelmekteydi. NATO, yeni
konsepti içinde eski Do¤u Bloku ülkelerinin kendi çat›s› alt›nda toplanmas›n› arzulam›flt›r. Ancak Rusya NATO’nun bu genifllemesini bir tehdit olarak görmüfl ve
buna karfl› ç›km›flt›r. NATO, bu noktada 1994 y›l›nda taraflar›n Bar›fl ‹çin Ortakl›k
(B‹O) projesi üzerindeki anlaflmayla verdi¤i baz› tavizlerle Rusya’y› ikna etmifl ve
geniflleme politikas›n›n önünü açm›flt›r. (Sönmezo¤lu,2006:499-501). Bu dönem
ayr›ca NATO’nun genifllemesi için yol haritas›n›n da belirlendi¤i bir dönem olmufl-
69
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
tur. Ocak 1994’te gerçeklefltirilen Brüksel Zirvesi ard›ndan, NATO gelecekte ittifaka kat›lmak isteyen ülkelerin neden ve nas›l de¤erlendirilece¤i konusunda çal›flma
yap›lmas›na karar vermifl ve NATO Genifllemesi Üzerine Çal›flma bafll›¤›ndaki rapor Eylül 1995 y›l›nda aç›klanm›flt›r. Raporda, NATO genifllemesinin Avrupa’daki
istikrar ve güvenli¤i artt›raca¤› belirtilmifl; bu geniflleme süreciyle NATO’ya kat›lacak ülkelerdeki demokratik reformlar›n desteklenece¤i ve geliflece¤i, ayr›ca askerî
güçler üzerinde demokratik ve sivil kontrolün sa¤lanmas›nda da yard›mc› olaca¤›
belirtilmifltir (Molla,2009). Süreç içinde, NATO’nun de¤iflen ve geniflleyen misyon
ve amaçlar› do¤rultusunda hareket etmeye çal›flt›¤›n› görmekteyiz. 1993-1996 dönemi k›stas›nda Bosna Savafl›’na yapt›¤› askerî müdahale ve bu müdahaleyle savafl›n seyrini de¤ifltirmesi buna örmek olarak gösterilebilir.
De¤iflen yeni dünya düzeninde NATO kendine hangi hedefleri belirlemifltir?
SIRA S‹ZDE
YUNAN‹STAN ‹LE ‹L‹fiK‹LER VE KIBRIS SORUNU
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yunanistan
O R U kazanm›flt›r.
1990’lar›n bafl›ndan itibaren Türk ve Yunan iliflkileri farkl› bir Sboyut
‹ki ülke aras›nda yaflanan Ege ve K›br›s sorunlar› d›fl›nda, So¤uk Savafl sonras› dönemde baflta Balkanlar olmak üzere, bölge co¤rafyas›nda etkin olabilmek için iki
D‹KKAT
ülke aras›ndaki rekabet de artm›flt›r. Balkanlar da yaflanan çat›flma ortam›nda diplomatik olarak uluslararas› örgütler arac›l›¤›yla etkin olmaya çal›flan Türkiye’nin
S‹ZDE
ekonomik olarak etkin oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. SIRA
Bunda
Türkiye ekonomisinin çalkant›l› bir dönem geçirmesi ve kriz içinde olmas›n›n etkisi büyüktür.
Bu döneme bakt›¤›m›zda, Türkiye’nin sorun yaflad›¤› ülkelerle
Yunanistan’›n yaAMAÇLARIMIZ
k›nl›k kurma ve ikili iliflkileri güçlendirme çabas› içinde oldu¤u, özellikle S›rbistan,
Ermenistan, Suriye gibi ülkelerle iliflkilerine özel önem verdi¤i görülmektedir.
1993-1996 döneminde Türk-Yunan iliflkileri gerçekten çokK gerilimli
‹ T A P ve çalkant›l› geçmifltir. 1993 y›l›n›n Ekim ay›nda Papandreu yönetiminde PASOK’un Yunanistan’da iktidara gelmesiyle ikili iliflkiler bozulmaya bafllam›flt›r. Yönetime gelen
PASOK iktidar› ilk olarak Yunan-K›br›s Ortak Savunma Doktrinini
Bu
T E L E Vilan
‹ Z Y Oetmifltir.
N
doktrinle Yunanistan böylece K›br›s Rum Kesimi’ne yap›lm›fl bir sald›r›y› kendine
yap›lm›fl kabul etmekte ve bunu savafl nedeni saymaktad›r. Yine 1993 y›l›nda DEP
kongresine kat›lan PASOK’lu milletvekillerinin Türkiye’nin PKK ile mücadelesini
‹ N T E R Nek
E T olarak Yuelefltiren konuflmalar yapmas›, önemli tart›flmalar yaratm›flt›r. Buna
nanistan’›n 1994 y›l›nda Ege’de petrol arama giriflimini tekrar canland›rmas› gerilimi iyice art›rm›flt›r. Tüm bunlara karfl›n, 1996 y›l›nda dönemin Baflbakan› Mesut
Y›lmaz, Yunanistan’a “önkoflulsuz görüflme” teklifinde bulunmufl, mevcut sorunlar›n “iki ülkenin temel hak ve meflru ç›karlar› çerçevesinde” çözülmesi önerisini
sunmufltur. Ancak bu davete Yunanistan’dan olumlu bir karfl›l›k gelmemifltir (Sönmezo¤lu, 2006:609-610).
Karfl›l›kl› güvensizlik üzerine kurulu ve birbirini tehdit olarak gören iki ülke
aras›nda bu dönemde yaflanan en önemli geliflme Kardak Krizi olmufltur. Kriz, 25
Aral›k 1995’te “Figen Akat” adl› Türk gemisinin Ege’de Kardak kayal›klar›nda karaya oturmas› ve Yunan muhriplerin ve hücum botlar›n›n bölgenin Yunan karasular› oldu¤unu belirterek yard›m etmek istemesi, ancak kaptan›n kaza mahallinin
Türk karasular› içinde oldu¤unu belirtmesi, yard›m›n Türk kurtarma ekiplerince
yap›laca¤›n› ve Yunanistan taraf›ndan gelen talebi reddetmesi üzerine bafllam›flt›r.
Yunanistan bunun üzerine, 26 Aral›k 1995 tarihinde Türkiye’ye bir nota vermifl ve
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
Türk D›fl Politikas›-II
söz konusu geminin bulundu¤u yerin Yunanistan’›n karasular›na ait oldu¤u ve
Türk gemilerince yap›lan kurtarma eyleminin durdurulmas›n› istemifltir. Türk D›fliflleri Bakanl›¤› ise ayn› gün Yunanistan’a nota vermifl ve adac›klar›n Yunanistan’a
ait oldu¤u iddialar›n› reddetmifl, bu bölgenin “statüsü belirlenmemifl gri bölgeler”
oldu¤unu bildirmifltir.
Krizin as›l büyüdü¤ü dönem ise 26 Ocak 1996’da Antenna adl› Yunan televizyon kanal› çekim ekibi, Kalimnos Adas› Belediye Baflkan› ve adan›n papaz›n›n TV
kameralar› önünde kayal›klara Yunan bayra¤›n› dikmeleriyle bafllam›flt›r. Buna
karfl›l›k Hürriyet Gazetesi’nin iki muhabiri helikopter ile Kardak kayal›klar›na giderek Yunanl›lar›n dikmifl olduklar› bayra¤› indirmifl ve yerine Türk bayra¤›n› asm›fllard›r. Bunun üzerine, 28 Ocak 1996 tarihinde Yunanistan hükümeti Kardak kayal›klar›na askerî bir birlik göndermifl, adadaki Türk bayra¤›n› indirmifl, ayn› gün Atina’daki Türk Büyükelçisi Yunanistan D›fliflleri Bakanl›¤›’na ça¤r›lm›fl ve kayal›klar›n Yunanistan’a ait oldu¤u, bir müdahale durumunda ateflle karfl›l›k verilece¤i
uyar›s›nda bulunmufltur. Türkiye, Yunanistan’›n eylemini fliddetle protesto etmifl,
bayra¤›n ve Yunan askerlerinin kayal›klardan derhal ayr›lmas›n› istemifltir. Yunan
askerî gücünün adadan ayr›lmamas› üzerine, yap›lan plan dahilinde, Kardak kayal›klar›n›n üzerinde Yunan askerî bulunmayan bölümüne Türk komandolar› ç›kar›lm›flt›r. Ard›ndan yap›lan aç›klamada, Türk askerlerine herhangi bir sald›r›da bulunulmad›¤› sürece Yunan birliklerine atefl aç›lmayaca¤› ve Yunanistan’›n bayraklar›n›, askerlerini, deniz ve hava kuvvetlerini kayal›klardan çekmesi durumunda Türkiye’nin de çekilece¤ini bildirilmifltir. Bir çat›flma ihtimalinin yüksek oldu¤u bu ortamda ABD de devreye girmifl, yürüttü¤ü diplomatik arabuluculuk ile sorunun yumuflamas› ve en az›ndan statüko öncesi duruma (status que ante) dönülmesi için
çaba harcam›flt›r. Taraflar›n savafla neden olabilecek bir durumdan kaç›nmas› ve
ABD’nin diplomatik çabas› sonucu iki taraf›n silahl› güçleri, 31 Ocak 1996 tarihinde, ayn› anda Kardak kayal›klar›ndan çekilmifl ve statüko öncesi duruma dönülmüfltür (Erdo¤an,2006:147-148)
Yunanistan ile yaflanan bu sorun asl›nda Lozan Bar›fl Antlaflmas› ile z›mni olarak kabul edilmifl 3 millik karasular› s›n›r›n›n, Yunanistan taraf›nda 1936’da bu mesafeyi 6 mile ç›kard›¤› döneme kadar götürülebilir. O tarihten bugüne, gerek karasular› sorunu gerek FIR hatt› sorunu iki ülke aras›nda devam etmektedir. Kardak
Kayal›klar› noktas›nda Yunanistan, Kardak Kayal›klar›n›n, Oniki Ada’y› Yunanistan’a devreden 1947 tarihli Paris Bar›fl Antlaflmas›’n›n 14/1. maddesine göre “bitiflik adac›k” (adjacent islands) olarak de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savunmufl ancak
Türkiye bunun mümkün olmad›¤›n›, çünkü Kardak Kayal›klar›n›n en yak›n Yunan
adas›ndan 5.5 deniz mili uzakl›kta oldu¤unu, oysa Türk topraklar›na uzakl›¤›n›n
3.8 deniz mili oldu¤unu belirtmifltir. Görüldü¤ü üzere iki tarafta savlar›ndan vazgeçmemifl, ancak bir s›cak çat›flmadan da kaç›nm›fllar ve eski konumlar›na geri
dönmüfllerdir. Kardak Krizi, sadece Türk-Yunan iliflkilerinin bozulmas›na neden
olmam›fl, Türkiye-AB iliflkileri de gerilmifltir. Kardak Krizinde AB s›ras›yla, 7 fiubat
1996 tarihinde Avrupa Komisyonu’nda, ard›ndan 14 fiubat 1996 tarihinde Avrupa
Parlamentosu’nda (AP) son derece sert aç›klamalarla Türkiye’yi suçlam›fl ve AB
üyesi Yunanistan’a destek vermifltir. Ayr›ca Birlik, AB topraklar›ndan söz etmifl ve
Türkiye’nin “tecavüzü”nün sadece Yunanistan’a de¤il, ayn› zamanda AB topra¤›na
yönelik oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu aç›klama Türkiye-Yunanistan iliflkilerinin AB
ile do¤rudan iliflkili hâle geldi¤inin önemli bir göstergesi olmufltur. Bu süreç içinde Kardak Krizi, baz› önemli hususlar› ortaya ç›karm›flt›r: 1. Ege’deki gibi “millî
mesele” olarak alg›lanan ve kamuoyu bask›s›n›n oldu¤u konularda politikac›lar›n
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
nas›l etkilendi¤inin çarp›c› bicimde ortaya ç›karm›flt›r. 2. AB’nin kendi s›n›rlar›n›
korumak için Türkiye’ye karfl› bir pozisyon alabilece¤inin görülmesi, böyle bir
noktada Yunanistan’› desteklemenin do¤al oldu¤unu savunan bir AB’nin karfl›lar›nda oldu¤udur. 3. Çat›flma yönetimi (Conflict-Management) konusunda AB’nin
son derece yetersiz oldu¤u, sorunlar› çözebilme yetkinli¤ine sahip olmad›¤› ve ç›kacak sorunlarda ABD’ye olan ihtiyac›n elzem oldu¤unun anlafl›lmas›d›r. Ay›ca,
AB’nin bu olayda Yunanistan’› desteklemesi ve Türkiye’ye karfl› sert tutumu, Türk
kamuoyunda AB’ye karfl› düflünceleri son derece olumsuz etkilemifltir (Erdo¤an,2006, s. 148-149). Kardak Krizini çok iyi kullanan Yunanistan, bu süreçte,
AB’nin baflta Gümrük Birli¤i’nden kaynaklanan mali destekleri olmak üzere Türkiye’ye yönelik bütün mekanizmalar›n› ve yard›mlar›n› bloke etmeyi baflarm›flt›r.
K›br›s
1993-1996 y›llar›nda K›br›s sorunun çözümü için çabalar devam etmifltir. Bu dönemde, K›br›s politikas›n› flekillendiren birkaç unsur vard›r. Bunlardan bir tanesi,
Rum kesiminin AB üyelik sürecine girmesi ve bunun verdi¤i güvenle uzlaflmadan
kaç›nmas›, di¤eri ise K›br›sl› Türk ve Rum liderlerin BM arac›l›¤›yla yapt›¤› görüflmelere devam etmesi ve bu s›rada adada yaflanan gerilimler ileri sürülerek Türkiye’nin çözümsüzlü¤ü isteyen taraf olarak gösterilmeye çal›fl›lmas›d›r. Süreç içinde,
iki taraf›n da taviz vermekten kaç›nd›¤› k›rm›z› çizgilerinin olmas› ve adada özellikle de Rum taraf›nda fliddete dönük eylemlerin bafl göstermesi, arzulanan uzlafl›n›n sa¤lanmas›n› engellemifltir.
KKTC Cumhurbaflkan› R.Denktafl 1993 y›l›ndan itibaren Rum taraf›ndaki iktidar›n de¤iflmesiyle bar›fl görüflmelerini Glafkos Klerides ile sürdürmüfltür. 1993 y›l›n›n Mart ay›nda ve ard›ndan 1994 y›l›nda fiubat ay›ndan Haziran ay›na kadarki süreçte yap›lan görüflmelerden hiçbir sonuç al›namam›flt›r. 1994 Ekim ay›nda BM Genel Sekreteri ça¤r›s›yla taraflar tekrar bir araya gelse de Rum taraf›n›n AB üyelik
yolunda kendine olan güveni ve gücü elinde tuttu¤una inanmas›, taraflar›n ortak
bir noktada buluflmas›n› engellemifltir. 1995 y›l›nda R. Denktafl on dört maddelik
bir bar›fl plan› ile Rum taraf›n› önkoflulsuz görüflmelere ça¤›rm›flt›r. Türk taraf› ayr›ca “geçerli bir çözüm için toprak” verilmesini de reddetmedi¤ini ancak taraflar
aras›nda bir çözüm olmadan K›br›s’›n AB’ye üyeli¤inin do¤ru olmayaca¤›n› savunmufltur. R. Denktafl’›n bu teklifi de Rum yönetimi taraf›ndan reddedilmifltir. 1996
y›l›na gelindi¤inde ise iki kesim aras›nda gerilim çok yüksek bir seviyeye ç›km›flt›r. 3 Haziran 1996 y›l›nda K›br›sl› bir Rum askerinin, BM denetimindeki bölgede
K›br›sl› bir Türk asker taraf›ndan öldürülmesinin ard›ndan 11 A¤ustos’ta K›br›sl›
Rum eylemciler s›n›r› delmeye çal›flm›fllar, Türklerle çat›flm›fllar ve bu s›rada bir
Rum eylemci ölmüfltür. Üç gün sonra bir K›br›sl› Rum s›n›rdaki Türk bayra¤›n› indirmek istemifl, o da güvenlik güçlerince vurularak öldürülmüfltür. 8 Eylül’de ise
Rum taraf›ndan aç›lan ateflte bir Türk askeri ölmüfltür. Rum taraf›ndaki marjinal kesimin s›n›r bölgesindeki tacizleri ve sald›r›lar› ile yaflanan ölümler gerilimi çok artt›rm›fl, yaflananlar üzerinde Rum kesimi dünyaya var olan s›n›r›n ne kadar büyük
sorunlar do¤urdu¤unu göstermeye çal›flm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006, s.615-617).
1993-1996 döneminde, K›br›s sorunu, K›br›s Rum Kesimi’nin 1990 y›l›ndaki AB
tam üyelik baflvurusunun bir sonucu olarak farkl› bir boyut alm›flt›r. Birlik üyesi olman›n avantaj›yla Yunanistan’›n Türkiye’ye karfl› eli güçlenmifl, K›br›s politikas›n›n
belirlenmesinde belirleyici olmas›n›n yan›nda izledi¤i politika ile Türkiye-AB iliflkilerindeki gerginli¤in de temel nedenlerinin bafl›nda yer alm›flt›r. Bu dönemki en
önemli geliflmelerden biri 1994 y›l›nda yaflanm›flt›r. Bilindi¤i gibi, AB (o zamanki
ad› ile Avrupa Toplulu¤u) aras›nda 1973’te yap›lan Ankara (Ortakl›k) Anlaflma-
71
72
Türk D›fl Politikas›-II
s›’n›n 5. maddesi ile K›br›s’› bir bütün olarak görmekte ve adadaki iki toplumu eflit
kabul etmekteydi. Bu anlaflma, K›br›s Türk taraf›n›n da kendi belgeleriyle birli¤e
ihracat yapabilme olana¤› sa¤lamaktayd›. Ancak K›br›s Rum Yönetimi, BM kararlar›n› gerekçe göstererek ‹ngiltere’de bu uygulama aleyhine dava açm›fl, ard›ndan
Adalet Divan›’na (AD) intikal eden davada AD, AB ülkelerine yap›lacak ihracatta
yaln›zca Ada’n›n yasal temsilcisi olan K›br›s Rum Kesimi’nin (K›br›s Cumhuriyeti)
belgelerinin geçerli olaca¤›n› belirterek K›br›s Türk Kesimi’nden AB’ye yap›lacak
ihracat›n, ancak Rum Kesimi’nin belgeleriyle yap›labilece¤i karar›na varm›flt›r.
Böylece Adalet Divan›, Güney K›br›s Rum Yönetimini, “K›br›s Cumhuriyeti” olarak
tan›m›flt›r. Adalet Divan›’n›n 5 Temmuz 1994’te ald›¤› bu kararla KKTC’ye ambargo uygulamas› bafllam›flt›r. Böylece, hem siyasi hem de ticari anlamda KKTC ve
Türkiye zor durumda b›rak›lm›fl, Türkiye’nin Gümrük Birli¤i konusundaki endifleleri de artm›flt›r. Bu durum, Türkiye’nin Gümrük Birli¤i’ne girmesi noktas›nda
KKTC ile kendi belgeleri üzerinden ticaretin yap›lmas›nda AB noktas›nda sorunlar›n yaflamas› anlam›na geldi¤i gibi Rum Yönetimine de tüm ticari kap›lar›n aç›lmas› ve Rum Yönetimi’nin tan›nmas› gibi bir durumu do¤urmufltur. Bu al›nan karar
yan›nda Yunanistan’›n çabas› sonucu Avrupa Parlamentosu ald›¤› kararla Türkiye’yi adada “iflgalci güç” olarak nitelemifl ve Rum Yönetimini “K›br›s Cumhuriyeti”
olarak tan›m›flt›r (Erdo¤an, 2006, s.115).
Türkiye’nin Gümrük Birli¤i süreci, Yunanistan’›n çabas› sonucu K›br›s sorunuyla iliflkilendirilmifltir. Türkiye, kendisinin üye olmad›¤› bir uluslararas› örgüte Rum
Yönetimi’nin üye olamayaca¤›n› belirtmekte ve Rum Yönetimi’nin AB’ye üyeli¤ine
karfl› ç›kmaktayd›. Ayr›ca K›br›s sorunun çözülmeden bir üyeli¤in de do¤ru olmayaca¤›n› belirtmekteydi. Yunanistan ise K›br›s’›n yer almad›¤› bir genifllemeyi veto
edece¤ini her vesilede dile getirmekteydi. Bu çaba, Konsey’in ald›¤› bir kararda
K›br›s’›n bundan sonraki genifllemeye dahil edilece¤ini yaz›l› olarak belirtmesini
sa¤lam›flt›r. AB ayr›ca, Türkiye’nin K›br›s’›n üyeli¤ine itirazdan vazgeçmesini, böylece Yunanistan’›n Gümrük Birli¤i noktas›nda Türkiye’ye karfl› engellemelerinin
ortadan kalkaca¤›, bunun Türkiye’nin üyelik yolunu da açaca¤› telkinleri yapmaktayd›. K›br›s’› AB’nin bir parças› yapmak isteyen birlik bunu her f›rsatta dile getirmifltir. 24 fiubat 1995’te yay›mlanan AB Baflkanl›k Önerisinde de K›br›s ile 1996
sonras›nda müzakerelere bafllanmas› konusunda AB’nin kararl›l›¤› belirtilmifltir.
AB’nin bu bask›s› ve Gümrük Birli¤i süreci, 1995 y›l›na gelindi¤inde Türkiye’nin
K›br›s konusunda yeni kararlar almas›na neden olmufltur. Türkiye, tüm itirazlar›na
ra¤men Rum Yönetimi’nin üyeli¤ini engelleyemeyece¤ini düflünerek Gümrük Birli¤i ve AB üyeli¤i üzerinden bir K›br›s pazarl›¤›na yönelmifltir. Bu durum K›br›s sorununda art›k AB’nin taraf oldu¤unun da kabulü anlam›na gelmektedir. Her ne kadar, Çiller hükümeti Türk kamuoyuna Türkiye’nin K›br›s politikas›nda de¤ifliklik
olmad›¤›n› dile getiriyor olsa da süreç içinde Türkiye Gümrük Birli¤ine kat›lm›fl,
Rum Yönetimi de bütün K›br›s’› temsil etti¤i varsay›larak AB üyesi olmufltur (Erdo¤an, 2006:116-119).
ORTA DO⁄U ‹LE ‹L‹fiK‹LER
1993-1996 y›llar› aras›nda Orta Do¤u ile iliflkilerde merkezi meseleyi Körfez Savafl› sonras› durum belirliyordu. Bu dönemde, Körfez Savafl› ile bölgeye yerleflen Çekiç Güç, Irak’a uygulanan ambargo ve daha önemlisi Kuzey Irak’ta ortaya ç›kan
boflluktan yararlanan PKK’nin etkinli¤ini artt›rmas› Türkiye’yi en çok etkileyen faktörler olmufltur. 17 Nisan 1993’te Cumhurbaflkan› Turgut Özal’›n beklenmeyen ölümü ard›ndan Süleyman Demirel’in Cumhurbaflkan› olmas›, Tansu Çiller’in ise ön-
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
ce DYP Genel Baflkan› ve ard›ndan da Baflbakanl›¤›, Türk d›fl politikas›nda da bu
paralel de¤iflimlerin yaflanmas›na neden olmufltur.
Turgut Özal’›n 1989-1993 aras›nda ABD ile yak›n iflbirli¤i politikas›, özellikle
1992-1993 döneminde baz› önemli tereddütler yaratm›flt›. Bunda Kuzey Irak’a
PKK’nin yerleflmesi ve eylemlerini art›rmas› kadar, Orta Asya-Kafkasya politikalar›nda Rusya faktörünün ABD taraf›ndan daha öncelikli olarak de¤erlendirilmesi de
önemli rol oynam›flt›r. Bu dönem, bir taraftan Türkiye’nin yeniden AB ile yak›n iflbirli¤ine yönelme düflüncelerinin canland›¤›, ama bir taraftan da PKK ile mücadelenin ülkenin en önemli gündem maddesi hâline geldi¤i ve d›fl politikan›n bu öncelik çerçevesinde gelifltirilmesine sahne oldu¤u bir dönemdir. Türkiye’nin teröröle mücadele konusunda izledi¤i politikalar ise baflta Almanya ve Yunanistan olmak
üzere özellikle Avrupa ülkelerinin tepkisine neden olmufltur. Irak-Türkiye iliflkilerinde de Körfez Savafl› sonras› durum d›fl›nda yaflanan terör sorunu iliflkilerde en
önemli yeri iflgal etmekteydi. Bu dönem, Irak’ta PKK’nin Celal Talabani ile yak›nlaflt›¤›, Mesud Barzani’nin ise Celal Talabani ile güç mücadelesinin artt›¤› bir dönemdir ayr›ca. Bu konjonktür içinde Türkiye, 1995 y›l›nda Kuzey Irak’a gerçeklefltirilen kapsaml› s›n›r ötesi harekâtta PKK ile mücadelede Barzani’nin deste¤i de
sa¤lanabilmifltir (Sönmezo¤lu, 2006:548-549). Asl›nda, Talabani ile Barzani aras›nda yaflanan çat›flmalar özellikle ABD’nin istemedi¤i bir durumdu. Irak’taki Kürt hareketinin bölünmüfllü¤ü ABD’nin sürdürdü¤ü Irak politikas›na zarar vermekteydi.
Bu yüzden ABD, Türkiye’yi de sürece müdahil ederek taraflar› Ankara’da bir araya getirmifltir. Ekim 1996 sonunda yap›lan toplant›ya Türk, ABD ve ‹ngiliz yetkililer ile KDP, KYP ve Türkmen temsilcileri kat›lm›flt›r. Türkiye böylece daha önceki
görüflmeler sürecinde “gözlemci” statüsündeyken flimdi “taraf” statüsüne geçmifl,
ayr›ca Türkmenleri de ilk kez Kuzey Irak’taki siyasal sürece dahil etmifltir. Ancak
sonraki dönemde KYP’nin PKK ile yak›nlaflmas› ve KDP’nin Türkmenlerin siyasal
sürece dahil edilmesinden ve etkin olma çabas›ndan rahats›z olmas› Türkiye’nin istedi¤i sonucu alamamas›na neden olmufltur. Türkiye’nin bu dönemki politikas›,
bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmaya çal›flmak, PKK’n›n buray› bir üst olarak
kullanmas›n› engellemek, Ba¤dat ile iflbirli¤ine gitmek, ‹ran ve Suriye’nin deste¤ini alarak bölgede bir Kürt devletinin oluflumunu engellemek, Kuzey Irak’taki Kürt
liderleri ile de iflbirli¤ini sürdürerek bölgede denetimini art›rmak olarak s›ralanabilir (Güzel,2008:264-266). Bu hedeflere ra¤men 1993-1996 döneminde Türkiye’nin
arzulad›¤› sonuçlar› elde etti¤ini söylemek güçtür. Somut olarak yaflanan olumlu
bir geliflme ise Kerkük-Yumurtal›k Boru Hatt›’n›n aç›lmas›yla ekonomik olarak Irak
ile iliflkilerin bir nebze olsun düzelmifl olmas›d›r.
1993-1996 döneminde, Türkiye-Suriye iliflkileri PKK terörü ve su sorunu etraf›nda flekillenmifl ve iliflkiler oldukça gergin geçmifltir. So¤uk Savafl sonras› en
önemli destekçi ve müttefiki olan Sovyetleri yitiren Suriye, ‹srail ve Türkiye ile ç›karlar›n› koruyacak bir politika için yeni aray›fllara girmifl, bir denge politikas› oluflturmak istemifltir. Buna ba¤l› olarak Suriye, ‹srail’e kafl› Arap Birli¤i’ni kullanmaya
çal›flm›fl; Yunanistan, ‹ran ve Ermenistan ile yak›nlaflarak Türkiye’ye kafl› denge
politikas› gütmüfltür. Ayr›ca Suriye, PKK terör örgütüne aç›k bir flekilde destek olmaya devam etmifltir. Örgüte ait önemli e¤itim kamplar›n›n bu ülkedeki varl›¤› ve
terör örgütü lideri Abdullah Öcalan’›n Suriye’de ikamet etmesine izin verilmesi bunun somut göstergesi olmufltur. Türkiye’nin bu dönemde Suriye’den temel beklentisi PKK’ye verilen deste¤i sona erdirmesiydi. Türkiye’nin bunun karfl›l›¤›nda elindeki en önemli kozu, Suriye’nin son derece hayati ihtiyac› olan ve Türkiye üzerinden giden su kaynaklar› olmufltur. Örne¤in 1995-1996 y›llar›nda Türkiye’nin kendi
topraklar›nda, Suriye’ye yak›n olan bir bölgede, F›rat’›n üzerinde su ak›fl›n› dene-
73
74
Türk D›fl Politikas›-II
tim alt›na almak için Birecik Baraj› inflas› iliflkileri daha da germifltir. Hatta konu
Arap ülkelerinin de gündemine getirilmifl ve Türkiye bu konuda elefltirilmifltir. Oysa bu baraj gerek Suriye gerekse Irak’a mevsimlik etkilerden uzak olarak sürekli ve
belli oranda su verme imkân› sunmaktad›r. Bu durum, ülkeler aras› güvensizli¤in
ne kadar büyük oldu¤una önemli bir örnektir. Su konusundaki tart›flma geçmiflte
oldu¤u gibi 1993-1996 y›llar›nda da sular›n Suriye ve Irak’›n iste¤i do¤rultusunda
taksim edilmesi mi yoksa Türkiye’nin iste¤i do¤rultusunda tahsis edilmesini gerekti¤i üzerinden gitmifltir (Sönmezo¤lu, 2006:559-566). Ne yaz›k ki 1993-1996 döneminde de sorunlar› çözme ve iliflkileri düzeltme noktas›nda bir sonuca var›lamam›flt›r. ‹leriki süreçte, Türkiye-Suriye iliflkileri PKK’n›n Suriye s›n›rdan artan eylemlili¤in artmas›yla iyice gerilecek ve ancak Türkiye’nin yo¤un bask›s› ve askerî müdahale tehdidi sonucu 1998’de Abdullah Öcalan’›n Suriye’den gönderilmesinden
sonra bir nebze olsun yumuflayacakt›r.
1993-1996 döneminde Türkiye-‹ran iliflkileri, geçmiflin izleri ve rekabetini tafl›maktad›r. Her fleyden önce Türkiye, ‹ran’›n düflman› olan ABD ile müttefiktir, ayr›ca iki ülkenin rejimlerinin farkl›l›¤› ayr› bir rekabet ve yaklafl›m oluflturmaktad›r.
Bu y›llarda ülke içinde de yo¤un olarak “siyasal ‹slam” konusunu tart›flan Türkiye’deki sivil-askerî bürokrat ve baz› siyasi oluflumlar, ‹ran’› Türkiye’ye kendi rejimini ihraç etmeye çal›flmakla suçlamakta, ‹slami teröristleri destekledi¤ini iddia etmekte; ‹ran ise Türkiye’nin rejim muhaliflerini korudu¤unu söylemektedir. Ayr›ca,
Türkiye, ‹ran’daki Azeri Türklerinin önemli bir destekçisi olarak alg›lanmakta bu
nokta bir tehdit olarak görülmekte Türkiye de ‹ran’a ülkesinde PKK varl›¤›na izin
verdi¤ini ve ›srarlara ra¤men bunu engellemedi¤i elefltirifli getirmektedir. ‹ran, asl›nda bölgede bir Kürt devletinin kurulmas›na karfl› olmak konusunda Türkiye ile
çok benzer bir politikaya sahip olsa da PKK kart›n› kullanmaktan da çekinmemifltir. ‹ran ile Türkiye, So¤uk Savafl sonras›nda Kafkasya ve Orta Asya’da da ciddi bir
rekabet hâlinde olmufltur. Yeni ba¤›ms›zl›¤a kavuflmufl ‹slam dinine mensup halk›n ço¤unlukta yaflad›¤› devletler üzerinde iki devletin çekiflmesi görülmüfltür. Bu
ba¤lamda, ABD-Türkiye-Azerbaycan blo¤una karfl›n Rusya-‹ran-Ermenistan bloku
oluflmufltur (Sönmezo¤lu, 2006:570-571). ‹ran dini yönden Orta Asya’da kurulan
ço¤unlu¤u Müslüman devletleri etkilemeyi istemifl olsa da aradaki mezhepsel farkl›l›k yüzünden baflar›l› oldu¤u söylenemez. Türkiye ise sadece dinî de¤il, kültür ve
etnik olarak da yak›n oldu¤u bu ülkelerle ‹ran’a k›yasla çok daha etkin olmufltur.
Bu anlamda Türkiye’nin ABD ve AB’den, hatta Rusya’dan bile bu konuda ‹ran’a
göre daha fazla destek ald›¤› söylenebilir.
‹ran ile yaflanan bu rekabet ve ortaya ç›kard›¤› güvensizli¤e ra¤men, iliflkileri
normallefltirmek için ad›mlar da at›lm›flt›r. Örne¤in 1993 y›l›nda iki ülke, bir di¤erine düflmanl›k güden bir örgütü topraklar›nda bar›nd›rmayaca¤›na iliflkin bir anlaflma yapm›flt›r. 1995 y›l›nda ise sosyal ve kültürel alanda iliflkilerin gelifltirilmesine karar verilmifltir. Ancak bu ikili iliflkileri gelifltirme çabas›n›n yeterli olmad›¤›n›
söylemek gerek. 1996 y›l›na gelindi¤inde baz› ‹ranl› diplomatlar›n Çetin Emeç’in
öldürülmesiyle iliflkili oldu¤u tart›flmas›, ard›ndan Türkiye ile ‹srail aras›nda Askeri E¤itim ve ‹flbirli¤i Anlaflmas›’n›n yap›lmas›, iki ülke aras›ndaki iliflkileri germifltir.
1996 y›l› ortas›nda REFAHYOL koalisyonu ile baflbakan olan Necmettin Erbakan
döneminde karfl›l›kl› ziyaretlerle bu gerilim azalt›lmaya çal›fl›ld›ysa da PKK’nin ‹ran
üzerinden sald›r›lar›na devam etmesi, Refah Partisi taraf›ndan organize edilen Ankara-Sincan’daki Kudüs Gecesi’nde ‹ran Büyükelçisi’nin Türk d›fl politikas›na iliflkin elefltirileri iliflkileri iyice sorunlu hâle getirmifltir (Sönmezo¤lu,2006:574-573).
Bu dönemde ‹ran ile iliflkilerdeki önemli bir geliflme de 1996 y›l›nda yap›lan do¤al
gaz anlaflmas›d›r. Bu durum, Türkiye’nin, enerji noktas›nda Rusya’ya olan ba¤›m-
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
l›l›¤›n› azaltma çabas› olarak görülebilir. ABD’nin ise bu anlaflmadan rahats›z oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
Türkiye-‹srail iliflkileri özellikle I. Körfez Savafl› sonras› h›zla geliflme göstermifltir. Bu dönemde de ‹srail ile iliflkiler, Türkiye-ABD iliflkilerinden ba¤›ms›z olmam›flt›r. ‹liflkilerin eskiye nazaran daha h›zl› geliflmesinin nedenleri flu flekilde s›ralanabilir: Öncelikle, Türkiye, ‹srail ile iliflkilerini gelifltirerek ABD’de Türkiye lehine bir etki yarataca¤›na inanm›flt›r. Zaten ABD de bölgede ittifak halinde oldu¤u
bu iki devletin yak›nlaflmas›n› istemektedir. Bunun yan›nda, özellikle 1993 y›l›nda
Oslo’da ‹srail ile Filistin Kurtulufl Örgütü’nün (FKÖ) genifl kapsaml› bir bar›fl anlaflmas›n› kabul ederek, bar›flç› yollarla çözüm giriflimlerini artt›rmas› Filistin lehine
tutum izleyen Türkiye’nin ‹srail ile art›k bu konu yüzünden daha az gerilim yaflamas›n› sa¤lam›flt›r. PKK’nin Türkiye’nin komflular›ndan destek görmesi ve ülkede
‹ran destekli radikal ‹slam’›n güç kazanaca¤› endiflesi ‹srail ile yak›nlaflman›n baflka bir nedenidir. Bu vesile ile iki ülke aras›nda 1993-1996 y›llar›nda üst düzey ziyaretler artm›fl ve çeflitli konularda iflbirli¤ine gidilmifltir. Türk Fantom uçaklar›n›n
modernizasyonu ‹srail’e verilmifl, 1996 y›l›nda Askeri E¤itim ve ‹flbirli¤i Anlaflmas›
imzalanm›flt›r. Bu dönemdeki sembolik de olsa en önemli olaylardan biri Cumhurbaflkan› S.Demirel’in Kudüs’e giderek ‹srail’i ziyaret etmesidir. Bu, bir Türk Cumhurbaflkan›n›n bu ülkeye gerçeklefltirdi¤i ilk ziyaret olmufltur. Bu ziyaret s›ras›nda
iki ülke aras›nda Serbest Ticaret Anlaflmas› da imzalanm›flt›r. ‹kili iliflkilerdeki geliflme Refah Partisi’nin de içinde bulundu¤u REFAHYOL Hükümeti döneminde de
sekteye u¤ramam›fl, çeflitli iflbirli¤i anlaflmalar› yap›lm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006,
s.578-584). Türkiye, ‹srail ile yap›lan iflbirli¤i anlaflmalar›n›n, ABD ile yap›lacak ticareti de gelifltirece¤ini düflünmüfltür. ABD, ithalatta Türkiye’yi çeflitli alanlarda k›s›tlam›fl oldu¤undan o dönem bu iyi bir çözüm yolu olarak görülmüfl, 1996 y›l›nda ‹srail ile yap›lan Serbest Ticaret Anlaflmas› ile baflta tekstil ürünleri olmak üzere ‹srail üzerinden ABD’ye ihracat yapma olana¤›n› hedeflemifltir (Güzel, 2008:274).
Bu dönemde ‹srail ile iliflkiler çok iyi seyretse de yine de iki ülkenin her konu da
anlaflt›¤› söylenemez. Bu dönemde, Irak yönetimini düflman olarak gören ‹srail,
bölgedeki ayr›l›kç› Kürt guruplar›n› desteklemifltir. Türkiye ise bölgedeki PKK faaliyetlerinden dolay› ‹srail’in bu tavr›ndan rahats›z olmufl ancak ‹srail izledi¤i bu
politikadan vazgeçmemifltir.
1993-1996 aras›nda Türkiye’nin ‹srail ile iliflkileri baflta olmak üzere d›fl politikada yaflananlar›n Türk iç politikas›nda yaflanan “krizle” yak›ndan iliflkili oldu¤u
aç›kt›r. Ülkede “siyasal ‹slam” olarak nitelenen hareketler ve Refah Partisi’nin
1990’lardan itibaren yükselifle geçifli ile birlikte, siyasetin en önemli konusu Cumhuriyet-Laiklik konular› çevresinde geliflmifl, bu da d›fl politikaya büyük ölçüde
yans›m›flt›r. O y›llarda büyük ölçüde askeri bürokrasinin etkisi alt›nda iç ve d›fl politikay› belirleyen ve Hükümete öncelikli olarak tavsiye niteli¤inde olan Milli Güvenlik Kurulunun ald›¤› pek çok karar, asl›nda dönemin Hükümeti ve Baflbakan›
Erbakan’›n istekleri ile uyuflmuyordu. 28 fiubat 1996’da Milli Güvenlik Kurulu kararlar› ile Türkiye’de iç politikada yaflanan ve etkisi uzunca süre devam edecek
olan “28 fiubat Süreci”nde al›nan kararlar ile ‹ran ve Suriye’ye karfl› ‹srail (ve do¤al
olarak ABD) ile iflbirli¤i öncelikli bir politika olarak benimsenmifl ve bu politika
dönemin Hükümetlerince sürdürülmeye devam etmifltir.
75
76
Türk D›fl Politikas›-II
RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Rusya ile ‹liflkiler
So¤uk Savafl sonras› Türkiye-Rusya iliflkilerinin, ikili iliflkilerin yan› s›ra Kafkaslar,
Orta Asya, Balkanlar ve Orta Do¤u politikalar› çerçevesinde ele al›nmas› gere¤i
aç›kt›r. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda yeniden bölge ve dünya politikas›nda etkili olmak için mücadele eden, bir taraftan da ekonomisini reforme etmeye çal›flan Rusya Federasyonu ile Türkiye’nin ç›karlar› aras›nda uzlaflan noktalar
kadar, uzlaflmayan pek çok husus da bulunmaktad›r. 1990 sonras›nda bölgede ç›kan hemen her krizde Türkiye ve Rusya Federasyonunun farkl› politik tercihlerde
bulundu¤u gözlenmifltir. Özellikle Bosna Savafl›, Çeçenistan sorunu, Ermenistan
sorunu, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki güç mücadelesi bu dönem içinde say›labilecek örneklerdir.
Sovyetler Birli¤i da¤›ld›ktan sonra, Kafkaslarda ve Orta Asya’da ortaya ç›kan yeni durum Türkiye’nin bölgedeki etkisinin belirgin bir biçimde artaca¤›na dair genel
bir beklenti yaratm›flt›r. ABD baflta olmak üzere Bat› dünyas› da o dönemde Rusya
ve ‹ran yerine Türkiye’nin bölgede öncü rol üstlenmesine sempati ile bakm›fl, zaman zaman da destek olmufltur. Bu atmosfer içinde Türkiye’deki politikac›lar› da
büyük bir özgüven ve heyecanla “Gelecek yüzy›l Türklerin yüzy›l› olacakt›r” (Turgut
Özal) ya da “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne bir Türk dünyas›” (Süleyman Demirel) söylemlerini dile getirmifllerdir. Türkiye’nin bölgede etkin rol oynad›¤› 1990-1993 aras›nda önemli geliflmeler yaflanm›fl ve “Türk Modeli” s›kça tekrarlanan kavramlardan
olmufltur. Bu yeni ülkelerin yönetim biçimleri, alfabeleri, d›fl iliflkileri vb. pek çok
konuda Türkiye’ye öykündükleri gözlenmifl, Türkiye bu bölgenin yeni elitlerinin
yetifltirilmesinde öncü rol oynamak için 10 bin üniversite ö¤rencisine burs vermifl
ve hem bölgesel hem de ikili iliflkiler ola¤anüstü yo¤un biçimde sürdürülmüfltür.
Bakü-Ceyhan Boru Hatt› projesi gibi son derece heyecan verici pek çok proje bu
dönemde gündeme gelmifl, sembolik bafllang›çlar yap›lm›flt›r. Türkiye’nin bölgeye
özgü bu politikalar› özellikle ABD taraf›ndan ciddi bir biçimde teflvik edilmifltir.
Ancak, Türkiye’nin Kafkaslar-Orta Asya politikas›ndaki hedefleri ile kaynaklar
aras›ndaki dengesizlik kendini k›sa bir süre içinde belli etmeye bafllam›flt›r. Bunun
yan›nda, ABD Rusya Federasyonu’nun bölgede vazgeçilmez bir oyuncu oldu¤unu
ve ona ra¤men yürütülecek politikalar›n bölgeyi daha da istikrars›zlaflt›raca¤›, radikal ‹slam’›n yükselebilece¤i gibi görüfllerden hareketle ciddi bir stratejik de¤iflikli¤e gitmifltir. ABD’nin bu karar›nda SSCB’den do¤an yeni ülke yönetimlerinde eski SSCB ekiplerinin etkin rol almas› da etkili olmufltur. Ad›na “Russia First” denilen bu politika çerçevesinde ABD, Rusya ile iflbirli¤ini öncelikli politikalardan birisi olarak belirlemifltir. Bu da do¤al olarak en çok Türkiye’nin bölgedeki rolünü etkilemifltir. Bat›, bölgede etkin olabilmek için öncelikle Rusya ile iliflkilerin iyi olmas› ve Rusya’n›n Bat›’n›n ekonomik anlay›fl›na yani daha liberal ve aç›k bir ekonomiye dönüflmesine katk› sa¤lanmas›na ba¤l› olaca¤› görülmüfltür. Bu süreç içinde
Türkiye ise Orta Asya’da art›k bekledi¤i deste¤i bulamaz olmufltur.
Rusya, So¤uk Savafl sonras›nda her ne kadar art›k Bat›’ya ve NATO’ya daha yak›n bir politika izlese ve eski gücünde olmad›¤› düflünülse de Kafkasya ve Orta Asya’ya arkas›n› dönmemifl, bölgede öngörülen bofllu¤a mahal vermemifltir. Bu noktadaki en önemli ad›m hiç kuflkusuz 1991 y›l›nda Ukrayna, Beyaz Rusya ile temellerini att›¤› Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’dur (BDT). Bu devletlerin yan›na, süreç
içinde Azerbaycan, Ermenistan, K›rg›zistan, Moldova, Özbekistan, Kazakistan ve
Tacikistan da eklenmifltir. Türkmenistan ise gözlemci statüsünde kat›lm›flt›r. Daha
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
önce toplulu¤un üyesi olan Gürcistan ise 2008 y›l›nda Güney Osetya’da ç›kan savaflta Rusya ile yaflad›¤› çat›flma ve gerilim yüzünden topluluktan ayr›lm›flt›r.
BDT’nin kurulmas› eski federasyon ülkelerinin neredeyse tümünün ayn› çat› alt›nda toplamas›n› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca Rusya, 1993 y›l›nda “yak›n çevre” kavram›n› ortaya atm›fl ve bölge ülkelerine yönelik öncelikli bir politikay›, stratejik olarak benimsemifl, bunu yeni “Rus Askeri Doktrini”ni ilan ederek sürdürmüfltür. Rusya,
bu sayede ekonomik, kültürel ve sosyal etki alan›n› koruyabilmifltir. Ülke güvenli¤ine iliflkin s›n›rlar› da bu çabalar›yla eski Sovyetler Birli¤i s›n›rlar›ndan bafllatm›flt›r. Böylece, Rusya, kendine karfl› yap›lan eylemleri kontrol edebilmekte, s›n›rlar›
d›fl›nda kalan Rus nüfusunun himayesini sürdürme imkân› bulmaktad›r. Rusya izledi¤i bu politika ile bölgenin enerji kaynaklar›n›n de¤erlendirmesinde de kendine ayr›cal›kl› bir yer edinmifltir (Sönmezo¤lu, 2006:692-693).
Türkiye ile Rusya, bu y›llarda çeflitli politikalarda farkl›, hatta çat›flmal› pozisyonlar alm›fllard›r. Bunlar›n içinde Bosna ve Çeçenistan sorunlar› özel yer tutmufltur.
Ayr›ca Rusya’n›n Ermenistan, Suriye ve Yunanistan ile kurdu¤u yak›n iliflkiler Türkiye taraf›ndan kayg› ile izlenmifltir. Rusya’n›n Suriye’ye silah sa¤lamaya devam etmesi, K›br›s Rum Kesimine S-300 füzeleri satma teflebbüsü ve Ermenistan’da askerî
üs kurmas›, iliflkilerde ciddi sorunlar yaratmaktayd›. Ayr›ca, 1995 y›l›na gelindi¤inde Yunanistan ile askerî anlaflmalar imzalayan Rusya ile PKK meselesi yüzünden de
sorunlar yaflanm›flt›r. Rusya, Türkiye’nin ayr›l›kç› Çeçen lider ve örgütlere gayriresmî de olsa destek verdi¤i gerekçesiyle, PKK’nin ve ba¤l› örgütlerin Rusya’da faaliyet göstermesine göz yummufl, 1994 y›l›nda, Moskova’da “Kürdistan Tarihi” ad›yla
bir konferans düzenlenmesine, ard›ndan bir “Kürt Evi” aç›lmas›na izin vermifltir.
Türkiye diplomatik yollardan buna tepki göstermifl, Rusya gerekli hassasiyeti gösterece¤ini ve ayn›s›n› Çeçenistan konusunda Türkiye’den bekledi¤ini belirtmifltir.
1995 y›l›na gelindi¤inde ise iki ülke Terörizmi Önleme Protokolü’nü imzalam›fl, ancak PKK’nin ülkede faaliyetleri yine de devam etmifl, 1995 y›l›nda “Sürgündeki Kürt
Parlamentosu”nun Rusya alt meclisi Duma taraf›ndan desteklenerek Moskova’da
toplanmas›na izin verilmifltir. Burada dikkat edilmesi gereken Türkiye’nin Çeçenistan konusunda daha dikkatli hareket etmesiyle Rusya’n›n PKK kart›n› ön plana ç›karmamas›n›n paralel seyir izlemifl olmas›d›r (Sönmezo¤lu, 2006:707-708).
Çeliflkili gibi dursa da gerek Orta Asya’daki rekabet gerekse bahsi geçen konulardaki endifle ve ortaya ç›kan güvensizlik ticari iliflkilere yans›mam›fl, aksine ticaret hacmi h›zla artm›flt›r. Örne¤in, bavul ticareti olarak adland›r›lan ticaret flekli çok
büyük bir hacme sahip olmufltur. Öyle ki Türkiye Orta Do¤u’da Rusya’n›n en
önemli orta¤› hâline gelmifltir. Ülke liderleri ve üst düzey yetkililerin karfl›l›kl› ziyaretleri artm›fl, bu dönemde Enerji ve ‹flbirli¤i Genel Çerçeve Anlaflmas›, Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas›, Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas›na
‹liflkin Anlaflma ile ikili iliflkiler gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006:694).
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ‹liflkiler
Berlin Duvar›n›n 9 Kas›m 1989’da y›k›lmas› ile art›k geri dönüflü olmayaca¤› belli
olan yeni de¤iflim sürecinde Türkiye özellikle bölgesindeki geliflmeler konusunda
öncü olmaya çal›flt›. Bu çerçevede SSCB’den ayr›larak ba¤›ms›zl›k yolunda ad›mlar
atan ve ço¤unlukla “Türk Cumhuriyetler” ad› verilen yeni devletlerin ba¤›ms›zl›k
süreçlerine destek olmaya çal›flan Türkiye, 1991’de pefl pefle ba¤›ms›zl›klar›n› ilan
eden bu ülkeleri ilk tan›yan devlet oldu. Kuflku yok ki daha önce tarihsel-co¤rafi
birliktelik olmasa da etnik, kültürel ve dinî nedenlerle bölgede özel ve prestijli bir
yeri olan Türkiye’nin etkinli¤i de yüksek düzeyde gerçekleflti.
77
78
Türk D›fl Politikas›-II
Türkiye’nin bölgedeki yeni oluflum içinde liderlik rolüne yönelmesi sadece
Türkiye’nin arzusu olarak gerçekleflmedi. Hatta dönemin koflullar› içinde bu rolün daha çok baflta ABD olmak üzere di¤er Bat›l› güçler taraf›ndan Türkiye’ye uygun görüldü¤ü ve Türkiye’nin bu konuda cesaretlendirildi¤i bilinmektedir. Bölgede baflta Türk Cumhuriyetler olmak üzere di¤er yeni ba¤›ms›z ülkelerin “Türkiye
modelinde”, yani Bat› ile bar›fl›k, demokrasi ve piyasa ekonomisine aç›k, “radikal
‹slam”a izin vermeyecek bir “model” Bat› için son derece önemliydi. Türkiye,
Irak’›n Kuveyt’i iflgali ile bafllayan süreçte ABD ile yak›n bir iflbirli¤ini tercih etmifl,
geliflmelerin bütün bölgede önemli de¤iflimler yarataca¤›n› ve bu konuda ABD’nin
tek süper güç olarak varl›¤›n›n belirleyici olaca¤›ndan hareketle ABD ile iliflkilerine özel önem veriyordu. Türkiye’nin Orta Asya-Kafkasya politikas›nda da bunun etkisi aç›kt›.
Türkiye, soydafl gördü¤ü bu topluluklar için kendini önemli bir model olarak
görmekte, Bat› da bu konuda özellikle ‹ran kökenli bir tehdide karfl› Türkiye’yi
desteklemekteydi. Türkiye bu ba¤lamda bölge ile iliflkilerini daha düzenli bir biçimde yürütebilmek için Bakanlar Kurulunun 24 Ocak 1992 tarihli karar›yla bugünkü ad› Türk ‹flbirli¤i ve Koordinasyon Ajans› Baflkanl›¤› (T‹KA) olan kuruluflu,
Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ard›ndan Türk Cumhuriyetleri’nin yeniden yap›lanma, uyum ve kalk›nma ihtiyaçlar›na cevap vermek amac›yla kurmufltur. Ard›ndan
Azerbaycan, Kazakistan, K›rg›zistan, Özbekistan, Türkiye ve Türkmenistan’›n Kültür Bakanlar›’n›n ‹stanbul ve Bakü’de bir araya gelerek kültürel iflbirli¤i yapmay›
kararlaflt›rmas›ysa, 12 Temmuz 1993 tarihinde Almat›’da yap›lan toplant›da Türk
Kültür ve Sanatlar› Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) kurulmufltur. Bu anlaflmayla oluflturulan TÜRKSOY teflkilat›na daha sonra gözlemci üye ülke statüsüyle Rusya Federasyonu’na ba¤l› Altay Cumhuriyeti, Baflkurdistan Cumhuriyeti, Hakas Cumhuriyeti, Saha (Yakut) Cumhuriyeti, Tataristan Cumhuriyeti, Tuva Cumhuriyeti ile
Moldova Cumhuriyetine ba¤l› Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi ve Kuzey K›br›s Türk
Cumhuriyeti de kat›lm›flt›r. Ayr›ca Türk Eximbank bölgedeki Türk yat›r›mlar›n›
desteklemek için katk› sa¤lamaya bafllam›flt›r. Sonraki süreçte, TRT bölgeye yönelik yay›na bafllam›fl, Türk Hava Yollar› (THY) sefer say›lar›n› artt›rm›flt›r. Aral›klarla, bölge ülkeleriyle toplant›lar düzenlemifl, bir Türk Ortak Pazar›’ndan söz edilmeye bafllanm›flt›r.
Türkiye bölgeye yönelik olarak özellikle 1993’e kadar çok aktif bir politika izledi. Bu konuda zaman zaman önemli baflar›lar elde edildi¤i de söylenebilir. Azerbaycan’›n Türkiye’den esinlenerek Latin alfabesine geçmesi, Türk Cumhuriyetlerden
binlerce üniversite ö¤rencisine burs verilerek Türkiye’ye getirilmesi, Bakü-Ceyhan
boru hatlar›n›n planlama çal›flmalar›, pek çok alanda ikili ve bölgesel anlaflmalar›n
yap›lm›fl olmas› son derece önemli geliflmelerdi. Ancak bu politikalar›n sürdürülebilmesinde k›sa zamanda önemli sorunlarla karfl›lafl›ld›. Bir taraftan Türkiye’nin
kaynaklar›n›n s›n›rl› olmas› ve ülke içinde yaflanan ciddi siyasi kriz bölgede etkin
olmay› daha bafl›ndan zorlaflt›r›rken öte taraftan bölge üzerinde etkili olan di¤er
güçlerin politikalar›ndaki de¤iflimler, sürdürülebilir-istikrarl› bir Orta Asya-Kafkasya
politikas›n› zorlaflt›rm›flt›r. Türk Cumhuriyetlerinin kendi içlerindeki sert iktidar mücadelesi ve Rusya Federasyonu’nun bu ülkeler üzerinde -k›sa bir bocalama sürecinin ard›ndan- kurdu¤u hegemonya da Türkiye’nin hareket alan›n› daraltm›flt›r. Bölgedeki hâkimiyetini kaybetmek istemeyen ve bölgeyi arka bahçesi gibi gören Rusya’n›n BDT’yi kurarak bu ülkeleri tekrar bir araya getirmesi; askerî, ekonomik ve siyasi iflbirliklerinin yo¤unlaflt›r›lmas›, yeni devletlerin d›fl iliflkilerinde etkili olmas› ve
en önemlisi Türkiye’yi kendisine bir rakip olarak alg›lamas› da 1990’lar›n bafl›ndaki
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
heyecan› törpüleyen unsurlar olmufltur. Belki de en önemli husus, ABD’nin Türkiye’ye verdi¤i deste¤i 1993 sonras›nda Rusya ile dengeleme çabas› olmufltur. ABD
bölgede Rusya’n›n etkinli¤i olmaks›z›n çok daha büyük riskler oluflaca¤›ndan hareketle Orta Asya-Kafkasya politikas›nda çok ciddi bir de¤iflikli¤e gitmifl, bu da öncelikle Türkiye’yi etkilemifltir. Bunun yan›nda Türkiye’nin “a¤abey” rolü üstlenme
söylemi de zaman zaman Bölge içinde tepkiyle karfl›lanm›flt›r.
Türkiye 1993 y›l›nda T.Özal’›n bölgeye yapt›¤› bir ziyaretin ard›ndan ani bir biçimde vefat etmesi sonras›nda oluflan yeni politik ortamda, bölgesel ve küresel geliflmeleri de dikkate alarak yeni bir politika gelifltirdi. Burada daha az duygusal, daha çok iflbirli¤ine yönelik ve Rusya’n›n da daha fazla dikkate al›nd›¤› politikalar
gündeme geldi. Örne¤in, 1992 y›l›ndakinin aksine, 1994 y›l›nda ‹stanbul’da gerçeklefltirilen “‹kinci Türk Zirvesi” eskiye göre daha gerçekçi temelde gerçekleflmifl,
ülkeler d›fliflleri, e¤itim, kültür alanlar›nda iflbirli¤ini gelifltirme karar› alm›fl, petrol
ve do¤al gaz hatlar›n› Türkiye üzerinden geçmesinden memnuniyet duyulaca¤›
belirtilmifl, Da¤l›k Karaba¤ konusunda Ermenistan’›n BM kararlar›na uymas› ve iflgal ettikleri topraklardan ç›kmas› istenmifltir. 1995’te Biflkek’te gerçeklefltirilen
“Üçüncü Türk Zirvesi” ve 1996 y›l›nda Taflkent’te gerçeklefltirilen “Dördüncü Türk
Zirvesi”nde ise iliflkiler duygusal atmosferini büyük ölçüde yitirse de özellikle ekonomik alanlarda daha da güçlendirilmifltir. Tüm bu zirvelerde dikkat edilen öncelik ise al›nan kararlarda ve faaliyetlerde Rusya’y› rahats›z edecek unsurlardan kaç›n›lmas› olmufltur (Sönmezo¤lu, 2006:735-736). Bu hassasiyet bile Rusya’n›n bölgedeki etki ve gücünü göstermesi aç›s›nda önemlidir. Rusya gücünü ve etkisini Ermenistan-Azerbaycan savafl›nda aç›k bir biçimde ortaya koymufltu.
Azerbaycan
Türkiye, 30 A¤ustos 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Azerbaycan’› ilk tan›yan ülke
olmufltur. “‹ki devlet bir millet” sözünün her iki tarafta da s›kça dile getirildi¤i bu
iliflkilerde 1992 y›l›nda Rusya yanl›s› olan devlet baflkan› Ayaz Muttalibov’un halk
gösterileri sonucu istifas› sonucu iktidara gelen Azerbaycan Halk Cephesi lideri
Ebulfeyz Elçibey döneminin pay› büyüktür. Bat› ve Türkiye yanl›s› bir politika izleyen ve “‹ki kardeflin yan yana ayr› devletler kurdu¤u nerede görülmüfltür. Azerbaycan ve Türkiye olarak en k›sa zamanda birleflmeliyiz” diyen Elçibey, hem Türkiye ile çok yak›n iliflkiler kurulmas› için çaba gösteriyor hem de Güney Azerbaycan olarak ifade edilen ‹ran’›n kuzeyindeki Azerilerle yak›n iliflki içinde olmaya çal›fl›yordu. Bu durum ‹ran ile Azerbaycan’›n iliflkilerini germifl, hatta ‹ran’›n, biraz da
bu nedenle Azeri-Ermeni mücadelesinde Ermenilere destek vermesiyle düflmanl›k
seviyesine ç›km›flt›r. Ermenistan’›n Rusya deste¤i ile Da¤l›k Karaba¤’› iflgal etmesi
üzerine Elçibey Haydar Aliyev’i Bakü’ye davet etmifl, ancak Aliyev’in gelmesi ile
Azerbaycan’daki siyasi atmosfer aniden de¤iflmifl ve Elçibey görevden uzaklaflt›r›lm›fl, yerine ise Ekim 1993’te Haydar Aliyev göreve gelmifltir. SSCB’nin yönetim kademesi ve KGB’den gelen Aliyev’in Elçibey yerine iktidara gelmesinde Rusya’n›n
bölgedeki etkinli¤inin bir baflka göstergesi olarak kabul edilmifltir. Rusya’n›n “Yak›n Çevre Doktrini” ad›n› verdikleri, eski Sovyet cumhuriyetlerine Rusya etraf›nda
birleflip yeni bir küresel güç merkezi yaratma ça¤r›s›n›n önemli muhataplar›ndan
birisi olan ama buna Elçibey döneminde fliddetle direnen Azerbaycan, H. Aliyev ile
birlikte radikal bir politika de¤iflikli¤ine gitmifl ve Aliyev’in iktidara gelmesinden
bir ay sonra Eylül 1993’te Azerbaycan Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’na (BDT) kat›lma anlaflmas› ve Rusya ile Ortak Güvenlik Anlaflmas› imzalam›flt›r.
79
80
Türk D›fl Politikas›-II
Foto¤raf 3.7
Ebulfeyz Elçibey
(1938-2000):
Azerbaycan’›n II.
Cumhurbaflkan›
Bölgede önemli bir siyasi aktör olma çabas›ndaki Türkiye’nin bölge içindeki en
önemli müttefiki Azerbaycan’a Ermenistan ile mücadelesinde do¤rudan askerî destek sa¤layamamas› ya da Devlet Baflkan› Elçibey’e “sahip ç›kamamas›” da asl›nda
güç dengelerinin ciddi bir biçimde de¤iflti¤inin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Aliyev’in Azerbaycan’›n›n en önemli “millî meselesi” Da¤l›k Karaba¤ konusunda Rusya’dan destek alamamas›, Türkiye ile iliflkilerin yeniden gelifltirilmesinde
önemli rol oynam›flt›r. Ancak E.Elçibey kadar heyecanla olmasa da H.Aliev ve
2003’te ölümünün ard›ndan yerine geçen o¤lu ‹lham Aliev dönemlerinde de Azerbaycan Türkiye ile iliflkileri önemsemifltir. Türkiye her dönem baflta Ermenistan
konusu olmak üzere Azerbaycan’› desteklemifl, iki ülke aras›ndaki yak›nl›¤› H.Aliyev’in de ifade etti¤i “iki devlet bir millet” slogan› ile pekifltirmifltir. 1993 Mart ay›nda anlaflma tasla¤› oluflturulan Bakü-Ceyhan boru hatt› da bu dönemin bir ürünüdür. Ancak ilk ad›mlar› 1989’da at›lan, 1993’te anlaflma tasla¤› oluflturulan hatt›n
ancak 2006’da tamamlanabilmifl olmas›, bölgedeki dengelerin ne kadar hassas ve
karmafl›k oldu¤unun da bir delili olarak görülebilir.
Azerbaycan, Türkiye ile iliflkilerini önemsemekle birlikte, 1995 ve 2009’da yaflanan iki önemli krizin iliflkilere olumsuz yans›d›¤› bilinmektedir. ‹ki ülke aras›ndaki en önemli k›r›lma 1995 y›l›nda H.Aliyev’e bir darbe girifliminde bulunulmas›
ve Elçibey’in tekrar iktidara getirilme giriflimidir. Bu eylemde Türkiye’den baz›
güçlerin dahil oldu¤una dair iddialar, iliflkilerde ciddi bir kriz ve güvensizlik yaratm›flt›r. Bu güvensizli¤i gidermek için dönem içinde çeflitli defalar ve düzeylerde Türkiye’den Azerbaycan’a üst düzey ziyaretlerde bulunulmufl, H.Aliyev’in
1997’de Türkiye’yi ziyareti sonras› bu kriz büyük ölçüde afl›lm›flt›r. Aralar›nda
Stratejik Ortakl›k Deklarasyonu’nun da bulundu¤u 7 belgenin imzaland›¤› bu ziyarette iliflkilerin eski ray›na oturdu¤u söylenebilir (Sönmezo¤lu, 2006:711-713).
‹kili iliflkilerde yaflanan ikinci önemli kriz ise Türkiye-Ermenistan iliflkilerinin gelifltirilmesi çabalar›na yönelik olarak Azerbaycan’dan gelen fliddetli tepkilerle yaflanm›flt›r. Ermenistan’›n Da¤l›k Karaba¤ iflgalini sona erdirmeden, Türkiye’nin Ermenistan ile herhangi bir iliflki kurmas›n› istemeyen Azerbaycan, 11 Ekim 2009’da
‹sviçre’de imzalsanan “Türkiye ile Ermenistan aras›nda
diplomatik iliflki kurulmas›na dair protokol”ü protesto
etmifl ve iliflkiler ciddi bir kriz dönemine girmifltir. Söz
konusu protokolün yaflama geçirilememesinde Türkiye’nin Azerbaycan ile iliflkileri önemli rol oynam›flt›r.
Sonuç olarak iki ülke aras›nda Azerbaycan’›n kuruluflundan beri iliflkiler birkaç istisna hariç iyi bir seyir
izlemifltir. Ancak süreç içinde görünen, iliflkilerin sadece iki ülkenin istek ve beklentilerine göre flekillenmedi¤idir. Hem küresel güç ABD’nin tavr›, hem Rusya ve
‹ran gibi iki güçlü bölge ülkesinin varl›¤›, iki ülke ile
iliflkilerin belirli bir dengede yürütülmesini gerekli k›lm›flt›r. Bu durum iki ülkenin Ermenistan konusundaki
politikas›nda etkisini göstermifltir.
Ermenistan
1993-1996 dönemi, Ermenistan ile Azerbaycan aras›ndaki çat›flmalar›n devam etti¤i ve bar›fl yollar›n›n arand›¤› bir dönemdir. 1993 y›l›nda Ermenistan’›n Kelbecer’i
iflgali ile Türkiye bu ülkeye giden her türlü yard›m›n kendi s›n›rlar› içinden geçme-
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
sini engellemifltir. Ayn› y›l içinde Türkiye konuyu BM Güvenlik Konseyi’ne de tafl›m›fl ve Azeri topraklar›ndaki iflgalci kuvvetlerin acil bir flekilde geri çekilmesi karar›n› ç›kartm›flt›r. Türkiye gerek ülke ç›karlar› gerekse etnik ve kültürel, tarihsel
ba¤lar› nedeniyle Azerbaycan yan›nda yer al›rken yaflanan savaflta Rusya, Ermenistan’› desteklemifltir. Süren savafl›n son bulmas› için 1992, 1993 ve 1994 y›llar›nda
ateflkes anlaflmalar› imzalanm›fl olsa da ne yaz›k ki savafl durmam›flt›r. Ermenilerin,
Azeri topraklar›n›n yüzde yirmisini iflgal etmesi ve Nahç›van’a do¤ru ilerlemesi
üzerine Türkiye 1921 Kars anlaflmas›ndan do¤an garantörlük hakk›n› kullanabilece¤inden bahsetmifl, hatta bölgeyi korumak için asker gönderilmesi bile tart›fl›lm›flt›r. Bunun üzerine, dönemin BDT ordular› komutan› Rus Mareflali Yevgeny Shaposhnikov böyle bir müdahalenin üçüncü dünya savafl›na neden olabilece¤i tehdidinde bulunmufltur (Sönmezo¤lu, 2006:716-717). Bu dönemde son olarak 1996
y›l›nda Türkiye’nin giriflimleri ve M‹NSK Grubu’nun katk›s›yla taraflar bir araya gelmifl, Azerbaycan’›n Karaba¤ konusunda tavizler vermesine ra¤men bir anlaflma
sa¤lanamam›fl ve 1993-1996 döneminde çözülemeyen bu sorun, günümüze kadar
süregelmifltir.
Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki iliflkilerde Ermenistan kuruldu¤undan beri
var olan bir önemli sorun “Ermeni Soyk›r›m›” meselesidir. Bu mesele, 1991 y›l›nda
ba¤›ms›z Ermenistan’›n ilk baflbakan› olan Levon Ter Petrosyan iktidar› döneminde dile getirilmifl olsa da Türkiye ile iliflkileri normallefltirme politikas› nedeniyle
çok ön plana ç›kart›lmam›fl, bu do¤rultuda Taflnak hareketi k›s›tlanm›fl, diasporan›n etkisini azalmaya çal›flm›fl, PKK faaliyetlerini yasaklam›flt›r (Sönmezo¤lu,
2006:720). Ancak hem diasporan›n etkisi ile “soyk›r›m” konusunun yeniden canland›r›lmas› hem de Ermenistan-Azerbaycan savafl›, iliflkileri daha da kötülefltirmifltir. 1996 y›l›nda Robert Koçaryan’›n iktidara gelmesiyle ise özellikle soyk›r›m meselesi noktas›nda Türkiye’yi zor durumda b›rakacak faaliyetler artm›flt›r. Koçaryan,
Bat› ülkelerinde yürüttü¤ü faaliyetlerde bu ülkelerin “Ermeni Soyk›r›m›”n› tan›mas› için yo¤un çaba harcam›fl ve bunda önemli bir baflar› kazanm›flt›r. Ayr›ca, bu ülkelerdeki diaspora ile iliflkilerini güçlendirmifl olan Koçaryan iktidar›, hem ülke
ekonomisinin canlanmas›nda hem de soyk›r›m›n tan›nmas› noktas›nda diasporadan destek sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Sonuç olarak Ermenistan’›n kurulmas›ndan sonra bafllayan sorunlar 1993-1996 döneminde de devam etmifl iki ülke aras›ndaki iliflkiler “Ermeni Soyk›r›m›” meselesi, Karaba¤’›n iflgali ve Azerbaycan’›n bu ülke ile
kurulacak iliflkilerdeki hassasiyeti gibi sebeplerle günümüze kadar gerilimli flekilde devam etmektedir.
Ermenistan ile iliflkilerdeki en ciddi giriflim 11 Ekim 2009’da ‹sviçre’de imzalanan “Türkiye ile Ermenistan aras›nda diplomatik iliflki kurulmas›na dair protokol”
olmufl, ancak bu protokol de hem Ermeni diasporas›n›n hem de Azerbaycan’n›n
büyük tepkisi ile karfl›lanm›fl ve protokol yaflama geçirilememifltir. ‹sviçre’nin Zürih kentinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Aras›nda
Diplomatik ‹liflkilerin Kurulmas›na Dair Protokol”, iki ülke aras›ndaki mevcut s›n›r›n karfl›l›kl› olarak tan›nmas›n› öngörüyordu. Türkiye D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu ve Ermenistan D›fliflleri Bakan› Eduard Nalbantyan taraf›ndan imzalan, ‹sviçre’nin D›fliflleri Bakan› Micheline Calmy-Rey, ABD D›fliflleri Bakan› Hillary Clinton, Rusya D›fliflleri Bakan› Sergey Lavrov, Fransa D›fliflleri Bakan› Bernard Kouchner, Avrupa Konseyi’ne baflkanl›k eden Slovenya’n›n D›fliflleri Bakan› Samuel Zbogar ile AB Ortak D›fl Politika ve Güvenlik Yüksek Temsilcisi Javier Solana’n›n da
arac› olup imza töreninde yer ald›klar› protokol çerçevesinde Türkiye ile Ermenistan; gerek ikili gerekse uluslararas› iliflkilerinde, “eflitlik, egemenlik, di¤er ülkelerin
81
82
Türk D›fl Politikas›-II
iç ifllerine müdahale etmeme, toprak bütünlü¤ü ve s›n›rlar›n dokunulmazl›¤›” ilkelerine sayg›l› olacaklar› taahhüt etmektedirler. ‹ki ülke protokolle ayr›ca, aradaki
mevcut s›n›r› uluslararas› hukukun ilgili antlaflmalar›nda tarif edildi¤i flekliyle karfl›l›kl› olarak tan›yarak ortak s›n›r›n aç›lmas›n› kararlaflt›rm›flt›.
Ermenistan ile iliflkiler, Ermenistan’›n Türkiye’den toprak talebi, 1915’i “soyk›r›m” olarak kabul edilmesine yönelik talebi ve iflgal alt›nda tuttu¤u Azerbaycan
topraklar› nedeni ile sürekli olarak bir kriz hâlinde devam etmektedir. Uluslararas› aktörlerin bu konuya ilgisi zaman zaman artsa da hem diasporan›n ciddi etkisi
alt›ndaki Ermenistan’da hem de Türkiye’de sorunlar›n k›sa vadede afl›lmas› çok
kolay görünmemektedir.
SIRA S‹ZDE
3
Orta Asya Türk
ile iliflkilerin gelifltirilmesi için yap›lan faaliyetler nelerdir?
SIRACumhuriyetleri
S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
83
Özet
N
A M A Ç
1
1993-1996 y›llar› aras›nda Gümrük Birli¤i ekseninde Türkiye-AB iliflkilerinin nas›l flekillendi¤ini ifade etmek
Türkiye’nin 1993 sonras›nda çok büyük önem
verdi¤i AB üyeli¤i konusu, AB’nin kendisine üye
olmak isteyen ülkelerin öncelikle yerine getirmesini istedi¤i ilkelerin belirlendi¤i 1993 Kopenhang Zirvesi ile gelen yeni kriterler ile ciddi bir
k›r›lma yaflam›flt›r. Bu yeni kriterlerin en önemli
sonucu, Türkiye’nin 1959’dan beri devam eden
iliflkilerinin bir kazan›m olmad›¤›n›n ortaya konulmas› olmufltur. Türkiye, daha 3 y›l öncesinde
“Do¤u Bloku”nda yer alan, flimdi ba¤›ms›zl›¤›na
kavuflan ve en k›sa zamanda AB içinde yer almaya çal›flan ülkelerle ayn› çizgiye çekilmifltir. Türkiye için daha da vahimi, AB içinde Türkiye’nin
üyeli¤i konusunun âdeta gündemden ç›kmas›d›r. So¤uk Savafl döneminin koflullar› ile Türkiye’ye yönelik ortaya konulan nispeten olumlu
yaklafl›m ortadan kalkm›fl, hatta AB’nin bir kültür-medeniyet inflas› oldu¤u, baflka bir medeniyete ait olan Türkiye’nin burada zaten yeri olmad›¤›na dair pek çok aç›klama s›kl›kla gündeme
gelmifltir. Koepnhag Kriterleri denilen ilkelerin
Türkiye’nin içinde bulundu¤u siyasi ortam nedeniyle gerçeklefltirilmesinin de son derece zor oldu¤u bilinmekteydi. AB’nin bu dönemde yapt›¤›
toplant› ve çal›flmalarda, üretti¤i belgelerde Türkiye konusu sadece 22 y›l önceden belirlenmifl
bir tarih olarak 1995’te gerçekleflmesi öngörülen
Gümrük Birli¤i vesilesi ile gündeme geliyordu.
AB yak›n ve orta dönemde Türkiye’nin üyeli¤i
konusunu hiçbir flekilde gündemine alm›yordu.
Buna ra¤men iki taraf da 1970 Katma Protokol
ile 1973-1995 aras›nda 22 y›lda gerçekleflmesi öngörülen Gümrük Birli¤i sürecine devam etmifltir.
Bu süreç Türkiye için AB üyeli¤i için son bir flans
olarak görülmüfl; AB’nin Gümrük Birli¤i oluflturdu¤u bir Türkiye’yi üyelikten reddedemeyece¤i
düflünülmüfltü. AB için ise Türkiye ile Gümrük
Birli¤i o dönemde iliflkilerin nihai hedefi gibi görünüyordu. AB için Türkiye ile Gümrük Birli¤i
hem önemli bir pazar›n aç›lmas› hem de Türkiye’nin, Bat› Avrupa’dan uzaklaflmadan, en az
ekonomik ve siyasi maliyetle birlikle iliflkili içinde olmas› anlam›na geliyordu. 31 Aral›k 1995’te
(yani as›l olarak 1996’da) gerçekleflen Türkiye ile
AB aras›ndaki Gümrük Birli¤i ile sanayi ve teknolojik alanlar›nda; mali ve siyasi bir iflbirli¤inin
sa¤lanmas› hedeflenmifltir. 1993-1996 dönemi
Türk d›fl politikas›n›n en önemli gündem maddesinin AB üyeli¤i hedefi çerçevesinde Gümrük
Birli¤i oldu¤u söylenebilir.
N
A M A Ç
2
1993-1996 döneminde dünyada yaflanan geliflmeler çerçevesinde Türkiye-ABD iliflkilerinin geliflim sürecini aç›klamak
1990’l› y›llar›n bafl›nda Türkiye-ABD iliflkileri oldukça hareketli ve olumlu bir seyir izlemifltir.
Bunda ABD’nin Irak müdahalesine Türkiye’nin
verdi¤i destek ile Orta Asya-Kafkaslarda ortaya
ç›kan geliflmelerde ABD’nin Türkiye’ye verdi¤i
önem son derece etkili olmufltur. D›fl politika ile
yak›ndan ilgili olan dönemin Cumhurbaflkan›
T.Özal’›n da özel çabalar› ile ön plana ç›kard›¤›
iliflkiler, hem ABD’nin Irak müdahalesi ile bölgede yaflanan bofllu¤un PKK taraf›ndan doldurulmas›n›n yaratt›¤› tepkiler, hem de T.Özal’›n 17
Nisan 1993’te ani ölümünün ard›ndan farkl› bir
biçimde flekillendi. ABD ile 1993 sonra›ndaki iliflkilerde 1993-2001 aras› ABD Baflkan› olan Bill
Clinton’un etkisi büyük oldu. Bunun nedeni Türkiye’nin Balkanlarda, Müslüman Orta Asya’da ve
Kafkasya’da Türk kimli¤i ile önemli roller üstlenilece¤inin görülmesi ve Avrasya co¤rafyas›nda
Türkiye’nin bir “eksen” ülke olabilece¤ine duyulan inançt›. Ayr›ca, yükselen radikal ‹slam’a karfl› Türkiye modelinin bir engel oluflturabilece¤i
de düflünülüyordu. Bu ba¤lamda, Türkiye, ABD
için bölgede çok önemli bir müttefik olarak görülmüfltür. 1993-1996 döneminde, Türkiye-ABD
iliflkileri “stratejik ortakl›k” seviyesine ç›kar›lm›fl,
ekonomik iliflkiler de geliflme göstermifl, iki ülke
aras›nda Ortak Ekonomik Komite ve ‹fl Gelifltirme Konseyi kurulmufl ve Çifte Vergilendirmeyi
Önleme Anlaflmas› imzalanm›flt›r. ABD, Türkiye’nin AB sürecinde de sürekli aktif rol üstlenmifl
ve AB içinde yer almayacak bir Türkiye’nin Bat›
ittifak›ndan kopabilece¤i endiflesinin de etkisi ile
AB içinde Türkiye için gücünü kullanmaya çal›flm›flt›r.
84
N
A M A Ç
3
Türk D›fl Politikas›-II
Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n›n ard›ndan Balkanlarda oluflan yeni konjonktürde Türkiye’nin bölge ülkeleriyle iliflkilerini ve Bosna Savafl›’ndaki
rolünü de¤erlendirmek
1993-1996 döneminde Türkiye-Balkanlar aras›ndaki iliflkilerin merkezini Bosna Savafl› oluflturmufltur. Yaflanan savaflta Müslüman Boflnaklara
yönelik büyük bir katliam uygulanm›fl, kad›n ve
çocuklar›n da içinde oldu¤u soyk›r›m politikas›
izlenmifltir. Türkiye NATO öncülü¤ünde S›rplara
kars› askeri müdahale ve operasyon yap›lmas›n›
ve S›rp mevzilerinin bombalanmas›n› savunmufl
ancak bu uzun süre kabul görmemifl, BM Güvenlik Konseyi Rusya ve Çin’in vetolar› yüzünden etkin kararlar alamam›flt›r. Ancak ABD insiyatif alarak NATO’yu devreye sokmufl ve 28 fiubat 1994’te S›rp hedeflerini vurmaya bafllam›flt›r.
Savafl 14 Aral›k 1995’te Paris’te imzalanan Dayton Bar›fl Anlaflmas› ile son bulmufltur. Bar›fl anlaflmas›na göre Bosna, mevcut s›n›rlar›yla egemen bir devlet olarak kabul edilmifltir. Türkiye,
kuruluflundan itibaren Bosna-Hersek’in toprak
bütünlü¤ünün, egemenli¤inin korunmas›nda çaba harcam›flt›r. 1993-1996 y›llar› aras›nda BosnaHersek ile iliflkiler daha çok askerî düzeyde ve
Bosnal› Müslümanlar›n güvenli¤inin sa¤lanmas›
üzerine bina edilmifltir. Bu süreçte Türkiye’nin
ve Türk toplumunun çabalar›, iliflkilerde sa¤lam
temeller oluflturmufltur.
Bulgaristan ile iliflkiler ise Todor Jivkov’un görevden al›nmas› ve bu ülkedeki Türk az›nl›¤›n haklar›n› iyilefltirmesi sonucu iyileflme göstermifltir.
Türkiye, Balkanlarda bölgesel olarak etkisini artt›rmak amac›yla Bulgaristan’›n NATO üyeli¤ine
tam destek vermifl, ‹KÖ taraf›ndan Müslümanlara
kötü muamele yapan ülkeler listesine al›nan Bulgaristan’›n bu listeden ç›kar›lmas› için çaba harcam›fl, ülkeye do¤rudan yat›r›mlar gerçeklefltirilmifltir. Ayr›ca iki ülke aras›nda Dostluk, ‹yi Komfluluk, ‹fl birli¤i ve Güvenlik Antlaflmas›, 1994 y›l›na
gelindi¤inde iflbirli¤i gelifltirme protokolü imzalanm›flt›r. Tüm bu olumlu giden iliflkilerin yan›nda iki ülke aras›nda anlaflmazl›klar›n yafland›¤›
konular da olmufl ve bunlar›n bafl›nda, Bulgaristan’›n bu dönemde Türkiye’nin uyar›lar›na ra¤men PKK’nin ülkedeki örgütlenmesine sessiz kalmas› ve ›srarlara karfl›n örgütü resmî olarak bir terör örgütü olarak tan›mamas› gelmektedir.
Türkiye-Arnavutluk iliflkileri gerek tarihsel ba¤,
gerek Arnavutluk’un k›smi Müslüman kimli¤i dolay›s›yla olumlu bir seyir izlemifltir. ‹kili iliflkilerde gözle görülür uyuflmazl›klar yok gibidir. Bu
yüzden iki ülke birbirini do¤al birer müttefik olarak görmektedir. Türkiye’de Arnavut kökenli çok
say›da vatandafl›n olmas› da iliflkilerdeki ba¤›n
s›k› olmas›nda önemli bir etkendir.
1993-1996 y›llar› aras›nda, önceki dönemde oldu¤u gibi en sorunsuz iliflkilerin Makedonya ile
yafland›¤› söylenebilir. Ba¤›ms›zl›¤›ndan itibaren
Makedonya, kimli¤ini ve ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mayan komflular›yla sorunlu iliflkiler yaflam›fl ancak
Türkiye ile böyle bir sorun olmam›flt›r. Yunanistan’›n bask›s›na ve 1995 y›l›na kadar sürdürdü¤ü
ekonomik ambargoya karfl›n, Türkiye ekonomik
ve askeri olarak Makedonya’ya yard›mda bulunmufltur. 1994 y›l›nda Askeri E¤itim Anlaflmas›,
1995 y›l›nda da Savunma Sanayi ‹flbirli¤i Anlaflmas› imzalanm›fl, ülke borçlar›n›n ödenmesinde
yard›mc› olmufltur. 1993-1996 y›llar›nda artan iliflkilerin bir sonucu olarak Karma Ekonomik Komisyon ve ‹fl Konseyi oluflturulmas›na karar verilmifltir.
N
A M A Ç
4
Birleflmifl Milletler ve NATO’nun yeni dönemde
nas›l bir de¤iflim geçirdi¤ini aç›klamak
Sovyetler Birli¤i ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas›
sonras› pek çok etnik çat›flman›n patlak vermesi
söz konusu olmufl ve merkezi otoritenin zay›flamas› sonucu yerel düzeyde çat›flmalar artm›flt›r.
Bunun üzerine BM bar›fl gücü misyonunun önceki dönemlerden farkl› olarak yeniden yorumlanmas›na, flekillenmesine ve faaliyetlerinin genifllemesine iliflkin bir çaba do¤mufltur. Çünkü
yaflanan olaylarda BM’nin yapt›¤› müdahaleler,
statüsü gere¤i tart›flmal› hâle gelmifltir. Bu yüzden, yeni sorunlar ve geliflmeler karfl›s›nda ve
özellikle çok uluslu bar›fl gücünün ifllevselli¤ini
artt›rmak noktas›nda 1992 y›l›nda BM Bar›fl Güçleri Departman› (The UN Department of Peacekeeping Operations) ad› alt›nda bir birim kurulmufl ve bu birim klasik bar›fl operasyonlar› d›fl›nda, etnik çat›flma yaflanan bölgelerde bar›fl›n nas›l tesis edilebilece¤i sorununa daha fazla odaklanm›fl, buna yönelik planlar gelifltirme gayreti
içerisine girmifltir.
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
dan kaç›nmas›, di¤eri ise K›br›sl› Türk ve Rum liderlerin BM arac›l›¤›yla yapt›¤› görüflmelere devam etmesi ve bu s›rada adada yaflanan gerilimlerdir. 1993-1996 döneminde, K›br›s sorunu, K›br›s Rum Kesimi’nin 1990 y›l›ndaki AB’ye tam üyelik baflvurusunun bir sonucu olarak farkl› bir boyut alm›flt›r. Birlik üyesi olman›n avantaj›yla Yunanistan’›n Türkiye’ye karfl› eli güçlenmifl, K›br›s
politikas›n›n belirlenmesinde belirleyici olmas›n›n yan›nda izledi¤i politika ile Türkiye-AB iliflkilerindeki gerginli¤in de temel nedenlerinin bafl›nda yer alm›flt›r. Türkiye’nin Gümrük Birli¤i süreci de Yunanistan’›n çabas› sonucu K›br›s sorunuyla iliflkilendirilmifltir.
So¤uk Savafl sonras› BM konusunda oldu¤u gibi
uluslararas› bir örgüt olan NATO konusunda da
bu örgütün görevi ve misyonuna iliflkin tart›flmalar artm›fl, yaflanan yeni geliflmeler yüzünden ittifak›n “alan d›fl› müdahale”de bulunabilecek konuma getirilebilmesi amaçlanm›flt›r. Dönemin
NATO Genel Sekreteri Javier Solana örgütün yeni konjonktürdeki hedeflerini flu flekilde ifade etmifltir: Avrupa’n›n bölünmüfllü¤ünün ortadan
kald›r›lmas›, Rusya Federasyonu’nun bu sürecin
d›fl›nda b›rak›lmamas› ve So¤uk Savafl’›n sona ermesinin olumlu etkilerinden henüz yararlanamayan baz› Avrupa bölgelerine istikrar getirilmesi.
N
A M A Ç
5
1993-1996 y›llar› aras›nda Türkiye’nin Yunanistan ile iliflkileri ve K›br›s sorununda gelinen
noktan›n ne oldu¤unu ifade etmek
1993-1996 döneminde Türk-Yunan iliflkileri gerçekten çok gerilimli ve çalkant›l› geçmifltir. 1993
y›l›n›n Ekim ay›nda Papandreu yönetiminde PASOK’un Yunanistan’da iktidara gelmesi, Türkiye
karfl›t› çabalar› artt›rm›flt›r. Yunanistan 1994 y›l›nda Ege’de petrol arama giriflimini tekrarlayarak
gerilimi daha da artt›rm›flt›r. Türkiye için bu dönemde as›l rahats›z edici olan konu PKK terör
örgütünün Yunanistan’daki faaliyetleri olmufltur.
Karfl›l›kl› güvensizlik üzerine kurulu ve birbirini
tehdit olarak gören iki ülke aras›nda bu dönemde yaflanan en önemli geliflme 1995 sonu 1996
bafl›nda yaflanan Kardak Krizi olmufltur. Ege’deki “statüsü belirlenmemifl” bu adac›klar›n kime
ait oldu¤una iliflkin tart›flma neredeyse iki ülkeyi
savafl›n efli¤ine getirmifltir. Ancak, ABD’nin devreye girmesi ve yürüttü¤ü diplomatik arabuluculuk ile sorunun yumuflamas› ve en az›ndan statüko öncesi duruma (status que ante) dönülmesi
sa¤lanm›flt›r. Kardak Krizi, sadece Türk-Yunan
iliflkilerinin gerilmesine neden olmam›fl, TürkiyeAB iliflkileri de gerilmifltir. AB’de bu konuda, Türkiye’yi suçlam›fl ve AB üyesi Yunanistan’a destek
vermifl, hatta Birlik, AB topraklar›” gibi bir kavramdan söz ederek, Türkiye’nin “tecavüzü”nün
sadece Yunanistan’a de¤il, ayn› zamanda AB topra¤›na yönelik oldu¤unu vurgulam›flt›r.
1993-1996 y›llar›nda K›br›s sorunun çözümü için
çabalar devam etmifltir. Bu dönemde, K›br›s politikas›n› flekillendiren birkaç unsur vard›r. Bunlardan bir tanesi, Rum kesiminin AB üyelik sürecine girmesi ve bunun verdi¤i güvenle uzlaflma-
85
N
A M A Ç
6
Türkiye’nin özellikle terör ve su sorunu temelinde Orta Do¤u ülkeleri ile iliflkilerinin ne boyutta
oldu¤unu tart›flmak
1993-1996 y›llar› aras›nda flüphesiz Orta Do¤u ile
iliflkilerde merkezi meseleyi Körfez Savafl› sonras› durum belirliyordu. Bu dönemde, Körfez Savafl› ile bölgeye yerleflen Çekiç Güç, Irak’a uygulanan ambargo ve daha önemlisi Kuzey Irak’ta
ortaya ç›kan boflluktan yararlanan PKK’n›n etkinli¤ini artt›rmas› 1993-1996 y›llar›nda da Türkiye’yi en çok etkileyen faktörler olmufltur. Türkiye’nin bu dönemki politikas›n›, bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmaya çal›flmak, PKK’n›n buray› bir üst olarak kullanmas›n› engellemek, Ba¤dat ile iflbirli¤ine girmek, ‹ran ve Suriye’nin deste¤ini alarak bölgede bir Kürt devletinin oluflumunu engellemek, Kuzey Irak’taki Kürt liderleri
ile de ifl birli¤ini sürdürerek bölgede denetimini
art›rmak olarak s›ralanabilir. Bu çerçevede Türkiye’nin GAP projesi vesilesi ile bölgedeki su ak›fl›n› kontrol etme imkan›na da sahip olmas›, Suriye ve Irak’la iliflkilerde s›kl›kla “su” konusunun
gündeme gelmesine neden olmufltur. Türkiye,
Suriye’nin PKK kozu ile kendisine yönelik yürüttü¤ü düflmanca tavra yönelik yapt›¤› aç›klama ve
uyar›larda su konusundan hiç söz etmese de Suriye taraf› sürekli olarak su konusunu uzlaflman›n en önemli parças› olarak ortaya koymaya çal›flm›fl, daha da önemlisi konuyu uluslararas› boyuta tafl›ma giriflimlerinde bulunmufltur.
86
N
A M A Ç
7
Türk D›fl Politikas›-II
Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i’nden ba¤›ms›zl›¤›n›
kazanan ülkelerle 1993-1996 y›llar›nda iliflkilerinin ne boyutta oldu¤unu ifade etmek
Türkiye, Sovyetler Birli¤i da¤›ld›ktan sonra, Kafkaslarda ve Orta Asya’da ortaya ç›kan Türki Cumhuriyetlerinin de etkisi ile bir anda bölgede çok
önemli bir aktör haline gelmifltir. ABD’nin de
bafllang›çta verdi¤i büyük destek ile bölgeye yönelik politikalar gelifltiren Türkiye, hem bu bölgedeki geliflmelere katk›da bulunmaya çal›flm›fl
hem de bölgenin bir an önce bar›fl ve refah alan›na dönüflmesi için ikili ve çok yönlü iliflkiler
gelifltirmeye gayret göstermifltir. Dönemin baflbakan› S. Demirel Adriyatik’ten Çin Seddi’ne bir
Türk dünyas›ndan, Cumhurbaflkan› T. Özal gelecek yüzy›l›n Türklerin yüzy›l› olaca¤›ndan bahsetmifltir. Ancak bu duygusal-romantik dönem
k›sa zamanda yerini gerçek dengelere b›rakm›fl,
bir taraftan ABD Türkiye’ye verdi¤i deste¤i azaltm›fl ve Rusya’s›z bir bölge düzeni kurulamayaca¤›na inanm›fl, bir taraftan ise y›k›lan SSCB’nin ard›ndan kurulan Rusya Federasyonu ve onun domine etti¤i Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u k›sa
zaman içinde tekrar bölgede etkin olmaya bafllay›p Türkiye’nin etki alan›n› daraltmaya çal›fl›nca
yeni bir politik ortam do¤mufltur. Rusya, her ne
kadar art›k Bat›’ya ve NATO’ya daha yak›n bir
politika izlese ve eski gücünde olmad›¤› düflünülse de Kafkasya ve Orta Asya’ya da arkas›n›
dönmemifl, bölgede öngörülen bofllu¤a mahal
vermemifltir. 1991 y›l›nda Ukrayna, Beyaz Rusya
ile temellerini att›¤› Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nu kurmufl, 1993 y›l›nda yeni “Rus Askeri Doktrini” aç›klam›fl bu bölgedeki hâkimiyetini korumaya çal›flm›flt›r.
Türkiye ise 1991 y›l›nda Türk cumhuriyetlerinin
ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesiyle bu ülkelerle etnik,
kültürel ve dinî ba¤lar›n› kullanarak etkin bir iliflki içine girme çabas›na giriflmifltir. Siyasi, ekonomik ve kültürel iliflkilerini gelifltirme çabas›nda
olan Türkiye, bu ülkelerle birlikte hareket etme
konusunda politikalar üretmifltir. Bu iliflkileri, T‹KA, TÜRKSOY, TRT, THY gibi devlet kurumlar›yla çeflitli yollardan pekifltirmeye çal›flm›fl olan
Türkiye, öncülük etti¤i Türk Zirveleri ile ekonomik, siyasi, kültürel ba¤lar›n› güçlendirme gayreti gütmüfltür. 1993-1996 aras› dönem, Türkiye’nin
Orta Asya-Kafkaslar politikas›n›n daha gerçekçi
zemine oturdu¤u dönem olmufltur.
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
87
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi NATO üyesi di¤er ülkelerin
aksine Türkiye’nin terk etmedi¤i askeri stratejisidir?
a. Kimyasal silahlar›n ortadan kald›r›lmas›
b. Biyolojik silahlar›n ortadan kald›r›lmas›
c. Nükleer silahlar›n ortadan kald›r›lmas›
d. ‹leride savunma anlay›fl›ndan vazgeçmemesi
e. Bölgesel çat›flmalarda NATO’nun etkin olmas›na
karfl› olmas›
2. Afla¤›daki hangi anlaflma Avrupa Toplulu¤u’nun bir
birli¤e dönüflerek Avrupa Birli¤i olarak an›lmas›n› sa¤lam›flt›r?
a. Maastricht Anlaflmas›
b. Kopenhag Anlaflmas›
c. Nice Anlaflmas›
d. Roma Anlaflmas›
e. Ankara Anlaflmas›
3. Afla¤›dakilerden hangisi Maastricht Anlaflmas› ile belirlenen AB’nin temelini oluflturan sütunlardan de¤ildir?
a. Adalet sütunu
b. Ortak güvenlik sütunu
c. Ortak d›fliflleri sütunu
d. Ekonomi sütunu
e. Ortak inanç birli¤i sütunu
4. Türkiye Gümrük Birli¤i’ne girerek afla¤›dakilerden
hangisini amaçlamam›flt›r?
a. K›br›s Rum Kesimi’nin AB üyeli¤ine aday olmas›n›n getirdi¤i tedirginlik
b. Yunanistan’›n Türkiye-AB iliflkilerinde sürekli
engel ç›karmas›na engel olmak
c. AB üzerinden ABD’nin uygulad›¤› gümrük duvarlar›n› aflmak ve ihracat› artt›rmak
d. Gümrük Birli¤i anlaflmas›yla AB ile olan iliflkileri tekrar canland›rmak
e. Türkiye’deki kamuoyunda bunun olumlu etkisini kullanarak iç siyasetteki iktidar mücadelesinde öne geçmek
5. Afla¤›dakilerden hangisi 1993-1996 döneminde Türkiye-AB iliflkilerinin geliflimde olumsuz etkiye sahip de¤ildir?
a. Yunanistan’›n engelleyici tavr›
b. Türkiye’deki siyasal ve ekonomik istikrars›zl›k
c. Kopenhag Kriterleri ile gelen yeni kritelerin Türkiye taraf›ndan karfl›lanamamas›
d. Türkiye’nin yürüttü¤ü terörle mücadele yöntemlerinin tepki çekmesi
e. Gümrük Birli¤i anlaflmas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi 1993 sonras› Bill Clinton
döneminde Türkiye-ABD iliflkilerinin geliflmesinde etkin olmam›flt›r?
a. Türkiye’nin Balkanlarda, Müslüman Orta Asya’da ve Kafkasya’da Türk kimli¤i ile önemli roller üstlenmesi
b. Türkiye’yi Rusya ile Bat› aras›nda tampon bölge
olarak görmesi
c. Avrasya için Türkiye’nin bir “eksen” ülke olabilece¤i düflüncesi
d. Yükselen radikal ‹slam’a karfl› Türkiye modelinin bir engel oluflturabilece¤i düflüncesi
e. ‹srail ile birlikte bölgede güvenilir bir müttefik
olarak görülmesi
7. Afla¤›dakilerden hangisi bu dönemde Türkiye-ABD
iliflkilerindeki sorunlar›n bafl›nda yer al›r?
a. Ermeni sorun
b. Bosna sorunu
c. Irak sorun
d. Somali sorunu
e. Çeçen sorun
8. Yugoslavya Sosyalist Cumhuriyeti’nden ilk ayr›lan
devlet afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bosna Hersek
b. Slovenya
c. H›rvatistan
d. Makedonya
e. Arnavutluk
9. Bosna Savafl›’n› bitiren anlaflma afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Paris Anlaflmas›
b. Ankara Anlaflmas›
c. Dayton Bar›fl Anlaflmas›
d. Washington Anlaflmas›
e. Belgrat Anlaflmas›
10. Afla¤›dakilerden hangisi Kardak Krizinin sonuçlar›ndan de¤ildir?
a. Millî mesele olarak görülen konularda politikac›lar›n kamuoyu bask›s›ndan nas›l etkilendi¤i
ortaya ç›km›flt›r
b. AB’nin kendi s›n›rlar› olarak gördü¤ü yerler konusunda kendini korumak için Türkiye’ye karfl›
pozisyon alabilece¤i ortaya ç›km›flt›r
c. Bu tür bölgesel çat›flmalarda çözüm noktas›nda
AB’nin yetersiz kald›¤› ve ABD’nin önemi ortaya ç›km›flt›r
d. Yunanistan, AB’nin Türkiye yapmas› gereken
mali destekleri bloke etmifltir
e. Türkiye ile AB aras›nda yap›lan Gümrük Birli¤i
anlaflmas› iptal edilmifltir
88
Türk D›fl Politikas›-II
Okuma Parças›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Kopenhag Kriterleri
22 Haziran 1993 tarihinde yap›lan Kopenhag Zirvesi’nde, Avrupa Konseyi, Avrupa Birli¤i’nin genifllemesinin Merkezi Do¤u Avrupa Ülkelerini kapsayaca¤›n› kabul etmifl ve ayn› zamanda adayl›k için baflvuruda bulunan ülkelerin tam üyeli¤e kabul edilmeden önce karfl›lamas› gereken kriterleri de belirtmifltir. Bu kriterler
siyasi, ekonomik ve topluluk mevzuat›n›n benimsenmesi olmak üzere üç grupta toplanm›flt›r.
Siyasi Kriterler: Demokrasiyi, hukukun üstünlü¤ünü,
insan haklar›n› ve az›nl›k haklar›n› güvence alt›na alan
kurumlar›n varl›¤›.
Ekonomik Kriterler: ‹flleyen ve ayn› zamanda Birlik
içinde rekabetçi bask›lara ve di¤er serbest piyasa güçlerine dayanabilecek bir serbest piyasa ekonomisinin
varl›¤›.
Topluluk Mevzuat›n›n Benimsenmesi: Siyasi, ekonomik ve parasal birli¤in hedeflerine ba¤l› kalmak üzere üyelik için gerekli yükümlülükleri yerine getirebilme
kapasitesine sahip olmak.
1. d
Avrupa Birli¤i 1993 Kopenhag Zirvesi’nde Kabul
Edilen Tam Üyelik K›staslar›
Siyasi K›stas: Ülkede demokrasi, hukukun üstünlü¤ü,
insan haklar›na ve az›nl›k haklar›na sayg›y› teminat alt›na alan istikrarl› kurumlar›n varl›¤›.
Ekonomik K›stas: (1) ‹stikrarl› piyasa ekonomisinin
mevcudiyeti; (2) Baflta AB olmak üzere d›fl dünya rekabetine dayanma kapasitesi.
Uyum K›stas›: Siyasi Birlik ile Ekonomik ve Parasal
Birlik de dahil olmak üzere, AB’nin müktesebat›na uyum
kapasitesi.
Aday ülkeler:
• Demokrasiyi,
• Hukukun üstünlü¤ünü,
• ‹nsan Haklar›n›,
• Az›nl›klara sayg› gösterilmesi ve korunmas›n›,
• ‹flleyen bir piyasa ekonomisinin varl›¤›n› ve Birlik
içinde piyasa güçleri ve rekabetçi bask› ile bafl edebilecek kapasiteyi garanti eden kurumlar›n istikrar›n› sa¤lam›fl olmal›d›r.
Üyelik, aday ülkenin siyasal, ekonomik ve parasal birli¤in hedeflerine kat›lma da dahil olmak üzere üyelik
yükümlülü¤ünü üstlenme yetene¤ine sahip olmas›n› da
öngörür. Birli¤in, Avrupa’n›n entegrasyonu momentumunu muhafaza ederken, yeni üyeleri özümseme kapasitesi de Birlik ve aday ülkeler için önemlidir.
Kaynak: http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/437-438.pdf
2. a
3. e
4. c
5. e
6. e
7. a
8. a
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birli¤i Ekseninde
Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birli¤i Ekseninde
Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birli¤i Ekseninde
Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birli¤i Ekseninde
Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1993-1996 Dönemi Türkiye-ABD ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1993-1996 Dönemi Türkiye-ABD ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “1993-1996 Dönemi Türkiye-ABD ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bosna Savafl› Ekseninde
Türkiye-Balkanlar ‹liflkileri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Yunanistan ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Türkiye, mevcut durumda yaflad›¤› sosyal ve ekonomik
istikras›zl›k içinde AB üyeli¤i yolunda yeni zorluklarla
karfl›laflaca¤›n› bildi¤inden, üyelik öncesi Gümrük Birli¤i anlaflmas›n›n birlik ile iliflkilerin kesintiye u¤ramayacak biçimde devam›n› sa¤layaca¤›n› ama üyelik için gerekli olan di¤er kriterlerin zamana yay›lmas›n› sa¤layaca¤›n› düflünmekteydi. Böylece, Türkiye AB’nin geniflleme sürecinden d›fllanamayacakt›. Ayr›ca, ticari bir anlaflma olan Gümrük Birli¤i ile ülkedeki ilgili mevzuatlar›n birli¤e uyumunun, iktisadi yap›sal dönüflümlerin ve
mali disiplinin sa¤lanmas›nda itici ve h›zland›r›c› bir
güç olaca¤›na, bununla birlikte Avrupa pazar›na aç›lan
Türk flirketlerinin rekabet gücünün ve üretim kalitesinin artarak ihracat›n geliflece¤ine ve yabac› sermayenin
de ülkedeki yat›r›mlar›n› artt›raca¤›na inan›lm›flt›r. Av-
3. Ünite - 1993-1996 Dönemi Türk D›fl Politikas›
rupa Birli¤i için ise Gümrük Birli¤i sayesinde ba¤lanan
Türkiye ile ikili iliflkilerin canland›r›lmas› için ideal bir
ortam sa¤lanmaktayd›. AB için Türkiye’nin, Bat› Avrupa’dan uzaklaflmadan, en az ekonomik ve siyasi maliyetle birlikle iliflki içinde olmas› son derece önemlidir.
S›ra Sizde 2
a) Avrupa’n›n bölünmüfllü¤ünün ortadan kald›r›lmas›
b) Rusya Federasyonu’nun bu sürecin d›fl›nda b›rak›lmamas›
c) So¤uk Savafl’›n sona ermesinin olumlu etkilerinden
henüz yararlanamayan baz› Avrupa bölgelerine istikrar getirilmesi hedeflenmifltir.
S›ra Sizde 3
Türkiye 1991 y›l›nda Türk cumhuriyetlerinin ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesiyle bu ülkelerle etnik, kültürel ve dini
ba¤lar›n› kullanarak etkin bir iliflki içine girme çabas›na
giriflmifltir. Siyasi, ekonomik ve kültürel iliflkilerini gelifltirme çabas›nda olan Türkiye, bu ülkelerin kendi ekseninde bir çizgiye gelmesi için çabalam›fl, bu ülkelerin
hamili¤ini de üstlenebilece¤ini düflünmüfltür. Bu iliflkileri, T‹KA, TÜRKSOY, TRT, THY gibi devlet kurumlar›yla çeflitli yollardan pekifltirmeye çal›flm›fl. Gerçekleflen Türk Zirvesi ile ekonomik, siyasi, kültürel ba¤lar›n›
güçlendirme gayreti gütmüfltür.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Atefl, N. Y., (2004). “Cumhuriyet Dönemi Türk D›fl Politikas› ve Hükümet Programlar›”, 21. Yüzy›lda
Türk D›fl Politikas›, Editör ‹dris Bal, 2. Bask›, Ankara: Nobel Yay›n, s. 31-55.
Ba¤c›, Hüseyin [2006] “Türkiye ve AGSK: Beklentiler,
Endifleler”, 21. Yüzy›lda Türk D›fl Politikas›, Ed.
‹dris Bal, S.967-986.
Ba¤c›, Hüseyin [2001] “Die Türkei als regionaler Stabilitätsfaktor für die EU? - von ´security consuming´zum ‘security producing country’ ”, in: Reiter,
Erich (Hrsg.) Jahrbuch für internationale Sicherheitspolitik, S. 233-243.
Ba¤c›, Hüseyin [2000] “ ‘Die Grand Strategy’ der Türkei”, Studien und Berichte zur Sicherheitspolitik (Wien), 1, S. 5-23.
Ba¤c›, Hüseyin [1998] “Türkische Sicherheitspolitik. Mittelpunkt des neuen geopolitischen Koordinatensystems”. In: Internationale Politik, 53(Januar
1998)1, S. 29-34.
89
Ba¤c›, Hüseyin [1998e] “Changing Security Perspective
of Turkey”, in: Ayd›n, Mustafa (Ed.) Turkey at the
Threshold of the 21st Century, Ankara, pp. 7794.
Ba¤c›, Hüseyin [1996a] “Bir Devlet Adam› Olarak Turgut Özal ve D›fl Politika”, in: Sezal, Ihsan (Ed.) Devlet ve Siyaset Adam› Turgut Özal, 20 May›s E¤itim, Kültür ve Sosyal Dayan›flma Vakf›, Istanbul, S.
20-27.
Berifl, Y; Gürkan, S., Türk- Amerikan ‹liflkilerine Bak›fl: Ana Temalar ve Güncel Geliflmeler, TÜS‹AD
ABD Temsilcili¤i De¤erlendirme Raporu-Temmuz
2002.
Biliç, V. K., (2004). “‹ç politika-D›fl Politika Etkileflimi”,
21. Yüzy›lda Türk D›fl Politikas›, Editör ‹dris Bal,
2. Bask›, Ankara: Nobel Yay›n, s. 111-124.
Brezez›nsk›, Zbigniew [1998] Büyük Satranç Tahtas›,
Amerika’n›n Önceli¤i ve Bunun Jeostratejik Gerekleri (Çev. E.Dikbafl, E.Kocab›y›k) Sabah Kitaplar›, Istanbul. (Org.:The Grand Chessboard, American Primacy and Its Geostrategic Imperatives)
Erhan, Ç. (2003), ABD’nin Orta Asya Politikas› ve 11
Eylül Sonras› Yeni Aç›l›mlar›, http://www.stradigma.com/turkce/kasim2003/vizyon.html
(09.08.2012).
Erdo¤an, M. Murat (2006), So¤uk Savafl Sonras›nda
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri 1990-2005, Ankara: Yay›nlanmam›fl Doktora tezi
Fuller, Graham E. [1996] “Alternative Turkish Roles in
the Future Middle East in: Barkey, Henri J. (Ed.),
Reluctant Neighbor: Turkey’s Role in the Middle East, US Institute of Peace Press, Washington,
D.C., S.205-219.
Güzel, ‹., “Dönemin Bilançosu”, Türk D›fl Politikas›:
Kurtulufl Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar, Editör Bask›n Oran, Cilt II: 1980-2001,
12. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Molla, A. (2009), So¤uk Savafl Sonras› NTO Askeri
Müdahaleleri ve Türkiye’nin Rolü: Kosova Krizi ve Müdahale Süreci, http://www.mevzuatdergisi.com/2009/06a/03.htm (18.08.2012).
Sönmez, A. Sait, Avrupa Birli¤i’nin Komflu Bölgelere Yönelik Siyasal Aç›l›m›: Avrupa Komfluluk
Politikas›, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Mustafa Kemal University
Journal of Social Sciences Institute Y›l/Year:
2010_Cilt/Volume: 7_Say›/Issue: 14, s. 113 - 122.
90
Türk D›fl Politikas›-II
Sönmezo¤lu, Faruk. (2006). II. Dünya Savafl›’ndan
Günümüze Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Tayyar ARI& Ferhat Pirinççi, So¤uk Savafl Sonras›
ABD’nin Balkan Politikas›, Alternatif Politika, Cilt.
3, Say›. 1, 1-30, May›s 2011
Y›lmaz, M. Ercan, Etnik Çat›flmalar ve Birleflmifl Milletler Bar›fl Güçleri, Sosyal Bilimler Dergisi Say›:
25 2011, s.144-161.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri
http://www.turksoy.org.tr/TR/belge/1-73743/tarihce.html (20.08.2012)
http://www.tika.gov.tr/tika-hakkinda/tarihce/1
(20.08.2012)
http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=109&l=1
(19.08.2012)
http://www.21yyte.org/tr/ (10.08.2012)
http://www.icty.org/sid/321 (10.082012)
http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01
/437-438.pdf (14.08.2012)
4
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
1990’lar›n bafl›nda gerilmeye bafllayan Yunanistan-Türkiye iliflkilerinin
1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren girdi¤i kriz sürecini aç›klayabilecek,
Refah Partisi ve Do¤ru Yol Partisi koalisyon iktidar›nda Türk d›fl politikas›ndaki çeflitlilik çabas›n› ifade edebilecek,
Avrupa Birli¤i Komisyonu taraf›ndan yay›mlanan Gündem 2000 Raporu’nun
Türk d›fl politikas› ile ilgili bölümlerini aç›klay›p Türk d›fl politikas›na olan etkilerini tan›mlayabilecek,
Lüksemburg Zirvesi’ne giden süreçte Türkiye’nin aday olma çabalar›n› ve
Zirve sonras› Avrupa Birli¤i ile yaflanan krizi aç›klayabilecek,
Teröre karfl› verilen mücadelenin Türkiye’nin d›fl politikas›na yans›mas›n› ve
bu çerçevede Suriye ile iliflkiler sürecini özetleyebilecek,
Avrupa Birli¤i ile iliflkilerde Almanya’da meydana gelen hükûmet de¤iflikli¤inin
yaratt›¤› olumlu perspektifi ay›rt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Yunanistan
K›br›s
Gündem 2000
Lüksemburg Zirvesi
Refah-Yol ‹ktidar›
•
•
•
•
•
D-8
AB-Türkiye
Avrupa Birli¤i
Terör
Suriye
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
1997’den
Lüksemburg
Zirvesi’ne Türk D›fl
Politikas›
• YUNAN‹STAN VE KIBRIS ‹LE
‹L‹fiK‹LER
• REFAH-YOL ‹KT‹DARI VE DIfi
POL‹T‹KADA ÇEfi‹TL‹L‹K
• AB’N‹N GELECEK PLANI: GÜNDEM
2000
• LÜKSEMBURG Z‹RVES‹ VE AB ‹LE
KR‹Z
• TERÖR, SU VE SUR‹YE
• ALMANYA’DA ‹KT‹DAR DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹:
KOHL, SCHRÖDER, FISCHER
1997’den Lüksemburg
Zirvesi’ne Türk D›fl
Politikas›
YUNAN‹STAN VE KIBRIS ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Yunanistan ile ‹liflkiler
So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan, 1990’a kadar karfl›t kutuplarda yer alan
pek çok ülke aras›nda yak›nlaflma bafllam›fl ve uluslararas› iliflkilerde yeni bir döneme girilmifltir. Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya ülkelerinin pek ço¤u Bat› ile
yak›nlaflma politikalar› izlerken bunun için Bat› kökenli kurumlarda yer almay›
önemseyen bir politika izlemifllerdir. Ancak bölgesel ve küresel yak›nlaflma belirgin bir biçimde devam eder ve genel bar›fl ve ifl birli¤i havas› etkili olurken
Türkiye’nin komflusu Yunanistan ile aras›ndaki iliflkilerde gerginlik artarak devam etmifltir. Üstelik Türkiye’nin AB ile Gümrük Birli¤i’ni gerçeklefltirme karar›
al›nd›ktan hemen sonra, ortaya ç›kan Kardak Krizi, Türkiye’nin sadece Yunanistan ile de¤il, adayl›k statüsü bekledi¤i AB ile iliflkilerini de uzun bir süre olumsuz etkilemifltir.
So¤uk Savafl s›ras›nda jeopolitik öneme sahip olan Yunanistan ve Türkiye’nin
bu öneminin ortadan kalkaca¤›na dair düflünceler birinci Körfez Krizi’nin ç›kmas›, Orta Asya ve Kafkaslardaki geliflmeler neticesinde beklentilerin tam aksi yönünde ilerlemifl ve özellikle Türkiye’nin önemi bir anda artm›flt›r. Bununla birlikte Yunanistan ve Türkiye aras›ndaki iliflkiler de blok politikas› bask›s›ndan kurtulmufl ve daha serbest olmakla birlikte, K›br›s ve Türkiye’deki terörle iliflkiler bak›m›ndan daha gergin bir hâl almaya bafllam›flt›r. Bu gerginlik, 1996 y›l›nda Yunanistan Baflbakan› Andreas Papandreu’nun ölümü sonras›nda Kostas Simitis’in önce PASOK lideri ve 20 Ocak 1996 tarihinde de Yunanistan Baflbakan› olmas›n›n
ard›ndan belirli ölçüde de¤iflmeye bafllam›flt›r. Yunanistan’›n özellikle Balkanlar’da izledi¤i politikalar›n AB ve ABD taraf›ndan pek de s›cak karfl›lanmamas›n›n
da etkisiyle Baflbakan Simitis, Türkiye ile olan sorunlar›n› hem Papandreu’ya göre çok daha yumuflak bir üslupla ele almaya hem de Türkiye’nin AB’ye olan ilgisini de¤erlendirerek iki ülke aras›ndaki sorunlara iliflkin Yunan tezlerini Ankara’ya Türkiye’nin AB sürecindeki aflamalar›nda kabul ettirmeye yönelmifltir (Sönmezo¤lu, 2006: 610).
So¤uk Savafl sonras› iyice belirginleflen iki ülke aras›ndaki anlaflmazl›klar›
çözmeye yönelik di¤er devletler taraf›ndan da desteklenen pek çok giriflim yap›lm›flt›r. Bu anlaflmazl›klar› uluslararas› bir platformda çözmeye yönelik giriflimlerden birisi de 1997 Temmuz ay›nda Madrid’de yap›lan NATO Zirvesi s›ras›nda
94
Türk D›fl Politikas›-II
Foto¤raf 4.1
Yunanistan
Baflbakan› Kostas
Simitis (Görev
süresi 22 Ocak
1996- 10 Mart
2004)
Kaynak:
http://et.wikipedia.
org/wiki/K%C3%B
3stas_Sim%C3%A
Dtis
iki ülke aras›nda var›lan alt› maddelik mutabakat olmufltur. Bar›fl, güvenlik ve iyi
komfluluk iliflkilerinin gelifltirilmesinin devam› konusunda karfl›l›kl› taahhüt; karfl›
taraf›n egemenlik haklar›na sayg›; uluslararas› hukuk ilke ve anlaflmalar›na sayg›;
taraflar›n güvenlikleri ve millî egemenlikleri aç›s›ndan büyük bir öneme haiz
Ege’deki meflru, hayati ç›kar ve endiflelerine karfl›l›kl› sayg›; yanl›fl anlamalardan
kaynaklanan ihtilaflardan kaç›n›lmas› ve
tek tarafl› eylemlerden sak›n›lmas› taahhüdü ve anlaflmazl›klar›n, ortak r›zaya dayanarak ve kuvvet kullan›m› veya kuvvet
tehdidi olmadan bar›flç›l yollardan çözülmesi taahhüdü mutabakat›n ana hatlar›n›
oluflturmaktayd›. Bu mutabakat ile Yunanistan, 1997 Madrid Deklarasyonu ile Ege’deki karasular›n› 12 mile ç›karma iddias›ndan vazgeçiyor, buna karfl›l›k Türkiye de böyle bir durumda kuvvet kullanma tehdidini kald›r›yordu. Var›lan mutabakat›n içeri¤inde temel sorunlara iliflkin
herhangi bir çözümün yer almamas›ndan da anlafl›laca¤› gibi ilgili deklarasyon
daha çok iki ülkenin birbirleriyle ilgili tart›flmalar›nda pozisyon de¤ifltirmeden
“birer ad›m geri çekilmeleri”dir. Bununla birlikte deklarasyonun ilan›n›n hemen
ard›ndan bu iyimser hava kaybolmufl ve taraflar eski tezlerine geri dönmüfl, böylece bir Türk-Yunan yak›nlaflma giriflimi daha baflar›s›z olmufltur (Sönmezo¤lu,
2006: 611).
1996-1998 aras›nda Türkiye-Yunanistan iliflkilerinde meydana gelen niteliksel
de¤iflme iki önemli geliflme ile gerçekleflti. Bunlardan ilki 13-14 Aral›k 1997 tarihindeki AB Lüksemburg Zirvesi’nden sonra Türkiye’nin AB ile siyasi iliflkilerini kesme
karar› almas›yd›. Bu karar AB’nin Yunanistan aç›s›ndan Türkiye ile problemleri
çözme platformu vasf›n› yitirmesi sonucunu getirdi. Çok k›sa zamanda Yunanistan,
Türkiye’yi AB’den uzaklaflt›rman›n, do¤rudan kendisine yönelik bir tehdit do¤urdu¤unu görmüfl oldu. AB ile ba¤lar›n› koparm›fl bir Türkiye, Yunansitan’la ilgili sorunlar› çok daha sert önlemlerle çözmeye kalk›flabilirdi. Bu nedenle özellikle 1998
y›l› sonlar›ndan itibaren Yunanistan, Türkiye’ye iliflkin politikalar›n› de¤ifltirmifl ve
AB içerisinde Türkiye’ye daha az muhalif olmaya bafllam›flt›r.
Türkiye ile Yunanistan aras›ndaki iliflkilerdeki as›l de¤iflim ise Türkiye’nin
Suriye’ye bask› yaparak Abdullah Öcalan’› bu ülkeden ç›karmas› sonras›nda yafland›. Öcalan’›n Rusya ve ‹talya’n›n ard›ndan gitti¤i Kenya’da Yunan Büyükelçili¤inde sakland›¤›n›n anlafl›lmas› ve 15 fiubat 1999’da Kenya’da yakalan›p Türkiye’ye getirildi¤inde üzerinde Lazaros Mavros ad›na düzenlenmifl bir K›br›s
Cumhuriyeti pasaportunun bulunmufl olmas›, bir anda Türkiye-Yunanistan iliflkilerini en ciddi krizlerden birine soktu. Türkiye’nin Yunanistan’› “terörü destekleyen ülke” olarak suçlamas› ve uluslararas› kurumlara bu konuda bask› yapmas› sonras›nda Yunanistan’da bu olay›n baflta D›fliflleri Bakan› Pangalos olmak
üzere önemli aktörleri görevden al›nd› ve yerlerine Türkiye ile acilen yeni bir
diyalog kurmas› beklenen Yorgos Papandreu getirildi. Türk D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem ile Yunan meslektafl› Y. Papandreu’nun samimi kiflisel çabalar› da sü-
95
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
rece katk› sa¤lad›. Bu konuda as›l ihtiyac› hissedilen toplumsal destek ise 18
A¤ustos 1999’da yaflanan Marmara depremine Yunanistan’›n yard›m gönderen
ülkelerden birisi olmas› ile sa¤lanm›fl oldu. K›sa bir süre sonra Yunanistan’da
yaflanan depreme de Türkiye acil destek verdi ve iliflkilerin niteliksel olarak de¤iflmesi süreci bafllam›fl oldu. Bunun en belirgin sonucu ise (kuflkusuz Almanya’daki iktidar de¤iflikli¤i ve Clinton liderli¤inde ABD’nin büyük katk›lar› ile)
Türkiye-AB iliflkilerine yans›d›. Aral›k 1997’de AB adaylar› aras›na al›nmayan
Türkiye’ye kap› Aral›k 1999’daki Helsinki Zirvesi’nde aç›ld› (Erdo¤an, 2006:
196).
K›br›s Politikas›
SIRA S‹ZDE
Türkiye’nin K›br›s politikas› 1997 sonras›nda yo¤un bir biçimde AB ile iliflkiler çerçevesinde ya da onunla iliflkili bir biçimde gerçekleflti. AB’nin Yunanistan’›n ›srarl› politikalar› ile bütün aday› temsil etti¤i varsay›m› ile “K›br›s DCumhuriyeti”
olarak
Ü fi Ü N E L ‹ M
tan›d›¤› Güney K›br›s Rum Yönetimi (GKRY) ile iliflkilerin bu dönemde önemli tart›flmalar›ndan birisi de adaya Rusya’dan getirilmesi planlanan S-300 füzeleri konuS O R U
sunda yaflanm›flt›r.
K K A T edilmifl ve
AB Komisyonu’nun de¤erlendirmelerinde adadaki fiili bölünmüfllükD ‹gözard›
ada, “K›br›s” fleklinde bir bütün olarak alg›lanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Yunanistan ve GKRY aras›nda 1993 y›l›nda imzalanan Ortak Savunma Doktrini çerçevesinde 1996-97 y›llar›nda K›br›s’ta, Yunanistan ve K›br›s Rum Kesimi aras›nda hayata geçirilmeye çal›fl›lan iki önemli projeden sözAMAÇLARIMIZ
etmek mümkündür.
Bunlardan ilki, adada Yunan hava kuvvetlerinin kullanaca¤› bir hava üssü kurmak, di¤eri ise Rusya’dan sat›n al›narak adada konuflland›r›lmas› planlanan S-300
K ‹ T A P
füze sistemleridir.
GKRY, Ocak 1997’de S-300 sistemini siparifl etmifl ve sistemin A¤ustos 1998’de
Rus teknisyenlerin yard›m›yla adaya gelebilece¤ini beyan etmifltir. Sadece Kuzey
TELEV‹ZYON
K›br›s Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) de¤il, ayn› zamanda Türkiye’nin
de (özellikle adadaki Türk askerlerinin) güvenli¤ini tehdit eden bu sistem, adadaki Rus
teknisyenlerin varl›¤› ve adaya yerlefltirilmesi planlanan radar sistemiyle de NATO kodlar›n›n kullan›ld›¤› silahl› kuvvetlerin hareket yetenekleri
olum‹ N T E Rüzerinde
NET
suz etkiler yaratma potansiyeline sahipti. Bu nedenlerle S-300’lerin varl›¤› Türkiye taraf›ndan sert tepkiyle karfl›lanm›fl, bunun yan›nda NATO ülkeleri ve ABD
taraf›ndan da tepki toplam›flt›r. Türkiye bu plan›n hayata geçirilmesi hâlinde güç
kullanmaktan çekinmeyece¤ini aç›klam›fl ve bunu kararl› bir flekilde vurgulam›flt›r. 20 Ocak 1997 tarihinde Türkiye’nin güç kullanmaktan çekinmeyece¤ini belirtti¤i aç›klamaya istinaden KKTC Cumhurbaflkan› Rauf Denktafl, T.C. Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’in davetlisi olarak Ankara’y› ziyaret etmifl ve bu ziyaret s›ras›nda Türkiye ve KKTC aras›nda ortak bir bildiri imzalanarak duyurulmufltur. ‹lgili bildiride KKTC’ye yap›lm›fl bir sald›r›n›n Türkiye’ye yap›lm›fl say›laca¤›, gerekti¤inde Türkiye’nin adada askerî mahiyette deniz ve hava üsleri kurabilece¤i belirtilmifltir (Sönmezo¤lu, 2006: 617). AB ve ABD’den bekledi¤i deste¤i bulamayan GKRY, sonunda S-300 sisteminin K›br›s’a konuflland›r›lmayaca¤›n›, onun yerine Girit’e gönderilece¤ini aç›klam›flt›r (Coflkun- Demirtafl, 2001:
212).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
Türk D›fl Politikas›-II
Foto¤raf 4.2
S-300 füze sistemi, savunmaya yöneliktir ve dönem
itibar›yla bir savafl ortam›nda test edilmemifltir.
Bunun yan›nda, bafll›klar›n›n görece küçük olmas›,
k›sa menzilli olmas› ve “hedefe güdüm sisteminin
bulunmamas› nedeniyle yeterince etkili olmaktan
uzakt›r. Ancak mevcut eksikliklerinin yan›nda S300’ler Türkiye’nin K›br›s’taki cayd›r›c› askerî
gücüne zarar verme potansiyeli tafl›makta ve bunun
yan›nda 90 mil menzildeki Türk uçaklar›na tehdit
oluflturmaktad›r (Coflkun- Demirtafl, 2001:20112012).
Kaynak:
http://www.rusya.ru/Content/9250Rusya_+T%C3%BC
rkiye_ye+S_300+f%C3%BCzeleri+%C3%B6neriyor
K›br›s sorununun çözülmesi için biraz da Balkanlar’da uygulamaya sokulan
Dayton Antlaflmas›’ndan esinlenerek harekete geçen ABD, adada gevflek bir konfederasyon tezini dile getirmeye bafllad›. ‹ngiltere taraf›ndan da desteklenen bu anlay›fl çerçevesinde adadaki görüflmelerin tekrar bafllamas› gerekti¤i yönünde bir
beklenti oluflmaya bafllad›. Nitekim 1997 y›l› bafllar›nda BM Genel Sekreteri Kofi
Annan, K›br›s’taki taraflar›n yeniden görüflmelere bafllamalar› için çabalar›n› yo¤unlaflt›rd›. Nisan ay›nda BM Güvenlik Konseyi’nden, Denktafl ve Klerides’in do¤rudan görüflmeler yoluyla bir araya getirilmesi fikrine destek veren bir aç›klama
geldi ancak yap›lan Denktafl-Klerides görüflmelerinden de bir sonuç al›namad›. Süreci t›kayan en temel sorun, Rumlar›n pazarl›k gücünü dengesiz bir biçimde art›ran ve Rumlar bak›m›ndan uzlaflmay› gereksiz k›lan, GKRY’nin AB’ye üyelik baflvurusuydu (Sönmezo¤lu, 2006: 618).
AB’nin geniflleme sürecinde son derece önemli kararlar›n al›naca¤› 1997 y›l›nda, Türkiye, K›br›s politikas›n› kontrollü biçimde sertlefltirdi ve “bölgede ortaya ç›kan geliflmeler çerçevesinde K›br›s adas›n›n do¤rudan Türkiye’nin güvenli¤i ve
Do¤u Akdeniz’deki ç›karlar› aç›s›ndan önemi” konusu hem resmî hem de di¤er
uzmanlarca s›kça gündeme getirilmeye baflland›. Kuflku yok ki buradaki temel mesaj AB Zirvesi’ne yönelikti. 12 Aral›k 1997 tarihinde yap›lan Lüksemburg Zirvesi’nde GKRY’nin üyeli¤i resmî olarak aç›kland›¤›nda, Türkiye ve KKTC’de büyük
bir hayal k›r›kl›¤› ve öfke yaflanm›flt›r. Türkiye, AB ile özellikle Yunanistan ile iliflkileri etkileyecek “siyasi diyalo¤u” kesti¤ini ilan etmifl; KKTC Cumhurbaflkan› Rauf Denktafl ise AB’nin bu karar› sonras›nda müzakerelerin anlams›zlaflt›¤›n› ifade
ederek topluluklar aras› görüflmelerden çekildi¤ini BM Genel Sekreterli¤ine iletmifltir. Ayr›ca KKTC Meclisi de görüflmelerin tekrar bafllayabilmesi için iki eflit devletin varl›¤›n›n kabul edilmesi gerekti¤i yönünde bir karar alm›flt›r (Sönmezo¤lu,
2006: 618-619). Lüksemburg Zirvesi’nden sonra da Türkiye ve KKTC devlet baflkanlar› 22-24 Nisan 1998 tarihinde 20 Ocak 1997’deki Ortak Deklarasyona at›fta
bulunarak K›br›s ile bafllayan üyelik görüflmelerini elefltirmifl ve bu durumun KKTC
ile Türkiye aras›ndaki yak›nlaflmay› daha da art›raca¤›na dikkat çekmifltir.
1998 y›l› bafllar›nda ise ABD K›br›s Özel Temsilcisi Richard Halbrooke Ankara,
Atina ve Lefkofla’da baz› temaslar yaparak yeni bir giriflimde bulunmufl ancak bu
giriflimden de sonuç al›namam›flt›r. Halbrooke, görüflmeler sonras› tuttu¤u raporda baflar›s›z olunmas› konusunda Türk taraf›n› daha fazla sorumlu tutmufltur. Bu-
97
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
nun yan›nda KKTC’nin varl›¤›n› bir realite olarak kabul eden, GKRY’nin adan›n
kuzeyi üzerinde herhangi bir denetimi bulunmad›¤›na iflaret eden baz› de¤erlendirmeler yapmas› ise Türk tezi aç›s›ndan olumlu bir geliflme olarak de¤erlendirilmifltir. Türk taraf›n›n de¤erlendirmelerinde ise görüflmeleri Türk taraf›n›n de¤il,
tüm K›br›s ad›na Rum taraf› ile görüflmelere bafllayan AB’nin t›kad›¤›na iflaret edilmifltir. Nitekim 31 A¤ustos 1998 y›l›nda Rauf Denktafl yapt›¤› aç›klama ile K›br›s’ta
sorunun nihai çözümünü “konfederasyon”da gördü¤ünü aç›klam›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006: 619).
SIRA ile
S‹ZDE
Yunanistan ile iliflkilerde yaflanan gerginli¤in Türkiye’nin Avrupa Birli¤i
olan iliflkilerine olan etkisi nedir?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
REFAH-YOL ‹KT‹DARI VE DIfi POL‹T‹KADA
ÇEfi‹TL‹L‹K
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1995 genel seçimleri sonucunda Necmettin Erbakan’›n Genel Baflkan› oldu¤u ReS O R%19.65
U
S O R U
fah Partisi %21.38 oyla birinci parti konumuna yükselmifltir. Bunu
ile Anavatan Partisi (M. Y›lmaz) ve %19.18 ile Do¤ruyol Partisi (Tansu Çiller) takip etmiflti. Bülent Ecevit liderli¤indeki DSP’nin %14.64, Deniz Baykal liderli¤indeki
CHP’nin
D‹KKAT
D‹KKAT
%10.71 oy ald›¤› bu seçimlerde MHP %8.18 ile baraj alt›nda kalarak TBMM’de temsil edilememiflti. Befl partili TBMM’de mutlaka koalisyon gerekiyordu. Ancak döSIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
nemin koflullar›, istikrarl› ve uzun ömürlü bir hükûmetin kurulmas›n› da oldukça
zorlaflt›r›yordu. Hatta seçimlerden birinci s›rada ç›kan partinin lideri olarak
Necmettin Erbakan’a Cumhurbaflkan› taraf›ndan görev verilipAMAÇLARIMIZ
verilmeyece¤i, veriAMAÇLARIMIZ
lirse d›flar›dan müdahaleler olup olmayaca¤› konusu da s›kça gündeme geliyordu.
Türk siyasetinin içinde bulundu¤u
Grafik 4.1
bu zorlu dönemde hükûmeti kurma
K ‹ T A P
K ‹ T A P
1995 Genel Seçim
görevi Necmettin Erbakan’a verildi.
Sonucu
DSP
Ancak hükûmetin kurulmas› mümANAP
14,64
kün olmad›. Ard›ndan bu görev seT E L E V ‹ Z Y O N 19,65
TELEV‹ZYON
çimlerde ikinci en çok oyu alan parCHP
tinin lideri olan Mesut Y›lmaz’a veril10,71
di. Mesut Y›lmaz, Do¤ru Yol ile bir
‹NTERNET
‹NTERNET
koalisyon kurmay› baflard›ysa da bu
DYP
Hükûmet (Ana-Yol) TBMM’den güMHP
19,18
8,18
venoyu alamad› ve 6 Mart 1996-28
Haziran 1996 aras› dönemde üç ay
MP
yaflayabildi. Yeniden hükûmeti kur0,45
ma görevi verilen Necmettin Erba0,48 YDH
RP
kan, bu sefer Tansu Çiller’in Genel
0,48
21,38
Baflkan› oldu¤u Do¤ru Yol Partisi ile
YDP
‹P
koalisyon kurarak hükûmeti olufltur0,34 YP
0,13 0,22 HADEP
may› baflarm›flt›r. 8 Temmuz 1996’da
4,17
TBMM’den güvenoyu alan “RefahYol” Hükûmeti için yap›lan koalisyon protokolüne göre Necmettin Erbakan 2 y›l süre ile Baflbakanl›k yapacak, ard›ndan da Tansu Çiller Baflbakanl›¤› üstlenecekti. Erbakan’›n Baflbakanl›¤› döneminde
ise Tansu Çiller Baflbakan Yard›mc›s› ve D›fliflleri Bakan› olacakt›. Avrupa ile iliflkilerin aksayaca¤›na iliflkin beklentilerin aksine, aç›klanan hükûmet program›nda ‹slam ülkeleri ile iliflkiler ön planda olmakla birlikte Avrupa Birli¤i ile özellikle gümrük birli¤i ba¤lam›nda bütünleflmeye de yer verilmifltir. Program›n d›fl politika uygu-
N N
98
Türk D›fl Politikas›-II
lamalar›nda ise Baflbakan Necmettin Erbakan ‹slam ülkeleri ile iliflkilere yo¤unlafl›rken Bat›l› ülkelerle olan iliflkiler ise genellikle Tansu Çiller taraf›ndan yürütülmüfltür.
‹slam ülkeleri ile daha yak›n iliflkiler kurma politikas› do¤rultusunda Baflbakan
Erbakan’›n ilk yurt d›fl› seyahatini ‹ran’a yaparak ABD’nin aç›k muhalefetine ra¤men bir dizi ekonomik ve siyasi ifl birli¤i anlaflmalar› imzalamas›, 2 Ekim’de bafllay›p 8 Ekim’de sona eren M›s›r-Libya ve Nijerya gezisi yapmas›yla bafllayan d›fl politika tercihi iç ve d›fl politikada büyük tart›flmalara neden olmufltur. (Erdo¤an,
2006: 164-165). D›fl politika tercihine yönelik bu tepkiler zamanla daha da hararetlenmifl ve devam›nda “28 fiubat Süreci” denilen sürecin bafllamas›na neden olmufltur. Sürece ad›n› veren 28 fiubat’ta yap›lan MGK toplant›s›nda “irtica”n›n da devlete terör kadar zararl› oldu¤u ve hükûmetten laikli¤in tesisi için yasalar›n uygulanmas› talep edilmifltir. Devam eden süreçte ise Refah Partisine kapatma davas› aç›lm›fl ve hükûmetin kurulmas›ndan 11 ay sonra, 18 Haziran 1997’de Erbakan görevinden istifa etmek zorunda kalm›flt›r. Erbakan’›n istifas› sonras› Cumhurbaflkan›
Süleyman Demirel hükûmeti kurma görevini Anavatan Partisi Genel Baflkan› Mesut Y›lmaz’a vermifl ve Anavatan Partisi, Demokratik Sol Parti ve Demokrat Türkiye Partisinden oluflan ANASOL- D Hükûmeti kurulmufltur.
ABD ve ‹srail ile ‹liflkiler
Refah-Yol Hükûmeti Baflbakan› Erbakan’›n d›fl politikas›n›n ‹slam dünyas›na daha
fazla önem vermek ve ABD baflta olmak üzere Bat› ittifak›na yönelik daha elefltirel
bir tutum sergilemek fleklinde ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. ABD’nin o dönemde baz›
ülkeleri “kötüler” listesine yerlefltirmesi ve bu ülkelerle yap›lan her türlü diplomatik
ve ticari yak›nlaflmay› çok da olumlu karfl›lamad›¤› bilinmesine ra¤men, Erbakan Hükûmeti an›lan baz› ülkeler ile yak›n temaslarda bulunmaktan çekinmemifltir. Bu çerçevede Erbakan’›n ‹ran ve Libya ziyaretleri ve buralarda yapt›¤› aç›klamalar zaman
zaman Washington’un tepkisini çekmifltir. Erbakan Hükûmeti’nin BM’nin terörist örgütlere destek verdi¤i gerekçesi ile ‹ran’› k›nayan bir karar›na olumsuz oy vermesi de
ABD ile iliflkilerin negatif yönde geliflmesine neden olmufltur (Sönmezo¤lu, 2006).
ABD ile iliflkilerle paralellik arz eden ‹srail ile olan iliflkilerde de bu dönemde
baz› krizler yaflanm›fl, özellikle söylem düzeyinde ‹srail’e yönelik sert elefltiriler kamuoyu ile paylafl›lm›flt›r. Ancak Hükûmet’in bu söylemsel tavr›, ‹srail ile askerî ifl
birli¤i alan›na neredeyse hiç yans›mam›flt›r. Hatta tam tersine Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl›
Teflviki ve Korunmas› Anlaflmas›, Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaflmas›,
Ekonomik, Bilimsel ve Teknik ‹flbirli¤i Çerçeve Anlaflmas›, Gümrük ‹darelerinin
Karfl›l›kl› Yard›mlaflmas› gibi ekonomik ve askerî anlaflmalar Refah-Yol iktidar› döneminde gerçekleflmifltir (Sönmezo¤lu, 2006: 582). Hatta bu durum 1997 y›l›nda
Tahran’da yap›lan ‹slam Konferans› Örgütü toplant›s›nda ‹slam ülkelerinden Türkiye’ye yönelik yo¤un elefltirilerin gelmesine de neden olmufltur (Kas›m, 2001: 572).
D-8: Geliflmekte Olan 8 Ülke
Baflbakan N. Erbakan ‹slam ülkeleriyle ifl birli¤i çerçevesinde birtak›m kurumsal
giriflimlerde de bulunmufltur. Geliflmekte olan sekiz ülkenin ifl birli¤ini öngören D8 örgütü ise bu çaban›n en önemli ç›kt›s› olmufltur. D-8, 22 Ekim 1996 tarihindeki
“Kalk›nmada ‹flbirli¤i Konferans›”n› izleyen bir dizi haz›rl›k toplant›s›ndan sonra
üye ülkeler aras›nda kalk›nmaya yönelik ifl birli¤ini gelifltirmek, ekonomik ve sosyal iliflkileri zenginlefltirmek amac›yla 15 Haziran 1997 tarihinde ‹stanbul’da gerçeklefltirilen Devlet ve Hükûmet Baflkanlar› Zirvesi’nde yay›mlanan “‹stanbul Deklarasyonu” ile kurulmufltur. Örgüt, geliflmekte olan sekiz ülke olan Bangladefl, En-
99
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
donezya, ‹ran, Malezya, M›s›r, Nijerya, Pakistan ve Türkiye’den oluflmaktad›r. Üyelerinin ayn› zamanda ‹slam ‹flbirli¤i Örgütünün de üyesi oldu¤u D-8 ile ilgili olarak kamuoyunda “Türk hükûmetinin öncülü¤ünde G-8’e alternatif Müslüman bir
yap›lanma” fleklinde genel bir kabul de oluflmufltur.
Sembol 4.1
D-8’in bayra¤›nda yer alan alt› adet y›ld›z D-8’in temel
ilkelerini sembolize etmektedir. Bu y›ld›zlar›n anlamlar›
flunlard›r: Savafl de¤il, bar›fl; çat›flma de¤il diyalog; çifte
standart de¤il, adalet; üstünlük de¤il, eflitlik; sömürü
de¤il, adil düzen; bask› ve tahakküm de¤il, insan
haklar›, hürriyet ve demokrasi.
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Developing_8_Countries_
logo.png
D-8’in neredeyse G-8’le ayn› flekilde dizayn edilen yap›lanmas›nda “Zirve”, “Konsey” ve “Komisyon”a yer verilmifltir. Zirve, hükûmet/devlet baflkanlar›n›n iki y›lda bir
gerçeklefltirdikleri toplant›lardan oluflur ve örgütün en üst düzey karar alma organ›d›r. Konsey, üye ülkelerin d›fliflleri bakanlar› aras›nda gerçeklefltirilen toplant›lard›r.
Politik kararlar›n bir k›sm› burada al›n›r ve konular üzerinde ayr›nt›l› görüflmeler de
burada yap›l›r. Komisyon, örgütün yürütme organ›d›r ve uygulamalar›n efl güdümünden sorumludur. Üye ülkeler taraf›ndan atanan komisyon üyelerinin her biri
kendi ülkesinde uygulamalar›n ulusal koordinasyonundan da sorumludur. Genel
Sekreterlik ise toplant›lara sekretarya hizmeti sunan ve ülkeler aras› iletiflimi sa¤layan organd›r. D-8’in Malezya’da yap›lan 6. toplant›s›nda D-8 daimi Sekretaryas›n›n
‹stanbul’da olmas›na karar verilmifltir ve Genel Sekreterlik hâlen çal›flmalar›n› ‹stanbul’da sürdürmektedir (http://www.developing8.org/About.aspx, 19.10.2012).
‹fl birli¤inin temel olarak sektörel bazda örgütlendi¤i kuruluflta Türkiye sanayi,
sa¤l›k ve çevre; Bangladefl k›rsal kalk›nma; Endonezya yoksullukla mücadele ve insan kaynaklar›; ‹ran bilim ve teknoloji; Malezya finans, bankac›l›k ve özellefltirme;
M›s›r ticaret; Nijerya enerji ve Pakistan tar›m ve bal›kç›l›k alan›ndaki ifl birli¤i çal›flmalar›n› koordine etmektedir (http://www.dpt.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WebContentGosterim.aspx?Enc=51C9D1B02086EAFB889991AC9908F0AD, 19.10.2012).
D-8, üye ülke kompozisyonunun yans›tt›¤› üzere bölgeselden daha çok global
bir oluflumdur. Bunun yan›nda üye ülkelerin uluslararas› veya bölgesel örgütlere
olan üyeliklerinden do¤an ikili veya çoklu anlaflmalar›nda üstlendi¤i yükümlülüklere tezat yükümlülüklere getirmeyecek bir organizasyon olarak düzenlenmifltir.
Bu düzenleme ayn› zamanda 1952’den beri NATO üyesi olan Türkiye bak›m›ndan
ayr›ca tart›flmalar› beraberinde getirmifltir.
N. Erbakan’›n Baflbakanl›¤›ndaki Refah-Yol Hükûmeti’nin d›fl politikada izledi¤i yol, as›l olarak iç politikada çok önemli tart›flmalara neden olmufl hatta bu politika tercihleri zaman zaman ülkenin rejim tart›flmalar›n›n merkezinde yer alm›flt›r.
28 fiubat 1997’de yap›lan Milli Güvenlik Kurulu toplant›s›nda al›nan kararlar ve devam›ndaki “süreç” sonunda Erbakan Hükûmeti istifa etmek zorunda kal›rken ortaya konulan en önemli gerekçelerden birisini bu d›fl politik tercihler oluflturmufltur.
D›fl politikada geleneksel Bat› ittifak›ndan kopufl ve özellikle ABD ile “çat›flma/ters
düflme” görüntüsü, Türkiye’deki muhalefet ve askerî-sivil bürokrasi taraf›ndan çok
sert elefltirilere neden olmufl hatta bu durumun rejimin varl›¤›n› tehdit eder bir durum oldu¤u tezi de s›kl›kla dile getirilmifltir.
100
Türk D›fl Politikas›-II
AB’N‹N GELECEK PLANI: GÜNDEM 2000
So¤uk Savafl’›n bitimi ve “Demir Perde” olarak adland›r›lan SSCB’nin yo¤un etkisi
alt›ndaki Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinde (ODA ülkeleri) komünist-sosyalist rejimlerin ortadan kalkmas› ile yepyeni bir siyasi co¤rafya ile karfl› karfl›ya kal›nd›.
Neredeyse bütün ODA ülkeleri, güvenlikleri için NATO; ekonomik kalk›nma, demokrasi ve insan haklar› için de AB’ye üye olma çabas› içine girdiler.
ABD liderli¤indeki NATO, bu talebi Rusya Federasyonu’ndan gelen baz› itirazlara ra¤men memnuniyetle kabul etti ve bu ülkelerin NATO’ya dahil edilmesi
için derhâl çal›flmalara baflland›. 1949’da 12 üye ile kurulan, 1952’de Türkiye ve
Yunanistan, 1982’de ‹spanya’y› üyeli¤e alarak So¤uk Savafl döneminde 15 üyeye
ulaflan NATO, So¤uk Savafl sonras›nda h›zla geniflledi ve 2009’da 28 üyeye ulaflt›. Bir taraftan geniflleme politikas› dinamik biçimde devam eden, bu çerçevede
Rusya’n›n itirazlar›na ra¤men 2008’de Ukrayna ve Gürcistan’›n da üye olaca¤›n›
aç›klayan NATO’nun yürüttü¤ü “Bar›fl ‹çin Ortakl›k Program›” çerçevesinde NATO üyesi olmayan ülkelerle de yak›n bir ifl birli¤i zemini yarat›lm›flt›r. Bu arada
K›br›s Cumhuriyeti ad›na NATO’ya üye olmak için baflvuruda bulunan Güney
K›br›s Rum Yönetimi’ni Türkiye, Makedonya’n›n üyelik talebini ise Yunanistan
veto etmifltir.
ODA ülkelerinin AB’ye olan ilgisi de Fransa-Almanya liderli¤inde AB taraf›ndan
gayet olumlu karfl›land›. 1981’de Yunanistan, 1986’da Portekiz ve ‹spanya’n›n da
kat›l›m› ile 1990’da 12 üyesi olan AB, ilk genifllemesini iki Almanya’n›n birleflmesi
ile de-facto gerçeklefltirmifl oldu. Demokratik Almanya Cumhuriyeti (Do¤u Almanya), hiçbir ön haz›rl›k ve müzakere süreci yaflanmaks›z›n Almanya’n›n birleflme sürecinde AB’ye dahil edildi. Bu “görünmez” genifllemenin hemen ard›ndan di¤er
ODA ülkeleri için önce pozitif yaklafl›m deklare edildi, ard›ndan da bir konsept gelifltirilmeye çal›fl›ld›. AB, üyelik baflvurular›n› AB Komisyonu taraf›ndan belirli esaslar ve takvim çerçevesinde gerçeklefltirmek için 1993 y›l›nda bir ülkenin AB’ye üye
olmas› için gerekli siyasi ön koflullar›n ifade edildi¤i “Kopenhag Kriterleri”ni yay›mlad›. Böylece AB genifllemeyi objektif bir zeminde gerçeklefltirmek için start
vermifl oldu. Ayr›ca AB Komisyonu, Birli¤in geniflleme stratejisine esas teflkil edecek ve Haziran 2007’de aç›klanacak bir çal›flma da bafllatt›.
AB’nin ODA ülkeleri ve aralar›nda K›br›s ve Türkiye gibi ülkelerin de yer ald›¤› di¤er aday aday› ülkelerle ilgili çal›flmas› devam ederken buna paralel olarak
1995’de So¤uk Savafl döneminde “ba¤›ms›z-ba¤lant›s›z” konumlar› nedeni ile AB
ile de mesafeli bir iliflki kurmufl 3 ülke daha AB’ye üye oldu ve AB üye say›s› 15’e
yükseldi. Bu süreçte üye olan Avusturya, ‹sveç ve Finlandiya’n›n yan› s›ra Norveç
ile de müzakereler tamamlanm›fl ancak Norveç’te yap›lan üyelik referandumunda,
daha önce 1972’de de oldu¤u gibi Norveç halk› üyeli¤i istemedi¤ini %52 red oyu
ile ortaya koymufltur. Böylece AB’nin So¤uk Savafl sonras› geniflleme süreci birinci evresini 15 üye ile tamamlam›flt›r.
AB Konseyi taraf›ndan geniflleme sürecinin de¤erlendirildi¤i AB’nin vizyon çal›flmas› olan “Gündem 2000”i (Agenda 2000) haz›rlamak üzere görevlendirilen AB
Komisyonu, çal›flmas›n› 16 Temmuz 1997’de kamuoyu ile paylaflt›. Burada hem tek
tek aday aday› ülkeler siyasi yap›lar›, ekonomik durumlar› ve di¤er konularda de¤erlendiriliyor hem de AB’nin vizyonu çerçevesinde öneriler ortaya konuluyordu.
Genifllemenin temel konu oldu¤u Gündem 2000’de AB’nin 2000’li y›llar›n bafllar›ndaki geniflleme stratejisinin tasla¤› çizilmifltir.
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
Sunulan rapor, AB içinde ve aday aday› ülkelerin büyük bölümünde olumlu
karfl›lan›rken üyelik perspektifi içinde yer almayan Türkiye bak›m›ndan büyük bir
hayal k›r›kl›¤› yaratm›flt›r. Türkiye, bu rapora iliflkin de¤ifliklik taleplerini hem ikili
iliflkiler hem de do¤rudan AB ile s›kça dile getirmifltir. Türkiye’nin itirazlar› sadece
Bulgaristan, Romanya gibi ülkelere geniflleme stratejisinde yer verilirken kendisine
verilmemesi de¤il, ayn› zamanda GKRY’nin K›br›s Cumhuriyeti ad› alt›nda ve bütün aday› temsilen programda yer almas›na yönelik olmufltur.
Komisyonun yay›mlad›¤› Gündem 2000, ODA ülkeleri olan Bulgaristan, Çek
Cumhuriyeti, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya,
ve Slovenya hakk›nda ayr›nt›l› de¤erlendirmeler yaparak Macaristan, Polonya, Estonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovenya ile üyelik görüflmelerinin hemen bafllamas›
tavsiyesinde bulunmufltur. K›br›s ve Türkiye için ise di¤er ODA ülkelerinden ayr›
de¤erlendirmeler yap›lm›flt›r. Bu de¤erlendirmelerin sonucunda befl ODA ülkesi
ve K›br›s için üyelik müzakerelerinin bafllanmas› tavsiyesinde bulunulurken Türkiye bu sürecin d›fl›nda b›rak›lm›flt›r.
K›br›s için yap›lan de¤erlendirmede ekonomik ve siyasi kriterler itibar›yla bütün
aday ülkeler aras›nda Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin (GKRY) son derece iyi bir
konumda bulundu¤u, tek sorunun adadaki bölünmüfllü¤ün oldu¤u dile getirilmifltir. Ayr›ca AB’ye üyelik perspektifinin adada devam eden Birleflmifl Milletler (BM)
Bar›fl Görüflmelerinin olumlu sonuçlanmas› için taraflar› olumlu olarak etkileyece¤inden bahsedilmifl ancak bu plan çerçevesinde adada bir çözüm bulunamasa dahi GKRY ile uluslararas› hukuk taraf›ndan tan›nan tek otorite olarak adan›n tümünü kapsayacak flekilde müzakerelere bafllanaca¤› vurgulanm›flt›r (Gündem 2000:
55). Bu madde ile Türkiye veya KKTC’nin üyelik müzakerelerini engelleyemeyece¤i aç›kça vurgulanm›fl ve çözüme ulafl›lmas› için bask› yap›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Gündem 2000’de Türkiye için yap›lan de¤erlendirmede ise en önemli ve Türkiye’nin en çok tepkisini çeken noktalardan biri bu de¤erlendirmenin Kopenhag
Kriterleri do¤rultusunda yap›lmay›fl›d›r. Gündem 2000’e yöneltilen “subjektiflik”
elefltirilerine ra¤men Türkiye’nin kriterler çerçevesinde de¤erlendirilmeyifli,
1987’deki Türkiye’nin baflvurusunun reddedilmesinde oldu¤u gibi red nedenlerinin ekonomik olmaktan çok siyasi oldu¤unu da belirginlefltirmifltir (Erdo¤an, 2006:
174). Gündem 2000’de Türkiye ile ilgili olarak iç politikay› ilgilendiren bireysel özgürlükler ve ifade özgürlü¤ünün AB ortalamas›n›n alt›nda oldu¤u, sivil siyasette
Milli Güvenlik Kurulu arac›l›¤›yla askerlerin belirgin a¤›rl›klar›n›n azalt›lmas› ve
Bakanlar Kurulunun ön planda olmas› gereklili¤i, makroekonomik dengesizlik konular›n›n önem teflkil etti¤inden bahsedilmektedir (Horvath, 2007: 89). D›fl politikada ise temel konular› Yunanistan ile yaflanan anlaflmazl›klar ve K›br›s Adas›’n›n
sorunlu durumu oluflturmaktad›r. Komisyon bu konulara istinaden Türkiye’nin
adadaki çözümü desteklemesini önermekte, Yunanistan ile ilgili olarak da Ege sorununun Uluslararas› Adalet Divan›’n›n da dahil oldu¤u uluslararas› hukuk kurallar› çerçevesinde çözülmesi gerekti¤ini belirtmektedir (Gündem 2000: 52). Bölümün sonunda da Türkiye ile iliflkilerin Gümrük Birli¤inden daha ileriye gitmesi iste¤i dile getirilmifl ancak bu konuda somut bir ad›m önerisi getirilmemifltir.
Gündem 2000 Raporu’nun AB’nin resmî bir belgesi ve politikas›na dönüflmesi,
AB’nin as›l karar mercii olan Konsey’in (Zirve) 13-14 Aral›k 1997’deki Lüksemburg
Zirvesi’nde kesinleflmifltir. Komisyon’un yapt›¤› teknik inceleme ve tavsiyeler,
Konsey’in siyasi de¤erlendirmesi ve de¤ifliklikleri ile kesinleflece¤i için, belgenin
aç›kland›¤› tarihten Konsey Zirvesi’ne kadar olan süreç, AB’nin gelece¤i bak›m›ndan son derece önemli tart›flma ve görüflmelerle geçmifltir.
101
102
SIRA S‹ZDE
Türk D›fl Politikas›-II
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
LÜKSEMBURG
Z‹RVES‹ VE AB ‹LE KR‹Z
S O R U Zirvesi’ne Do¤ru
Lüksemburg
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRAtaraf›ndan
S‹ZDE
AB Komisyonu
yay›mlanan Gündem 2000 Raporu’ndan Lüksemburg Zirvesi’ne
kadar olan dönemde Türk d›fl politikas›n›n ana gündem maddesi nedir?
Refah-Yol Hükûmeti’nin iktidardan çekilmek zorunda kalmas›n›n ard›ndan hükûmeti kurma Dgörevini
‹ K K A T üstlenen Anavatan Partisi Genel Baflkan› M. Y›lmaz, DSP ve
DYP’den ayr›lanlar›n topland›¤› Demokratik Türkiye Partisi (DTP) ve DSP ile 30 Haziran 1997’de 55. T.C. Hükûmetini kurmufltur. M. Y›lmaz’›n Baflbakanl›k görevini
SIRA S‹ZDE
üstlenmesinden bir hafta sonra ise AB Komisyonu’nun Gündem 2000 Raporu aç›klanm›flt›r. M. Y›lmaz’›n AB ülkelerinde yapt›¤› ziyaretlerde, Türkiye’nin AB süreci d›fl›na itilmesine
yönelik itirazlar›n yan› s›ra, karar›n bu hâliyle kalmas›n›n ülkede reAMAÇLARIMIZ
jimi de tehdit edebilecek bir potansiyeli oldu¤u vurgusu da s›kça ifllenmifltir. M. Y›lmaz’›n, AB’nin kararlar›nda en büyük pay sahibi olan Almanya’da fiansölye H.Kohl
ile 30 EylülK 1997’de
‹ T A P yapt›¤› ve Almanya’dan bu konuda destek istedi¤i görüflme,
Türkiye bak›m›ndan önemli bir umut yaratm›fl ancak daha sonras›nda ciddi bir krize de neden olmufltur. Bu görüflme sonras›nda Almanya Federal Bas›n Ofisi “fiansölye Kohl,T Türk
Türkiye’nin Avrupa’ya aidiyetine iliflkin tutumunu
E L E V ‹ Baflbakan›’n›n
ZYON
güçlü bir flekilde desteklemifl ve Türkiye’nin AB’ye müstakbel tam üyeli¤ini destekledi¤ini aç›klam›flt›r” aç›klamas›n› yapm›flt›. M. Y›lmaz da düzenledi¤i bas›n toplant›s›nda Türkiye’nin 12. aday ülke olarak Lüksemburg’daki Zirve’de listede yer alaca‹ N T E R NKohl
ET
¤›na dair talebin
taraf›ndan olumlu karfl›land›¤›n› “istedi¤imizi ald›m” sözleri
ile ifade etmiflti. Gazetecilerin, yukar›da an›lan aç›klamay› hat›rlatarak sorduklar›
“Türkiye’nin 12. aday ülke olarak telaffuz edilece¤i anlam›na gelir mi?” sorusuna
Y›lmaz “Bundan sonra olmamas› mümkün de¤il...” cevab›n› vermiflti.
Kohl ile görüflmelerin hemen ard›ndan yap›lan aç›klamalar›n yaratt›¤› olumlu hava, k›sa bir süre içerisinde ise beklentilerin aksine geliflmeye bafllam›flt›r. Lüksemburg
Zirvesi öncesi 31 Kas›m 1997 tarihinde yap›lan ve konusu büyük ölçüde Türkiye olan
AB Konseyi Özel Zirvesi’nin ard›ndan Kohl taraf›ndan yap›lan aç›klamalar, 12 Aral›kta düzenlenecek olan Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’ye adayl›k statüsü verilmesi
yönündeki beklentileri bofla ç›karm›flt›r. 12 Aral›k’ta ise AB Dönem Baflkan› ve Lüksemburg Baflbakan› Juncker’in verdi¤i demeçte “iflkence uygulayan bir ülkeden gelen
temsilcinin AB masas›nda oturmas› mümkün de¤ildir” (aktaran Erdo¤an, 2006: 178)
söylemi, Birlik ve Türkiye aras›ndaki iliflkileri bir anda germifltir. Komisyon taraf›ndan
haz›rlanan Gündem 2000’de öngörülen çerçevenin Lüksemburg’da Zirve taraf›ndan
da korunaca¤› ve bu çerçevede Türkiye’nin bekledi¤i adayl›k statüsünün gerçekleflmeyece¤i ve K›br›s konusunun Türkiye’nin itirazlar› çerçevesinde de¤iflikli¤e u¤ramayaca¤› netleflince, Türk politikac›lar›n Almanya ve Yunanistan baflta olmak üzere AB
ülkelerine ve AB’ye yönelik elefltirilerinin tonu da son derece sertleflmifltir.
N N
Helmut Kohl, 1992- 1998
aras› Almanya
K ‹ T A P
Baflbakanl›¤›n› üstlenmifl,
Otto von Bismarck’tan sonra
bu görevde en uzun kalan
kifli olmufltur. 1973- 1998
Taras›
E L Edönemde
V ‹ Z Y O Nayn›
zamanda “Almanya
Hristiyan Demokratik
Birli¤i”nin baflkanl›¤›n› da
yapm›flt›r.
‹NTERNET
13-14 Aral›k Lüksemburg Zirvesi ve Yank›lar›
Lüksemburg Grubu: Üyelik
müzakereleri Aral›k
1997’deki Lüksemburg
Zirvesi’nde kararlaflt›r›lan,
Çek Cumhuriyeti, Estonya,
K›br›s, Macaristan, Polonya
ve Slovenya’n›n kastedildi¤i
alt› ülkeye verilen isim.
Lüksemburg Zirvesi AB’nin genifllemesi aç›s›ndan en önemli zirvelerden birisidir.
Gündem 2000 Raporu’nun neredeyse de¤ifltirilmeden kabul edildi¤i Zirve Bildirisi’nde 10 ODA ülkesi ve K›br›s ile üyelik haz›rl›klar› ve görüflmelerinin bafllamas› ve bu aday ülkelerin tümü için ortak bir çerçeve oluflturulmas› karara ba¤lanm›flt›r. Aday ülkeler ayr›ca ‘haz›r olma’ ölçütüne göre iki gruba ayr›lm›fl, Çek Cumhuriyeti, Estonya, K›br›s, Macaristan, Polonya ve Slovenya (Lüksemburg Grubu)
103
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
ile müzakerelerin üç ay sonra bafllamas›na ve bunun için de ikili hükûmetler aras› konferanslar düzenlenmesine karar verilmifltir. Di¤er befl aday ülke olan Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Romanya ve Slovakya (Helsinki Grubu) ile de efl zamanl› haz›rl›k sürecine bafllanmas›na h›z verilmesine karar verilmifltir (Erdo¤an,
2006: 179). Ayr›ca AB tarihinde ilk olacak flekilde kat›l›m ortakl›¤› çerçevesinde
aday ülkelerin üyelik süreci kapsam›nda ilerleme düzeylerinin (Kopenhag Kriterleri ve AB mevzuat›n›n üstlenilmesi do¤rultusunda) incelendi¤i, ilki 1998 y›l› sonunda olmak üzere y›ll›k “‹lerleme Raporlar›”n›n Komisyon taraf›ndan oluflturulmas› da kararlaflt›r›lm›flt›r.
Helsinki Grubu: Üyelik
müzakereleri Aral›k
1999’daki Helsinki
Zirvesi’nde kararlaflt›r›lan,
Bulgaristan, Letonya,
Litvanya, Romanya ve
Slovakya’n›n kastedildi¤i
befl ülkeye verilen isim.
Harita 4.1
Avrupa Haritas›
Kaynak:
https://www.msu.ed
u/~bushnic2/423/E
urope%20Map.html
AB için tarihî bir öneme sahip bu Zirve, Türkiye aç›s›ndan niteliksel geliflmelerin sa¤land›¤› bir zirve olsa da hayal k›r›c›d›r. So¤uk Savafl sonras›ndaki genel e¤ilim, Türkiye’nin bütünüyle ve geriye dönüflü olmayacak flekilde süreç d›fl›na itilmesi biçiminde geliflti¤inden, asl›nda Lüksemburg Zirvesi ile Türkiye’nin tam üyeli¤e ehliyetinin bir kez daha teyit edilmesi önemli niteliksel bir geliflme olarak okunabilir. Konsey, Türkiye’nin di¤er aday ülkelerle ayn› do¤rultuda de¤erlendirilece-
104
Türk D›fl Politikas›-II
¤ini belirtmifltir. Türkiye’ye aday statüsü verilmemesinin nedeni olarak da politik
ve ekonomik durumlar gösterilmifl ama Türkiye’nin önemi dolay›s›yla mümkün oldu¤u kadar Avrupa Birli¤i’ne her alanda yak›nlaflt›rma stratejisi izlenece¤i de belirtilmifltir. Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’ye “aday” statüsü verilmedi¤i hâlde
“Türkiye ‹çin Avrupa Stratejisi” bafll›¤› alt›nda Türkiye ile iliflkilerin nas›l bir strateji çerçevesinde gelifltirilece¤inin ortaya konulmas› da bu ba¤lamda anlaml›d›r. ‹lgili bölümde Konsey, Ankara Anlaflmas›’nda öngörülmüfl bulunan imkânlar›n gelifltirilmesi, Gümrük Birli¤inin güçlendirilmesi, mali ifl birli¤i ve mevzuat uyumu gibi
unsurlara yer verilmesi ve geliflmelerin düzenli olarak “ilerleme raporlar›” ile Ankara Anlaflmas›’n›n bir biçimde üyelik perspektifini içinde bar›nd›ran 28. maddesi,
Kopenhag Kriterleri ve AB’nin 29 Nisan 1997 tarihli deklarasyonu çerçevesinde
gözden geçirilmesi öngörülmüfltür. “Gümrük Birli¤i” olarak da adland›r›lan bu yeni konsept, Türkiye’nin beklentisini karfl›lamaktan uzak kalm›flt›r.
Lüksemburg’da Türkiye’yi en az adayl›¤›n tan›nmamas› kadar rahats›z eden bir
di¤er durum ise K›br›s konusunda al›nan kararlard›r. Bu kararlarla K›br›s, Yunanistan’›n tam üyesi ve veto hakk›na sahip oldu¤u AB’nin bir konusu hâline dönüflmüfl, K›br›s ve Türkiye-AB iliflkileri konusundaki bütün geliflmeler bu anlamda Yunanistan’›n inisiyatifine b›rak›lm›flt›r. K›br›s sorununun “Avrupal›laflt›r›lmas›”n›n kabul edilmez oldu¤unu ve çözümsüzlü¤ü daha da art›raca¤›n› ifade eden Türkiye’nin “K›br›s’ta BM Güvenlik Konseyi’nin önerisi do¤rultusunda çözümün desteklenmesi”, “Yunanistan ile aradaki sorunlar›n Uluslararas› Adalet Divan› yolunun
da içinde bulundu¤u uluslararas› hukuk yoluyla çözülerek yeterli ve düzenli iyi
iliflkilerin korunmas›” gibi ifadelerin kararlar içinde yer almas›na itiraz› sonuçsuz
kalm›flt›r. Yunanistan, K›br›s’›n üyeli¤ini, yani K›br›s Cumhuriyeti ad›na adan›n tamam›n› temsilen GKRY’nin AB’ye üyeli¤ini, AB’nin bütün geniflleme stratejisi karfl›s›nda bir koz hatta flantaj unsuru olarak kullanmaktan çekinmemifl ve politikas›ndan istedi¤i sonuçlar› elde etmifltir.
Lüksemburg’da Türkiye’den “insan haklar› standartlar›n›n Birlik ile uyumlulaflt›r›lmas›” ve “az›nl›k haklar›na sayg›” gibi taleplere de yer verilmifltir. Zirve
Bildirisi’nde Gündem 2000 Raporu’na k›yasla Türkiye lehine farkl›laflan tek husus
ise sadece aday ülkeler için haz›rlanmas› öngörülen “‹lerleme Raporu”nun Türkiye için de haz›rlanmas›n›n kararlaflt›r›lmas›d›r. Ayr›ca Türkiye, AB üye ülkeleri,
aday ülkeleri ve AB ile yak›n iliflki içinde olan ülkeleri bir araya getirmesi öngörülen “Avrupa Konferans›”na davet edilmifl ancak Avrupa Konferans›’na kat›l›m da
“yak›nlaflma stratejisi” ile ayn› flartlara ba¤lanm›flt›r. Türkiye, üye adayl›¤› d›fl›ndaki bir statü ile AB ile iliflki kurmay› reddetti¤ini aç›klam›flt›r. Hedef ülkesi Türkiye
olarak tasarlanan ve ilk olarak Londra’da toplanan Avrupa Konferans›’na Türkiye
kat›lmay›nca bu proje iflas etmifl, Londra’daki toplant› sonras›nda da uygulamadan
kald›r›lm›flt›r.
Gündem 2000 Raporu’na ciddi bir tepki göstermeyen ve süreç içinde bunun AB
liderlerince de¤ifltirilece¤i umudunu tafl›yan Türkiye, Lüksemburg Zirvesi’nden ç›kan kararlar karfl›s›nda “AB ile siyasi diyalogu kesmek” dâhil iliflkileri gözden geçirme karar› alm›flt›r. AB üyeli¤ini, 1963 Ankara Antlaflmas› gere¤i bir hak olarak
gören Hükûmet, Lüksemburg kararlar›n› kabul edilemez bulmufltur (Çal›fl, 2006:
345). Bu hususta 14 Aral›k 1997’deki Bakanlar Kurulu toplant›s›n›n ard›ndan Hükûmet ve D›fliflleri Bakanl›¤› ayr› ayr› aç›klamalar yapm›flt›r. Hükûmet taraf›ndan
yap›lan aç›klamada “...iliflkilerimizde siyasi koflul dayat›lmas›n› reddediyoruz.
AB’nin tutumu sa¤lam ve güvenilebilir bir zemin oluflturmaktan uzakt›r...Türkiye’nin yerinin olamayaca¤› tek Avrupa toplulu¤u, kendisini ayr›mc›l›k ve hoflgörü-
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
süzlük temelinde tan›mlay›p s›n›rlayan bir Avrupa toplulu¤udur” denilmektedir.
Hükûmet ayr›ca Zirve karar›nda sunulan olumlu ögelerin de pek ço¤unun asl›nda
AB’nin geçmiflte üstlendi¤i ve y›llard›r yerine getirmedi¤i yükümlülükler oldu¤u
elefltirisini getirmifltir. (http://www.mfa.gov.tr/kuzey_kibris-turk-cumhuriyeti-hukumetinin_-ab-luksemburg-kararlari-hakkindaki-aciklamasi-_-14-aralik1997.tr.mfa, 19.10.2012).
Hükûmet’in yapt›¤› aç›klama daha çok Türkiye’ye dayat›lan koflullar ve adayl›k
statüsü verilmemesi üzerine yo¤unlafl›rken D›fliflleri Bakanl›¤› da K›br›s ile müzakerelere bafllama karar›na istinaden ayr› bir aç›klama yay›mlam›flt›r. D›fliflleri Bakanl›¤›n›n 14 Aral›k 1997’deki Bakanlar Kurulu toplant›s› sonras›nda yay›mlad›¤›
aç›klamada flu ifadelere yer verilmifltir:
“Güney K›br›s’taki Yönetim sadece Rum taraf›n›n hükümetidir ve K›br›s’ta süregelen
çözümsüzlük iki taraf›n serbest iradeleriyle siyasi bir çözüme kavuflmad›¤› takdirde
taraflardan birinin K›br›s ad›na uluslararas› hukuki ve siyasi sonuçlar do¤uracak
tasarruflarda bulunmas›, 1959-60 Zürih ve Londra Antlaflmalar›na istinaden yasal
ve meflru olmad›¤› gibi, mümkün de de¤ildir. AB, K›br›s’ta siyasi aç›dan eflit iki taraf›n mevcudiyeti gerçe¤ine s›rt çevirmektedir. Avrupa Birli¤i uluslararas› antlaflmalar› ihlal ederek K›br›s’›n gelece¤i ile ilgili tek tarafl› kararlar almak ve uluslararas›
mükellefiyetler yaratmak hakk›na sahip de¤ildir. Avrupa Birli¤i bunu yaparak hem
uluslararas› antlaflmalara ayk›r› davranm›fl hem de kendi prensiplerine ters düflmüfltür.” (http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-_disisleri-bakanliginin_-ab-luksemburg-karari-ile-ilgili-aciklamasi_-14-aralik-1997.tr.mfa, 19.10.2012)
Aç›klaman›n son bölümünde de Türkiye’nin garantör ülke s›fat› ile K›br›s’taki
uluslararas› antlaflmalardan do¤an hak ve menfaatlerini korumaya ve K›br›s Türk
halk›na karfl› ahdi yükümlülüklerini yerine getirmeye devam edece¤ini belirtmifltir.
D›fliflleri Bakanl›¤› ayr›ca K›br›s’a üyelik verilmesinin adadaki çözüm görüflmelerini de olumsuz etkiledi¤ini ve Rum Kesimi’nin, AB’ye üyelik perspektifini garantiye ald›¤› için KKTC ile anlaflmaya yanaflmayaca¤› görüflünü dile getirmifltir.
Hükûmet ve D›fliflleri Bakanl›¤›n›n aç›klamalar›n›n ard›ndan siyasiler taraf›ndan
bireysel aç›klamalar da yap›lm›flt›r. Bu hususta dönemin D›fliflleri Bakan› ‹smail
Cem “AB ikmale kalm›flt›r. Bizi aralar›na almayanlarla neden siyasal diyalogu
sürdürelim ki?” demifltir. Siyasi diyalogu kesme ne anlama geldi¤ini de yine ‹smail Cem, “Bizi bu konuma yerlefltiren bir AB’de bize verilen konum kadar konufluruz. Öncelikle bizim d›fl politikam›za iliflkin olan meselelerin (K›br›s, Ege, Yunanistan, insan haklar›) AB ile konuflulmas›n›n anlam› kalmam›flt›r.” sözleriyle
aç›klam›flt›r. Baflbakan Yard›mc›s› Ecevit ise özellikle K›br›s konusunda AB taraf›ndan yap›lacak hatalar›n Türkiye’ye Kuzey K›br›s ile “entegrasyon” seçene¤inden
baflka seçenek b›rakmayaca¤›n› dile getirmifltir.
Avrupa Konferans› konusunda da Baflbakan Mesut Y›lmaz, “Konferans baz› koflullara ba¤lanm›flt›r. Ben burada hiçbir koflulu kabul etmeyece¤imizi ifade ettikten sonra bu davet bizim için art›k bir önem tafl›mamaktad›r” diyerek Türkiye’nin
ilgili konferansa da kat›lmayaca¤›n› netlefltirmifltir. Bunun yan›nda Mesut Y›lmaz
Zirve’de Türkiye’nin aday olamamas›n›n da sorumlusu olarak Almanya’y› ve kiflisel olarak da Almanya Baflbakan› Helmut Kohl’ü göstermifltir. Türkiye taraf›ndan
yap›lan “siyasi iliflkileri dondurma” karar›na iliflkin mevcut politikan›n de¤iflimi için
de alt› ay sonraki Kardif Zirvesi’nin beklenece¤ini, e¤er tutum de¤iflmezse Türkiye’nin bu konudaki politikas›n›n da de¤iflmeyece¤ini aç›klam›flt›r.
105
106
Türk D›fl Politikas›-II
Gündem 2000’den itibaren AB odakl› bir d›fl politika izleyen Türkiye, Lüksemburg Zirvesi’nden sonra AB ile siyasi diyalogu kesmifl ve bir yandan da alternatif
politikalar aramaya bafllam›flt›r. Bu konuda Rusya Devlet Baflkan›’n›n Türkiye ziyareti, ABD ve ‹srail ile yap›lan d›fl politika tercihleri ön plana ç›kar›lm›flt›r. 17 Aral›k’ta Baflbakan Mesut Y›lmaz’›n Amerika’ya gitmesi, yine ayn› günlerde ‹srail Savunma Bakan›’n›n Türkiye ziyareti de bu alternatif aray›fl çabas›n›n ürünüdür. Yine Zirve kararlar›ndan sonra ABD’nin “Türkiye’nin AB üyeli¤ini destekledi¤i” ve
Lüksemburg karar›n› “geçici nitelikte engel” olarak tasvir etti¤i yönündeki resmî
aç›klamalar› da Zirve sonucunun ABD’nin de beklentilerinin aksine sonuçland›¤›n› göstermektedir.
Ço¤unlukla panik ve flok havas› içerisinde yap›lan bu aç›klamalar›n yan›nda AB
ile olan geliflmeleri daha sakin de¤erlendirenler de vard›r. Mesela eski Büyükelçilerden fi. Elekda¤, her fleyin bitmedi¤ini söylüyor, tepkileri oldukça duygusal buluyor ve Türkiye’nin AB ile iliflkilerinde, baflkalar›na nispetle aflmas› gereken çok
ciddi tarihsel/kültürel/psikolojik engeller de bulundu¤unun alt›n› çiziyordu (Çal›fl,
2006: 351). Gerçekten de Türkiye’nin Lüksemburg Zirvesi’ne giden süreçte yaflad›klar›na bak›ld›¤›nda, AB’nin potansiyel adaylar›ndan beklediklerinin neredeyse
tam tersi geliflmeler yafland›¤›n› görmek mümkündür. 1996 bafl›nda yaflanan Kardak Krizi, yayg›n terör ortam›, ekonomik-mali kriz, Erbakan Hükûmeti’nin görevden çekilmesinin de aralar›nda yer ald›¤› “28 fiubat Süreci” uygulamalar›, Refah
Partisi kapatma davas› haz›rl›klar› (kapatma davas› 16 Ocak 1998’de aç›ld›) gibi geliflmeler, bu süreçte Türkiye’nin AB karfl›s›ndaki pozisyonunu zora sokmaktayd›.
AB üyesi ülkelerden ise kararlar›n Türkiye’deki gibi okunmad›¤›na dair aç›klamalar geliyordu. Hatta Lüksemburg’da ç›kan kararlar›n, Türkiye’deki negatif de¤erlendirmelerin aksine Türkiye aç›s›ndan olumlu geliflmeler oldu¤una dair yorumlar
yap›l›yordu. Örne¤in ‹ngiltere Baflbakan› Tony Blair “Kap› Türkiye için sonuna kadar aç›ld›. Türkiye’nin bizim için ne kadar önemli oldu¤unu gösterdik. Geriye
Türkiye’nin bu kap›dan geçmesi kal›yor.” derken AB Komisyon Baflkan› J. Santer,
“Türkiye bizim Gündem 2000’de önerdiklerimizden çok daha fazlas›n› elde etti.
‹lk defa resmen tam üye olabilece¤inin güvencesini ald›. Kendine ‘aday’ dedirtti.
Geniflleme sürecine dahil oldu. Avrupa Konferans›’na davet edildi ve Gümrük Birli¤i konusundaki aksakl›klar›n giderilece¤i sözünü ald›” diyordu. Avrupa Komisyoneri Van der Broek da “Lüksemburg’da ç›kan kararlar yeterince incelenseydi
Türkiye’ye tam üyelik yolunda son derece olumlu öneriler yap›ld›¤› anlafl›lacakt›.
Türkiye yanl›fl anlad›.” aç›klamas›n› yap›yordu. Lüksemburg kararlar›n› Türkiye’nin anlad›¤› gibi anlayan neredeyse tek aç›klama ise ‹talya D›fliflleri Bakan› Dini’den gelmifltir: “...iflte tam da bu noktada, özellikle de Türkiye’ye yönelik karar,
bizim tatmin olmad›¤›m›z noktad›r. E¤er Türkiye’nin Avrupal›l›¤› vurgulanacakt›ysa, Zirve bunu geniflleme sürecine Türkiye’yi daha iyi entegre ederek yapabilirdi. Böylece de Konsey ayr›mc›l›k hissini vermekten de kaç›nm›fl olurdu... Benim de¤erlendirmem daha çok Birli¤in yetersizli¤ine yönelik, genifllemenin strateji ve zaman planlamas› öyle yap›lmal› ki, küresel jeopolitik ç›karlar›m›z korunabilsin”
(aktaran Erdo¤an, 2006: 181).
Görüldü¤ü üzere Lüksemburg Zirvesi Sonuç Bildirisi, AB ve Türkiye taraf›ndan
farkl› flekillerde alg›lanm›flt›r. Bu alg› farkl›l›¤›ndaki temel neden ise taraflar›n beklentilerinin farkl› oluflu ile aç›klanabilir. Türkiye di¤er ülkeler ile birlikte aday statüsü alma beklentisi içindeyken hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›fl, genel olarak Türkiye’nin
adayl›¤›na olumlu yaklaflmayan AB ise aday statüsü vermemekle birlikte Türkiye’yi
genifllemenin içine k›smen de olsa dahil etmifltir.
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
Türkiye’nin önce Gündem 2000’de geniflleme sürecinde yer bulamamas›, ard›ndan da Lüksemburg’da ortaya ç›kan karar›n temel nedenleri flu flekilde s›ralanabilir:
1. So¤uk Savafl sonras› ortamda Avrupa’da yeni bir “kimlik rönesans›” yaflanm›fl, ideolojik tercihlerin böldü¤ü Avrupa siyasi, sosyal ve kültürel anlamda
bir birlik olma heyecan›n› yo¤un olarak yaflam›flt›r. Bu çerçevede daha önce özellikle jeostratejik gereklerle dikkate al›nan Türkiye’ye yönelik ilgi ortadan kalkm›fl hatta Türkiye’nin AB’nin sosyal-kültürel bütünlü¤üne uymad›¤› muhafazakâr politikac›larla s›kça dile getirilir olmufltur.
2. Baflta H.Kohl olmak üzere AB’nin büyük ölçüde muhafazakâr, Hristiyan Demokrat liderlerce yönetiliyor olmas›, yukar›da ifade edilen AB tahayyülünü Türkiye’siz gerçeklefltirme çabalar›n› gelifltirmifltir. Lüksemburg Zirvesi’nden hemen önce aralar›nda H. Kohl’ün de oldu¤u Avrupa’daki Hristiyan Demokratlar› liderlerinin “Türkiye kültürel-dini özellikleri itibar›yla AB’nin içinde yer almamal›” fleklindeki aç›klamalar› ve bu yöndeki çabalar› k›smen sonuç vermifltir.
3. Yunanistan faktörü: Yunanistan’›n K›br›s üyeli¤i konusundaki “flantaj” stratejisi etkili olmufl ve AB üyeleri büyük genifllemeyi riske atmaktan çekinmifllerdir.
4. Türkiye kendisini birli¤e tafl›yacak, hamilik yapacak herhangi bir AB üyesine
sahip olamam›flt›r. Hemen her aday ülkenin, onu AB’ye hevesle tafl›yan bir AB
üye ülkesi varken Türkiye bu konuda desteksiz kalm›flt›r. Türkiye’ye gelen en
önemli destek ‹ngiltere ve ‹spanya’dan gelmifl ancak bunlar yeterli olmam›flt›r.
ABD deste¤i ise tam tersine tepki yaratm›flt›r. Özellikle Almanya’dan beklenen
destek sonuçsuz kal›nca ortaya ç›kan hayal k›r›kl›¤› ve tepkiler, asl›nda tam da
bu eksiklikten kaynaklanm›flt›r. M. Ali Birand’›n “Türkiye Almanya’s›n› Kaybetti” bafll›kl› yaz›s› tam da bu ihtiyac› ve hissiyat› dile getirmektedir.
5. Bir baflka önemli unsur da Türkiye’nin So¤uk Savafl’›n bitiminin hemen ard›ndan geçen ilk üç y›lda ABD ve bölge (Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Do¤u) politikalar›na daha öncelik vermesidir. “Yeni Dünya Düzeni”nin Türkiye’nin önünde açt›¤› yeni f›rsatlar, AB konsantrasyonunu bir süre için ciddi
oranda azaltm›fl hatta pek çok Türk politikac›, rahats›z edici ve sürekli Yunanistan etkisinde kalan AB yerine ABD ile çok yak›n stratejik partnerlikle
desteklenen bir “bölgesel güç” politikas›n› daha da önemsediklerini s›kl›kla
ifade etmifllerdir. Bu aç›klamalardaki ABD ile yak›n ifl birli¤i vurgusu da AB
içinde ayr›ca tepkiler do¤urmufltur.
Lüksemburg Zirvesi Sonras›
Lüksemburg Zirvesi’nin hem Türkiye-AB iliflkilerinde daha önce benzeri pek yaflanmam›fl bir “siyasi travma” yaratt›¤› hem de siyasetçiler, entellektüeller ve toplum düzeyinde ciddi ve kal›c› bir “sendrom” oluflturdu¤u söylenebilir. Türkiye ile
AB -özellikle de Türkiye ile Almanya- aras›nda yaflanan kriz iliflkilerin donmas›na
neden olsa da k›sa zaman içinde iliflkileri düzeltmeye yönelik karfl›l›kl› çabalar yine gündeme gelmifltir. Bu çerçevede ilk ad›m AB’den gelmifl ve AB Komisyonu,
Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye için bir Avrupa stratejisi gelifltirilmesi yolunda al›nan karar çerçevesinde, bu yönde bir öneri paketi haz›rlamakla görevlendirilmiflti.
Komisyon taraf›ndan haz›rlanan ‘’Türkiye için Avrupa Stratejisi, Komisyonun Uygulamaya Yönelik Ön Tavsiyeleri’’ bafll›kl› rapor, 4 Mart 1998 tarihinde kabul edilmifltir. Raporun girifl bölümünde, bu stratejinin uygulanmas›yla Türkiye’nin AB’nin
geniflleme sürecinde yer alaca¤› ifade edilerek Ankara’y› göreceli olarak memnun
edecek bir metni benimsemifltir. Lüksemburg’dan alt› ay sonra toplanan 15-16 Haziran 1998’deki AB Kardif Zirvesi’nde ise içerik olmasa da ifadeler ve üslupta baz›
107
108
Türk D›fl Politikas›-II
de¤ifliklikler dikkati çekmifltir. Türkiye’ye, Baflkanl›k bildirisinin genifllemeye iliflkin bölümünde yer verilmifl ve daha da önemlisi sonuç belgesinde Türkiye’nin
AB’nin geniflleme sürecindeki konumunu nispi flekilde iyilefltiren bir ifade ile Türkiye’nin “üyelik için ehil” oldu¤u ifadesinden vazgeçilerek, bunun yerine Türkiye
için “üyelik aday›” tan›mlamas› getirilmifltir.
Kardif Zirvesi sonuçlar› konusunda Türkiye 14 Aral›k’taki tavr›n› de¤ifltirmedi¤ini yinelese de yay›mlanan strateji çerçevesinde iliflkilerin gelifltirilmesi ve mali
protokolün uygulanmas› için ise olumlu görüfl beyan etmifl ve çabalar› desteklemifltir. Kardif’den sonra gerçeklefltirilen AB Viyana (Aral›k 1998) ve Köln (Haziran
1999) Zirvelerinde de baz› kelime de¤iflikliklerinin ötesinde niteliksel bir geliflme
sa¤lanamam›flt›r. Ancak bu dönemde Türkiye-AB iliflkilerini yak›ndan ilgilendiren
önemli bir de¤ifliklik olmufl ve 27 Eylül 1998’de Almanya’da yap›lan seçimlerde H.
Kohl liderli¤indeki Hristiyan Demokratlar seçimlerden yenilgi ile ç›km›fl, yerine
Türkiye-AB iliflkilerinde “kültürel-dinsel de¤erler” yerine Kopenhag Kriterleri ile
belirlenen ilkeleri temel alan Sosyal Demokrat-Yefliller (K›rm›z›-Yeflil) iktidar› göreve gelmifltir. Türkiye-AB iliflkilerinde yeni bir döneme girilmesinin de bu geliflmeden sonra ivme kazand›¤› söylenebilir.
‹lerleme Raporu-1998
AB Komisyonu, Lüksemburg ve Kardif Zirvelerinde belirtildi¤i gibi 4 Kas›m 1998
tarihinde Türkiye için ilk “‹lerleme Raporu”nu aç›klam›flt›r. ‹lerleme Raporlar›nda,
aday ülkelerin Kopenhag Kriterleri ve AB’nin genel ilke ve kurallar› konusundaki
durumunu sektörel olarak analiz etme amac›yla haz›rlanmakta ve eksiklikler tespit
edilerek, bunlar›n giderilmesi yönünde muhatap ülkeye önerilere yer verilmektedir. Di¤er aday ülkeler gibi Türkiye için de ilk kez haz›rlanan 1998 Raporu’nda
Türkiye’nin Kopenhag Siyasi Kriterleri çerçevesinde ciddi eksikliklere sahip oldu¤u ifade edilmifl ve bunlara yönelik ihtiyaçlar ile yol haritas› ortaya konulmufltur.
Rapor’da insan haklar› ve demokrasi konusundaki eksikliklere vurgular yap›lm›fl,
örne¤in yarg› sisteminin ba¤›ms›zl›¤› konusunda Devlet Güvenlik Mahkemelerinin
uygulamada yol açt›¤› s›k›nt›lara yer verilmifltir. ‹lerleme Raporu’nda anayasal bir
kurum olan Milli Güvenlik Kurulunun siyasette oynad›¤› fiilî rol de elefltirilmifl, bunun demokratik bir düzene uygun olmad›¤› ve ordunun sivil denetime tabi olmad›¤› yorumu yap›lm›flt›r. Ayr›ca Türkiye’deki kamu otoritelerinin örgütlenifli ve temel demokratik yap›n›n varl›¤›na ra¤men çeflitli faktörler nedeniyle demokrasinin
düzgün bir flekilde iflleyemedi¤i belirtilmifltir.
Türkiye’yi “siyasi kriterler” ana bafll›¤› ve “demokrasi ve hukukun üstünlü¤ü,
insan haklar› ve az›nl›klar›n korunmas›, K›br›s meselesi” alt bafll›klar›, “ekonomik
kriterler” ve “üyelik yükümlülü¤ünü üstlenme yetene¤i” bafll›klar› alt›nda de¤erlendiren 44 sayfal›k rapor, genelde kabul görmüfl ve “Türkiye’nin bir foto¤raf›” olarak nitelendirilmifltir. Bu raporun di¤er aday ülkelerle ayn› standart ve flekilde yap›lm›fl olmas›, AB ile iliflkilerde Türkiye’nin kat› tutumunun yumuflamas›nda da etkili olmufltur. D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem raporla ilgili de¤erlendirmesinde “baz›
yanl›fl de¤erlendirmelerin sürmesine ra¤men, AB Komisyonu’nun Türkiye’yi tam
üyeli¤in 12 aday›ndan biri olarak tan›mlamas›yla, iliflkilerimizde geliflmenin önü
aç›lmaktad›r.” ve “Türkiye tam üyeli¤in fiili aday› olarak de¤erlendirmeye girmifltir. AB’nin bu yaklafl›m› Devlet ve Hükümet Baflkanlar› düzeyinde hayata geçirmesi iliflkilere ivme kazand›racakt›r” (aktaran Çal›fl, 2006: 364) demifltir. ‹smail
Cem’in de¤erlendirmelerinin yan›nda Türkiye’deki genel hava da AB ile iliflkilerin
tekrar canlanaca¤› yönünde olmufltur.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
‹NTERNET
1998 ‹lerleme Raporu’nun tam metnine http://www.ab.gov.tr/files/ardb/evt/2_turkiye_ab_iliskileri/2_2_adaylik_sureci/2_2_1_duzenli_ilerleme_raporlari/turkiye_ilerleme_rap_1998_tr.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
109
‹NTERNET
Almanya’da de¤iflen iktidarla birlikte Sosyal Demokrat-Yefliller koalisyonunun
Türkiye’nin AB üyeli¤i konusunda ortaya koydu¤u yeni çerçeve demokrasi ve insan haklar› odakl› geliflmifl, bu da Türkiye’de genelde anlay›flla karfl›lanm›flt›r. Bu
do¤rultuda Almanya ile iliflkiler yo¤unlaflm›fl, sonuç olarak Almanya taraf›ndan talepler do¤rultusunda Türkiye’nin aday statüsüne al›naca¤› bir karar tasla¤› haz›rlanm›fl, ilgili taslak ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan da desteklenmifltir. Ancak baflta
Yunanistan olmak üzere baz› ülkelerin olumsuz tutumlar› nedeniyle ‹lerleme Raporu’ndan sonraki ilk zirve olan Köln Zirvesi’nde de Türkiye’nin adayl›¤› resmî
olarak onaylanmam›flt›r. Bunun sonucunda Türkiye de AB’ye yaklafl›m› konusundaki Lüksemburg sonras› tavr›n›n devam etti¤ini aç›klam›flt›r.
TERÖR, SU VE SUR‹YE
1984’de terör örgütü PKK’nin silahl› eylemlere bafllamas›, Türkiye’nin d›fl politikas›ndaki önceliklere ve uygulamalara da etkide bulunmufltur. 80’li y›llardan sonra
PKK’nin faaliyetleri için alan buldu¤u ve lojistik destek sa¤lad›¤› komflu ülkeler ile
iliflkileri, bu ülkeler ile Türkiye aras›nda ciddi krizlere neden oldu. Bu çerçevede
Hafiz Esad yönetimindeki Suriye ile zaman zaman fiilî çat›flma potansiyeline çok
yaklafl›lan gergin bir süreç yafland›. Türkiye’nin kendisine yönelen teröre destek
vermekle suçlad›¤› Suriye ile uzlaflmas› 1998 “Adana Mutabakat›”na kadar mümkün
olamad›. ‹ki ülke aras›nda terör d›fl›nda su yollar› ve s›n›rlar (özellikle de Hatay’›n
statüsü) konusunda da önemli tart›flmalar yafland›. Türkiye’nin bafllatt›¤› Güneydo¤u Anadolu Projesi’nin (GAP) bölgedeki su kaynaklar› üzerinde kontrol sa¤lama
potansiyeli, Suriye’yi özel olarak rahats›z etti. Bu durum, Suriye’nin PKK ile ifl birli¤indeki en önemli motivasyon unsurlar›ndan birisi olarak kabul edilmektedir.
Harita 4.2
Suriye Haritas›
Kaynak:
http://www.forum
das.net/ulkeler/sur
iye-haritasi163395/
110
Türk D›fl Politikas›-II
Suriye’nin PKK’ye olan deste¤i sadece malzeme ve mühimmat de¤il ayn› zamanda terör örgütü elemanlar›na e¤itim, terör örgütü lideri Abdullah Öcalan’a s›¤›nma
yeri verilmesi vb. flekilde çok çeflitli alanlarda olmufltur. Türkiye’de pek çok can ve
mal kayb›na yol açan PKK terör örgütüne Suriye taraf›ndan verilen deste¤in durdurulmas› için 1998 y›l›nda askerî güç kullan›m›n› da içeren kararl› tutum ilk olarak 17
Eylül 1998 günü Kara Kuvvetleri Komutan› Orgeneral Atilla Atefl taraf›ndan gündeme getirilmifltir. Org. Atefl yapt›¤› konuflmada Suriye’ye Türkiye’nin güvenlik ve istikrar›n› tehdit eden terörist faaliyetleri desteklemeye son vermesini, aksi takdirde
Türkiye’nin her türlü tedbiri almaya hak kazanaca¤›n›, art›k sabr›n taflt›¤›n› söylemifltir (http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/09/17/67031.asp, 19.10.2012). Org.
Atefl taraf›ndan yap›lan bu ilk aç›klaman›n ard›ndan Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel ve Hükûmet’ten de bu do¤rultuda aç›klamalar gelmifl, Suriye’nin gerekli ad›mlar› atmas› gerekti¤i, art›k sabr›n kalmad›¤› aç›klanm›flt›r. 3 Ekim 1998’de de Türkiye, M›s›r Devlet Baflkan› Mübarek arac›l›¤› ile Abdullah Öcalan’›n teslim edilmesi,
aksi hâlde askerî müdahalede bulunulaca¤›na dair ültimatomu Suriye’ye iletmifl,
Baflbakan Mesut Y›lmaz “Suriye diplomatik çözüm isterse talebimizi yerine getirir.
Art›k ad›m atacak onlard›r” beyan›nda bulunmufltur (‹bas, 2004: 71).
17 Eylül’de Org. Atefl taraf›ndan yap›lan aç›klama ile bafllayan Suriye-Türkiye
iliflkilerindeki gerginlik devam eden günlerde daha da t›rmanm›fl, 2 Ekim 1998’de
Genelkurmay Baflkan› Org. Hüseyin K›vr›ko¤lu “‹lan edilmemifl bir savafl hali bulunmakta olup, Suriye sabr›m›z› zorlamamal›d›r ve sabr›m›z bu ülkenin uyar›lar›m›za uymas›yla s›n›rl›d›r” demifltir. 7 Ekim’de Baflbakan M. Y›lmaz TBMM’de
yapt›¤› konuflmada Suriye’nin tutumunda de¤ifliklik olmamas› hâlinde gerekli her
türlü cayd›r›c› tedbirlerin al›naca¤›n› milletvekilleri ve kamuoyuna aç›klam›flt›r. O
günlerde siyasiler ve askerlerden ard› ard›na Suriye’nin uyar›lara uymas› konusunda gelen ültimatom niteli¤indeki demeçler s›klaflm›flt›r. Bu söylemlerin yan›nda Suriye s›n›r› boyunca toplar›n ve tanklar›n da dahil oldu¤u birlik intikalleri ve y›¤›naklar yap›lm›fl, Suriye terörü desteklemeye devam ederse Türkiye’nin savafl› göze alabilece¤i fiilî olarak da aç›k bir flekilde belirtilmifltir.
Türkiye’nin bu sert ve kararl› tavr›na karfl›l›k Suriye ise gerek yay›mlad›¤› bildiriler gerekse hareketleri ile krizi t›rmand›rmama konusunda oldukça dikkatli davranm›flt›r. Türkiye’nin s›n›ra birlik aktar›m› yapt›¤› dönemlerde bile Suriye sadece
gözetleme imkânlar›n› art›rmak için s›n›r birliklerini küçük çaptaki kuvvetler ile
desteklemifltir. Siyasi olarak ise Arap ülkelerini kendi taraf›na çekmeye çal›flan Suriye, Türkiye’nin ‹srail ile iliflkisini öne sürmüfl ve bu yak›nlaflman›n tüm Arap ülkeleri için tehlike arz etti¤ini belirtmifltir. Buna ra¤men bu ça¤r› Arap ülkelerinden
destek görmemifltir. Suriye, Türkiye’nin taleplerine iliflkin mesajlar›n› da M›s›r D›fliflleri Bakan› arac›l›¤›yla iletmifltir. M›s›r Devlet Baflkan› Hüsnü Mübarek’in 6
Ekim’deki Türkiye ziyareti, M›s›r D›fliflleri Bakan› Amr Musa’n›n da 12 Ekim’de Suriye’nin mesajlar›n› iletmesi Türkiye taraf›ndan olumlu karfl›lanm›fl, Suriye ile Türkiye heyetleri aras›nda müzakere yap›larak bir mutabakat metni imzalanmas› kararlaflt›r›lm›fl ve 19-20 Ekim 1998 tarihlerinde Adana’da bir araya gelen iki ülke heyetlerinin görüflmeleri sonucu “Adana Mutabakat›” imzalanm›flt›r (‹bas, 2004: 74).
Ortak bir antlaflmadan çok Türkiye’nin isteklerinin Suriye taraf›ndan kabul edildi¤i bir mutabakat metni olan “Adana Mutabakat›”nda flu hususlara yer verilmifltir:
• Suriye, topraklar›ndan kaynaklanan ve Türkiye’nin güvenlik ve istikrar›n› bozmaya yönelik hiçbir faaliyete, karfl›l›k ilkesi çerçevesinde izin vermeyecektir.
• Suriye, topraklar› üzerinde özellikle PKK’nin silah, lojistik malzeme ve parasal destek teminine ve propaganda yapmas›na müsaade etmeyecektir.
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
• Suriye, PKK’nin terörist bir örgüt oldu¤unu kabul etmifltir. Ülkesinde di¤er
terör örgütleri yan›nda, PKK ve tüm yan kurulufllar›n›n bütün faaliyetlerini
yasaklam›flt›r.
• Suriye ülkesinde PKK’nin e¤itim ve bar›nma amaçl› kamp ve di¤er tesisler
oluflturmas›na ve ticari faaliyetlerine izin vermeyecektir.
• Suriye, PKK mensuplar›n›n üçüncü bir ülkeye geçiflleri için ülkesini kullanmas›na müsaade etmeyecektir.
• Taraflar, yukar›da de¤inilen tedbirlerin etkili ve fleffaf bir biçimde uygulanmalar› yönünde baz› mekanizmalar oluflturmay› kararlaflt›rm›flt›r.
• Bu maksatla iki ülke üst düzey güvenlik yetkilileri aras›nda derhâl ve do¤rudan telefon hatt› tesis edilecek ve kullan›lmaya bafllan›lacakt›r. Bilahare
faks hatt› da tesis edilecektir. Taraflar yekdi¤erinin diplomatik temsilciliklerine ikifler özel görevli atayacaklar ve bu görevliler misyon flefleri taraf›ndan
bulunan ülke makamlar›na takdim edilecektir (‹bas, 2004: 74-75).
Mutabakat sa¤lanan bu hususlar d›fl›nda Suriye, Öcalan’›n an itibar›yla Suriye’de olmad›¤›n› ve Suriye’ye girmesine izin verilmeyece¤ini, PKK kamplar›n›n bu
andan itibaren faaliyette olmad›¤› ve faaliyete geçmesine izin verilmeyece¤ini de
teyit etmifltir. Mutabakat›n imzalanmas›ndan sonra da uygulamaya ve detaylara iliflkin bir dizi toplant› yap›lm›fl, ard›ndan Türkiye ile Suriye aras›nda teröre karfl› ifl
birli¤i devri bafllam›flt›r.
Abdullah Öcalan’›n Yakalanmas›
Türkiye taraf›ndan uygulanan askerî tehdit ile gizli diplomasi kar›fl›m› bir bask› yoluyla Suriye ile Adana Mutabakat›’n›n imzaland›¤› süreç sonras›nda, PKK lideri Abdullah Öcalan Rusya’ya kaçm›flt›r. Baflbakan Mesut Y›lmaz’›n demeçlerine göre 1
hafta Rusya’da bir banliyöde kalan Öcalan, Rusya ile giriflilen diplomasi sonucunda burada da bar›namam›fl ve 12 Kas›m’da Roma’ya gönderilmifltir. Roma’ya gönderilen Öcalan havaalan›nda 13 Kas›m’da ‹talya taraf›ndan gözalt›na al›nm›flt›r.
Türkiye’nin Öcalan’›n geri verilmesi talebine istinaden ‹talyan Hükûmeti taraf›ndan
20 Kas›m’da yap›lan aç›klamada bu istek reddedilmifl ve Roma’da kalmak koflulu
ile Öcalan serbest b›rak›lm›flt›r. Öcalan’›n Türkiye’ye de¤il de Almanya’ya verilmek
istendi¤i belirtilmifl, bunun nedeni olarak da Türkiye’de idam cezas›n›n ve iflkencenin varl›¤› gösterilmifltir. Ayn› konu ile ilgili Avrupa Birli¤i, üyesi olmas› hasebiyle ‹talya’ya s›n›rs›z destek verdi¤ini aç›klam›fl ve Lüksemburg Zirvesi sonras› zaten
çok iyi olmayan Türkiye- AB iliflkileri daha da bozulmufltur. Türkiye’nin Avrupa’da
istenmedi¤i yönünde Türkiye kamuoyunda yayg›n olan görüfl, ülkede pek çok sivil ve askerî can kayb›na neden olan bir terör örgütü liderinin geri verilmesinde direnç gösterilmesi sonucunda ‹talya ve AB karfl›s›nda tamamen negatifleflmifltir.
AB’nin ‹talya’y› destekleyen tutumuna ra¤men bu durum hem ‹talya’n›n kendi
içerisinde hem Avrupa’da ayr›ca Amerika’da da elefltirilmekteydi. Ayn› zamanda
NATO’nun bir üyesi olan Türkiye taraf›ndan dile getirilen talebe kulak verilmesi
gerekti¤i görüflü dile getirilmekteydi. 21 Kas›m’da ‹nsan Haklar› ‹zleme Örgütü
(Human Rights Watch) taraf›ndan yap›lan aç›klamada da Abdullah Öcalan’›n Türkiye’ye verilmemesi övülmüfl ancak ‹talya taraf›ndan Abdullah Öcalan’›n sal›verilmesi “flok edici adaletsizlik” olarak de¤erlendirilmifltir. (http://www.hrw.org/news
/1998/11/20/italy-urged-prosecute-pkk-leader-ocalan, 19.10.2012). ‹talya’n›n Öcalan’› Türkiye’ye vermemesinin yan›nda as›l beklentisini ise Öcalan hakk›nda hüküm bulunan Almanya’n›n Öcalan’› alaca¤› oluflturmaktayd› (Erdo¤an, 2006: 192).
Ancak Almanya’n›n Öcalan’› almaya yanaflmamas› üzerine ‹talya zor durumda kal-
111
112
Türk D›fl Politikas›-II
m›fl, bunun üzerine Almanya ve ‹talya, AB taraf›ndan da desteklenen, Öcalan’›n
uluslararas› mahkemeye ç›kar›lmas› görüflünü dile getirmifllerdir.
Bu arada Türkiye’de ise siyasal istikrars›zl›k nedeni ile M. Y›lmaz’›n kabinesi
TBMM’de düflürülmüfl ve DSP lideri Ecevit Baflkanl›¤›’nda bir az›nl›k hükûmeti kurulmufltur. Öcalan ise Roma’dan ayr›lm›fl, önce Atina’ya ard›ndan da Nairobi’deki
Yunanistan Büyükelçili¤inde bir süre kalmak üzere Kenya’ya gitmifltir. 16 fiubat
1999’da ise Hollanda’ya gitmek üzere havaalan›na do¤ru yola ç›kan Öcalan, Kenya ve ABD’nin de ifl birli¤i ile Türk birimlerinin operasyonu sonucu ele geçirilmifl
ve özel bir uçakla Türkiye’ye getirilmifltir.
Öcalan’›n Yunanistan Büyükelçili¤inde iki hafta kalmas› ve yakaland›¤›nda
üzerinde K›br›s Rum Yönetimi’nin pasaportunun olmas› Yunanistan ile iliflkileri de
tekrar germifl, Yunanistan, terör örgütü ile ifl birli¤i yapan bir ülke konumuna düflmüfltür. Yakalaman›n ard›ndan AB nezdinde yap›lan aç›klamalarda ise Türkiye’nin
co¤rafi bütünlü¤ünün tan›nd›¤› dile getirilmifl, uluslararas› gözlemcilerin de yap›lacak olan mahkemeye kat›lmas›, adil yarg›lama yap›lmas› ve idam cezas›n›n uygulanmamas› talepleri dile getirilmifltir. Türkiye, talep edilen uluslararas› gözlemcilerin kat›l›m›n› Türk adaletine güvensizlik olarak görmüfl ve kat›lacak yabanc› diplomat ve kurulufl yetkililerine sadece bireysel olarak kat›l›m izni vermifltir. Ancak
bütün bu süreçte Türkiye’nin AB ile de iliflkileri ciddi hasar alm›fl, bir terör örgütü
liderine yönelik AB ülkelerinin tavr›, Türkiye’de uzun süre devam edecek etkiler
b›rakm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
Abdullah Öcalan’›n
yakalanma süreci ve sonras›nda yaflananlar›n Türkiye-AB iliflkilerine
etkisi nedir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹mral›’da yap›lan yarg›lama sonras›nda 29 Haziran 1999’da mahkeme, Öcalan’›
idama mahkûm etmifltir. Çeflitli ülke ve kurulufllardan kat›lan gözlemciler de duS Ove
R Avrupa
U
ruflman›n adil
‹nsan Haklar› Anlaflmas›’na uygun oldu¤unu belirtmifllerdir. Mahkeme karar›n›n üzerine de 22 Temmuz’da Avrupa Parlamentosu Türk Hükûmetine idam
infaz edilmemesi ça¤r›s›nda bulunmufltur. Öcalan’›n yaD ‹ K Kcezas›n›n
AT
kaland›¤› günden itibaren AB ile Türkiye aras›ndaki as›l gündem maddesini oluflturan idam cezas› ise Baflbakan B. Ecevit’in Öcalan’›n yakaland›¤› ilk günlerde
SIRA S‹ZDE
idam cezas›na karfl› oldu¤unu aç›klamas›na ra¤men Türkiye taraf›ndan AB ile iliflkilerde bir koz olarak kullan›lm›fl, sürekli aç›klanmas› ertelenen Türkiye’nin adayl›¤›n› teyit AMAÇLARIMIZ
ettirmek için de AB taraf›nca önemli bir s›nav olarak alg›lanm›flt›r.
‹dam cezas›n›n infaz edilmemesi, Öcalan’›n yakalanma sürecindeki politikalar,
baflta Yunanistan ve ‹talya olmak üzere Almanya’n›n da dahil oldu¤u ülkeler ve AB
ile iliflkilerinK gerilmesi
‹ T A P AB’ye karfl› Türkiye’nin elini güçlendirmifl ve Türkiye, neredeyse AB perspektifini bir kenara b›rakabilecek konuma gelmifltir. PKK kaynakl›
terör, baflta demokrasi ve insan haklar› ba¤lam›nda Türkiye-AB iliflkilerinin her döneminde önemli
T E L E V ‹ Zbir
Y O Ngerginlik ve çat›flma konusu olmaya daha sonraki y›llarda da
devam etmifltir.
N N
ALMANYA’DA ‹KT‹DAR DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹: KOHL,
‹NTERNET
SCHRÖDER,
FISCHER
Türkiye ile Almanya aras›ndaki iliflkilerin çok yönlülü¤ü ve Almanya’n›n Avrupa
Birli¤i içindeki bask›n konumu, Türkiye için Almanya’n›n önemini art›ran en önemli faktörlerdendir. Almanya’n›n Birlik içindeki bu bask›n konumu da Türkiye’nin
AB ile iliflkilerini do¤rudan etkileyen faktörlerin bafl›nda gelir. Gerek Lüksemburg
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
Zirvesi öncesi Baflbakan M. Y›lmaz’›n adayl›¤›n aç›klanmas› için öncelikle Almanya’ya giderek Almanya’ya bel ba¤lamas› gerekse adayl›¤›n aç›klanmamas› sonras›
tepkilerin odak noktas›n›n Almanya olmas› Türkiye-AB iliflkilerinde Almanya’n›n
odak rolünü tasdik eden olaylard›r. Unutmamak gerekir ki 1959’da Türkiye’nin
AET’ye baflvurusundan 1980’lere kadar biraz da dönemin koflullar› gere¤i olsa da
Türkiye’yi AB konusunda en çok destekleyen hatta bu çerçevede öncülük üstlenen ülke Almanya olmufltur. Ancak ifl gücü göçünün yo¤unlaflmas› ve bunun Almanlar taraf›ndan bir sorun olarak görülmesi ile birlikte dengeler de¤iflmifl, iki Almanya birlefltikten sonra ise Almanya’n›n Türkiye politikas› çok büyük ölçüde de¤iflime u¤ram›fl ve üyelik yerine baflka formül önerileri ço¤unlukla Almanya taraf›ndan dile getirilmifltir.
Avrupa Birli¤i ve Türkiye aras›ndaki as›l gerilimli noktay› oluflturan ancak Hristiyan Demokratlar d›fl›nda pek de d›fla vurulmayan Türkiye ve Avrupa’n›n farkl›
kimliklere sahip oldu¤u ve bu nedenle bu ikisi aras›ndaki bütünleflmenin var olamayaca¤› fikri uzun bir geçmifle sahiptir. 4 Mart 1997 tarihinde Brüksel’de Hristiyan Demokratlar›n ve Muhafazakârlar›n kat›ld›¤› toplant›dan sonra Belçika Baflbakan› Martens ve Fon Welzen’in “AB bir medeniyet projesidir. AB’nin Türkiye’den
kültürel, insani ve H›ristiyan de¤erler itibari ile önemli farkl›l›klar› bulunmaktad›r. Ve bu kültürün bir parças› olmayan Türkiye bu projenin içinde yer almamal›d›r” (aktaran Erdo¤an, 2006: 169)” fleklinde görüfl beyan etmesi bu tart›flman›n en
çok alevlendi¤i ve konunun bu kadar aç›kça söylendi¤i en önemli and›r. Bundan
önce üstü kapal› olarak tart›fl›lan Türkiye’nin farkl› bir kimli¤e sahip olmas› konusu, Alman Hristiyan Birli¤i Genel Baflkan› ve Almanya Baflbakan› Helmut Kohl’ün
de bulundu¤u önemli bir kurum taraf›ndan resmî say›labilecek bir flekilde ifade
edilince tart›flmalar›n niteli¤i de de¤iflmifltir. Bu tart›flma, hem AB ve Türkiye’de genifl yer bulmaya bafllam›fl hem de aç›klamadan yaklafl›k on ay sonra gerçekleflecek
olan Lüksemburg Zirvesi sonras› AB ile iliflkilerin siyasi k›sm›n›n durdurulmas› sürecine giden tart›flmalar›n da esas›n› oluflturmufltur.
Gündem 2000 Raporu’nun sonras›nda Baflbakan M. Y›lmaz’›n Almanya’ya giderek H. Kohl ile görüflmesi ve adayl›¤›n aç›klanmas› konusunda ortaya olumlu
bir hava verilmesine karfl›n, bu havan›n Lüksemburg’a yans›mamas› ve Türkiye’nin geniflleme perspektifinden mahrum b›rak›lmas› Türkiye Baflbakan› taraf›ndan H. Kohl liderli¤indeki Almanya’n›n bir politikas› olarak ifade edilmifltir.
Zirvenin ard›ndan M. Y›lmaz’›n H. Kohl’ü do¤rudan hedef alan sert aç›klamalar› da AB’den ba¤›ms›z olarak Almanya ile iliflkileri iyice germifl ve Yunanistan’›n
önderli¤ini yapt›¤› Türkiye karfl›tl›¤› Almanya üzerinden de tan›mlanmaya bafllanm›flt›r. H. Kohl ile yaflanan bu gerilim nedeniyle 27 Eylül 1998’de yap›lacak
olan seçimde de Kohl’ün iktidarda kalmamas› Türkiye için büyük önem arz etmekteydi. Hatta M. Y›lmaz, Almanya’da çok elefltirilen bir biçimde bu ülkede yaflayan Türkiye kökenlileri “seçimlerde Kohl’ü cezaland›rmaya” davet ederek,
krizi daha da üst bir seviyeye tafl›m›flt›. Nitekim seçimleri Sosyal Demokrat Parti
(SPD)’nin kazanmas›n›n ard›ndan Almanya’n›n Ankara Büyükelçisi Hans J. Vergau’nun “Tarihi bir bafllang›ç”, “Art›k geçmifli unutup, gelece¤e bakmal›y›z.
Çünkü Almanya’da yeni bir sayfa aç›ld›” ve “SPD’nin yabanc›lar politikas› her
zaman samimiydi. SPD iktidar›yla birlikte baflta Türkler olmak üzere ülkemizdeki yabanc›lar aç›s›ndan olumlu yeni bir dönem bafllayacak” fleklinde demeçler vermesi yeni dönemin çok farkl› olaca¤›n›n sinyallerini vermekteydi
(http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/09/29/69170.asp, 19.10.2012). M. Y›lmaz’a
yöneltilen sorular karfl›s›nda Helmut Kohl’ün seçimleri kaybetmesiyle ilgili yap-
113
114
Türk D›fl Politikas›-II
t›¤› “Helmut Kohl 16 y›ld›r Almanya için büyük ifller yapt›, Türkiye için ayn› fleyleri yapt›¤›n› söyleyemem” ve “En az›ndan Schröder’in ön yarg›lar› yok” fleklindeki aç›klamalar› Türkiye taraf›nda da iliflkilerin olumlu yönde de¤iflmesi konusundaki arzular› belirtmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
SIRA
S‹ZDE Demokratlar ve Sosyal Demokratlar›n Türkiye’nin AB üyeli¤i konuAlmanya’daki
Hristiyan
sundaki temel ayr›m noktas› nedir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Seçimler öncesi hem SPD hem de Yefliller Partisinin aç›klamas›na göre gerekli
kriterlerin yerine getirilmesi ölçüsünde prensipte Türkiye’nin AB üyeli¤inin herS O R olmad›¤›n›
U
hangi bir sorunu
belirtmifllerdir. Yeni seçilen Baflbakan Gerhard Schröder’e göre de Türkiye’nin Müslüman bir ülke oldu¤u için Birlikten d›fllanmas› asla
kabul edilemezdi.
Yeni Hükûmet’in D›fliflleri Bakan› olan Joschka Fischer da “AB
D‹KKAT
bir din birli¤i de¤il, de¤erler ve ç›karlar birli¤idir” diyerek Türkiye’nin üyeli¤inin
sadece objektif kriterler ile de¤erlendirilmesi gerekti¤ini vurguluyordu.
SIRA S‹ZDE
Gerek seçim
öncesi, gerek seçim sonras› dile getirilen söylemler beklenilen do¤rultuda sonuç vermifl ve Almanya ile seçim sonras› yeni bir döneme giren Türkiye,
Avrupa Birli¤i
ile de yeni ve olumlu iliflkilerin gelifltirildi¤i bir döneme girmifltir.
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
115
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
1990’lar›n bafl›nda gerilmeye bafllayan Yunanistan- Türkiye iliflkilerinin 1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren girdi¤i kriz sürecini aç›klamak
So¤uk Savafl’›n ard›ndan uluslararas› siyasette yaflanan yumuflama dönemine karfl›n, Türkiye- Yunanistan iliflkilerinde tam tersi geliflmeler gözlenmifltir. Blok politikas› çerçevesinde ABD’nin etkisi ve katk›s› ile belirli bir s›n›r›n üzerine ç›kmayan
gerginlik, 1990 sonras›nda, biraz da Türkiye’deki
terörün kaynaklar› vesilesi ile çat›flmal› bir hâl alm›flt›r. Türkiye ve Yunanistan, anlaflmazl›k yaflad›klar› konularda kendi ç›karlar›n› maksimize etmeye çal›fl›rken bazen s›cak çat›flma riski bile do¤mufltur. 1995 sonu 1996 bafl›nda yaflanan Kardak
Krizi ile daha da keskinleflen bu gergin ortam,
Eylül 1996’da Yunanistan’da Kostas Simitis’in Baflbakan olmas› ve Türkiye’ye karfl› daha uzlaflmac›
bir politika izlemesi sonucu yumuflamaya bafllam›flt›r. Özellikle Abdullah Öcalan’›n yakalanmas›
sürecinde Yunanistan’›n politikalar› hem Türkiye
hem de di¤er ülkeler taraf›ndan yo¤un olarak
elefltirilmifltir. 1997’de AB Konseyinin geniflleme
karar›nda hem K›br›s’›n yer almas› hem de Türkiye’nin d›fllanmas›nda büyük rol oynayan Yunanistan, kararlar›n sonras›nda Türkiye’nin daha sert
bir politikas› ile karfl› karfl›ya kalm›fl ve Türkiye’yi
Avrupa’dan d›fllaman›n kendisi için olumlu sonuçlar yaratmad›¤›n› fark etmifltir. Yunanistan, A.
Öcalan krizi sonras›nda Türkiye ile diyalogu ön
plana tafl›yan politikac›lar› tercih etmifl ve radikal
bir politika de¤iflikli¤ine giderek Türkiye’nin
AB’ye yak›nlaflmas› konusunda hiç olmad›¤› kadar olumlu ve destekleyici yaklaflmaya bafllam›flt›r. 1999’da yaflanan depremler ise iliflkilerdeki
geliflmenin toplumsal destek eksikli¤ini ortadan
kald›ran bir rol oynam›flt›r.
Refah Partisi ve Do¤ru Yol Partisi koalisyonunun
iktidar›nda Türkiye D›fl Politikas›ndaki çeflitlilik
çabas›n› ifade etmek
Temmuz 1996’da kurulan “Refah-Yol” koalisyon
hükûmetinde N. Erbakan Baflbakanl›k görevini,
T. Çiller ise Baflbakan Yard›mc›l›¤›-D›fliflleri Bakanl›¤› görevini üstlenmifltir. Türk D›fl Politikas›n›n geleneksel Bat›c› çizgisine itirazlar› olan ve
d›fl politikay› çeflitlendirme gere¤ini vurgulayan
Erbakan, ilk yurt d›fl› ziyaretini de ‹ran’a yapm›fl,
ard›ndan da M›s›r, Libya ve Nijerya’ya gitmifltir.
Türkiye Cumhuriyeti Baflbakan›’n›n ‹slam ülkelerine yapt›¤› bu gezilerin yan›nda, kimi Bat› ülkeleri taraf›ndan yasad›fl› ilan edilen baz› örgüt liderleriyle de görüflmesi özellikle ABD taraf›ndan
büyük tepki toplam›flt›r. Bu arada Türkiye’deki
iç dengeler nedeni ile Baflbakan Erbakan’›n söylemsel olarak ‹srail karfl›t› demeçler vermesine
ra¤men, ‹srail ile olan özellikle askerî iliflkiler bu
negatif söylemlerden etkilenmemifl, bilakis özellikle askerî iliflkilerde geliflmeler yaflanm›flt›r. ‹slam ülkeleri ile bütünleflme ba¤lam›nda bu dönemde yap›lan en büyük giriflim ise Türkiye’nin
liderli¤inde Bangladefl, Endonezya, ‹ran, Malezya, M›s›r, Nijerya, Pakistan ve Türkiye’den oluflan ve G-8’e karfl› bir duruflu da temsil eden D-8
örgütünün kurulmas›d›r. 15 Haziran 1997’de kurulan örgütün amac›, üye ülkeler aras›nda kalk›nmaya yönelik iflbirli¤ini gelifltirmek, ekonomik ve sosyal iliflkileri zenginlefltirmektir.
N
A M A Ç
3
Avrupa Birli¤i Komisyonu taraf›ndan yay›nlanan Gündem 2000 Raporu’nun Türk D›fl Politikas› ile ilgili bölümlerini aç›klay›p Türk D›fl Politikas›na olan etkilerini tan›mlamak
So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan Orta ve
Do¤u Avrupa’daki pek çok ülke AB’ye üyelik
baflvurusunda bulunmufltur. Bu çapta bir genifllemeye haz›r olmayan AB, yeni bir geniflleme
stratejisinin tasla¤› olarak Komisyon eliyle Gündem 2000 Raporu’nu haz›rlatm›fl ve Haziran
1997’de kamuoyu ile paylaflm›flt›r. Komisyon, bu
raporda üyelik baflvurusu yapan tüm ülkeleri Kopenhag Kriterlerine göre de¤erlendirmesine ve
üyelik süreçlerini ortaya koymas›na ra¤men, Türkiye’yi ayn› kriterler do¤rultusunda de¤erlendirmemifl, daha da önemlisi geniflleme stratejisinde
bir yer de vermemifltir. Türkiye konusunda daha
çok siyasi aç›dan yap›lan de¤erlendirmelerde
MGK’nin sivil siyasetteki a¤›rl›kl› rolü, bireysel
özgürlüklerin AB ortalamas›n›n alt›nda oluflu, Yunanistan ile var olan anlaflmazl›klar, K›br›s’›n durumu ve makroekonomik dengesizlik konular›
elefltirilmifltir. Ayr›ca Yunanistan’›n çabalar›yla
K›br›s Adas› konusunda da adadaki görüflmeler
116
Türk D›fl Politikas›-II
sonucunda bir çözüm bulunsa da bulunmasa da
“GKRY ile adan›n uluslararas› hukuk taraf›ndan tan›nan tek otoritesi” olarak müzakerelere
bafllanaca¤› vurgulanm›flt›r. Gündem 2000’in yay›mlanmas›ndan sonraki süreçte ise Türk D›fl Politikas›n›n merkezini 12-13 Aral›k 1997’de yap›lacak olan Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’nin
adayl›¤›n› kabul edilecek rapora dahil ettirme çabas› oluflturmufltur. Bu konuda AB ülkeleri ile
yap›lan ziyaretler çerçevesinde en önemli görüflme Baflbakan Mesut Y›lmaz ile Almanya fiansölyesi H. Kohl aras›ndaki görüflmedir. Mesut Y›lmaz taraf›ndan olumlu olarak adledilen görüflme
sonras› Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’nin
adayl›¤›n›n aç›klanmamas› Türkiye’nin hem Almanya hem de AB ile iliflkilerini derinden etkilemifl, Türkiye bu karar sonras›nda AB ile siyasi
iliflkileri dondurma karar› alm›flt›r.
N
A M A Ç
4
Lüksemburg Zirvesi’ne giden süreçte Türkiye’nin
aday olma çabalar›n› ve Zirve sonras› Avrupa
Birli¤i ile yaflanan krizi aç›klamak
Gündem 2000 Raporu’nda Türkiye için üyelik
perspektifi verilmemesi, raporun kabul edilece¤i
12 Aral›k’taki Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’nin
adayl›¤›n›n da kabul edilecek rapora eklenmesi
yönündeki çabalar› art›rm›flt›r. Bu do¤rultuda
özellikle Almanya ile diyalog süreci h›zland›r›lm›flt›r. Tüm çabalara ra¤men ilgili zirvede di¤er
on ODA ülkeleri ve K›br›s geniflleme sürecine dahil edilirken Türkiye’nin üye olmaya ehil oldu¤u
vurgulanmas›na karfl›n, bu sürecin d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. Bunun yan›nda Türkiye, AB üye ve adaylar›n›n ve di¤er ilgili ülkelerin kat›laca¤› Avrupa
Konferans›’na davet edilmifltir. Komisyon taraf›ndan ilki 1998 y›l›nda haz›rlanmas› planlanan ‹lerleme Raporlar› do¤rultusunda Türkiye için de ‹lerleme Raporu haz›rlanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Türkiye’ye aday statüsü verilmemesi ve ayr›ca “yak›nlaflma stratejisi” ve Avrupa Konferans›’na kat›l›m›n bir dizi siyasi flarta ba¤lanmas› sonucu Türkiye bu flartlar› reddetmifltir. Bunun sonucunda
Avrupa Konferans›’na kat›lmayaca¤›n› ve AB ile
siyasi diyalogu kesece¤ini aç›klam›flt›r. Devam
eden süreçte her iki taraf da bu durumu de¤ifltirmeye yönelik bir fleyler yapmam›fl ve iliflkilerdeki durgunluk uzun bir süre devam etmifltir. Lüksemburg Zirve Kararlar›n›n uygulama boyutunda
4 Kas›m 1998 tarihinde aç›klanan “Türkiye için
‹lerleme Raporu” var olan iliflkileri biraz olsun
yumuflatm›flt›r. Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri
çerçevesinde de¤erlendirilmesi, “olumlu” olarak
addedilmifltir. Ancak Rapor’un içinde yer alan
MGK’nin sivil siyasetteki rolünden Devlet Güvenlik Mahkemelerinin uygulamadaki s›k›nt›lara kadar siyasi olarak a¤›r olan de¤erlendirmeler Türkiye taraf›ndan elefltirilmifltir.
N
A M A Ç
5
Teröre karfl› verilen mücadelenin Türkiye’nin d›fl
politikas›na yans›mas›n› ve bu çerçevede Suriye
ile iliflkiler sürecini özetlemek
PKK’nin silahl› eylemlerine bafllad›¤› 1984’ten
sonraki dönemde en önemli lojistik deste¤i Suriye’den ald›¤› genel bir kabul görmektedir. So¤uk
Savafl döneminde bir NATO ülkesinin zor durumda b›rak›lmas›n›n arac› olarak düflünülen
PKK, sonras› dönemde daha çok ikili anlaflmazl›klar›n ve su ve s›n›r gibi konular›n da aktörü
hâline dönüfltürülmüfltür.
1997’de AB taraf›ndan gelen mesajlar›n yeterince
güçlü/olumlu olmamas›, Türkiye’nin Suriye’ye
yönelik bask›s›n› da çekinmeden uygulama imkân› vermifltir. 17 Eylül 1998’de Kara Kuvvetleri
Komutan› Org. A. Atefl taraf›ndan yap›lan Suriye’nin terörist faaliyetleri desteklemeyi b›rakmas›n› içeren ça¤r› ile Suriye ile iliflkiler gerilmeye
bafllam›flt›r. Bunun ard›ndan hükûmet taraf›ndan
gerekirse güç kullan›laca¤›na iliflkin sert ve kararl› aç›klamalar yap›lm›flt›r. Suriye s›n›r›na askerî birliklerin kayd›r›lmas› da Türkiye’nin ciddiyetini ortaya koymufl ve bu gergin süreç sonunda
19-20 Ekim 1998 tarihinde Adana’da bir araya
gelen Suriye ve Türkiye aras›nda “Adana Mutabakat›” imzalanm›flt›r. Teröre karfl› ifl birli¤ini içeren bu mutabakat iki ülke aras›ndaki iyi iliflkilerin de bafllang›c› olmufltur.
Adana Mutabakat› sonras› Suriye Hükûmeti, PKK
terör örgütü liderinin Suriye’de bulunmad›¤›n›
aç›klam›flt›r. Suriye’den ç›kar›lan Abdullah Öcalan Rusya’ya kaçm›fl ancak orada bar›namam›fl
ve ‹talya’ya gönderilmifltir. Roma’da havaalan›nda ‹talya taraf›ndan gözalt›na al›nm›flt›r. Türkiye
‹talya Hükûmeti’nden Öcalan’›n geri verilmesini
istemifl ancak bu istek Türkiye’de iflkence ve idam
cezas›n›n varl›¤› neden gösterilerek reddedilmifltir. Avrupa Birli¤i de üyesi olmas› nedeniyle ‹talya’n›n karar›n› destekleyen bir aç›klama yapm›flt›r. ‹talyan Hükûmeti’nin Öcalan’›, hakk›nda za-
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
ten tutuklama karar› bulunan Almanya’ya verme
talebi de Almanya taraf›ndan reddedilmifltir. ‹talya’daki gözalt› süresi sonunda Öcalan serbest b›rak›lm›fl ve önce Atina’ya sonra da Yunanistan
Büyükelçili¤inde bir süre kalmak için Kenya’ya
gitmifltir. 16 fiubat 1999 tarihinde de Hollanda’ya
gitmek üzereyken Kenya ve Amerika’n›n da deste¤iyle Türk birimleri taraf›ndan ele geçirilmifltir.
PKK liderinin yarg›lamas› yap›ld›ktan sonra idam
karar› verilmifl ancak karar uygulanmam›flt›r.
Öcalan’›n yakalanma sürecinde özellikle Yunanistan ve ‹talya ile iliflkiler bozulmufl, AB ile iliflkiler tamamen gerilmifl ve Türkiye aç›s›ndan tamamen kopma noktas›na gelmifltir. Türkiye’nin
d›fl politikada 1997 Lüksemburg sonras›nda
AB’ye rest çekebilme konumuna gelmesi elini
güçlendirmifltir. Yunanistan Hükûmeti’ndeki
kadro de¤iflikli¤i, Almanya’daki iktidar de¤iflikli¤i ve AB’nin Öcalan Krizi’nde baflar›s›z olmas›n›n yaratt›¤› olumsuz hava sonucu bu durumu
düzeltmeye yönelik giriflimler ile de Türkiye- AB
iliflkileri 1999’un bafl›ndan itibaren daha olumlu
bir flekilde geliflmeye bafllam›flt›r.
N
A M A Ç
6
Avrupa Birli¤i ile iliflkilerde Almanya’da meydana gelen hükûmet de¤iflikli¤inin yaratt›¤› olumlu perspektifi ay›rt etmek
Türkiye’nin AB’ye adayl›¤› Gündem 2000’de önerilmemifl ve bunun üzerine bu karar›n de¤iflmesi
için Almanya baflta olmak üzere AB ülkeleri ile
diplomatik diyaloglar bafllat›lm›flt›r. Almanya’n›n
bafllat›lan bu diyalog sürecinde odak noktas› olmas›n›n nedeni hem Türkiye- Almanya iliflkilerinin çok yönlü ve iç içe olmas› hem de Almanya’n›n AB’nin önde gelen ülkelerinden biri olmas›d›r. Yürütülen diplomasi ve al›nan olumlu yan›tlara ra¤men Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›¤›n›n aç›klanmamas› sonucu Almanya ile iliflkiler bozulmufltur. Baflbakan M. Y›lmaz’›n bu süreçte tüm suçu Almanya Baflbakan›
Helmut Kohl’e yüklemesi de bu gerginli¤i t›rmand›rmakla birlikte kiflisellefltirmifltir.
117
Almanya’da iktidar olan Hristiyan Demokratlar›n
Türkiye’nin adayl›¤›na bak›fllar›n›n olumsuzlu¤u
yan›nda Almanya ile yaflanan krizin kiflisellefltirilmesi iliflkilerin tekrar düzelebilmesi için iktidar
de¤iflimini gerekli k›lmaktayd›. Nitekim 27 Eylül
1998 seçimlerinde Sosyal Demokratlar ve Yefliller iktidara gelmifltir. Seçim öncesi söylemlerde
de Türkiye’nin kimlik ve de¤erlerden ba¤›ms›z,
objektif olarak de¤erlendirilmesi gerekti¤ini dile
getiren Gerhard Schröder ve Joschka Fischer, seçimlerden sonra da bu do¤rultuda politikalar›n›
gelifltirmifllerdir. Almanya’daki seçimlerin sonucu Türkiye’de de olumlu karfl›lanm›fl ve bu do¤rultuda demeçler verilmifltir. Schröder’in Baflbakan ve Fischer’in de D›fliflleri Bakan› olmas› üzerine Almanya ile iliflkiler de tekrar canlanmaya
bafllam›flt›r.
118
Türk D›fl Politikas›-II
Kendimizi S›nayal›m
1. Türkiye ve Yunanistan aras›nda 1997 y›l›nda NATO
Zirvesi s›ras›nda imzalanan Madrid Deklarasyonu’nda
afla¤›dakilerin hangisi mutabakat sa¤lanan konular aras›nda de¤ildir?
a. Karfl› taraf›n egemenlik haklar›na sayg›
b. Tek tarafl› eylemlerden sak›n›lmas› taahhüdü
c. Kuvvet kullanmama taahhüdü
d. Ege’deki karasular›n›n karfl›l›kl› 12 mile ç›kar›lmas›
e. Uluslararas› hukuk ilke ve anlaflmalar›na sayg›
2. 20 Ocak 1997 tarihinde KKTC ile Türkiye aras›nda
imzalanan ortak bildirinin ana konusu afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. KKTC’nin yapaca¤› askeri harcamalara yard›m
b. Türkiye ile siyasi bütünleflme
c. KKTC’ye füze savunma sistemi yerlefltirilmesi
d. KKTC’ye yap›lan sald›r›n›n Türkiye’ye yap›lm›fl
say›laca¤›
e. K›br›s Bar›fl Görüflmelerinden çekilmek
3. Refahyol iktidar›nda, Baflbakan Necmettin Erbakan
ilk d›fl gezisini afla¤›daki ülkelerden hangisi yapm›flt›r?
a. M›s›r
b. Nijerya
c. Almanya
d. ‹ran
e. Pakistan
4. D-8 Örgütü’ndeki iflbölümüne göre Türkiye, afla¤›daki sektörlerden hangisinin koordine edilmesinden
sorumludur?
a. Yoksullukla mücadele ve insan haklar›
b. Sanayi, sa¤l›k ve çevre
c. K›rsal kalk›nma
d. Finans, bankac›l›k ve özellefltirme
e. Enerji
5. Afla¤›dakilerden hangisi AB Komisyonu’nun 1997 y›l›nda yay›nlad›¤› Gündem 2000’de üyelik görüflmelerinin bafllat›lmas›n›n tavsiye edilmedi¤i ülkelerdendir?
a. K›br›s
b. Letonya
c. Polonya
d. Çek Cumhuriyeti
e. Slovenya
6. Türkiye, Avrupa Birli¤i ile siyasi diyalogu kesme karar›n› hangi AB zirvesinden sonra vermifltir?
a. Helsinki Zirvesi
b. Kardif Zirvesi
c. Lüksemburg Zirvesi
d. Kopenhag Zirvesi
e. Köln Zirvesi
7. Türkiye için y›ll›k ilerleme raporlar› haz›rlanmas›
afla¤›daki zirvelerin hangisinde kararlaflt›r›lm›flt›r?
a. Helsinki Zirvesi
b. Kardif Zirvesi
c. Lüksemburg Zirvesi
d. Viyana Zirvesi
e. Köln Zirvesi
8. PKK terör örgütü liderinin yakalanma sürecini bafllatan ve Suriye ile Ekim 1998 imzalanan mutabakat afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Antakya Mutabakat›
b. Adana Mutabakat›
c. Ankara Mutabakat›
d. Mardin Mutabakat›
e. Halep Mutabakat›
9. PKK terör örgütü liderini gözalt›na ald›ktan sonra
Türkiye’ye iadesini reddederek Avrupa Birli¤i- Türkiye
iliflkilerinin daha da gerilmesine neden olan ülke afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Rusya
b. Almanya
c. Yunanistan
d. ‹talya
e. Fransa
10. Türkiye- Almanya iliflkilerinin yumuflamas›na katk›da bulunan ve Türkiye’nin objektif kriterlerle de¤erlendirilmesini savunan Alman fiansölyesi kimdir?
a. Jocshka Fischer
b. Helmut Kohl
c. Gerhard Schröder
d. Hans J. Vergau
e. Von Velzen
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
“
119
Yaflam›n ‹çinden
Y›lmaz- Kohl iliflkisi Nerede Koptu?
Tarih 30 Eylül 1997. Baflbakan Mesut Y›lmaz, fiansölye
Helmut Kohl ile görüfltükten sonra Bonn’daki Federal
Bas›n Merkezi’nde düzenledi¤i bas›n toplant›s›nda, ziyaretin olumlu sonuçlar›n› aç›kl›yor.
Y›lmaz, önce Alman taraf›n›n yay›nlad›¤› bas›n bildirisine at›f yap›yor. Bildirinin Türkiye aç›s›ndan en önemli
paragraf› flu:
“fiansölye Kohl, Türk Baflbakan›’n›n Türkiye’nin Avrupa’ya aidiyetine iliflkin tutumunu güçlü bir flekilde desteklemifl ve Türkiye’nin AB’ye müstakbel tam üyeli¤ini
destekledi¤ini aç›klam›flt›r.”
Bu ifade, Aral›k ay› sonunda Lüksemburg’da yap›lacak
olan Avrupa Birli¤i zirvesinde Toplulu¤un 21. Yüzy›la
dönük geniflleme stratejisi aç›klan›rken Türkiye’nin 12.
Aday ülke olarak telaffuz edilece¤i anlam›na gelir mi?
Y›lmaz, bas›n merkezinin merdivenlerinden inerken yan›na yaklaflarak yöneltti¤imiz bu soruya tereddüt etmeden flu karfl›l›¤› veriyor:
“Bundan sonra olmamas› mümkün de¤il...”.
Bir di¤er meslektafl›m›z üsteleyince Y›lmaz kendinden
emin bir ifadeyle, “‹stedi¤imi ald›m...” aç›klamas›n›
yap›yor.
Baflbakan’›n Eylül ay›ndaki Bonn gezisinin en önemli
hedefi, Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’yi 12. Aday ülke olarak tescil ettirmekti.
AB Komisyonu, Temmuz ay›nda haz›rlad›¤› geniflleme
stratejisi raporunda, adaylar› ilk aflamada 6, ikinci aflamada ise 5 olmak üzere toplam 11 ülke ile s›n›rl› tutmufl, Türkiye’yi d›flta b›rakm›flt›.
Türkiye için önerilen, “Gümrük Birli¤i art›” diye özetlenen ve 11’lik listenin d›fl›nda tutuldu¤u bir formüldü.
Y›lmaz, Kohl’ün yan›ndan ayr›ld›¤›nda, Türkiye’yi 12.
Aday ülke olarak listeye dahil etti¤ine inan›yordu. Bu
konuda Alman taraf›n›n “mutlak deste¤ini” ald›¤›na
inan›yordu.
Y›lmaz, Kohl’e “Tam üyeli¤in gerisine düflen ‘Gümrük
Birli¤i art›’ denilen bir çerçeveyi kabul edemeyiz. Tam
üyelik perspektifini önümüze koymad›¤›n›z zaman bize yapacak bir fley b›rakm›yorsunuz” demifl, Alman
fiansöylesi de kendisine flu yan›t› vermiflti:
“Size ben yard›mc› olaca¤›m. Bizim Türkler’e vefa borcumuz var. Ayr›ca biz sizin baflar›l› olman›z› da isteriz. Pek çok kifli gelip size destek verece¤ini söyleyebilir.
Ama kapal› kap›lar›n ard›nda sizi destekleyecek olan
benim. Ben bir söz verdim mi, tutar›m.”
Baflbakan ayr›ca Kohl’ün deste¤inin içteki durumunu
da sa¤lamlaflt›raca¤›n›, hükümetinin baflar›s› olarak alg›lanaca¤›n› düflünüyordu.
Ancak gezi sonras›nda Almanya’n›n sergiledi¤i tutum,
Y›lmaz’›n Türk kamuoyuna da aç›klad›¤› bu beklentisini bofla ç›kard›.
Kohl, 30 Eylül görüflmesinde Y›lmaz’a yerine getiremeyece¤i bir vaatte mi bulundu?
Yoksa Y›lmaz, görüflmenin s›cak atmosferi içinde
Kohl’ün kendisine ifade etti¤i destek sözlerini afl›r› bir
iyimserlik içinde yorumlayarak, kendisini gerçekçi olmayan bir beklenti içine mi soktu?
‹lginçtir ki, Alman taraf›, sonradan Kohl’ün Türkiye’nin
12. Aday ülke olarak aç›klanaca¤› yönünde ba¤lay›c›
bir taahhütte bulunmad›¤›nda ›srar etti.
Y›lmaz ise bu taahhüdün Kohl taraf›ndan yap›ld›¤›n›
belirtti.
‹flte Kohl-Y›lmaz iliflkisindeki kopma noktas› bu anlaflmazl›kta yat›yor.
Mesut Y›lmaz, Baflbakan oldu¤unda Tansu Çiller döneminde s›k›nt›l› bir seyre giren Almanya ile iliflkileri düzlü¤e ç›kartabilecek lider olarak görülmekteydi. Kohl’ün
kiflisel düzeyde kendisine güveni tamd›.
Bugün geldi¤imiz noktada ise Türk-Alman iliflkilerinde
son ony›llar›n en s›k›nt›l› dönemi yaflan›yor.
Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=-9589, Sedat Ergin- Hürriyet, 12 Mart
1998
”
120
Türk D›fl Politikas›-II
Okuma Parças›
Türkiye Cumhuriyeti D›fliflleri Bakanl›¤›n›n AB
Lüksemburg Karar› ile ‹lgili Aç›klamas›
Avrupa Birli¤i Devlet ve Hükümet Baflkanlar›’n›n 12-13
Aral›k 1997 tarihlerinde Lüksemburg’da yapt›¤› toplant›da, Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin tek yanl› müracat›na binaen “K›br›s”la tam üyelik görüflmelerinin bafllat›lmas› karar› al›nm›flt›r.
Türkiye, söz konusu karar ve do¤uraca¤› sonuçlarla ilgili olarak afla¤›daki hususlar› AB üyesi ülkelerin ve
uluslararas› kamuoyunun dikkatine sunmakta yarar
görmektedir.
1. K›br›s’la ilgili 1959-60 Anlaflmalar›, Türkiye, Yunanistan, ‹ngiltere, K›br›s Türk ve Rum toplumlar›ndan
oluflan befl taraf aras›nda akdedilmifltir. Bu Anlaflmalar,
Ada’daki iki toplum aras›nda oldu¤u kadar, bölgedeki
bar›fl ve istikrar›n korunmas›n› teminen Türkiye ve Yunanistan aras›nda da bir denge tesis etmifltir. 1960 Anlaflmalar› Ada’daki iki taraf›n siyasi ve hukuki eflitli¤ini
tescil etmifl, K›br›s Türk ve Rum toplumlar›n› 1960 Cumhuriyeti’nin iki kurucu orta¤› haline getirmifltir. Bu çerçevede, Ada’da egemen üsler bulunduran ‹ngiltere’nin
yan›nda, Türkiye ve Yunanistan’a garantör devletler ve
iki anavatan olarak K›br›s’ta kurulan iç ve d›fl dengenin
korunmas› için eflit hak ve sorumluluk tan›nm›flt›r.
1960’da kurulan ortakl›k devletinin 1963 y›l›nda Rumlarca silah zoruyla y›k›lmas›ndan bu yana, Ada’n›n tümünü temsil etmeye yetkili tek bir devlet, hükümet ve
parlamento mevcut de¤ildir. Bugün K›br›s’ta iki ayr›
egemen halk ve bunlar›n oluflturdu¤u iki ayr› demokratik sistem, iki ayr› hukuki düzen ve iki ayr› devlet
mevcuttur.
2. Güney K›br›s’daki yönetim sadece Rum taraf›n›n hükümetidir. K›br›s Rumlar›n›n kendi y›kt›klar› ortakl›¤›n
unvan ve s›fatlar›na sahip ç›kma iddialar› kendilerine
meflruiyet kazand›rmaz, K›br›s’ta 34 y›ld›r süregelen
çözümsüzlü¤ün temelinde, K›br›s Rum taraf›n›n gayrimeflru s›fat ve iddialar›n› sürdürme çabas› yatmaktad›r.
‹ki taraf›n serbest iradeleriyle bir siyasi çözüme ulafl›l›ncaya kadar, taraflardan birinin K›br›s ad›na uluslararas› hukuki ve siyasi sonuçlar do¤uracak tasarruflarda
bulunmas› yasal ve meflru olmad›¤› gibi mümkünde
de¤ildir.
3. Lüksemburg’da al›nan karar, 1959/60 Anlaflmalar›n›n
ihlali anlam›na gelmektedir. fiöyle ki:
• 1959 Zürih ve Londra Anlaflmalar›, K›br›s’›n Türkiye ve
Yunanistan’›n birlikte üye olmad›klar› uluslararas› kurulufllara ve ittifaklara kat›lamayaca¤›n› öngörmektedir.
• 1960 Garanti Anlaflmas›, K›br›s’›n herhangi bir devletle tamamen veya k›smen siyasi ve ekonomik birli¤i giremeyece¤i hükmünü içermektedir.
4. Türkiye, BM Genel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu
çerçevesinde, K›br›s sorununa adil ve kal›c› bir çözüm
bulunmas› yönündeki çabalar› desteklenmifltir. Çözüm
çabalar› BM Fikirler Dizisi’nin 1992 y›l›nda, K›br›s Rum
taraf›nca reddedilmesi sonucu ç›kmaza girmifltir. AB
üyeli¤inin, kapsaml› çözüme ulafl›lmas›ndan sonra iki
tarafça müzakere edilmesinde üyeli¤in referandum yoluyla her iki halk›n onay›na sunulmas› BM Fikirler Dizisi’nde öngörülmüfltür. Ancak, geçen süre zarf›nda Avrupa Birli¤i’nin K›br›s Rum Yönetimi’ne tam üyelik yolunda açt›¤› kap›, K›br›s sorununun çözümüne iliflkin
görüflme süreci üzerinde y›k›c› etkiler yapm›flt›r. Sonuçta, Rum Yönetimi’nin, K›br›s Türk taraf› ile bir uzlaflma
aramadan Avrupa Birli¤i’ne girerek Yunanistan’la dolayl› yoldan bütünleflmeyi sa¤lamak d›fl›nda bir amac›
kalmam›flt›r. Lüksemburg Zirvesi’nde al›nan karar böyle bir tek tarafl› amaca hizmet etmektedir.
5. Avrupa Birli¤i, K›br›s Rum Yönetimi’nin 1990 y›l›nda
yapt›¤› tek yanl› baflvuru üzerine Lüksenburg Zirvesinde ald›¤› kararla, K›br›s’ta, siyasi aç›dan iki eflit taraf›n
mevcudiyeti gerçe¤ine s›rt çevirmektedir. Avrupa Birli¤i bu karar ile hem Ada’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n dayand›¤›
iki toplumlu temeli, hem de y›k›lan ortak devletin yerine konulmaya çal›fl›lan federal çözümün parametrelerini yok etmekte ve toplumlararas› temel üzerinde bir çözüm aranmas› flans›n› ortadan kald›rmaktad›r. Bu a¤›r
bir sorumluluktur.
6. Zirve sonuç belgesinde, GKRY’nin AB üyeli¤ine iliflkin olarak bu kat›l›m›n Ada’daki tüm toplumlar›n yarar›na olaca¤› ifade edilmektedir. K›br›s’ta iki eflit ve
ada’n›n ortak sahibi iki halk›n mevcudiyetini yok sayan ve K›br›s sorununun temelini teflkil eden eflitlik ilkesini ortadan kald›rmaya yönelik bu yaklafl›m kabul
edilemez.
KKTC Hükümeti Lüksemburg Zirve sonuçlar›yla ilgili
olarak bir aç›klama yapm›flt›r. KKTC hükümetinin
aç›klamas›nda kaydetti¤i hususlar taraf›m›zdan da
desteklenmektedir.
7. Türkiye, Rum Yönetimi’nin meflru olmayan bu müracaat›n›n 1959-60 Anlaflmalar›n ayk›r› oldu¤unu 1990’dan
bu yana her aflamada AB organlar›n›n, AB üyesi ülkelerin ve Birleflmifl Milletlerin dikkatine getirmifltir. Türkiye ayr›ca, AB Konseyi’nin bu müracaatla ilgili olarak 6
Mart 1995 tarihinde alm›fl oldu¤u karara karfl› hukuki
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
121
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
ve siyasi itirazlar›n› kayda geçirmifl ve bu karar› kabul
etmedi¤ini aç›klam›flt›r. Türkiye Lüksemburg Zirvesi’nde al›nan son karar›n da, uluslararas› hukuka ayk›r›
oldu¤u kadar, AB’nin temel ilkelerine ters düfltü¤ünü
de¤erlendirmektedir.
8. Avrupa Birli¤i uluslararas› hukukun gere¤i olarak,
uluslararas› anlaflmalara sayg› göstermek durumundad›r. Avrupa Birli¤i bu anlaflmalar› ihlal ederek K›br›s
Adas›’n›n gelece¤i ile ilgili tek tarafl› kararlar almak ve
uluslararas› mükellefiyetler yaratmak hakk›na sahip de¤ildir. Türkiye yukar›da belirtilen hukuki ve siyasi nedenlerle Lüksemburg Zirvesi’nde al›nan K›br›s’la ilgili
karar› kabul etmemekte ve bunun uygulanamayaca¤›
görüflünü tafl›maktad›r.
9. Türkiye ve Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti 20 Ocak
1997 tarihinde iki ülke Cumhurbaflkanlar›nca kabul edilen ve 21 Ocak 1997 tarihinde TBMM’de onaylanan Ortak Bildiri ile Avrupa Birli¤i’nin K›br›s Rum Yönetimi’yle
üyelik müzakereleri bafllatmas› durumunda nas›l bir ortak tutum tak›nacaklar›n› aç›klam›fllard›r. Türkiye, garantör ülke olarak K›br›s’ta uluslararas› anlaflmalardan
do¤an hak ve menfaatlerini korumaya, K›br›s Türk halk›na karfl› ahdi yükümlülüklerini yerine getirmeye devam edecektir.
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti_disisleri-bakanliginin_-ab-luksemburg-karari-ile-ilgiliaciklamasi_-14-aralik-1997.tr.mfa
1. d
2. d
3. d
4. b
5. b
6. c
7. c
8. b
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve K›br›s ile
‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ve K›br›s ile
‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Refahyol ‹ktidar› ve D›fl Politikada Çeflitlilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Refahyol ‹ktidar› ve D›fl Politikada Çeflitlilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “AB’nin Gelecek Plan›: Gündem 2000” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lüksemburg Zirvesi ve AB
ile Kriz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lüksemburg Zirvesi ve AB
ile Kriz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terör, Su ve Suriye” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terör, Su ve Suriye” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Almanya’da ‹ktidar De¤iflikli¤i: Kohl, Schröder, Fischer” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
122
Türk D›fl Politikas›-II
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
1981 y›l›ndan beri AB üyesi olan Yunanistan, Türkiye
ile olan sorunlar›n›n çözümünde Türkiye’nin önerdi¤i
flekilde ikili diyalog sürecini reddetmektedir. Bu reddetmenin en önemli nedeni ise Yunanistan’›n bu sorunlar› kendisinin daha güçlü oldu¤u Avrupa Birli¤i
platformunda çözme e¤ilimidir. Bu nedenle Yunanistan, Türkiye’nin AB’ye üyelik sürecinde bu sorunlar›
çözmek için birebir görüflmelerden daha çok Avrupa
Birli¤i kanal›n› kullanmaktad›r. Yunanistan ile yaflanan her krizin Avrupa Birli¤i’nde yank› bulmas› ve
Türkiye’ye bask› yap›lmas› da Yunanistan ile iliflkilerin
AB’ye üyelik sürecinde önemli bir faktör oldu¤unu
kan›tlamaktad›r.
S›ra Sizde 2
Gündem 2000’de AB’nin geniflleme perspektifi d›fl›nda
b›rak›lan Türkiye bu dönemden sonra AB odakl› bir d›fl
politika tercihi yapm›flt›r. Rapor’un AB Konsey’i taraf›ndan de¤ifltirilerek Türkiye’nin de geniflleme içerisine
al›nmas› için AB üyesi ülkelerle çeflitli görüflmeler yap›lm›flt›r. Bu ziyaretlerin en önemlisi ise Baflbakan Mesut Y›lmaz taraf›ndan Almanya’ya yap›lm›fl olan›d›r. Almanya Baflbakan› H. Kohl ile görüflen Y›lmaz, görüflmenin çok olumlu geçti¤ini ve Türkiye’nin genifllemeye dahil edilece¤i konusunda umutlu oldu¤una dair görüfl beyan etmifltir.
S›ra Sizde 3
Öcalan’›n yakalanma sürecinde ‹talya, gözalt›na ald›¤›
terör örgütü liderini Türkiye’ye iade etmekten kaç›nm›flt›r. Öcalan’› yarg›lanmas› için Almanya’ya verme iste¤ini dile getirmifl ancak Almanya bu iste¤i reddetmifltir. Avrupa Birli¤i ise ‹talya’dan yana tav›r alm›fl ve bu
do¤rultuda aç›klamalar yapm›flt›r. Ard›ndan Öcalan’›n
AB üyesi olan Yunanistan’›n Kenya’daki Büyükelçili¤inde bar›nd›¤› anlafl›lm›flt›r. AB’nin Öcalan Krizi konusunda Türkiye’nin isteklerini yerine getirmemesi Türk
kamuoyunda “Türkiye’yi bölme çabas›” olarak alg›lanm›fl ve bu durum Türkiye’nin hâlihaz›rda siyasi diyalogu kesmifl oldu¤u AB ile iliflkilerini kopma noktas›na
getirmifltir. AB’den uzak olan bir Türkiye’nin kendi ç›karlar›na olmad›¤›n› gören Avrupal› siyasetçiler bu durumun de¤iflmesi ve Türkiye ile iliflkileri düzeltmek için
çaba sarf etmeye bafllam›fllard›r. Öcalan Krizi s›ras›nda
dibe vuran Türkiye-AB iliflkileri, bu olaydan sonra düzelmeye bafllam›flt›r.
S›ra Sizde 4
Hristiyan Demokratlar, Avrupa Birli¤i’ni daha çok din
ve kültür birli¤i olarak de¤erlendirirken Sosyal Demokratlar, AB’nin de¤erler ve ç›karlar birli¤i oldu¤u görüflünü desteklemektedirler. Bu nedenle Hristiyan Demokratlar Türkiye’nin di¤er Avrupa ülkelerinden kültürel
aç›dan farkl› olmas› sebebiyle tam üyeli¤ini desteklemezken Sosyal Demokratlar bu durumun bir fark yaratmad›¤› ve Türkiye’nin de di¤er ülkeler gibi objektif kriterler ile de¤erlendirilmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar.
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk D›fl Politikas›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sönmezo¤lu, Faruk. (2006). II. Dünya Savafl›’ndan
Günümüze Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: Der
Yay›nlar›.
Coflkun- Demirtafl, Birgül. (2001). De¤iflen Dünya
Dengelerinde Türk- Yunan ‹liflkileri, 21. Yüzy›l›n
Efli¤inde Türk D›fl Politikas›, Editör ‹dris Bal, 1.
Bask›, ‹stanbul, Alfa Yay›nlar›, s.201-220.
Erdo¤an, M.Murat (2006) So¤uk Savafl Sonras›nda
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri 1990-2005,
Ankara, Yay›mlanmam›fl Doktora tezi.
Kas›m, Kamer. (2001). Türkiye-‹srail ‹liflkileri: ‹ki
Bölgesel Gücün Stratejik Ortakl›¤›, 21. Yüzy›l›n
Efli¤inde Türk D›fl Politikas›, Editör ‹dris Bal, 1.
Bask›, ‹stanbul, Alfa Yay›nlar›, s.567-581.
Horvath, Zoltan. (2007). Handbook on the European
Union, Hungarian National Assembly.
Çal›fl, fiaban, H. (2006). Türkiye- Avrupa Birli¤i
‹liflkileri Kimlik Aray›fl›, Politik Aktörler ve
De¤iflim, Ankara, Nobel Yay›n Da¤›t›m.
‹bas, Selahattin. (2004). Türkiye- Suriye ‹liflkilerinin
Tarihi, Ortado¤u Siyasetinde Suriye, Ankara,
Platin Yay›nlar›, s. 33-95.
123
5
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Yunanistan ile yaflanan sorunlu dönemlerden sonra iliflkilerin düzelme sürecini ve bu sürecin nedenlerini aç›klayabilecek,
Yaflanan depremlerin d›fl politikaya olan etkilerini s›ralayabilecek,
Amerika ve Almanya’daki iktidar de¤iflikliklerinden sonra bu de¤iflikliklerin
Türkiye-AB iliflkilerine olan etkisini aç›klayabilecek,
Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›¤›n›n aç›klanma süreci ve sonras›nda
AB ile iliflkileri ifade edebilecek,
Yaflanan mali ve siyasi krizlerin d›fl politikaya etkilerini analiz edebilecek,
11 Eylül 2001 sald›r›lar›ndan sonra Amerika’n›n de¤iflen d›fl politikas›n›n Türk
d›fl politikas›na etkilerini tart›flabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Yunanistan
Rehabilitasyon Dönemi
Deprem Diplomasisi
Helsinki Zirvesi
•
•
•
•
Ulusal Program
11 Eylül
Clinton ve Schröder
2001 Ekonomik Krizi
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
Helsinki Zirvesi’nden
Ulusal Program’a Türk D›fl
Politikas› (1999-2001)
• YUNAN‹STAN ‹LE KR‹Z SONRASI
REHAB‹L‹TASYON DÖNEM‹
• DEPREMLER VE DEPREM
D‹PLOMAS‹S‹
• AVRUPA’YA YAKINLAfiMA
ÇABALARI: CLINTON VE
SCHRÖDER FAKTÖRÜ
• HELS‹NK‹ Z‹RVES‹ VE
TÜRK‹YE’N‹N AB’YE ADAYLIK
STATÜSÜ
• TÜRK‹YE’DE MAL‹ VE S‹YAS‹ KR‹Z
• 11 EYLÜL SALDIRILARININ TÜRK
DIfi POL‹T‹KASINA ETK‹LER‹
Helsinki Zirvesi’nden
Ulusal Program’a Türk D›fl
Politikas› (1999-2001)
YUNAN‹STAN ‹LE KR‹Z SONRASI REHAB‹L‹TASYON
DÖNEM‹
Yunanistan ile Kriz Sonras› Rehabilitasyon Dönemi Ortam›
So¤uk Savafl’tan sonraki dönemde blok politikas›ndan kurtulan uluslararas› iliflkiler, Türkiye’de de d›fl politikan›n de¤iflmesindeki temel etken olmufltur. SSCB’nin
y›k›lmas› ve tek kutuplu düzenin bafllamas›yla birlikte dengeler de¤iflmifl, Türkiye
temel olarak yeni kurulan Türki devletler, Orta Do¤u, ABD ve AB ekseninde süregelen politikalar çerçevesinde d›fl politikas›n› yürütmüfltür. K›br›s konusu ve Yunanistan ile sorunlu iliflkiler gibi konular d›fl politikada Türkiye’nin en çok zorland›¤› konular›n bafl›nda gelmektedir. 1995 y›l›nda AB ile Gümrük Birli¤i’nin sa¤lanmas›ndan sonra d›fl politikan›n neredeyse tamamen AB ile üyelik sürecine yönelmesi de bu sorunlar›n sürekli gündemde olmas›na neden olmufltur. ‹ç politika ihtiyaçlar›n› da dikkate alarak AB üyeli¤i hedefine yönelen Türkiye, 1997 Lüksemburg Zirvesi’ndeki tarihî geniflleme listesinde yer almak için yo¤un çaba sarf etmifl,
ancak sonuç ciddi bir hayal k›r›kl›¤› olmufltur. Türkiye için rahats›z edici olan sadece 12 ülkenin yer ald›¤› listede yer almamak de¤il, K›br›s Cumhuriyeti ad›na
GKRY’nin de (Güney K›br›s Rum Yönetimi) aday ilan edilmesiydi. K›br›s’ta siyasi
bir çözüm üretilememesine ra¤men K›br›s ile üyelik görüflmelerinin bafllamas›na
karar verilmesi, Yunanistan diplomasisinin bir baflar›s› ve AB’nin oy birli¤i mekanizmas›n›n yanl›fll›¤›n›n önemli bir ürünü olarak ortaya ç›km›flt›r. Yunanistan ve
GKRY, K›br›s politikalar›n› AB üzerinden sürdürme ve Türkiye’ye AB arac›l›¤› ile
bask› yapma imkân›na kavuflmufllard›. Bunun üzerine Türkiye, AB ile siyasi diyalo¤u durdurdu¤unu aç›klam›fl ve K›br›s konusunda çok daha sert bir politika izleyece¤inin sinyallerini vermifltir. Baflta ‹ngiltere, ‹spanya ve ‹talya olmak üzere Türkiye için bir çözüm aray›fl›nda olan ülkelerin bu durumda ürettikleri formül AB
üyesi, aday› ve AB ile iliflkili ülkelerin içinde yer alaca¤› “Avrupa Konferans›” mekanizmas› olmufltur. Ancak Türkiye bu formülü reddetmifltir. Türkiye’yi Londra’da
Haziran 1998’de ilki yap›lacak olan Avrupa Konferans›’na ikna etmek için yap›lan
çal›flmalar sonuçsuz kal›nca söz konusu kurum sadece bir kez Londra’da topland›ktan sonra kald›r›lm›flt›r.
Bundan sonraki dönemde de aday ülke olarak aç›klanmayan Türkiye aday olma konusundaki isteklerini sürekli olarak dile getirmifl, bunun d›fl›nda baflka bir formüle raz› olmayaca¤›n› ifade etmifl, ancak bu konuda 1999 Helsinki Zirvesi’ne ka-
126
Türk D›fl Politikas›-II
dar bir geliflme olmam›flt›r. Abdullah Öcalan’›n yakalanmas› s›ras›nda yaflanan krizler, AB ile ve özel olarak Yunanistan, ‹talya ve Almanya ile iliflkileri iyice gererek
bir ç›kmaz›n içine sokmufltur. ‹liflkilerdeki ç›kmaz›n bir süre devam etmesinin ard›ndan hem Türkiye, hem de AB ve AB üyesi ülkeler bu durumu aflman›n kendi yararlar›na oldu¤unu fark etmifl ve bu yönde ad›mlar atmaya çal›flm›fllard›r. Bu gerginliklerin afl›lmas› aflamas›nda at›lan ad›mlar ve iliflkilerin tekrar iyileflme süreci ile
Türkiye’nin AB’ye adayl›k statüsü de bu ünitenin bafll›ca konular›n› oluflturmaktad›r. Bu dönemde Türkiye için en önemli iki geliflme Almanya’daki iktidar de¤iflikli¤i ve Abdullah Öcalan’›n Kenya’da Yunan Büyükelçili¤i’nden ç›k›fl›nda ele geçirilmifl olmas›d›r. Almanya’da Türkiye’nin üyeli¤ine kategorik olarak karfl› ç›kan H.Kohl
iktidar› yerini G.Schröder liderli¤indeki Sosyal Demokrat-Yeflil iktidar›na b›rakm›fl,
yeni Hükûmet Türkiye’nin gerekli koflullar› yerine getirmesi hâlinde AB yolunun
aç›k oldu¤unu deklare etmifltir. Abdullah Öcalan’›n yakalanmas› ise Yunanistan’›
ciddi bir biçimde s›k›nt›ya sokmufl, Türkiye aç›kça Yunanistan’› “terör devleti” olarak lanse etmeye bafllam›fl ve hatta fiilî bir müdahale ihtimali gündeme tafl›nm›flt›r.
Zaten GKRY’nin üyeli¤ini garanti alt›na alan Yunanistan, Türkiye’nin AB içinde daha kolay kontrol edilebilir oldu¤unu da görmüfltür. Bu dönemde önce Türkiye, ard›ndan Yunanistan’da yaflanan iki büyük deprem ise politikac›lar›n iflini kolaylaflt›rm›fl, Türkiye ile Yunanistan aras›nda yak›nlaflma için ideal bir ortam sa¤lanm›flt›r.
‹liflkilerde “Yumuflama Dönemi” olarak an›lan bu dönemin daha anlafl›labilir
olmas› aç›s›ndan da bu dönemde Hükûmet ve TBMM’de bulunan parti ve kiflilerin bilinmesi önemlidir. Türkiye’nin s›kl›kla hükûmet de¤iflikli¤i yaflad›¤› bir dönem sonras›nda erken seçim karar› verilmifl ve 18 Nisan 1999 günü genel seçimler gerçeklefltirilmifltir. Yap›lan seçimlerin sonucunda PKK lideri Abdullah Öcalan’›n yakalanmas›n› sa¤layan Baflbakan Ecevit liderli¤indeki Demokratik Sol Parti %22.18 oy ile birinci s›rada ç›km›fl, Milliyetçi Hareket Partisi %17.97, Fazilet Partisi %15.4, Anavatan Partisi %13.22 ve Do¤ru Yol Partisi %12.01 oy oran› ile meclise girmifltir (http://www.tesav.org.tr/1999.htm). Seçimin sonucunda Cumhurbaflkan› taraf›ndan Hükûmeti kurma görevi DSP Genel Baflkan› Bülent Ecevit’e
verilmifl ve kurulan DSP, MHP, ANAP koalisyonu 28 May›s 1999’dan 19 Kas›m
2002 tarihine kadar görev yapm›flt›r. 30 Haziran 1997 y›l›nda 55 inci Hükûmet döneminde D›fliflleri Bakanl›¤› görevini üstlenen ‹smail Cem, bu dönem boyunca da
ayn› görevi yürütmüfltür.
Yunanistan ile Kriz Sonras› Rehabilitasyon Dönemi
Türkiye’nin Yunanistan ile yaflad›¤› sorunlardan 1995 sonu 1996 bafl›nda yaflanan
Kardak Krizi, iki ülkeyi neredeyse savafl›n efli¤ine getirmifltir. Ege Denizi’ndeki sorunlar, Abdullah Öcalan’›n yakalanmas› s›ras›nda gerilen iliflkiler, 1996-1999 y›llar›
aras›nda Yunanistan ile olan iliflkileri kopma noktas›na getirmifl ve son olayda Türkiye, Yunanistan’›n teröre destek veren ülkeler aras›nda yer almas› gerekti¤i do¤rultusunda aç›klamalar yapm›flt›r.
‹ki ülke aras›nda uzun süredir var olan iliflkiler de¤erlendirildi¤inde, yaflanan
bu gerginliklerin iki ülkeye de fayda sa¤lamad›¤› görülmektedir. Yunanistan, Türkiye’nin AB’ye girebilmesi için kilit noktay› olufltururken, Türkiye’nin AB perspektifinden ba¤›ms›z bir politika yürütmesi de Yunanistan’›n Türkiye’den istedi¤i imtiyazlar› koparma ihtimalini zorlaflt›rmaktad›r. Aradaki sorunlar› çözmek için Türkiye’nin yapt›¤› “sorunlar›n ikili görüflmeler arac›l›¤›yla çözümü” önerisini Yunanistan’›n reddetmesi de Türkiye konusunda Yunanistan’›n Türkiye ile tek bafl›na
pazarl›k etmek istemedi¤inin bir göstergesi olarak alg›lanabilir.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
127
Türkiye ve Yunanistan aras›nda zaten süregiden anlaflmazl›klar›n yan›nda
Abdullah Öcalan krizi s›ras›nda Yunanistan’›n yürüttü¤ü politika, Yunanistan’›n
uluslararas› alanda prestij kaybetmesine neden olmufl ve iliflkilerdeki yumuflaman›n temel etkenlerinden olan Yunan Hükûmeti’ndeki de¤iflikliklere de temel oluflturmufltur. Yunanistan D›fliflleri Bakan› Pangalos ve Öcalan olay›nda ad› geçen iki
bakan ile Yunan ‹stihbarat fiefi görevlerinden al›nm›flt›r. D›fliflleri Bakanl›¤› görevine ise Türkiye’ye karfl› daha ›l›ml› politikalardan yana olan Yorgo Papandreou getirilmifltir (Erdo¤an, 2001:196).
‹smail Cem ve Yorgo Papandreou’nun Etkisi
Ülkelerin d›fl politikalar›n›n oluflturulmas›nda ve uygulanmas›nda politik karar vericilerin rolü zaman zaman çok önemli etkiler yaratabilmektedir. Bu durum özellikle kriz dönemlerinde özel bir önem tafl›maktad›r. Bu çerçevede baflta lider olmak üzere, karar alma sürecinde yer alan flah›slar, d›fl politika yap›m›n› sadece etkilemekle kalmamakta baz› de¤iflikliklerin yap›lmas›na olanak vermekte ve hatta
d›fl politikay› yönlendirebilmektedir (Sönmezo¤lu, 2009:208). Türkiye ile Yunanistan aras›nda yaflanan yak›nlaflman›n en önemli nedenlerinden biri de bu ba¤lamda Kostas Simitis’in Baflbakanl›¤›nda bafllama sinyali veren yumuflaman›n Y.Papandreou’nun D›fliflleri Bakanl›¤›na getirilmesiyle devam etmesi ve Türk D›fliflleri
Bakan› ‹smail Cem’in çabalar›n›n karfl›l›k bulmas›d›r.
Dönemin D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem, göreve geldikten bir süre sonra Yunanl›
meslektafl› ile çeflitli toplant›larla bir araya geldi¤ini, muhatab›n›n Türkiye’ye yönelik düflüncelerini bildi¤ini ve e¤ilimlerini de bir süre tartt›ktan sonra bir bar›fl giriflimi bafllatmaya karar verdi¤ini belirtmektedir (Cem, 2004:120). Bu çerçevede ‹smail Cem, 24 May›s 1999 tarihinde Yunanl› meslektafl›na bir mektup göndererek
iki ülke aras›nda terörle mücadele anlaflmas› yap›lmas›n› önermifltir. Papandreou’da bu mektuba cevaben 25 Haziran 1999’da gönderdi¤i mektupta anlaflmay› terörle mücadeleyle s›n›rl› tutmay›p ekonomi, çevre, turizm alanlar›nda da ifl birli¤i,
örgütlü suç, uyuflturucu kaçakç›l›¤› ve yasad›fl› göç konular›nda da birlikte mücadele önerisinde bulunmufltur.
Yine Haziran ay›nda Papandreou’nun bir görüflmede, Lozan Anlaflmas›’n›n sadece “dinî az›nl›klar” üzerine yapt›¤› tan›m› elefltirerek, Türk oldu¤unu hisseden
Müslümanlar›n kendilerine Türk demesine izin verilmesini önermesi, Türkiye’de
Yunanistan’›n iliflkileri yumuflatma arzusunun bir simgesi olarak alg›lanm›fl ve
memnuniyetle karfl›lanm›flt›r. Her ne kadar bu öneri Yunanistan’daki milliyetçi
çevrelerin büyük protestolar›na sebep olmuflsa da bu zamandan beri Yunanistan’da Türk az›nl›¤›n bulundu¤u görüflü büyük ölçüde kabul görmeye bafllam›flt›r
(Larrabe, Lesser, 2004:114).
Bas›nda, iyi iliflkilerin gelifltirilmesi yönünde isteklerin karfl›l›kl› beyan› ve mektup teatisi ile bafllayan bu süreç, 3 Temmuz 1999 tarihinde BM Genel Sekreteri baflkanl›¤›nda düzenlenen ve iki D›fliflleri Bakan›n›n da kat›ld›¤› Kosova Dostlar› toplant›s›nda bir aflama daha kaydetmifltir. BM Genel Sekreteri’nin de katk›lar› ile dört
maddede var›lan mutabakat kamuoyu ile paylafl›lm›flt›r:
1. Organize suç, uyuflturucu ticareti, yasad›fl› göç ve terör, turizm, çevre, kültür ve ticaret konular›nda her biri içi ayr› komiteler oluflturarak, iki Bakanl›k
aras›nda toplant›lar düzenlemek,
2. ‹ki ülke D›fliflleri Bakanl›klar›n›n üst düzey yetkilileri bir araya gelerek bu
konular›n her birinde, ikili hatta çok tarafl› anlaflmalar›n gerçeklefltirilmesi
imkân›n› görmek için ifl birli¤i sürecinin ›fl›¤›nda çal›flmalara bafllamak,
Yunanistan’da yaflayan
Müslümanlar›n büyük
bölümünün etnik kökeni Türk
olmas›na ra¤men, son
zamanlara kadar
Yunanistan bu az›nl›k için
“Müslüman” terimini
kullanmakta ›srar
etmekteydi. Yunanistan
tezini, bu halk› Müslümanlar
olarak adland›ran Lozan
Anlaflmas›’na
dayand›r›yordu (Larrabe,
Lesser, 2004:113).
128
Türk D›fl Politikas›-II
3. Toplant›lar›n, 1999 Temmuz ay› gibi, mümkün olan en yak›n zamanda bafllamas› için D›fliflleri Bakanl›klar›na talimat verilmesi,
4. Balkanlar ve Karadeniz’e iliflkin çok tarafl› konularda ifl birli¤ini gelifltirme
ve Balkan ‹stikrar Pakt› çerçevesinde Balkanlar›n yeniden yap›land›r›lmas›nda ifl birli¤inin ilerletilmesi ile Türk-Yunan ifl çevrelerinin birlikte katk› yapmalar›n› hedeflemek (Cem, 2004:126-127).
Foto¤raf 5.1
‹smail Cem ve
Yorgo Papandreou.
Kaynak:
http://www.network
54.com/Forum/248
068/thread/116963
1626/1169746522/
Former+Foreign+Mi
nister+Cem+died
Yap›lan mutabakat aç›klamas›na istinaden D›fliflleri Bakanl›klar› aras›nda 6 çal›flma grubu oluflturulmufl ve bu gruplar aras›ndaki ilk görüflme 24-27 Temmuz
1999 tarihleri aras›nda Ankara’da bafllam›fl, 29-30 Temmuz 1999 tarihleri aras›nda
Atina’da devam etmifltir. Görüflmelerin son derece ›l›ml› bir ortamda geçmesine ve
bas›nda genifl yank› uyand›rmas›na ra¤men 1999’un Eylül ay›nda bafllayacak terörizm hakk›ndaki görüflmelerin temas› ç›kmaza sokaca¤› görüflü de genel kan›lar
aras›nda olmufltur.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
1
Yunanistan ile
yaflanan yumuflama döneminin Türkiye’nin AB ile olan iliflkileriSIRAiliflkilerde
S‹ZDE
ne olan etkisi nedir?
D Ü fi Ü N E Ldevam›
‹M
Görüflmelerin
s›ras›nda 17 A¤ustos’ta Türkiye’de yaflanan deprem ve
ard›ndan Yunanistan’da 7 Eylül’de meydana gelen deprem, yumuflama dönemindeki di¤er önemli
S O R U de¤iflim noktas›n› oluflturmufltur. ‹ki tarafta yaflanan depremler,
her iki ülke d›fl politikas›n›n en sorunlu alanlar›nda ciddi etki yaratm›fl, daha da
önemlisi toplumsal düzeyde diyalog zemini oluflmufltur. Medyan›n ve sivil toplu‹ K K A Toldu¤u bu karfl›l›kl› anlay›fl ve yard›mlaflma döneminde iki halmun da çokD etkili
k›n birbirlerini düflman olarak de¤il de birbirinin yard›m›na ihtiyaç duyan “komflu”
olarak görmesi,
iki taraf›n da arzulad›¤› diplomatik görüflmeler ve yumuflamay›
SIRA S‹ZDE
sa¤layacak ad›mlar için bir zemin sa¤lam›fl ve hükûmetleri iç politikada afl›r› elefltiriden korumufltur (Larrabe, Lesser, 2004:116).
‹ki ülkeAMAÇLARIMIZ
aras›ndaki görüflmeler Türkiye ve AB için önemli olaca¤› öncesinden
belli olan 10-11 Aral›k 1999’da düzenlenecek olan Helsinki Zirvesi’ne yaklafl›l›rken
de devam etmifl, Zirve öncesinde baz› konularda anlaflmalar›n tasla¤›n›n oluflturul-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
du¤u aç›klanm›flt›r. Yunanistan’›n Helsinki’de Türkiye’nin aday ülke olarak aç›klanmas›na olumlu yaklaflt›¤›na iliflkin demeçleri s›klaflm›fl, ancak karar›n son anda belirlenece¤i de bu görüfllere eklenmifltir. Zirve’de ç›kan karar sonucu Türkiye’nin
aday ülke olarak addedilmesi, iliflkilerdeki yumuflaman›n bir göstergesi olmakla birlikte ayn› zamanda bu yumuflaman›n devam etmesini de sa¤lam›flt›r. Bu hususta Papandreou’nun 20 Ocak 2000’de Türkiye’ye düzenledi¤i resmî ziyarette Turizm Alan›nda ‹flbirli¤i Anlaflmas›, Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas› Anlaflmas›,
Çevrenin Korunmas›na ‹liflkin Mutabakat Muht›ras›, Terörizm, Örgütlü Suçlar, Uyuflturucu Madde Kaçakç›l›¤› ve Yasad›fl› Göç ile Mücadele ‹flbirli¤i Anlaflmalar› imzalanm›flt›r. Bu ziyaret ile birlikte Papandreou, 25 y›ldan sonra Türkiye’ye resmî ziyarette bulunan ilk Yunan D›fliflleri Bakan› olmufltur. Papandreou’nun ziyaretinden
sonra ‹smail Cem de 3-5 fiubat 2000 tarihlerinde Atina’ya gitmifl ve Bilimsel ve Teknolojik ‹flbirli¤i Anlaflmas›, Gümrük Suçlar›n›n Men’i, Takibi ve Gümrük Suçlar›yla
Mücadele Hakk›nda Karfl›l›kl› ‹dari Yard›m ve ‹flbirli¤i Anlaflmas›, Kültürel ‹flbirli¤i
Anlaflmas›, Ekonomik ‹flbirli¤i ve Deniz Tafl›mac›l›¤› Anlaflmas›’n› imzalam›flt›r.
‹ki ülke aras›ndaki yak›nlaflma dönemi ilerleyen y›llarda da devam eden toplant›lar ve çeflitli konularda imzalanan anlaflmalar, protokoller ve karfl›l›kl› ziyaretler ile devam etmifltir. ‹mzalanan anlaflmalar ve görüflmelerin bafll›klar›ndan da anlafl›laca¤› üzere kültür ve ekonomi alan›nda yaflanan yak›nlaflma, daha riskli alanlar olan siyasi alanlara yans›mam›flt›r. Bu hususta AB ve K›br›s konusu ilk s›ralarda yer al›rken Ege ile ilgili sorunlarda da herhangi bir ilerleme yaflanmam›flt›r. Hatta Türk Savunma Bakanl›¤› Nisan 2000’de K›br›s ve Ege gibi konularda görüfllerin
yer ald›¤› Beyaz Kitap-2000’i yay›nlam›fl ve bu yay›n Atina’da tepkilere yol açm›flt›r. Bunun yan›nda NATO bünyesinde 2000 y›l›nda gerçeklefltirilen “Destined Glory
2000” tatbikat› s›ras›nda Yunanistan’›n Lozan Anlaflmas›’na göre silahs›zland›r›lm›fl
statüde olan Limni Adas› üzerindeki hava koridorlar›n› kullanma ›srar› bir anda iliflkilerin gerilmesine neden olmufltur. Bu gerginlik üzerine Cem ile Papandreou’nun
yapmay› planlad›klar› görüflme ertelenmifltir. 31 Ekim 2000’de Budapeflte’de ve
Kas›m ay›ndaki AG‹T Bakanlar Konseyi’nde bir araya gelen ikili, toplant›larda
Ege’de güven art›r›c› önlemler hakk›nda görüfl al›flveriflinde bulunarak ortam› yumuflatmaya çal›flm›fllard›r (aktaran. Ünay, 2007:405).
So¤uk Savafl’›n bitmesinin ard›ndan gerilmeye bafllayan Türkiye-Yunanistan
iliflkileri, çeflitli platformlarda di¤er ülkelerin ve çeflitli uluslararas› kurulufllar›n yard›m›yla yumuflat›lmaya çal›fl›lm›flsa da bu döneme kadar baflar›l› olamam›flt›r.
1999’un ikinci yar›s›ndan itibaren yaflanan ve ‹smail Cem ile Yorgo Papandreou’nun kiflisel çabalar›n›n büyük etkisinin oldu¤u Türkiye-Yunanistan yak›nlaflmas›
ise depremlerin halklar aras›nda yaratt›¤› yak›nlaflma ile de bütünleflince iki ülke
aras›ndaki iliflkilerin hiç olmad›¤› kadar geliflmesine zemin oluflturmufltur. Bu yak›nlaflma, Türkiye’nin AB politikalar› konusunda da önünü açm›fl ve Helsinki Zirvesi’nde aday ülke olarak aç›klanmas›n› sa¤lam›flt›r. Ancak Yunanistan’›n aç›l›m
politikas›nda A.Öcalan skandal›n›n da özel bir yeri oldu¤u aç›kt›r. Yunanistan,
Türkiye’nin bir an önce bu konudaki bask›s›ndan kurtulmay› tercih etmifl ve AB
politikas›n› bunun önemli bir arac› olarak kullanm›flt›r.
DEPREMLER VE DEPREM D‹PLOMAS‹S‹
Yunanistan ile 1945’ten itibaren iliflkilerinde gerginlik yaflayan, ard›ndan da sürekli olarak gerginlik içinde devam eden Türkiye-Yunanistan iliflkileri, So¤uk Savafl’›n
sona ermesi sonras›nda da gerilimden uzaklaflamam›flt›r. Yunanistan’›n Türkiye’nin
1984’ten bu yana en önemli sorunlar›ndan olan PKK terörüne destek verdi¤ine da-
129
130
Türk D›fl Politikas›-II
ir iddialar son dönemde s›kl›kla gündeme gelmifltir. Abdullah Öcalan’›n Kenya’da
Yunan Büyükelçili¤i’nde bar›nd›¤›n›n ortaya ç›kmas› ve üzerinde K›br›s Cumhuriyeti pasaportunun bulunmas›, Türkiye’nin bu konudaki hakl›l›¤›n› ortaya koymufl
ve Yunanistan’a yönelik çok sert aç›klamalar yap›lm›flt›r. Bunun yan›nda Abdullah
Öcalan’›n Suriye’den ç›kar›ld›ktan sonra Kenya’da yakalan›ncaya kadar geçen süre içinde Türkiye’nin ‹talya ve Almanya ile de iliflkileri bozulma noktas›na gelmifltir. Suriye’den Rusya’ya, oradan da ‹talya’ya gelen Öcalan’› Türkiye’ye teslim etmeyen ‹talya’ya Türkiye’nin tepkisi çok sert olmufltur. ‹talya, Öcalan’› Türkiye’ye de¤il, hakk›nda mahkeme karar› olan Almanya’ya verece¤ini aç›klam›fl, Almanya ise
1993 y›l›ndan beri bir terör örgütü oldu¤u için yasaklad›¤› örgütün liderini, hakk›nda tutuklama emri olmas›na ra¤men, üstelik bu kiflinin emri ile Almanya’da terör
eylemleri yap›ld›¤› kendi mahkemelerinde tespit edilmifl, kendi istihbarat servislerince defalarca tekrarlanm›fl olmas›na ra¤men, ülkesine getirip yarg›lama cesaretini gösterememifl; ülke içi huzuru, hukuka tercih edecek bir politika izlemifltir (Erdo¤an, 2006:199). Öcalan’›n teslim edilmesi konusu Türkiye’nin sadece ülkelerle
de¤il AB ile iliflkilerini de germifltir. ‹talya ile yaflanan krizde AB’nin ‹talya’ya üyesi olmas› hasebiyle “s›n›rs›z dayan›flma” içinde oldu¤unu aç›klayarak destek vermesi, AB ile Lüksemburg Zirvesi’nden beri zaten sorunlu olan iliflkileri etkilemifl ve
Türkiye halk›n›n AB’ye olan güvenini de sarsm›flt›r.
Yaflanan geliflmeler ve özellikle Lüksemburg Kararlar› ve Öcalan kaynakl› sorunlardan ötürü 11 Ocak 1999’da seçimleri gerçeklefltirmek üzere kurulan DSP lideri Ecevit baflkanl›¤›ndaki az›nl›k hükûmeti, hükûmet program›nda AB’ye sadece
iki cümle ile yer vermifltir: “2000’li y›llar›n efli¤inde dünya yeni dönüflümlere sahne olurken özellikle Avrupa yeniden yap›land›r›lmaktad›r. Türkiye de Avrupa’daki bütünleflme sürecinde hakk› olan yeri, ulusal haklar›ndan hiçbir ödün vermeksizin, er geç alacakt›r.” Hükûmet program›nda AB konusuna sadece iki cümle ile
de¤inilmesi AB’ye karfl› son dönemde artan so¤uklu¤un ve k›rg›nl›¤›n ifadesi olarak alg›lanabilir (Erdo¤an, 2006:194). 28 May›s 1999 tarihinde kurulan IV. Ecevit
Hükûmeti’nin program›nda ise Yunanistan ve AB’den “...Yunanistan’la, baflta Ege
ile ilgili olanlar olmak üzere, aram›zdaki sorunlar›n diyalog yoluyla çözümü için
iyi niyetli ve yap›c› giriflimler sürdürülecektir. Bu itibarla komflumuz Yunanistan’›n, öncelikle PKK dahil, terörizmle mücadelede kesin bir tav›r almas›n› ve iliflkilerimize “Avrupa Birli¤i” gölgesinin düflürülmemesini beklemekteyiz... Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne tam üyeli¤i, tarihten, co¤rafyadan ve anlaflmalardan do¤an hakk›d›r. Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne öteki üyelerle eflit hak ve statüye sahip
tam üyelik hedefinin gerçeklefltirilmesine çal›fl›lacakt›r. Avrupa’daki bütünleflme
süreci içinde yerini alacak olan Türkiye, bunu gerçeklefltirirken ulusal hak ve ç›karlar›n› her zaman titizlikle gözetmeye devam edecektir. Bu çerçevede Avrupa
Birli¤i ile iliflkilerimize ivme kazand›rabilecek f›rsat ve geliflmeler dikkatle izlenecektir. Türkiye, siyasi ve ekonomik planda oldu¤u kadar güvenlik ve savunma konular›nda da Avrupa ve Transatlantik yap›lanmalar› ve oluflumlar› içinde tam ve
eflit biçimde yer almak için kararl› bir yaklafl›m içinde olacakt›r. Gümrük Birli¤i’nin uygulamada ortaya ç›kan sak›ncalar›n› gidermek için etkin giriflimlerde
bulunulacakt›r...” fleklinde bahsedilmesi, bir önceki Hükûmet Program›’na k›yasla iliflkilerin düzeltilmesi yönündeki iste¤i aç›kça belirtmektedir. Bu de¤iflimin en
önemli iki nedeninin Almanya’da iktidar›n Sosyal Demokrat-Yeflillere geçmesi ve
ABD’nin Türkiye’nin AB ile iliflkilerinin düzeltilmesi konusunda ortaya koydu¤u
yo¤un çabalar oldu¤u aç›kt›r.
131
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
‹liflkilerin düzeltilmesinde bir basamak oluflturan Marmara depremi, 17 A¤ustos
1999 tarihinde Richter Skalas›na göre 7,2 fliddetinde meydana gelmifltir. Bu deprem
20 bine yak›n insan›n ölümüne, on binlerce yaral›ya ve Türkiye’nin bu en önemli
sanayi bölgesinde çok büyük maddi kayba neden olmufltur. Deprem sonras›nda
devletin beklenilen etkinlik ve h›zda olaya müdahale edememesi büyük bir öfke
yarat›rken, vatandafllar aras›ndaki müthifl dayan›flma ve yard›mlaflma ortaya ç›km›flt›r (Erdo¤an, 2006:203). Devletin yetkinsizli¤inin yan›nda sivil toplum örgütlerinin
ifllevselli¤inin ortaya ç›kmas› ise devletçi zihniyeti törpülerken Türkiye’deki sivil
toplum ad›na umut verici bir geliflme olarak adland›r›lm›flt›r. Türkiye içerisindeki
dayan›flmay› en üst seviyelere tafl›yan bu trajik olay›n yaratt›¤› bir di¤er geliflme ise
di¤er ülkeler taraf›ndan büyük bir duyarl›l›k ve h›zl›l›kla yap›lan yard›mlar›n yaratt›¤› sevinçtir. Türkiye’de ç›kan gazetelerin manfletlerinde “Yaln›z De¤iliz”, “Türk’ün
Türk’ten baflta dostu yoktur sözü ile y›llarca kand›r›ld›k!”, “Sa¤ ol Avrupa!” gibi
manfletler, yaflanan bu minnettarl›¤›n ve sevincin en büyük göstergesi olmufltur.
Sonuç olarak depremin yaratt›¤› duygusall›k içinde özellikle Yunanistan halk› ile
Türkiye halk› aras›ndaki düflmanl›¤›n biraz olsun törpülenmesiyle bir kardefllik
duygusu oluflmas› yönünde ciddi mesafe al›nd›¤› aç›kt›r. Zira Türkiye ile iliflkilerini tekrar düzeltmek isteyen baflta Yunanistan, ‹talya ve Almanya gibi ülkeler için de
bu deprem son derece elveriflli bir zemin oluflturmufltur. Bu elveriflli zemin hem AB
hem de özel olarak Yunanistan ile Türkiye aras›nda “Deprem Diplomasisi” ad› verilen yeni bir dönemi bafllatm›flt›r. 7 Eylül’de bu sefer Yunanistan’da meydana gelen 5,9 büyüklü¤ündeki depremde Türkiye’nin yard›m elini uzatmas› da bu tan›m›
daha geçerli k›lm›flt›r. Deprem sonras› Türkiye’ye yard›m elini uzatan ilk ülkeler ise
Yunanistan ve ‹srail olmufltur. GKRY’nin Cumhurbaflkan› Glafkof Klerides de Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’e gönderdi¤i mektupta baflsa¤l›¤› dileklerini ve her
zaman yard›ma haz›r olduklar›n› belirtmifltir. Almanya Baflbakan› (fiansölye) Schröder’in 1 Eylül’de yapt›¤› aç›klamada da Türkiye’nin AB üyeli¤i deprem ile iliflkilendiriliyor ve Schröder flöyle diyordu: “Türkiye’nin karfl› karfl›ya kald›¤› deprem felaketinden sonra bu ülkenin AB’ye yak›nlaflma sürecine ivme kazand›r›lmas› gerekiyor. Bu gerçek herkes taraf›ndan görülmelidir.” Ayn› flekilde ‹talya D›fliflleri Bakan› Lamberto Dini de AB’nin Türkiye’ye adayl›k statüsü vermeyi daha fazla erteleyemeyece¤ini belirterek “AB, Akdeniz’in büyük bir ülkesi olan Türkiye’yi geri kazanmak zorundad›r” demifltir. AB üyesi ülkelerden gelen bireysel yard›mlar›n ve olumlu mesajlar›n yan›nda 16 Eylül’de Avrupa Parlamentosu, Türkiye ile dayan›flma içinde olduklar›n› belirten ve felaketin yükünü hafifletmek için AB’yi daha çok mali
destek vermeye ça¤›ran bir karar alm›flt›r. Ayn› zamanda y›llardan beridir Yunanistan’›n engellemeleri ile verilemeyen baz› mali yard›mlar›n verilmesinin önü de yine depremin yaratt›¤› atmosferde aç›lm›flt›r (Erdo¤an, 2006:204-205). New York Times’da Stephan Kinzler’in 13 Eylül 1999’daki yaz›s›nda da (“Earthquakes Help
Warm Greek-Turkish Relations”) depremin iki ülke aras›ndaki iliflkileri nas›l olumlu yönde etkiledi¤i ifade edilirken, bunun Amerikan D›flifllerine de çözüm bulmak
konusunda iyi bir imkân yaratt›¤› görüflüne yer verilmifltir. Benzer bir görüfl Washington Report on Middle East Affairs’de de Alan L. Heil imzas› ile yay›nlanm›fl, geliflmelerin memnuniyetle karfl›land›¤› ifade edilmifltir.
S‹ZDEnedir?
Türkiye’de yaflanan 17 A¤ustos Depremi’nin AB ile iliflkiler aç›s›ndaSIRA
önemini
Depremle birlikte gelen bu dayan›flma ve yard›mlaflma taraflar›n istedi¤i yak›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
laflmay› büyük ölçüde baflarm›flt›r. Cem ile Papandreou aras›nda bafllayan yak›n-
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
132
Türk D›fl Politikas›-II
laflma depremden sonra ivme kazanm›fl, AB ülkeleri aras›nda, yaklaflan Helsinki
Zirvesi’nde Türkiye’nin aday olarak aç›klanmas› yönünde görüfller belirtilmeye
bafllanm›flt›r. Yunanistan ile iliflkilerin geliflmesinin yan›nda AB ülkeleri ile bafllayan yeni ve olumlu diyalog süreci de Deprem Diplomasisi’nin ard›ndan Helsinki’de Türkiye’nin adayl›¤›n›n aç›klanmas›yla sonuçlanm›flt›r. Ancak bu sürecin en
az Türkiye kadar, hatta baz› özellikleri ile Türkiye’den daha çok Yunanistan’a katk› sa¤lad›¤›n› da vurgulamak gerekir. Bu, Türkiye’nin zararl› oldu¤u anlam›na gelmese de Yunanistan’›n Helsinki ile birlikte Türkiye ve K›br›s politikas›nda arzulad›¤› hemen hemen bütün hedeflerine ulaflt›¤›n› destekler niteliktedir.
AVRUPA’YA YAKINLAfiMA ÇABALARI: CLINTON VE
SCHRÖDER FAKTÖRÜ
Özellikle üst karar alma mekanizmalar›nda yer alan kiflilerin ülkelerin politika tercihlerindeki öneminden daha önce bahsedilmiflti. Ülkeleraras› iliflkilerin daha karmafl›klaflt›¤› ve birbirine daha çok ba¤›ml› olmaya bafllad›¤› kürelleflme ça¤›nda ise
bir ülkenin politikas›n›n di¤er ülkelerin de dahil oldu¤u pek çok de¤iflkenden etkilenmesine ve ayn› flekilde onlar› etkilemesine daha uygun bir ortam bulunmaktad›r. Dünya siyasetinde önemli bir söz hakk› olmayan daha küçük devletlerde di¤er ülkelerin politikalar›n› etkilemek kolay gözlenir bir durum olmamas›na ra¤men, bulundu¤u co¤rafyada güçlü ve söz sahibi ülkeler bu durumu etkili bir politika arac› olarak s›kl›kla kullanmaktad›r.
So¤uk Savafl döneminde jeopolitik ç›karlar› nedeniyle Türkiye’nin yan›nda olan
ABD, So¤uk Savafl sonras› dönemde de Körfez Savafl› nedeniyle Türkiye’nin yak›n
bir müttefiki olmufltur. Türkiye ayn› zamanda, ABD’nin politikalar›n› uygulamada
destek için baflvurdu¤u ve di¤er ülkelere model gösterdi¤i bir ülke olmufltur. Orta
Do¤u’nun içinde bulundu¤u düzensiz durum ve ABD’nin bu durumu kendi lehine çevirme ve oradaki politikalarda söz sahibi olma ihtiyac› ile yönlendirilen Orta
Do¤u politikas› ba¤lam›nda da Türkiye, Bat›l› de¤erleri benimsedi¤i ve Bat› ile yak›n iliflkiler kurmas› nedeniyle ‹srail’le birlikte ABD için özel bir öneme sahiptir.
Türkiye’nin ABD politikas›ndaki bu öncelikli konumundan kaynakl› olarak ABD,
Türkiye’nin Bat› ile iyi iliflkilerini korumas› ve ABD politikalar›nda destek alabilece¤i bir ülke olarak kalmas› için Türkiye’nin AB ile iliflkilerinde Türkiye’ye destek
olma politikas› benimsemifltir.
Ayn› flekilde Avrupa K›tas›’nda ve spesifik olarak AB içinde güçlü ve söz sahibi olan ülkelerden birisi olan Almanya da, gerek Almanya’da üç milyon civar›ndaki Türkiye kökenli vatandafl›n varl›¤›, gerek kendisinin ve AB’nin politik-ekonomik
ç›karlar› nedeniyle Türkiye ile olan iliflkilerine önem vermifltir. AB içindeki güçlü
konumu nedeniyle di¤er üye ülkelerin politik tercihini etkileyebilen Almanya,
Türk politikac›lar›n da ilk olarak dikkate ald›¤› ve yan›na çekmeye çal›flt›¤› ülkelerden birisi olmufltur.
ABD ve Clinton’›n Türkiye’nin AB ile ‹liflkilerine Etkisi
ABD 1980’lerden farkl› olarak 1990’lar› Demokrat Partinin yönetimi alt›nda geçirdi. Reagan’›n 1988’de süresinin dolmas›ndan sonra yap›lan seçimlerde, yard›mc›s›
olan George Bush baflkan seçilmifl ve bir geçifl dönemi yönetimi olmufltur. Bush
Yönetimi’nin en önemli özelli¤i Do¤u Bloku’nun da¤›l›fl› ve Körfez Savafl› s›ras›nda iflbafl›nda olmas›yd›. Dolay›s›yla Bush yönetimi uluslararas› alandaki geliflmelere yo¤unlaflm›flt› (Uzgel, 2011:244).
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
Ocak 1993’te iflbafl›na gelen ve 1996’daki seçimleri de kazanarak So¤uk Savafl
sonras› döneme damgas›n› vuran Clinton yönetimi, ABD’nin öncelikle ekonomik
sorunlar›n› gidermesi gerekti¤i düflüncesinden yola ç›karak özellikle ilk döneminde içe kapal› bir politika ile ekonomisini düzeltmeye çal›flm›flt›r. Reagan döneminde bafllayan ve Bush döneminde art›fl gösteren bütçe aç›klar›n› kapatmak için yüksek verimlilik ve düflük enflasyonu hedefleyen ve ticarete dayal› bir ekonomik
program uygulayan Clinton yönetimi, 1992’de Gayrisafi Millî Has›la’n›n (GSMH)
%4.9’u olan bütçe a盤›n› 1995’te %2.4’e düflürmüfltür. 1991-1995 döneminde % 2.7
büyüme gösteren ABD’nin GSMH’si, 1996-1999 aras›nda % 4.3 büyümeye ulaflm›flt›r.1990’lar›n ortalar›ndan itibaren gerek ekonomik hedeflerinin büyük bir k›sm›na
ulaflmas› gerekse Balkanlar’daki bölgesel istikrars›zl›klar›n çözüme kavuflmamas›
ABD’yi ekonomik boyutu sürdürmekle birlikte tekrar jeo-stratejik bir yaklafl›ma yöneltmifl ve siyasal ve askerî liderli¤ini ortaya koymas›n› gerektirmifltir (Uzgel,
2011:244-246).
Baflkanl›¤›n›n ikinci döneminde daha d›fla dönük bir politika izleyen Clinton,
Türkiye’nin AB üyeli¤ine AB ülkeleri nezdinde destek giriflimlerinde bulunmufltur.
ABD’nin Türkiye’nin AB adayl›¤›n› desteklemesinin nedenleri ise k›saca flu flekilde
özetlenebilir:
• AB’ye tam üyelik Türkiye’nin Bat› ile ba¤lant›s›n› kesinlefltirecekti. ABD Türkiye’de radikal ‹slamc› bir rejimin kurulmas›n› ya da Türkiye’nin Avrupa’dan
daha da uzaklaflmas›n› istemiyordu. Böyle bir geliflme Orta Do¤u’daki bütün dengeleri altüst edece¤i gibi Orta Asya ve Kafkasya’yla Bat› aras›ndaki
ba¤lant› da kesilecek ve enerji hatlar›n›n gelece¤i ve ABD’nin buradaki etkinli¤i tehlikeye düflecekti.
• Türkiye daha önce de de¤inildi¤i gibi, ABD’yle uzun süredir çok yak›n ba¤lara sahipti ve bu 1990’larda daha da yo¤unlaflm›flt›. ABD, kendisine bu kadar yak›n bir müttefikinin AB içinde yer almas›n› desteklemeyi ç›karlar›na
uygun görüyordu. ABD, Türkiye’nin de tam üye olmas›yla ‹ngiltere’den sonra kendisiyle yak›n iliflkileri olan bir ülkenin daha AB’de bulunmas›n› sa¤layabilecek ve bu bütünleflme hareketiyle ba¤lar›n› art›rabilecekti.
• ABD 1990’larda Avrupa-Atlantik Toplulu¤u kavram› çerçevesinde, Avrasya’y› kendisine ba¤lamak istiyordu. Türkiye co¤rafi olarak bu genifl alan›n
ba¤lant› noktas›nda yer al›yordu.
• Türkiye’nin üyeli¤i gerçekleflirse AB’nin homojen yap›s› kaybolacak, alan›
ve kapsam› geniflleyecek, böylece yekpare bir blok olma özelli¤inden uzaklaflacakt›.
• AB, bu dönemde kendi güvenlik yap›lanmas›na gidiyordu ve Türkiye’nin
tam üyeli¤i onun, Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimli¤i (AGSK) içinde de
yer almas›n› sa¤layacakt›. ABD, özellikle savunma alan›nda ifl birli¤i yapt›¤›
Türkiye’nin Bat› Avrupa Birli¤i (BAB) içinde bulunmas›n› istiyordu. Böylece
BAB ya da onun yerine geçecek bir Avrupa savunma yap›lanmas› ile NATO
aras›ndaki ba¤lant› daha s›k› olabilecekti (Uzgel, 2011:277-278).
Yukar›da belirtilen sebepler nedeniyle Clinton, Türkiye’nin AB’ye üye olmas›
yönünde çabalar›n› yo¤unlaflt›rm›flt›r. Bu do¤rultuda gerek verilen demeçlerle gerek son dakika telefon görüflmeleri veya yürütülen kulis çal›flmalar›yla çabalar›n›
sürdürmüfltür. 8 Kas›m 1999’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n onuncu y›l›nda Georgetown Üniversitesi’nde yapt›¤› konuflmas›nda Clinton, Türkiye ile ilgili görüfllerini flu flekilde aktarm›flt›r: “Nas›lki Osmanl› ‹mparatorlu¤u 20 ’inci yüzy›la bir flekil vermiflse, 21 ’inci yüzy›l da önemli ölçüde, Türkiye’nin gelece¤ini ve rolünü be-
133
134
Türk D›fl Politikas›-II
lirledi¤i yol ile flekillenecek... Avrupal› müttefikler, Bat›’n›n ve Müslüman dünyas›n›n bar›fl ve uyum içinde Türkiye’de buluflabilece¤ine inanmal› ve dünyan›n bu
bölgesinde yeni bin y›lda rüyalar›m›z›n gerçekleflmesine bir flans vermelidir... ‹flte
o zaman yeni bin y›lda rüyalar›m›z gerçekleflebilir”. Bu aç›klamadan k›sa bir süre
sonra Clinton’un 15-20 Kas›m 1999 tarihinde Türkiye’ye yapaca¤› ziyaretini binlerce kiflinin ölümüne neden olan 17 A¤ustos depreminin artç› floklar›n›n 12 Aral›k’ta
hâlâ devam etmesine ra¤men iptal etmemesinde de Türkiye’ye verilen bu de¤eri
görmek mümkündür. Ziyaretinin ilk gününde Clinton TBMM’de yapt›¤› konuflmas›nda “Bölgede ve dünyada milyarlarca insan›n gelece¤i, bu odadaki 25 y›l boyunca al›nacak kararlara ba¤l›. Bu insanlar›n hepsinin, Türkiye’nin kendini güçlü,
laik, geleneklerine sayg›l›, geçmiflinden gurur duyan ama Avrupa’n›n da tam bir
parças› olan bir ülke hâline gelmesinden ç›karlar› var” diyerek Türkiye’nin AB
üyeli¤ini salt ABD ç›karlar› aç›s›ndan de¤il, Orta Do¤u ve Avrupa’daki insanlar›n
da ç›karlar› olarak tan›mlam›flt›r.18-19 Aral›k’ta ‹stanbul’da yap›lan 54 Devlet ve
Hükûmet Baflkan›’n›n kat›ld›¤› AG‹T Zirvesi’nde de Türkiye’yi önemseyen ve Türkiye’nin AB bütünleflmesi içinde yer almas› gerekti¤ini ifade eden aç›klamalar›, bir
ay sonra 11-12 Aral›k’ta Helsinki’de yap›lacak olan AB Zirvesi’nde Türkiye’ye adayl›k statüsünün resmen tan›nmas› yolunda önemli bir iflaret olarak görülmüfltür (Erdo¤an, 2006:208).
Helsinki Zirvesi’nden hemen önce AB D›fliflleri Bakanlar›’n›n Türkiye’nin adayl›¤› hakk›nda olumlu görüfl bildirmelerinin akabinde 10 Aral›k 1999 tarihinde Baflkan Clinton Ecevit’e mektup göndererek “Bu, Türkiye, AB ve ABD için kal›c› yararlar getirecek tarihî bir ad›md›r. Öteden beri Türkiye’nin gelece¤inin Avrupa’da
oldu¤una inanm›fl›md›r. Türkiye’nin 21’inci yüzy›l›n biçimlendirilmesinde hayati bir rol oynayaca¤›n›, AB’nin, bu karar›yla kabul etmifl olmas›ndan memnuniyet
duyuyorum” beyan›nda bulunmufl ve Zirve’de verilecek kararlar›n da bu do¤rultuda olmas›n› destekledi¤ini diplomatik ve dolayl› yoldan tekrar etmifltir.
ABD’nin Lüksemburg Zirvesi öncesi Türkiye’nin aday ülke olarak aç›klanmas›
için çaba göstermesine ra¤men adayl›¤›n aç›klanmamas›, AB’nin kendi ç›karlar›yla
çat›flmas› hâlinde ABD’nin önerilerini ve ç›karlar›n› gözard› edebilece¤ini zaten
göstermifltir. Bu nedenle Helsinki Zirvesi’ne az bir süre kala yap›lan bu aç›klamalar›n AB’nin karar› üzerindeki etkisi tart›flmaya aç›k bir konudur ancak ABD gibi
dünya siyasetinde güçlü olan bir aktörün AB üyeli¤i konusunda Türkiye’yi desteklemesi de karfl›l›kl› ç›karlar›n pazarl›k konusu oldu¤u bir uluslararas› sistemde
mutlaka hesaba kat›lmas› gereken bir etkendir. Ayn› flekilde Helsinki Kararlar›
aç›kland›ktan ve Türkiye’nin bu karar› kabul edip etmeyece¤i belli de¤ilken AB
Konseyi Baflkan› s›fat›yla Finlandiya Baflbakan› Lipponen, Türk taraf›n›n anlaflmay› kabul etmesi yönünde Türkiye’nin ikna edilmesi için ABD’yi devreye sokmay›
uygun görmüfltür. Bunun üzerine Ecevit’i arayan Clinton, “bu anlaflma Türkiye
için bir zaferdir” diyerek Türkiye’nin anlaflmay› kabul etmesi yönünde telkinde
bulunmufltur (Erdo¤an, 2001:226-227). AB ile Türkiye aras›nda ortaya ç›kan sorunlar aras›nda Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi haz›rlan›rken yaflanan pazarl›klar s›ras›nda da
Bill Clinton bu pazarl›klara bizzat kat›lm›fl ve pazarl›¤›n sonuçlanmas›nda aktif rol
oynam›flt›r.
Almanya ve Schröder’in Türkiye’nin AB ile ‹liflkilerine
Etkisi
Avrupa Birli¤i’nin kuruluflundan itibaren özellikle Almanya, Fransa ve ‹talya gibi
güçlü devletler Birli¤i’n politikas›n› belirleme ya da etkileme konusunda özel bir
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
yere sahip olmufllard›r. ‹ngiltere, 1972 y›l›nda üye olduktan sonra bu üçlünün aras›na bir di¤er öncü devlet olarak girmifltir. Her ne kadar AB bünyesinde al›nan kararlar›n büyük bir k›sm› hâlâ oy birli¤i ile al›n›yor olsa ve bu durum önemli kararlarda küçük devletlere veto yetkisiyle birlikte bir pazarl›k gücü verse de güçlü devletlerin politikalar üzerindeki etkisi devam etmektedir. Birli¤in geniflleme haritas›na bak›ld›¤›nda yeni üye olan her devletin hâlihaz›rda bir AB üyesi ülkenin deste¤ine sahip oldu¤u ve bu flekilde üyelik sürecinin daha kolay atlat›ld›¤› görülmektedir. AB içerisinde Türkiye’den en fazla göç alan ve en çok Türk nüfusunu bar›nd›ran Almanya da Türkiye için Türkiye’nin üye olmas› yolunda öncü ülke olmufltur. 1970’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren Türkiye’den Almanya’ya göç frenlenmeye
çal›fl›lsa da say› sürekli artm›fl, dönüfl için verilen teflvikler de yeterince etkili olmam›flt›r. Ancak bu durum Türkiye’nin AB’ye üyeli¤i ve serbest dolafl›m konular›n›
sekteye u¤ratm›flt›r. 3 Ekim 1990’da iki Almanya’n›n birleflmesi ile birlikte Almanya’da iflsizlik sorunu daha da büyümüfl, bu da Türklere yönelik karfl›tl›¤› da Türkiye’nin AB üyeli¤i talebinin reddi konusundaki cepheyi de geniflletmifltir. Birleflmenin ard›ndan yeni AB’yi bir kültür-medeniyet alan› olarak tan›mlamay› ön plana ç›karan Almanya, ülkesindeki ve Avrupa’daki genel iflsizli¤i de dikkate alarak Türkiye’ye üyelik yerine baflka formüller öneren ülkelerin bafl›nda gelmeye bafllam›flt›r.
AB Komisyonu’nun Haziran 1997’de aç›klad›¤› ve geniflleme stratejisinin temel
hatlar›n› belirledi¤i Gündem (Agenda) 2000 raporunda Türkiye aday ülkeler aras›nda say›lmam›flt›. Son flekli Lüksemburg Zirvesi’nde AB Konseyi taraf›ndan verilecek olan bu stratejiyi de¤ifltirmek ve Türkiye’nin aday ülkeler aras›nda yer almas›n› sa¤lamak için Türkiye yo¤un bir diplomasi trafi¤i bafllatm›flt›. Bu çerçevede
Baflbakan Mesut Y›lmaz Almanya’ya gelmifl, 30 Eylül 1997’de fiansölye H.Kohl ile
görüflmüfl, ard›ndan da “istedi¤imizi ald›k, Almanya bizi Lüksemburg’da destekleyecek” aç›klamas› yapm›flt›. Y›lmaz bas›n mensuplar›na, Kohl ile görüflmesinden
önce Alman Baflbakanl›¤› taraf›ndan yap›lan “fiansölye Kohl, Türk Baflbakan›’n›n
Türkiye’nin Avrupa’ya aidiyetine iliflkin tutumunu güçlü bir flekilde desteklemifl ve
Türkiye’nin AB’ye müstakbel tam üyeli¤ini destekledi¤ini aç›klam›flt›r’’ cümlesini
paylaflm›fl, ard›ndan da Kohl’e “Tam üyeli¤in gerisine düflen gümrük birli¤i art› denilen bir çerçeveyi kabul edemeyiz. Tam üyelik perspektifini önümüze koymad›¤›n›z zaman bize yapacak bir fley b›rakm›yorsunuz’’ dedi¤ini, Kohl’ün de “Size ben
yard›mc› olaca¤›m. Bizim Türkler’e vefa borcumuz var. Ayr›ca biz sizin baflar›l›
olman›z› da isteriz. Pek çok kifli gelip size destek verece¤ini söyleyebilir. Ama kapal› kap›lar›n ard›nda sizi destekleyecek olan benim. Ben bir söz verdim mi, tutar›m’’
dedi¤ini paylaflm›flt›r.
Türkiye’de büyük umut yaratan bu görüflmenin sonras›nda da Türkiye s›kl›kla
konuyla ilgili olarak H.Kohl’den bekledi¤i deste¤i ifade etmifltir. Ancak Lüksemburg kararlar› büyük bir hayal k›r›kl›¤› yarat›nca, Baflbakan Y›lmaz Almanya’y› ve
kiflisel olarak Almanya Baflbakan› H.Kohl’ü en a¤›r flekilde sözünü tutmamakla
elefltirmifl ve hatta Almanya’n›n “lebensraum-yaflam alan›” aray›fl› içinde Do¤u ve
Orta Avrupa ülkelerine yöneldi¤ini iddia etmifltir. Y›lmaz, 1998’de Almanya’da yap›lacak seçimlerde de Türkiye kökenli Almanya vatandafllar›n›n tav›r koymalar›n›
istemifl ve bu durum Türkiye ile Almanya aras›ndaki iliflkileri fazlas› ile germiflti.
Ard›ndan Öcalan’›n ‹talya’dan Almanya’ya iadesi konusunda da beklentiler karfl›lanmay›nca iliflkiler neredeyse donma noktas›na gelmiflti. Tam bu dönemde yap›lan 1998 Almanya Federal seçimlerinde Sosyal Demokrat Parti (SPD)’nin seçimleri
kazanmas› ve Türkiye’nin adayl›¤›na s›cak bakt›¤› bilinen Gerhard Schröder’in
Baflbakan olmas› da bu yüzden Türkiye’de sevinçle karfl›lanm›fl ve iliflkilerin düzelmesi için umut ›fl›¤› olarak görülmüfltür.
135
136
Türk D›fl Politikas›-II
‹liflkilerin iyilefltirilmesi yönünde Schröder ve Birlik 90-Yefliller Partili Almanya
D›fliflleri Bakan› Joschka Fischer’in Türkiye’nin üyeli¤e al›nmas›na iliflkin olumlu
sözlerinden sonra ilk ad›m 28 May›s 1999 tarihinde göreve bafllayan 57 inci
Hükûmetin Baflbakan› Bülent Ecevit’ten gelmifltir. Ecevit, Köln Zirvesi’nden iki hafta önce 26 May›s’ta AB Dönem Baflkan› s›fat›n› tafl›yan Almanya Baflbakan› Schröder’e mektup göndererek Türkiye’nin Kopenhag Siyasi Kriterleri’ni gerçeklefltirme
kararl›l›¤›n› ortaya koymufl ve Türkiye’nin beklentisinin ayr›mc›l›¤a u¤ramamak oldu¤unu belirterek bu ayr›mc›l›¤›n Köln Zirvesi’nde sona erdirilmesini talep etmifltir (Erdo¤an, 2006:198). Türkiye’nin AB’ye yak›nlaflma iste¤inin aç›kça ortaya konuldu¤u bu mektup, Köln Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›k statüsü ile ilgili bir de¤iflikli¤e yol açmamas›na ra¤men aradaki so¤uklu¤un giderilmesi için ilk ad›m› oluflturmas› ve bunun aç›kça belirtilmesi nedeniyle önemlidir. AB ile Türkiye aras›ndaki en önemli konulardan birisinin Öcalan davas› olmas› ve AB’nin Öcalan davas›ndaki yarg›laman›n usulü ve tarafs›zl›¤› ile ilgili flüphelerinin olmas› Ecevit’i Hükûmeti
oluflturur oluflturmaz gerekli yasal de¤ifliklikleri yapmaya yöneltmifltir. Bu do¤rultuda Devlet Güvenlik Mahkemelerinin sivillefltirilmesine iliflkin yasa tasar›s› meclise gönderilen ilk yasa olmufl ve 18 Haziran 1999’daki oturumda gerekli Anayasa
de¤iflikli¤i tüm partilerin deste¤i ile 432 oyla kabul edilmifltir. Böylece Öcalan, 23
Haziran’dan sonraki davalarda sadece sivil heyet taraf›ndan yarg›lanm›fl ve karar
da sivil heyet taraf›ndan verilmifltir. AB’nin ilkelerine uygun flekilde yap›lan bu ilk
yasa de¤iflikli¤i her ne kadar AB üyesi ülkelerin kafas›ndaki tüm sorulara yan›t
oluflturmasa da Türkiye’nin AB’ye üye olman›n gereklerini yapabilece¤ini kan›tlamas› ve iliflkilerde soruna yol açan etkenlerden birini masadan kald›rmas› nedeniyle Türkiye’yi Helsinki Zirvesi’nde aç›klanan adayl›¤a bir ad›m daha yaklaflt›rm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Türkiye ile Almanya
aras›ndaki iliflkilerin iyileflme sürecindeki aflamalar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Helsinki’ye do¤ru ilerleyen süreçte ‹smail Cem’in yurt d›fl› gezilerini devam
D Ü fi Ü N E L ‹di¤er
M
ettirip Türkiye’nin
AB ülkeleri ile de iliflkilerini gelifltirirken Almanya’dan da
Türkiye’nin üyeli¤ini destekleyen aç›klamalar gelmeye devam etmifltir. Bu do¤rultuda Schröder
1998’de yapt›¤› aç›klamada, di¤er ülkelere verilen perspekS O 1R Eylül
U
tifin Türkiye’ye de verilmesi gerekti¤ini belirtmek ad›na “Türkiye’nin karfl› karfl›ya
kald›¤› deprem felaketinden sonra bu ülkenin AB’ye yak›nlaflma sürecine ivme kaKKAT
zand›r›lmas›D ‹gerekiyor.
Bu gerçek herkes taraf›ndan görülmelidir” diyerek di¤er
üyelerin de bu yönde karar almalar›n› ve Türkiye’nin adayl›¤›n› desteklemelerini
S‹ZDE Helsinki Zirvesi’ne yaklafl›rken 25 Kas›m’da D›fliflleri Bakan›
sa¤lamaya SIRA
çal›flm›flt›r.
Joschka Fischer, bütçe görüflmeleri s›ras›nda Bundestag’daki konuflmas›nda “Türkiye’ye Helsinki Zirvesi’nde adayl›k statüsü tan›nmal›d›r... E¤er bunu yapmazsak
Türkiye’yi AMAÇLARIMIZ
yaln›zl›¤a iteriz” derken Schröder de yine Bundestag’da yapt›¤› konuflmada “...biz Avrupal› bir Türkiye istiyoruz, bunun için de Türkiye’ye inand›r›c› bir
Avrupa perspektifi açmak istiyoruz... ancak üyelik perspektifi aç›k çek de¤il” diyeK ‹ T A P
rek Türkiye’nin aday ülke olarak aç›klanmas›n› desteklerken sonucun kesin olmad›¤› konusunda da uyar›da bulunmufltur (Erdo¤an, 2006:209).
Schröder’in Almanya’s›ndan Türkiye’ye destek demeçleri gelirken 8 Aral›k’ta
T E L E V ‹ Z Y ODemokratlar›
N
Avrupa Hristiyan
Avrupa Birli¤i’ne yapt›klar› ça¤r›da Türkiye’ye
resmî adayl›k statüsünün tan›nmamas›n› talep etmifllerdir (Baflbakanl›k, 1999:127).
Avrupa Hristiyan Demokratlar›’n›n yapt›¤› aç›klama do¤rultusunda Almanya’n›n
bir önceki ‹ Baflbakan›
Kohl’ün de Hristiyan Demokrat oldu¤u düflünüldü¤ünde,
NTERNET
Türkiye’nin birli¤e resmî aday ülke olarak ilan edilmesinde Schröder’in katk›s› daha da belirgin olarak görülecektir.
N N
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
HELS‹NK‹ Z‹RVES‹ VE TÜRK‹YE’N‹N AB’YE ADAYLIK
STATÜSÜ
Lüksemburg Zirvesi’nde 12 ülkenin adayl›¤› aç›klanmas›na ra¤men Türkiye’nin
aday olarak de¤il de sadece “adayl›¤a ehil” olarak an›lmas› Türkiye’de AB’ye karfl›
çok büyük bir tepki oluflturmufl ve bu tepki AB ile siyasi diyalo¤un kesilmesi ile sonuçlanm›flt›r. Lüksemburg Zirvesi’nden sonra gerçekleflen Kardif Zirvesi’nde Türkiye, “üyelik aday›” olarak tan›mlanm›fl ancak adayl›¤› yine resmî olarak aç›klanmam›flt›r. Bundan sonra gerçekleflen Köln Zirvesi’nde de Türkiye’nin adayl›¤›na yönelik bir sonuç ç›kmam›flt›r. Yap›lan tüm diplomatik giriflimlere ra¤men di¤er ülkelere verilen adayl›k statüsünün Türkiye’ye verilmemesi sonucu Türkiye, tarihinde ilk
defa AB perspektifinden vazgeçme ve AB’den kopma noktas›na gelmifltir.
Bu konjonktürde 18 Nisan 1999 tarihinde yap›lan genel seçimler sonras›nda 28
Nisan 1999 tarihinde kurulan DSP Hükûmeti taraf›ndan 4 Haziran 1999’da TBMM’de
okunan Hükûmet Program›’nda her ne kadar “Avrasyalaflma süreci olarak tan›mlanabilecek bu eksende Türkiye, anahtar ülke konumuna gelmifltir” fleklinde Bat›
ve Avrupa yerine “Avrasya” terimini kullan›larak “Bat›”ya alternatif olarak di¤er bölgelerde de etkinli¤in art›r›laca¤›, çok yönlü bir politika izlenece¤i belirtilmifl olsa da
AB ile ilgili bölümlerde kullan›lan olumlu ancak temkinli dil de dikkati çekmektedir. AB ile iliflkiler, bu yeni Hükûmet Program›’nda flu flekilde tan›mlanm›flt›r:
“Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤i, tarihten, co¤rafyadan ve anlaflmalardan do¤an hakk›d›r. Türkiye’nin AB’ye öteki üyelerle eflit hak ve statüye sahip tam üyelik hedefinin
gerçeklefltirilmesine çal›fl›lacakt›r. Avrupa’daki bütünleflme süreci içinde yerini alacak olan Türkiye, bunu gerçeklefltirirken ulusal hak ve ç›karlar›n› her zaman titizlikle gözetmeye devam edecektir. Bu çerçevede Avrupa Birli¤i ile iliflkilerimize ivme kazand›rabilecek f›rsat ve geliflmeler dikkatle izlenecektir. Türkiye, siyasî ve ekonomik
planda oldu¤u kadar güvenlik ve savunma konular›nda da, Avrupa ve Transatlantik yap›lanmalar› ve oluflumlar› içinde tam ve eflit biçimde yer almak için kararl› bir
yaklafl›m içinde olacakt›r. Gümrük Birli¤i’nin uygulamada ortaya ç›kan sak›ncalar›n› gidermek için etkin giriflimlerde bulunulacakt›r.”
Bir önceki Hükûmet Program›’nda AB ile iliflkiler iki cümleyle belirtilirken AB
ülkelerinden gelen yumuflama sinyalleriyle birlikte yeni Hükûmet Program›’nda bu
sert tutum biraz yumuflam›fl, AB ile iliflkilerde var olan sorunlar›n ulusal hak ve ç›karlarla çat›flmayacak flekilde çözümü öngörülürken, AB ile iliflkilerin güvenlik ve
savunma konular›nda da gelifltirilece¤i, yani AB ile entegrasyona aç›k olundu¤u
belirtilmifltir. Gümrük Birli¤i’nin uygulanmas›nda yaflanan s›k›nt›lara da de¤inilmifl
ve bu dönemde bu konuda geliflmeler yaflanmas›na çaba harcanaca¤› aç›klan›rken
ayn› zamanda AB taraf›ndan yerine getirilmeyen yükümlülüklerin de yerine getirilmesi yönünde çaba sarfedilece¤i belirtilmifltir.
1999 y›l›n›n ikinci yar›s›nda Türkiye ve di¤er ülkelerden gelen yumuflama sinyalleri somut ad›mlara dönüflmeye ve iliflkiler h›zl› bir flekilde iyileflmeye bafllam›flt›r. Bu iyileflme, Türkiye’nin AB ile siyasi diyalo¤unu kesmeye varan kararl› tavr›n›
devam ettirmesinin yan›nda, Türkiye’nin AB’den tamamen kopmas›n›n AB’nin ve
özel olarak kendi ülkelerinin ç›karlar›na ters oldu¤unu gören baflta Almanya ve
Yunanistan’›n tavizsiz tav›rlar›ndan vazgeçerek Türkiye ile diyalo¤u gelifltirmeye
yönelmelerinden de kaynaklanm›flt›r.
137
138
Türk D›fl Politikas›-II
‹lerleme Raporu 1999 (13 Ekim 1999)
15-16 Haziran 1998 tarihinde gerçeklefltirilen Kardif Zirvesi sonuçlar› uyar›nca Türkiye için de di¤er aday ülkeler gibi AB ile uyumunun de¤erlendirildi¤i ikinci ‹lerleme Raporu olan 1999 ‹lerleme Raporu, 13 Ekim 1999 tarihinde Komisyon taraf›ndan aç›klanm›flt›r.
‹lgili raporun giriflinde yer alan “Avrupa Birli¤i ile Türkiye aras›ndaki iliflkiler”
bölümünde Avrupa Birli¤i’nin 22 fiubat 1999’da yapt›¤› flu aç›klamaya yer verilmifltir:
“Avrupa Birli¤i, terörizmin tüm biçimlerini k›nad›¤›n› tekrar eder. Terörizme karfl›
meflru mücadele, insan haklar›na, hukukun üstünlü¤üne ve demokratik kurallara
tam sayg› içinde yürütülmelidir. Meflru ç›karlar, fliddet yoluyla de¤il, politik bir süreç
yoluyla ifade edilmelidir.
AB, Abdullah Öcalan’›n tutuklanmas›n›n ölüm, rehin alma, y›ld›rma, ve yayg›n tahribat ile sonuçlanm›fl olan kitlesel kargafla ve fliddet eylemlerine yol açm›fl olmas›n›
çok büyük esefle karfl›lamaktad›r. Bu tür fliddet eylemlerinin kabul edilemez ve hiçbir flart alt›nda hoflgörülemez oldu¤u fleklindeki görüflünü tekrar ifade eder.
Avrupa Birli¤i, Türk Hükûmeti taraf›ndan verilen Abdullah Öcalan’›n adil biçimde
yarg›lanaca¤› güvencesini kaydeder. Bu güvencenin, kendi seçti¤i avukatlara eriflim
imkân›yla ve uluslararas› gözlemcilerin davaya kabul edilmesiyle birlikte, ba¤›ms›z
bir mahkeme önünde hukukun üstünlü¤üne uygun bir aç›k yarg›lama ve adil ve
düzgün muamele anlam›na gelmesini bekler. Ölüm cezas›na karfl› oldu¤unu bir kez
daha vurgular.
AB, Türkiye’nin toprak bütünlü¤ünü tamamen destekler. Ayn› zamanda, Türkiye’nin, sorunlar›n›, insan haklar›na ve demokratik bir toplumda hukukun üstünlü¤üne tam bir sayg›yla politik yollardan ve Avrupa Konseyi’nin bir üyesi olarak taahhütlerine uygun biçimde çözmesini bekler. Bu ba¤lamda, terörizme karfl› mücadeleyi politik çözümler aray›fl›ndan ay›rmaya ve uzlaflmay› teflvik etmeye yönelik tüm sahici çabalar› memnuniyetle karfl›lar. Bunu desteklemek için, AB, devaml› mali yard›m dâhil katk›da bulunmaya haz›rd›r.
Türkiye’nin bu sorunlar› bu tutum içinde ele alma çabalar›, AB-Türkiye iliflkilerini
ancak olumlu etkileyebilir” (‹lerleme Raporu 1999:5-6).
Öcalan’›n yarg›lanmas› olay›n›n raporun devam›nda da yer ald›¤› bölümde AB
Baflkanl›¤› taraf›ndan yap›lan “Türkiye’nin son on befl y›ldan beri hep ayn› kalm›fl
olan teamülü izleyece¤ini ve Öcalan aleyhine ölüm cezas›n› infaz etmeyece¤ini
ümit eder” (‹lerleme Raporu 1999:6) aç›klamas›na da yer verilmifltir. Türkiye’de
meydana gelen deprem ile ilgili AB taraf›ndan yap›lan yard›mlar›n ve Yunanistan
ile iliflkilerde meydana gelen olumlu geliflmelerin dikkate de¤er oldu¤u da ayr›ca
belirtilmifltir.
Ekonomik kriterler bafll›¤› alt›nda Türkiye’nin en fazla ilerlemeyi Gümrük Birli¤i alan›nda gerçeklefltirdi¤i ve zorlukla da olsa Türkiye’nin AB içindeki rekabet
bask›lar›yla ve piyasa güçleriyle bafla ç›kabilecek konumda oldu¤u de¤erlendirilmifltir.
Siyasi kriterler bafll›¤› alt›nda ise Komisyon, “...Türkiye’de bir demokratik sistemin temel özellikleri mevcut olmakla beraber, ülkenin Kopenhag siyasi kriterlerini
hâlâ karfl›lamad›¤›n›” teyit etmektedir. Komisyon ayr›ca bu rapor çerçevesinde
Türkiye’nin tam üyeli¤e haz›rlanabilmesi amac›yla, Türkiye için de somut bir kat›l›m öncesi ortakl›¤› önermekte ve kat›l›m öncesi ortakl›¤›n unsurlar› aras›nda flunlar› saymaktayd›: Siyasi diyalo¤un derinlefltirilmesi ve Ortak D›fl ve Güvenlik Poli-
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
tikas› çerçevesinde AB’nin ortak tutum ve faaliyetine ortak olunabilmesi imkân›;
kat›l›m öncesi mali yard›m kaynaklar›n›n tek bir çerçeve içinde eflgüdümünün sa¤lanmas›; bütün Topluluk programlar›na ve ajanslar›na kat›lma olana¤›; AB müktesebat›na uyum sa¤lanmas›na yönelik bir Ulusal Program ile birlefltirilmifl bir kat›l›m ortakl›¤›n›n kurulmas›; kat›l›m ortakl›¤›n›n uygulanmas›n› izlemek üzere Avrupa Anlaflmas› (Ankara Anlaflmas›) kapsam›nda iflleyecek bir mekanizman›n kurulmas›; Türkiye’nin mevzuat ve uygulamalar›n›n AB’ninkiyle uyumlaflt›r›lmas›n› teminen, AB müktesebat›n›n analitik incelenmesi sürecinin bafllat›lmas› (BaykalArat, 2001:351).
Mevzuat uyumu da raporun içeri¤inde bafll›klar alt›nda incelenmifl ve Türkiye’nin AB’ye üye olmak için yapmas› gereken pek çok de¤iflikli¤in oldu¤u da raporun ilerleyen bölümlerinde ayr›nt›l› olarak de¤erlendirilmifltir. Al›nmas› gereken
pek çok yolun olmas›na ra¤men Helsinki Zirvesi’nden yaklafl›k iki ay önce aç›klanan, Türkiye’nin aday olarak aç›klanmas›na iliflkin olumlu görüfllerin de yer ald›¤›
bu raporun ard›ndan Türkiye’de, yaklaflan Zirve’de adayl›¤›n aç›klanaca¤›na dair
beklentiler de güçlenmeye bafllam›flt›r.
AG‹T Zirvesi (16 - 18 Kas›m 1999)
Türkiye için d›fl politika alan›ndaki en büyük geliflmelerden biri, Avrupa Güvenlik
ve ‹flbirli¤i Teflkilat›’n›n yüzy›l›n son zirvesindeki ev sahipli¤ini üstlenmifl olmas›d›r. Türkiye 1996 Lizbon Zirvesi’nde bir sonraki AG‹T Zirvesi’ne ev sahipli¤i yapmak için aday olmufl ve 2-3 Aral›k 1998’de Oslo’da yap›lan Bakanlar Konseyi karar› uyar›nca ilgili Zirve’nin 16-18 Kas›m 1999 tarihinde ‹stanbul’da yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r (Erdo¤an, 2006:206). Ana gündem konusunu insan haklar›n›n oluflturdu¤u AG‹T ‹stanbul Zirvesi, 54 Devlet ve Hükûmet Baflkan›’n›n kat›l›m›yla belirlenen tarihlerde ‹stanbul’da büyük bir baflar›yla gerçeklefltirilmifltir. Avrupa Birli¤i ile do¤rudan ba¤lant›l› olmayan Zirve, ABD’nin Türkiye’yi yeni dünya düzeninin merkezlerinden birisi olarak gördü¤ünü ortaya koymas› ve deprem sonras›ndaki yeni diplomatik geliflmelerin hepsinin çok uyumlu olarak bir araya gelmesi
aç›s›ndan Türk d›fl politikas›nda önemli oldu¤u kadar AB ile iliflkiler bak›m›ndan
da önemli bir geliflmedir.
ABD Baflkan› Clinton’un da bizzat kat›ld›¤› toplant›da Clinton’›n Türkiye’nin AB
üyeli¤ini destekleyen ve Türkiye’nin bölgedeki önemini belirten sözlerinin yan›nda Bakü-Ceyhan boru hatt› ile Hazar geçiflli Türkmen do¤al gaz projelerinin imzalanmas› da Zirve’de bulunan ülkelere Türkiye’nin önemini hat›rlatmas› bak›m›ndan kayda de¤er bir geliflme olarak de¤erlendirilebilir. Hazar petrollerinin Avrupa
ve Amerika’ya tafl›nmas› için Azerbaycan’›n baflkenti Bakü’den Türkiye’nin Akdeniz k›y›s›nda bulunan Ceyhan flehrine uzanan bir petrol hatt› döflenmesini düzenleyen Bakü-Ceyhan boru hatt› projesini düzenleyen anlaflma Türkiye, Azerbaycan
ve Gürcistan aras›nda ABD Baflkan› Clinton’un da flahit olarak dahil olmas›yla
Hükûmetleraras› Anlaflma olarak 18.11.1999’da imzalanm›flt›r. Avrupa’n›n Rusya’ya
enerji bak›m›ndan ba¤›ml›l›¤›n› azaltacak olan bu anlaflma, büyük ölçüde ç›karlar
taraf›ndan belirlenen uluslararas› iliflkilerde Helsinki Zirvesi öncesi Türkiye’nin
AB’ye yapaca¤› katk›lar› hat›rlatmas› bak›m›ndan önemlidir.
Helsinki Zirvesi (11-13 Aral›k 1999)
1997’deki Lüksemburg Zirvesi kararlar› üzerine geniflleme sürecinden d›fllanan Türkiye’nin AB ile siyasi diyalo¤u kesme karar› sonras›nda yaflanan geliflmelere paralel
bir biçimde Türkiye’nin aday ülke olarak tan›nmas› için Türkiye’deki özel sektör,
139
140
Türk D›fl Politikas›-II
meslek kurulufllar›, parlamento temsilcileri Brüksel ile sürekli bir temas hâlinde olmufllard›r. D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem de Zirve öncesi son temaslar için “kritik” görülen Almanya (26 Ekim 1999), ‹sveç (25 Kas›m 1999), Danimarka (26 Kas›m 1999)
ve AB Komisyonu (Brüksel, 27 Kas›m 1999) ile resmî görüflmeler yapm›flt›r (Cem,
2009:127-128). Bu görüflmelerde, Türkiye’nin tutumu, beklentisi ve kararl›l›¤› AB taraf›na ulaflt›r›lmaktayd›. Yap›lan aç›klamalarda Türkiye’nin duruflu ve uyar›lar› ifade
ediliyordu. ‹smail Cem’in Zirve’de Yunanistan ve K›br›s ile ilgili sorunlar›n ortaya
sürülerek “flartl› adayl›k” önerilmesinin önüne geçmek için Zirve’ye on gün kala
muhataplar›na gönderdi¤i yaz›l› aç›klama da bu tür bir uyar›y› içermekteydi. ‹smail
Cem mektubunda, AB üyeli¤inin Türkiye’nin saplant›s› de¤il amac› oldu¤una ve
Türkiye’nin AB’siz de ça¤dafllaflma yolunda ilerleyece¤ine; Türkiye’nin di¤er adaylardan farkl› flartlar kabul etmeyece¤ine; Türkiye’nin üyeli¤inin AB’nin güvenlik, istikrar ve ekonomik büyümesine katk› sa¤layaca¤›na; Yunanistan ile son dönemde
ortaya ç›kan iyi iliflkilere; Ege’de çözüm bekleyen sorunlarda Türkiye’nin ortak çal›flmaya haz›r oldu¤una; K›br›s Rum Yönetimi’nin adan›n tamam› ad›na yapt›¤› üyelik baflvurusuna iliflkin hukuki ve siyasi itiraz›n geçerli oldu¤una ve K›br›s sorununun AB ile iliflkilerin d›fl›nda tutuldu¤una dikkat çekmifltir (Cem, 2009:123-124).
Foto¤raf 5.2
Almanya fiansölyesi
Gerhard Schröder ve
Almanya D›fliflleri
Bakan› Joschka
Fischer.
Kaynak:
http://www.voyagesp
hotosmanu.com/
cancilleria_gerhard_
schroder.html ve
http://www.telegraph.
co.uk/news/worldne
ws/europe/germany/
8091855/GermanForeign-Ministryactively-encouragedHolocaust.html
Türkiye taraf›ndan yap›lan tüm giriflimler, uyar›lar ve de¤erlendirmeler AB taraf›nda daha fazla ilgi görmeye bafllam›flt›r. Bunda kuflkusuz Almanya’n›n ve Yunanistan’›n olumlu tavr› büyük rol oynam›flt›r. AB’nin Türkiye’yi özellikle de demokrasi ve insan haklar› alanlar›nda çok sert elefltiren ve s›kl›kla Türkiye’yi mahkum
eden kararlar alan AB Parlamentosu’nda bile bu dönemde ortaya ç›kan Türkiye’ye
destek veren olumlu bir hava dikkat çekmektedir. 2 Aral›k’ta yapt›¤› Genel Kurul
toplant›s›nda Helsinki Zirvesi’nde ele al›nacak konularla ilgili görüfl bildiren Parlamento, “Türkiye’nin AB’ye tam üyelik adayl›¤›na hakk› oldu¤unu” teyit etmifl ve
hatta ald›¤› karar›n iki ayr› paragraf›nda da Türkiye’yi “aday ülke” olarak nitelendirmifltir (aktaran Çal›fl, 2006:374). Zirve’ye yaklafl›l›rken AB Parlamentosu’nun yan›nda baflta Almanya olmak üzere Fransa, ‹ngiltere, Belçika ve AB Komisyonu’nun
da Türkiye’nin adayl›¤› konusunda olumlu tav›r ortaya koyduklar› belli olmufltur.
Lüksemburg’da ön plana ç›kan demokrasi, insan haklar› ve özellikle de Kürt sorunu, sorunlar›n varl›¤› çeflitli vesilelerle dile getirilmifl olsa da dikkat çekici bir biçimde Helsinki’de önemli bir rol oynamam›fl, Türkiye’nin adayl›¤›n›n bu konularda geliflmelere vesile olaca¤› vurgusu ön plana ç›km›flt›r. Türkiye’nin adayl›¤›na
demokrasi ve insan haklar› aç›klar› nedeni ile kararl› bir biçimde karfl› ç›kan ‹sveç
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
ve Danimarka da Türkiye için art›k “engel olmayacaklar›n›” aç›klam›flt›r (Erdo¤an,
2006:212).
Türkiye-AB iliflkilerinin özellikle 1981 sonras›nda en önemli aktörü hâline gelen Yunanistan’›n bütün geliflmelere ra¤men son aflamada hangi tavizlerle konuya
yaklaflaca¤› 1999’da da kestirilemiyordu. Al›fl›ld›¤› ve beklenildi¤i üzere Yunanistan, K›br›s konusunu hem adayl›k isteyen Türkiye’ye, hem de geniflleme sürecinde t›kanma istemeyen AB’ye karfl› baflar›l› bir biçimde koz olarak kullanmaktan çekinmemifltir. Bu nedenle Yunanistan’›n Türkiye’nin adayl›¤› konusundaki tavr›,
son aylarda yaflanan balay› havas›na ra¤men AB ile yap›lan pazarl›klar nedeniyle
son dakikaya kadar belli olmam›flt›r. Bu belirsizli¤in di¤er üye ülkelerce de paylafl›ld›¤› bir ortamda AB Komisyonu genifllemeden sorumlu üyesi Günter Verheugen, “Yunanistan’›n tarihten gelme güvenlik kayg›lar› tafl›mas› anlafl›labilir.” derken, Alman D›fliflleri Bakanl›¤› Müsteflar› Christoph Zöpel de “Atina’n›n güvenlik
kayg›lar› ile hareket etmesi meflrudur” yorumunu yapm›flt›r. Avrupa medyas›n›n da
yak›ndan takip etti¤i bu geliflmeler konusunda Frankfurter Rundschau’dan G. Höhler’in “Yunanistan Hükûmeti’nin Helsinki’de veto kullanmas› Avrupa politikas›
bak›m›ndan bir fiyasko olur ve ülkenin Para Birli¤i’ne girmesini en az›ndan gölgeler ve Türkiye ile yaflanan ikili sorunlar› yeniden çok kötü bir noktaya tafl›r. Biraz çekinerek de olsa flunu söylemek mümkün: Simitis 14 üyenin çizgisinden uzaklaflamaz” de¤erlendirmesi genel kabul görmekteydi (aktaran Erdo¤an, 2006:213).
Helsinki Zirvesi öncesinde bafllayan ve son dakikaya kadar devam eden diplomatik pazarl›klar, Türkiye’nin de flahs›na güven duydu¤u AB D›fl Politika ve ve Ortak Savunma Yüksek Temsilcisi ‹spanyol Javier Solana’n›n da katk›lar›yla Zirve sonucunda iki taraf› da belirli ölçülerde tatmin eden bir uzlafl›ya var›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Sonuç olarak Türkiye’nin adayl›¤›, AB Komisyonu taraf›ndan oy birli¤iyle kabul
edilmifltir. Karara göre Türkiye, di¤er aday ülkelerle eflit konumda olacakt›r. Bu,
Türkiye’nin di¤er aday ülkeler gibi ancak özel bir çerçeveye uygun biçimde, kat›l›m öncesi stratejiden yararlanmas› anlam›na geliyordu. Böylece, Türkiye bir yandan AB programlar› ve ajanslar›na, di¤er yandan da kat›l›m süreci çerçevesinde
aday ülkelerle AB aras›nda yap›lan toplant›lara kat›lma imkân›na sahip olacakt›.
Zirve Sonuç Bildirisi, ayn› zamanda bir Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi haz›rlanmas›n› öngörmekteydi. Bu belge, AB müktesebat›n›n üstlenilmesine iliflkin Ulusal Program
ile bir arada kat›l›m haz›rl›klar› üzerine yo¤unlaflarak siyasi ve ekonomik kriterler
›fl›¤›nda flekillenecekti. AB Komisyonu ayr›ca Türk mevzuat›n›n Topluluk
müktesebat›yla uyumlaflt›r›lmas› için müktesebat›n incelenmesi sürecini haz›rlamakla da görevlendirildi (Oran, 2001:351).
Türkiye’ye adayl›k statüsü verilmesi öngörülen karar metni Türkiye’yi çeliflki
içinde b›rakm›flt›. Zira Türkiye’nin de onay vermesi beklenilen taslak karar metninde Türkiye’yi ciddi biçimde rahats›z edecek hususlar da yer almaktayd›. Türkiye taraf›ndan rahats›z edici hususlar›n düzeltilmesi talebi Helsinki’ye bildirmifltir. Helsinki’ye bildirilen ve Türkiye’yi rahats›z eden hususlar 4 ’üncü paragrafta yer alan
Ege sorunlar› ile 9 ’uncu ve 12 ’inci paragafta yer alan K›br›s ile ilgili hükümlerdi.
Türkiye, AB adayl›¤› karfl›s›nda kendisinden talep edilen hususlar›n çok a¤›r koflullar oldu¤unu, ileride Yunanistan ve GKRY’nin ciddi sorunlar yaratabilece¤ini, bunlar konusunda garantiler verilmezse, adayl›¤› da kabul etmeyebilece¤ini bilidirince, AB Konseyi Baflkan› s›fat›yla Finlandiya Baflbakan› Paavo Lipponen, Türkiye’ye
ilave bir garanti anlam›ndaki mektubunu Ecevit’e göndermifltir. Lipponen’in gönderdi¤i bu mektuba göre;
141
Müzakereler: 1997’deki
Lüksemburg Zirvesi’nde
müzakerelere bafllama
karar› verilen alt› ülkeden
sonra Helsinki Zirvesi’nde de
Bulgaristan, Letonya,
Litvanya, Romanya Slovakya
ve Malta ile müzakerelerin
bafllamas› karar› al›nm›flt›r.
142
Türk D›fl Politikas›-II
• Türkiye di¤er adaylardan farkl› flartlara tabi de¤ildir. Kopenhag Kriterleri’ne
fazladan bir ilave yoktur.
• Metnin 4 ’üncü ve 5 ’inci maddelerine 12. maddede at›f yap›lmas› siyasi diyalogla ilgilidir.
• Karar metninde zikredilen 2004 tarihi sorunlar›n Lahey Adalet Divan›nda çözülmesi konusunda kesin bir tarih de¤ildir ancak bu tarihten sonra AB Konseyi konuyu görüflmeye bafllayacakt›r.
• K›br›s konusunda siyasi çözüm AB’nin hedefidir. K›br›s’›n tam üyelik kat›l›m›nda bütün etkenler de¤erlendirilecektir (Çal›fl, 2006:375).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Helsinki Kararlar›’n›n
SIRA S‹ZDE aç›klanmas›ndan sonra Türkiye’de oluflan tereddütler nelerdir ve
nas›l afl›lm›flt›r?
D Ü fi Ü N bu
E L ‹ Maç›klay›c› mektubu da Ankara’da beklenen etkiyi yaratmam›fl
Lipponen’in
ve Lipponen, Türkiye’nin yak›n müttefiki oldu¤u bilinen ve Türkiye’nin AB üyeli¤i konusunda
görüfl beyan eden ABD’yi devreye sokmufltur. Clinton, EceS Oolumlu
R U
vit’i telefonla arayarak “bu anlaflma Türkiye için zaferdir” diyerek anlaflman›n kabul edilmesi için görüfl bildirmifl, ancak Ankara’da var olan tereddütler hâlâ sona
D‹KKAT
ermemifltir. Ankara’n›n
kararla ilgili tereddütlerini flansa b›rakmak istemeyen Avrupa Birli¤i, Javier Solana, G. Verheugen ve Finlandiya D›fliflleri Bakanl›¤› MüsteflaS‹ZDE aç›klamak ve Türkiye’yi karar› kabul etmeye ikna etmek için
r›’n› KonseySIRA
Karar›’n›
acilen Türkiye’ye göndermifltir. Heyet, Fransa Cumhurbaflkan› J. Chirac’›n özel
uça¤› ile Ankara’ya gelmifl, son yap›lan temasla birlikte Lipponen’in mektubuna ek
AMAÇLARIMIZ
olarak ilave
yaz›l› bir taahhüdün de Türkiye’ye verilece¤inin bildirmifltir. Verilen
ikinci taahhütün yan›nda Demirel’in olumlu yaklafl›m› ve Devlet Bakan› ‹rtemçelik’in “adayl›¤› al›p bu statünün verdi¤i avantajlarla mücadele edelim” fleklindeki
‹ T A P
yorumununK kabul
görmesiyle Baflbakan Ecevit, Helsinki Kararlar›’n›n kabul edildi¤ini aç›klam›flt›r.
AB Helsinki Zirvesi Baflkanl›k Sonuç Belgesi’nde Türkiye konusundaki paragT E L E V ‹ Zkesinleflmifltir:
YON
raflar flu flekilde
N N
12. Avrupa Birli¤i Konseyi, Komisyon’un ilerleme raporunda iflaret edildi¤i gibi Türkiye’de son zamanlarda yaflanan olumlu geliflmeleri ve ayr›ca Türkiye’nin Kopen‹ N T E R N Euyum
T
hag kriterlerine
yönündeki reformlar›n› sürdürme niyetini memnuniyetle karfl›lar. Türkiye, di¤er aday devletlere uygulananlar ile ayn› kriterler temelinde Birli¤e
kat›lmaya yönelmifl bir aday devlettir. Di¤er aday devletler gibi Türkiye de mevcut
Avrupa stratejisine dayan›larak, reformlar›n› teflvik etmeye ve desteklemeye yönelik
bir kat›l›m öncesi stratejiden istifade edecektir. Bu çerçevede, insan haklar› konusu
ve 4 ve 9 (a) say›l› paragraflarda belirtilen konular baflta olmak üzere, üyeli¤in siyasi kriterlerini karfl›lama yönünde ilerleme kaydedilmesi üzerinde durularak, daha
fazla siyasi diyalog söz konusu olacakt›r. Türkiye, Topluluk programlar›na ve ajanslar›na ve kat›l›m süreci ba¤lam›nda aday devletler ile Birlik aras›ndaki toplant›lara
kat›lma imkân›na da sahip olacakt›r. Müktesebat›n benimsenmesi için ulusal bir
program ile birlikte, siyasi ve ekonomik kriterler ve bir üye devletin yükümlülükleri
›fl›¤›nda üyelik haz›rl›klar›n›n yo¤unlaflmas› gereken öncelikleri içeren bir kat›l›m
ortakl›¤› önceki Konsey sonuçlar› temelinde oluflturulacakt›r. Uygun izleme mekanizmalar› kurulacakt›r. Türkiye’nin mevzuat›n›n ve uygulamas›n›n müktesebat ile
uyumlulaflmas›n› yo¤unlaflt›rmak üzere, Komisyon, müktesebat›n analitik tarzda
incelenmesine yönelik bir süreç haz›rlamaya davet edilir. Avrupa Birli¤i Konseyi,
Komisyon’dan, tüm kat›l›m öncesi tüm AB mali yard›m kaynaklar›n›n koordinasyonu için tek bir çerçeve sunmas›n› talep eder.
143
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
12 ’inci maddede referans verilen ve Türkiye’nin “tuzakl›” gördü¤ü 4 ’üncü
9’uncu Maddeler ise flöyledir:
4. Avrupa Birli¤i Konseyi, flimdi 13 aday devleti tek bir çerçeve içinde kapsayan kat›l›m sürecinin içerici mahiyetini tekrar teyit eder. Aday devletler, üyelik sürecine eflit
bir temelde kat›lmaktad›rlar. Avrupa Birli¤i’nin Antlaflmalar’da ifade edilen de¤erlerini ve amaçlar›n› paylaflmal›d›rlar. Bu bak›mdan, Avrupa Birli¤i Konseyi, anlaflmazl›klar›n BM Anayasas›’na uygun olarak bar›flç› yoldan çözülmesi ilkesini vurgular ve aday devletleri, devam eden s›n›r anlaflmazl›klar› ve ilgili di¤er konular› çözmek için her gayreti göstermeye davet eder. Bunda baflar›l› olunamad›¤› takdirde,
anlaflmazl›¤› makul bir süre içinde Uluslararas› Adalet Divan›’na (UAD) götürmelidirler. Avrupa Birli¤i Konseyi, özellikle üyelik süreci üzerindeki yans›malar›yla ilgili
olarak ve en geç 2004 y›l› sonuna kadar UAD yoluyla çözüme ba¤lanmalar›n› teflvik
etmek amac›yla, devam eden anlaflmazl›klara iliflkin durumu gözden geçirecektir.
Ayr›ca, Avrupa Birli¤i Konseyi hat›rlat›r ki Kopenhag’da belirlenmifl olan politik kriterlere uyum, üyelik müzakereleri aç›lmas›n›n bir ön flart›d›r ve tüm Kopenhag kriterlerine uyum AB’ye üye olarak kat›lman›n temelidir.
9.(a) Avrupa Birli¤i Konseyi, 3 Aral›k tarihinde New York’ta K›br›s meselesinin kapsaml› bir çözümüne yönelik olarak bafllat›lan görüflmeleri memnuniyetle karfl›lar ve
BM Genel Sekreteri’nin bu süreci baflar›yla sonuçland›rma yönündeki gayretlerine
güçlü deste¤ini ifade eder.
(b) Avrupa Birli¤i Konseyi, politik bir çözümün K›br›s’›n Avrupa Birli¤i’ne kat›l›m›n› kolaylaflt›raca¤›n›n alt›n› çizer. Üyelik müzakerelerinin tamamlanmas›na kadar
kapsaml› bir çözüme ulafl›lamam›fl olursa, Konsey’in üyelik konusundaki karar›, yukar›daki husus bir ön flart olmaks›z›n verilecektir. Bu konuda, Konsey tüm ilgili faktörleri dikkate alacakt›r.
Zirve öncesinde sonras›nda yo¤un diplomatik iliflkiler sonucu ortaya ç›kan bu
karar, hem Yunanistan ve AB hem de Türkiye taraf›ndan zafer olarak alg›lanm›flt›r. Çat›flan ç›karlar, Zirve öncesi ve sonras›nda yaflanan yo¤un diplomatik giriflimler sonucu zorlukla da olsa afl›lm›fl ve Türkiye, Zirve sonucu aç›klanan Biny›l Bildirgesi’nde aday ülke olarak aç›klanm›flt›r. Bundan sonra AB, Türkiye’nin adayl›k
sürecinde müzakerelere bafllanmas› için gerekli olan düzenlemelerin belirtildi¤i
Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi’ni (KOB) haz›rlamaya bafllam›flt›r.
Foto¤raf 5.3
Helsinki
Zirvesi’nden sonra
Ecevit’in de
kat›ld›¤› Helsinki
çal›flma yeme¤i.
144
Türk D›fl Politikas›-II
Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi (KOB) (8 Mart 2001)
Aral›k 1999 tarihi itibar›yla aday ülke statüsünü kazanan Türkiye, bu tarihten itibaren AB’nin geniflleme stratejisine resmen dahil olmufltur. Bu çerçevede -di¤er aday
ülkeler için de gerçekleflti¤i gibi- AB Komisyonu’nun haz›rlayaca¤› ve AB Bakanlar Konseyi taraf›ndan kabul edilecek olan, Türkiye’nin yapmas› gerekenleri belirten yol haritas› KOB ve Türkiye’nin KOB’da belirlenen hususlar› nas›l ve hangi takvim içinde gerçeklefltirece¤ine dair belge olan Ulusal Program (UP), adayl›¤›n ilk
ad›m›n› oluflturacakt›. Helsinki Zirvesi’nde hemen bafllanmas›na karar verilen ve
2000 y›l›n›n ilk yar›s›nda haz›rlanmas› planlanan KOB, ancak ayn› y›l›n son ay›na
do¤ru ortaya konulabilmifltir. 8 Kas›m 2000 tarihinde Komisyon taraf›ndan aç›klanan belge, Türkiye ve Yunanistan’›n itirazlar› çerçevesinde de¤iflikliklerle 4 Aral›k
2000 tarihinde Genel ‹fller Konseyi’nde kabul edilmifl ve AB Bakanlar Konseyi’nin
8 Mart 2001 tarihli toplant›s›nda resmîleflmifltir (Baykal-Arat, 2011:355).
Tek tarafl› bir irade beyan› olan ve hukuksal olarak sadece AB’yi ba¤layan bu
belge, Türkiye taraf›ndan haz›rlanacak Ulusal Program’a temel teflkil etmesi ve muhatab›n›n Türkiye olmas› bak›m›ndan da fiilen Türkiye’yi ba¤lamaktayd›. Temel
olarak AB müktesebat›n›n üstlenilmesine iliflkin k›sa ve orta vadeli hedefleri ortaya koyan belgede, Türkiye’nin AB mevzuat›na uyumuna iliflkin Ulusal Program’›n›
y›l içerisinde benimsemesinin beklendi¤ini vurgulanmaktad›r. Komisyon,”‹lkeler”
bölümünde adaylar›n AB anlaflmalar›nda belirlenen de¤erleri ve amaçlar› paylaflmalar› gerekti¤ini belirttikten sonra da “bu ba¤lamda, AB Konseyi, Birleflmifl Milletler Yasas›’na uygun olarak uyuflmazl›klar›n bar›flç› çözümü ilkesi do¤rultusunda, aday devletlerin s›n›r sorunlar›n› ve ilgili di¤er sorunlar›n› çözmek için her
türlü gayreti göstermelerini” (KOB, 2001:3-4) talep etmifltir. Konsey ayr›ca “çözüme kavuflmayan herhangi bir soruna iliflkin durumu, özellikle kat›l›m sürecine
yans›malar› aç›s›ndan ve bunlar›n Uluslararas› Adalet Divan› vas›tas›yla çözümünü sa¤lamay› teflvik için, en geç 2004 y›l› sonuna kadar gözden geçirece¤ini”
(KOB, 2001:4) kararlaflt›rm›flt›r. K›br›s sorununun çözümünü amaçlayan sürecin
bafllamas› nedeniyle KOB Türkiye’yi BM Genel Sekreteri Kofi Annan’›n çabalar›na
destek olunmas›na devam edilmesi yönünde teflvik etmektedir.
Konsey, “K›sa Vadeli Öncelikler”i 2001 y›l› sonuna kadar tamamlanmas› veya
somut olarak ileriye götürecek ad›mlar›n at›lmas› olarak; “Orta Vadeli Öncelikler”i
ise tamamlanmas› bir y›ldan fazla sürmesi mümkün, ancak imkânlar ölçüsünde çal›flmalar› 2001 y›l› içinde bafllat›lmas› beklenen konular olarak tan›mlanm›flt›r.
KOB-2001’de belirtilen Geniflletilmifl Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler bafll›¤› alt›ndaki K›sa Vadeli Öncelikler flunlard›r:
•
•
•
•
Helsinki Zirvesi Sonuçlar›n›n 9(a) paragraf›nda belirtildi¤i üzere, BM Genel Sekreteri’nin K›br›s sorununa kapsaml› bir çözüm bulunmas› sürecinin baflar›l› bir
sonuca ulaflt›r›lmas› yönündeki çabalar›n›n kuvvetle desteklenmesi.
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 10. maddesi ile uyumlu olarak, ifade özgürlü¤ü ile ilgili hukuki ve anayasal garantilerin güçlendirilmesi. fiiddet yanl›s› olmayan görüflleri dile getirmekten hüküm giymifl kiflilerin durumuna e¤ilinmesi.
Bar›flç›l toplant› yapma ve dernek kurma özgürlü¤üne iliflkin hukuki ve anayasal garantilerin güçlendirilmesi ve sivil toplumun geliflmesinin teflvik edilmesi.
‹flkenceyle mücadeleye iliflkin hukuki hükümlerin güçlendirilmesi ve gerekli tüm
önlemlerin al›nmas› ve Avrupa ‹flkencenin Önlenmesi Sözleflmesine riayetin sa¤lanmas›.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
•
•
•
•
•
•
•
Duruflma öncesi tutuklulukla ilgili hukuki süreçlerin Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi hükümleriyle ve ‹flkencenin Önlenmesi Komitesi’nin tavsiyeleriyle uyumunun güçlendirilmesi
Tüm insan haklan ihlallerine iliflkin tashih imkânlar›n›n güçlendirilmesi.
Münferit ülkeler ve uluslararas› kurulufllarla karfl›l›kl› ifl birli¤i içinde, kanun uygulay›c› memurlar›n insan haklar› konular›nda e¤itimlerinin yo¤unlaflt›r›lmas›.
Devlet Güvenlik Mahkemeleri de dahil olmak üzere, yarg›n›n ifllevselli¤inin ve verimlili¤inin uluslararas› standartlara uygun flekilde gelifltirilmesi. Özellikle hakimlerin ve savc›lar›n, insan haklar› alan› da dahil olmak üzere, AB mevzuat›
hakk›ndaki e¤itimlerinin kuvvetlendirilmesi.
‹dam cezas›na iliflkin fiilî moratoryumun muhafaza edilmesi.
Türk vatandafllar›n›n televizyon ve radyo yay›nc›l›¤›nda ana dillerini kullanmalar›n› yasaklayan hukukidüzenlemeler var ise kald›r›lmas›.
Tüm vatandafllar›n ekonomik, sosyal ve kültürel imkânlar›n›n artt›r›lmas› amac›yla, bölgesel farkl›l›klar›n azalt›lmas› ve özellikle Güneydo¤udaki durumun iyilefltirilmesi için kapsaml› bir yaklafl›m gelifltirilmesi (KOB, 2001:3-4).
KOB-2001’de belirtilen Geniflletilmifl Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler bafll›¤› alt›ndaki Orta Vadeli Öncelikler flunlard›r:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Helsinki Zirvesi sonuçlar›n›n 4.paragraf›nda belirtildi¤i üzere, süre gelen tüm s›n›r anlaflmazl›klar› ve di¤er ilgili konular›, BM Ana Sözleflmesinin anlaflmazl›klar›n bar›flç› yollardan çözülmesi ilkesi do¤rultusunda, çözmek için her türlü çaban›n sarf edilmesi,
Tüm bireylerin, herhangi bir ay›r›m yap›lmaks›z›n ve dil, ›rk, renk, cinsiyet, siyasi görüfl, felsefi inanç veya dinine bak›lmaks›z›n, tüm insan haklar› ve temel özgürlüklerinden tam olarak yararland›r›lmas›n›n temini. Düflünce, vicdan ve din
özgürlü¤ünden yararlanma koflullar›n›n daha da gelifltirilmesi.
Türk Anayasas› ve ilgili di¤er yasalar›n, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde belirtildi¤i flekliyle Türk vatandafllar›n›n hak ve özgürlükleri garanti alt›na al›nacak flekilde gözden geçirilmesi; bu gibi yasal reformlar›n uygulanmas›n›n AB üye
devletleri uyumunun sa¤lanmas›.
‹dam cezas›n›n kald›r›lmas›, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesinin 6. protokolünün imzalanmas› ve onaylanmas›.
Uluslararas› Siyasi ve Medeni Haklar Sözleflmesi ile ihtiyari ek protokolünün ve
Uluslararas› Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi’nin onaylanmas›
Hapishanelerdeki mahkumiyet flartlar›n›n, Tutuklulara Muameleye iliflkin BM Minimum Standart Kurallar›na ve di¤er uluslararas› normlara uygun hale getirilmesi.
AB üyesi devletlerin uygulamalar› do¤rultusunda, Millî Güvenlik Kurulunun
anayasal rolünün Hükûmete bir dan›flma organ› olarak uyumu.
Güneydo¤u’da geriye kalan ola¤anüstü hal uygulamalar›n›n kald›r›lmas›.
Kökenlerine bak›lmaks›z›n tüm vatandafllar için kültürel haklar›n garanti edilmesi ve kültürel çeflitlili¤in sa¤lanmas›. E¤itim alan› da dahil olmak üzere bu
haklar›n kullan›lmas›n› önleyen tüm yasal hükümlerin kald›r›lmas› (KOB,
2001:7).
Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler’in d›fl›nda KOB’da k›sa ve orta vadeli olarak
ayr›lmak üzere “Ekonomik Kriterler”, “‹ç Pazar”, “Vergilendirme”, “Bal›kç›l›k”,
“Ulaflt›rma”, “‹statistikler”, “‹stihdam ve Sosyal Politika”, “Enerji”, “Telekomünikasyon”, “Bölgesel Politika ve Yap›sal Araçlar›n Eflgüdümü”, “Kültür ve Görsel-‹flitsel
145
146
Türk D›fl Politikas›-II
Politikas›”, “Çevre”, “Adalet ve ‹çiflleri”, “Gümrük”, “‹dari ve Adli Kapasitenin Güçlendirilmesi”, Ekonomik ve Parasal Birlik” konular› da ayr›nt›land›r›larak ele al›nm›flt›r. Mali yard›mlar›n düzenlendi¤i “Programlama” bafll›¤› alt›nda ise Türkiye’ye
verilecek baz› mali destekler öngörülmüfltür. Projelerin finansman› için öngörülen
yard›mlar da AT-Türkiye Ortakl›k Konseyi’nin ilgili kararlar› çerçevesindeki yükümlülüklerine sayg› göstermesi kofluluna ba¤lanm›fl ve bunun sa¤lanmad›¤› durumlarda Konsey taraf›ndan mali yard›mlar›n ask›ya al›nabilece¤i belirtilmifltir.
KOB-2001’in yay›nlanmas› Türkiye’de hayal k›r›kl›¤› ile karfl›lanm›fl, Türk D›fliflleri Bakanl›¤› taraf›ndan “tek tarafl› bir belge oldu¤u” için elefltirilmifltir. Belgede
yer alan K›br›s ve Yunanistan konular›na iliflkin düzenlemelerin Helsinki Zirvesi
kararlar› ve Lipponen’in mektubu çerçevesinde “siyasi diyalog” olarak anlafl›ld›¤›
vurgulanm›fl ve farkl› yaklafl›mlar›n kabul edilmeyece¤i aç›klanm›flt›r (Erdo¤an,
2006:238). Türkiye, K›br›s ve Yunanistan konusunda AB üzerinden bask› alt›nda
b›rak›lmay› reddetmektedir. KOB’daki hükümlerin de bir “diyalog”dan öte bir bask› arac›na dönüflme potansiyeli Türkiye’nin fliddetli itiraz›na neden olmufltur.
Nice Zirvesi (7-8 Aral›k 2000)
AET kurulurken alt› üye için tasarlanan kurumsal ve idari yap›, zaman içinde Avrupa Birli¤i’nin genifllemesiyle birlikte yetersiz kalmaya bafllam›flt›r. Yeni kat›lacak
üyelerle birlikte Birli¤i’n iflleyiflini düzenlemek için Amsterdam Anlaflmas› 2 Ekim
1997 tarihinde imzalanm›flt›r. Amsterdam Anlaflmas›’n›n kurumsal sorunlar›n hepsini çözememesi üzerine 1999 y›l›n›n yaz›nda düzenlenen Köln Zirvesi’nde de Do¤u genifllemesi gerçekleflmeden önce gerekli düzenlemelerin yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r (Horvath, 2007:52). Amsterdam Anlaflmas›’n›n 1997’de imzalanmas›ndan
itibaren ilgili kurumsal ve idari yap›n›n oluflturulmas› için devam eden Hükûmetler aras› Konferans, 7-8 Aral›k 2000 tarihindeki Nice Zirvesi’nde Nice Anlaflmas›’n›n
imzalanmas›yla sonuçlanm›flt›r. Bu anlaflma ile Avrupa Birli¤i’nin 15 üyeden 27
üyeye genifllemesi sonras›nda karar alma mekanizalar›n›n t›kanmamas›n› sa¤lamak
için gerekli yap›sal reformlar düzenlenmifltir. Bu anlaflman›n ekinde “AB’nin Genifllemesi Hakk›nda Bildiri” ad›nda 2010 y›l›na kadar AB’nin kurumsal yap›s›n›n
alaca¤› flekil üzerine bir projeksiyona yer verilmifltir. Bu projeksiyonda AB organlar›n›n 27 üye için say›lar› öngörülmüfl ve Türkiye, aday olmas›na ra¤men 2010’a
kadar geniflleme projeksiyonu içinde say›lmam›flt›r. Türkiye’nin projeksiyonda yer
almamas›ndan kaynaklanan hoflnutsuzlu¤unu belirtmesinin ard›ndan AB, Türkiye’nin henüz kat›l›m müzakerelerine bafllamad›¤› için söz konusu projeksiyon
kapsam›na girmedi¤ini, oysa di¤er tüm adaylarla müzakerelerin devam etti¤ini
vurgulam›flt›r (Baykal-Arat, 2011:361-362).
Ulusal Program-2001 (19 Mart 2001)
AB Komisyonu’nun yay›nlad›¤› ve Konsey taraf›ndan 8 Mart 2001 tarihinde kabul
edilen KOB’dan sonra s›ra Türkiye’nin KOB’u temel alarak haz›rlayaca¤› Ulusal
Programa (UP-2001) gelmifltir. KOB’un AB’nin tek tarafl› irade beyan› olmas› gibi
Ulusal Program da Türkiye’nin AB üyeli¤inin gereklerini yerine getirebilmek ad›na
üstlenece¤i mevzuat uyumu ve yap›sal de¤iflikliklerin bir takvime ba¤land›¤› tek
tarafl› irade beyan›d›r. Türkiye’nin kendini ba¤lad›¤› UP, temel ald›¤› KOB ile birebir uyuflma zorunlulu¤u olmamakla birlikte ikisi aras›ndaki uyum, takvime ba¤lanan de¤iflikliklerin zaman›nda bitirilmesi ve adayl›k sürecinin en k›sa sürede
tamamlanmas› için gerekli bir kofluldur.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
KOB ile uyumun ve ayr›ca Türkiye’nin bu de¤ifliklikleri yapabilme kapasitesinin k›stas al›narak haz›rland›¤› UP, 19 Mart 2001 tarihli Bakanlar Kurulu Toplant›s›’nda kabul edilerek, 24 Mart 2001 tarih ve 24352 (Mükerrer) say›l› Resmî Gazete’de “Avrupa Birli¤i Müktesebat›n›n Üstlenilmesine ‹liflkin Türkiye Ulusal Program›” ad› alt›nda yay›nlanlanm›flt›r.
Resmîleflen (Ulusal Program) UP; “Girifl”, “Siyasi Kriterler”, “Ekonomik Kriterler”, “Üyelik Yükümlülüklerini Üstlenebilme Yetene¤i”, “Müktesebat›n Uygulanmas›na Yönelik ‹dari Kapasite” ve “Reformlar›n Mali Aç›dan De¤erlendirilmesi” olmak üzere alt› ana bafll›ktan oluflmaktad›r. Bu bafll›klardan ilki olan “Girifl” bölümünde öncelikle hem Helsinki Kararlar›’nda, hem de KOB’da Türkiye’nin tereddütüne neden olan Ege ve K›br›s sorunlar› ele al›nm›flt›r. KOB’da Siyasi Kriterler bafll›¤› alt›nda ele al›nan bu iki konuya Ulusal Program’da “Girifl” bölümünde yer verilerek ilgili konular›n “kriter” olarak de¤erlendirilmedi¤i gösterilmifltir (BaykalArat, 2011:362). Yunanistan ve K›br›s hakk›ndaki önerilere UP arac›l›¤› ile verilen
yan›t flu flekildedir:
“Uluslararas› iliflkilerde, bar›fl, refah, güvenlik ve istikrar art›r›c› ve pekifltirici katk›lar yapan deneyimli bir ülke olan Türkiye, bar›flç› d›fl politikas› çerçevesinde, komflular›yla iliflkilerinin gelifltirilmesine özen gösterecek, bu ba¤lamda Yunanistan’la sorunlar›na diyalog yoluyla çözümler getirilmesi için giriflim ve çabalar›n› sürdürecektir. Türkiye K›br›s’ta taraflar›n egemen eflitli¤ine ve ada gerçeklerine dayal› karfl›l›kl› olarak kabul edilebilir bir çözüm kapsam›nda, yeni bir ortakl›k kurulmas› için BM
Genel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu çerçevesindeki çabalar›na destek vermeye devam edecektir” (UP-2001:15).
Siyasi Kriterler bafll›¤› alt›ndaki kriterlerde ise Hükûmet, siyasi, idari ve yarg›sal
reformlara iliflkin çal›flmalar›n› 2001 y›l›nda h›zland›raca¤›n› ve önerilerini en k›sa
sürede TBMM’ye sunaca¤›n› belirtmektedir (UP-2001:17). Bu bafll›k alt›ndaki öncelikli konular ise demokrasi ve insan haklar› alan›nda öncelikle Anayasa de¤iflikliklerinin yap›lmas› olarak belirlenmifltir. Ayr›nt›lara geçildi¤inde genelde KOB’la
uyumlu olan Ulusal Program’da farkl›l›k yaratan hususlar ise idam cezalar›n›n moratoryumda devam› ve ana dilde yay›n konular›d›r. KOB’da idam cezas›na iliflkin
moratoryuma devam edilmesi önerilmesine ra¤men UP’de idam cezalar›n›n yerine
getirilmesinin münhas›ran TBMM’nin yetkisinde oldu¤u ve 1984 y›l›ndan beri
TBMM’nin yaflam›n özüne dokunulmamas› yönünde benimsedi¤i uygulamaya sayg›l› olundu¤u belirtilmifltir (UP-2001:20). Ana dilde yay›n ile ilgili olarak da radyo
ve televizyonlarda ana dilin serbestçe kullan›m›n›n sa¤lanmas› önerilmifl ancak
Ulusal Program’da Türkiye’nin resmî dilinin Türkçe oldu¤u ancak bu durumun
günlük hayatta farkl› dil, lehçe ve a¤›zlar›n kullan›m›n› engellemedi¤i belirtilmifltir
(UP-2001:20).
“Ekonomik Kriterler” bafll›¤› alt›nda da, KOB çerçevesindeki uyum büyük ölçüde sa¤lanm›fl, öneriler çerçevesinde kaydedilen ve kaydedilmesi planlanan reformlar ortaya konmufl ancak bu çerçevede 1999 y›l›nda ortaya konulan ekonomik
program›n fiubat 2001 krizi nedeniyle revize edildi¤i ve yap›sal reformlar›n revize
edilen program alt›nda olmazsa olmaz olarak uygulanaca¤› belirtilmifltir (UP,
2001:23-24).
“Üyelik Yükümlülüklerinin Üstlenilebilme Kapasitesi” bafll›¤› alt›nda AB müktesebat›n›n ayr›ld›¤› bafll›klar orta ve k›sa vadeli hedefler olarak belirlenmifl, yap›lacak olan yasal ve idari düzenlemeler aç›klanm›flt›r.
147
148
Türk D›fl Politikas›-II
“Müktesebat›n Uygulanmas›na Yönelik ‹dari Kapsite” bafll›¤› alt›nda da bir önceki maddede öncelik s›ralamas› yap›larak yap›lmas› gereken reformlar›n aç›kland›¤› de¤iflikliklerin gerçeklefltirilebilmesi için uygulanacak olan idari de¤iflikliklerin
genel de¤erlendirmesi yap›lm›flt›r.
“Reformlar›n Mali Aç›dan Global De¤erlendirilmesi” bölümünde de son olarak
Ulusal Program’›n hayata geçirilmesi için yap›lmas› gereken reformlara gereken
kaynak ihtiyac› ve AB taraf›ndan sa¤lanmas› beklenen mali yard›m miktar› belirlenmifltir (UP, 2001:444).
AB taraf›ndan haz›rlanan KOB temel al›narak haz›rlanan Ulusal Program, olmas› gerekti¤i gibi KOB ile genelde uyumlu bir içeri¤e sahiptir. Farkl›l›klar Ege, K›br›s sorunlar› ile idam cezas›n›n kald›r›lmas› ve ana dilde yay›n konular› olmufltur.
UP’ye yönelik temel elefltiriler program›n “amaçla uyumsuz bir tereddüt ve s›n›rl›l›k” içinde olmas› fleklinde olmufltur. 2000-2001 y›llar›n›n Türk iç politikas›ndaki
sorunlar› do¤al olarak UP’ye de yans›m›flt›r. Örne¤in PKK lideri Abdullah Öcalan’›n idam cezas›n›n infaz edilip edilmeyece¤i en önemli tart›flma konular›n›n bafl›nda gelmekteydi.
Ulusal Program’›n aç›klanmas›n›n sonras›nda programa yönelik içeriden ve d›flar›dan gelen elefltiriler devam etmifl, ancak AB Dönem Baflkanl›¤›’n› Belçika’n›n
devrald›¤› 2001 y›l›n›n ikinci yar›s›nda 11 Eylül 2001 tarihinde ABD’de gerçeklefltirilen terör eylemi sonras›nda gündem bir anda de¤iflmifl, Türkiye’nin jeopolitik konumu, Müslüman kimli¤i ve Bat› ile ba¤lant›s› üzerinden ilerleyen süreçler Türkiye-AB iliflkilerini iki yönde de yo¤un olarak etkilemifltir.
TÜRK‹YE’DE MAL‹ VE S‹YAS‹ KR‹Z
19 fiubat 2001 tarihinde düzenlenen Millî Güvenlik Kurulu Toplant›s›nda yaflanan
tart›flma, Türkiye’nin en büyük mali krizlerinden birine yol açm›flt›r. Ekonomik ve
mali kriz beklentisinin oldukça yayg›n oldu¤u bir döneme denk gelen bu toplant›da Cumhurbaflkan› A.N.Sezer’in ithamlar›ndan son derece rahats›z olan Baflbakan
Ecevit, toplant› sonras›nda “Bu devletin en üst kademesinde kriz var” (Çakmak,
2007: 88) sözlerini sarf edince Türkiye’nin en büyük mali krizlerinden birisi de kontrolden ç›km›flt›r. Türk kamuoyunda krizin temelde siyasi bir kriz oldu¤u görüflünün egemen olmas›na ra¤men 2001 fiubat Krizi, temelde ekonomik-mali nitelikli bir
krizdir. ‹lk sinyallerini Kas›m 2000’de veren kriz, IMF’nin deste¤iyle bast›r›lm›fl olmas›na ra¤men geçen süre içerisinde artarak büyümüfl ve 2001’in fiubat ay›nda Baflbakan ve Cumhurbaflkan› aras›nda geçen bu diyalo¤un tetiklemesiyle bir anda patlak vermifltir. Siyasiler aras›nda yaflanan tart›flman›n ard›ndan Türk liras› de¤erinin
birkaç günde neredeyse yar›s›ndan fazla bir kayba u¤ram›fl, milyarlarca dolara mal
olan ve Türkiye’yi IMF’ye en borçlu ülke hâline getiren büyük bir mali kriz yaflanm›flt›r. Kamuoyundaki alg›n›n siyasi bir kriz olmas› durumu Türk halk›n›n AB perspektifine yönelik görüfllerinde de¤iflikli¤e neden olmufltur. Bu krize, öncelikle Türkiye’de, devletin kontrolünde milyarlarca dolarl›k kaynaklar›n keyfi biçimde da¤›t›lmas›na olanak veren eskimifl ve siyasetin etkisinde çökmüfl banka sistemi neden olmufltur. Ülkenin üç büyük devlet bankas›n›n 20 milyar dolar› aflan ve “kamu zarar›” olarak nitelenen kay›plar› siyasi popülist amaçlarla krediler verilmesi ve tar›m›n
sübvansiyonu için heba edilmiflti. Türkiye, Davos’ta yap›lan Dünya Ekonomik Forumu’nda, Price Waterhouse Coopers’›n yapt›¤› aç›klamaya göre dünyada yolsuzlu¤un en çok yafland›¤› 4. ülke olarak tan›mlanm›flt›. Türkiye’deki bu olumsuz koflullar ve güvensizlik, ülkeye do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n gelmesini de engellemiflti.
Yüksek enflasyon ve yüksek faiz, yabanc› yat›r›mc›y› sadece spekülatif amaçlarla
149
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
Türkiye’ye çekebildi, onlar da Türk ekonomisine yarar de¤il, daha fazla zarar ve
borç getirmifl oldular. Yüksek faiz do¤al olarak yat›r›mlar› da engelledi. Türk firmalar, çok daha fazla ve h›zl› bir biçimde bankalara para yat›rarak para kazanmay› tercih ettiler. Bütün bunlar›n yan›nda Türk politikac›lar›n özellefltirme konusunda yeterince gayret göstermemeleri de bu yap›sal sorunlar› art›ran faktör olmufltur. Ancak
yaflanan kriz, Türk ekonomisinde yap›sal de¤iflikler konusunda ciddi bir istek ve
kararl›l›¤› da ortaya ç›karm›fl, bunun için muhtemelen yüksek miktarda d›fl borç bulabilece¤i umudu ile ekonomide kendisine önemli bir görev verilmek üzere Türkiye’ye davet edilen Dünya Bankas› Baflkan Yard›mc›s› Kemal Dervifl, ekonomi yönetiminden sorumlu bakan olmufl ve reformlar onun liderli¤i ve IMF ile ifl birli¤i
içinde gerçeklefltirilmifltir.
Türkiye’de yaflanan 2001 fiubat Krizi’nin Türk d›fl politikas› aç›s›ndan
önemini
SIRA
S‹ZDE tart›fl›n›z.
Yaflanan krizle birlikte Türkiye’de belki de en önemli geliflme, vatandafllar›n AB
D Ü fi Ü N E L ‹uçurumlar›n
M
konusundaki taleplerinin daha da artmas› olmufltur. Gelir da¤›l›m›nda
oldu¤u az geliflmifl veya geliflmekte olan ülkelerde yaflanan ekonomik krizlerin etkisi üretim potansiyeli oldukça yüksek olan ve adaletli gelir da¤›l›m›na
S O R U sahip geliflmifl ülkelerden oldukça büyük olacakt›r. Ancak siyasal istikrar›n sa¤land›¤› demokratik toplumlar için ekonomik krizler bazen demokratik düzenin iflleyiflini tehD‹KKAT
dit ederken; demokratik kurallar›n tam olarak yerleflmedi¤i ülkeler için bazen demokratikleflme sürecine katk› sunan önemli bir unsur olabilmektedir. Türkiye’de
S‹ZDE
de AB ile yaflanan uzun gerginliklerin sonras›nda aday statüsü SIRA
verilmesine
ra¤men
AB’ye olan güvensizlik hem toplumsal hem de siyasal boyutta devam etmekteydi.
Yükselen iflsizlik, sürekli artan faiz ve enflasyonlarla bo¤ulan Türk halk›n›n gözünAMAÇLARIMIZ
de AB, sadece siyasi de¤il ayn› zamanda ve hatta daha çok ekonomik istikrar ve
geliflmifllik bak›m›ndan daha da önemsenen bir hedef hâline gelmifltir. Toplumsal
taleplerin AB’ye yükledi¤i olumlu anlamlarla birlikte, demokrasinin
oldu¤u
K ‹ T A etkili
P
yönetimlerde seçilen kadronun üzerindeki etkisi hesaba kat›ld›¤›nda, özellikle
2002’den sonra Türkiye’nin AB üyeli¤ine h›z vermesindeki nedenlerden biri de bu
toplumsal taleptir.
TELEV‹ZYON
5
N N
11 EYLÜL SALDIRILARI’NIN TÜRK DIfi POL‹T‹KASINA
ETK‹LER‹
‹ N T E R N E T kalm›flt›r.
Türk D›fl Politikas› 1998-2001 aras›nda çok büyük ölçüde AB ekseninde
Bütün olumsuz hususlara ra¤men 1999 sonunda AB aday ülkesi olarak resmen tan›nmak Türkiye’yi memnun etmifl ve önemli bir motovisyon vermifltir. ‹lginç bir biçimde Türkiye’nin adayl›¤›nda Clinton dönemi ABD yönetimi de önemli bir rol oynam›flt›r. Ancak 11 Eylül 2001’de ABD’nin New York, Washington ve Pennsylvania kentlerine El Kaide taraf›ndan düzenlenen terörist sald›r›lar, güvenlik kayg›lar›n›n ön plana ç›kt›¤› yeni bir dünya yaratm›fl, özellikle Türkiye gibi bölgesi, kültürel-dinsel yap›s› ve Bat› ile olan ittifaklar› özel olan ülkelerde d›fl politika bu sald›r›lardan büyük ölçüde etkilenmifltir. 20 Ocak 2001’de ABD Baflkanl›¤› görevini
devralan Cumhuriyetçi G.W.Bush’un göreve gelmesinden dokuz ay sonra gerçekleflen bu sald›r›lar önce ABD’yi, ard›ndan bütün di¤er ülkelerin d›fl ve savunma politikalar›n› belirleyen temel unsur hâline gelmifltir.
So¤uk Savafl’›n bitiminden sonra “tek süper güç” olarak tan›mlanan ABD’ye yönelik sald›r›lar›n önemli bir özelli¤i de ABD’nin ilk defa kendi evinde sald›r›ya u¤ram›fl olmas›d›r. So¤uk Savafl sonras›nda ABD’nin dünya egemenli¤ini amaçlayan
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
150
Türk D›fl Politikas›-II
ve bunun için askerî güce daha a¤›rl›k veren “Neo-Con”lar›n (yeni muhafazakar)
sald›rganl›klar›na adeta meflruluk sa¤layan bu eylemler sonras›nda, G.W.Bush Yönetimi bu sald›r›lar› k›namakla kalmay›p dünyada “ya bizdensiniz ya düflman” fleklinde özetlenen yeni bir güvenlik alg›s› oluflturmaya bafllam›flt›r. Bu güvenlik alg›s›n›n merkezinde ise “Radikal ‹slamla Mücadele” yer almaktad›r. G.W.Bush’un -daha sonra dil sürçmesi oldu¤u söylense de-sald›rganlara karfl› bir “haçl› seferi”nden
söz etmesi de, o günlerin ruh hâlinin anlafl›lmas› bak›m›ndan önemlidir. ABD yönetimi bu mücadeleyi “önleyici”, yani “özgür dünyaya” yönelecek sald›r›lar› beklemeden, onun oluflaca¤› ortamlar›n ortadan kald›r›lmas›na yönelik bir tarzla yürütülece¤ini aç›klam›flt›r. Baflta ABD olmak üzere Bat› dünyas›nda 11 Eylül sonras›
d›fl politik ortam, çok büyük ölçüde “terörle mücadele” ve “güvenlik” kavramlar›ndan hareketle dizayn edilmeye çal›fl›lm›flt›r.
G.W.Bush, sald›r›lardan 16 gün sonra 27 Eylül 2001 tarihinde Kongre’nin ortak
oturumunda flu mesajlar› vererek Bush Doktrini olarak an›lacak olan Amerikan politikas›n›n esaslar›n› belirlemifltir:
“Emrimizdeki tüm kaynaklar›, her türlü istihbarat arac›n›, her türlü hukuki yapt›r›m›, her türlü mali etkiyi ve gerekli her türlü silah› kullanarak global terör flebekesini
mahvedece¤iz. Teröristlerin mali kaynaklar›n› kurutaca¤›z, birini di¤erine düflürece¤iz, onlar› bir yerden baflka bir yere kaçacaklar› ve s›¤›nacaklar› bir yer kalmay›ncaya kadar sürece¤iz, teröristlere yard›m eden veya onlar› bar›nd›ran devletleri takip edece¤iz. Dünyan›n neresinde olursa olsun devletlerin bir karar vermesi gerekir:
Bizimle misiniz yoksa teröristlerle mi? Bugünden itibaren teröristleri bar›nd›rmaya
ve desteklemeye devam eden bir devlet, ABD taraf›ndan düflman bir rejim olarak dikkate al›nacakt›r” (Ar›, 2010: 57)
11 Eylül sald›r›lar›ndan önce, uluslararas› alanda giriflti¤i müdahalelerde uluslararas› toplumun deste¤ini arkas›na alarak hareket eden ABD, kendisini afla¤›lamaya yönelik eylemler olarak gördü¤ü 11 Eylül sald›r›lar›ndan sonra ise tek bafl›na
hareket etmeyi çok tarafl› ifl birli¤ine tercih etmeye bafllam›flt›r. Bu tercihini 2001
Aral›k ay›nda ABM (Anti BalisticMissile-Anti Balistik Füze) Anlaflmas›’ndan tek tarafl› ayr›ld›¤›n›, Kyoto Anlaflmas›’n› ve Uluslararas› Ceza Mahkemesi Sözleflmesi’ni
ise onaylamayaca¤›n› aç›klayarak da belli etmifltir.
1 Eylül sonras› ABD D›fl ve Güvenlik politikalar›n› tan›mlamak için ifade edilen
“Bush Doktrini” de ilk olarak 27 Eylül 2001 tarihindeki konuflmada oluflmaya bafllam›fl, 2002 Haziran’›nda Bush’un West Point’teki konuflmas›nda belirginleflmifl ve
son olarak 2002 Eylül’ünde kamuoyuna aç›klanan Ulusal Güvenlik Stratejisi ile somutlaflt›r›lm›flt›r. Ulusal Güvenlik Stratejisi’nin getirdi¤i en önemli de¤iflim “önleyici savafl” veya “önceden vurufl” ad› verilen tehdit gerçekleflmeden önce harekete
geçme prensibidir. Bu stratejide dünyan›n de¤iflti¤inden yola ç›k›larak tehdit ve
güvenlik kavramlar›n›n yeniden tan›mlanmas› anlam›na gelen klasik cayd›rma stratejisinin art›k ifle yaramad›¤› ileri sürülmüfl, yeni prensibe göre ABD, kendisini tehdit alt›nda hissetti¤i her durumda sald›r›ya geçme hakk› oldu¤unu savunmufltur
(Ar›, 2010: 58).
ABD’nin yeni güvenlik stratejisindeki as›l önemli nokta ise “tehdit”in tam olarak
tan›mlanmam›fl olmas›, böylece hareket kabiliyetini s›n›rs›zlaflt›rmas›d›r. Bu anlay›fl
kapsam›nda tehdit ne yer, ne zaman, ne kifli, ne de örgüt baz›nda s›n›rlanm›flt›r. Bu
durumda “tehdit”in tek tan›mlay›c›s›n›n ABD’nin kendini tehdit alt›nda hissedip hissetmedi¤i alg›s› oluflturmakta ve bu durum ABD’nin istedi¤i zaman istedi¤i yerde
zor kullanmas›n› en az›ndan kendi ad›na meflrulaflt›rmaktad›r. Bush, bu tarihi ko-
151
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
nuflmas›nda “fler ekseni” olarak tan›mlad›¤› kitle imha silah›na sahip ülkeler olan
‹ran, Irak, Suriye ve Kuzey Kore’ye de göz da¤› vermifltir. ABD taraf›ndan tan›mlanan “fier ekseni”ne dahil olan ülkelerden üçünün Türkiye’nin komflusu olmas› da
Türkiye’nin jeopolitik konumunu dünya siyasetinde tekrar ön plana ç›karm›flt›r.
11 Eylül sald›r›lar› sonras›nda ABD’nin de¤iflen Orta Do¤u politikas›
çerçevesinde
TürkiSIRA
S‹ZDE
ye’nin AB ile iliflkileri nas›l etkilenmifltir?
D Ü bafl›ndan
fi Ü N E L ‹ M ABD ile
Ortaya ç›kan bu jeopolitik avatajla birlikte Türkiye, daha en
dayan›flma içinde oldu¤unu ve terörizmle mücadelede ABD’ye s›n›rs›z destek verece¤i aç›klamas›n› yapan ülkelerden olmufltur. Türkiye’nin bu Stavr›,
O R Uhem jeopolitik konumu ve ABD ile olan yo¤un stratejik iliflkileri hem de terörizm konusunda
yaflad›¤› tecrübelerin ›fl›¤›nda son derece anlafl›l›r bir tepkidir. Türkiye’deki siyasi
D‹KKAT
kadrolar da 11 Eylül’ü öz güveni art›r›c› ve kendi siyasi ve ekonomik
hedefleri için
bir k›r›lma noktas› olarak görmüfltür. Bu do¤rultuda Türkiye, Orta Do¤u politikaS‹ZDE
s›nda ‹srail ve ABD ile iliflkilerini bölge politikalar›nda cayd›r›c›SIRA
ve Avrupa’daki
yaln›zl›¤›n› dengeleyici bir politika olarak yürütmüfltür. Özellikle Avrupa’da 1997 y›l›ndan beri yaln›z oldu¤unu hisseden Türkiye’nin en büyük amac› bu geliflmeleri
AMAÇLARIMIZ
AB üyeli¤i içinde ABD’nin deste¤ini daha güçlü bir biçimde sa¤lamakt›r (Erdo¤an,
2006:246). “11 Eylül’e do¤ru Türkiye” bafll›kl› makalesinde H.Kramer bu durumu
de¤erlendirirken “her hâlükârda AB kendine daha çok güvenen bir Ankara ile
K ‹ T A P
karfl› karfl›ya kalaca¤›n› hesap etmek durumundad›r” (aktaran Erdo¤an, 2006:246)
yorumunu yapm›flt›r. Bu ba¤lamda 1999’dan ama özellikle 2001 bafl›ndan itibaren
Türkiye, ‹srail ve ABD ile iliflkileri sürdürmekle beraber, Orta Do¤u ve Avrupa ile
TELEV‹ZYON
daha dengeli bir iliflki içine girmifltir. Nitekim bu dengeleme politikas› neticesinde,
güvenlik alg›s›n›n yeniden tan›mlanmas› do¤rultusunda AB’nin de Türkiye alg›s›
de¤iflikli¤e u¤ram›fl ve k›smen Türkiye’nin lehine dönmüfltür. AB’nin Geniflleme‹ N T E R Nvurgulam›flt›r:
ET
den Sorumlu Komiseri Alman G.Verheugen bu durumu flu sözlerle
“E¤er Türkiye bizim taraf›m›zda sa¤lam bir yere sahip olursa (‹slam Dünyas› ile
Bat›l› demokrasiler aras›ndaki) bu tür bir çat›flmay› engelleme ya da onu bar›flç›l
biçimde çözme konusundaki flans›m›z çok yüksek oranda artar. Biz böylece dünyaya ayn› zamanda bir ‹slam ülkesinde de demokratik hukuk devletinin çal›flabilece¤ini, insan haklar›na sayg› gösterebilece¤ini ve az›nl›klar›n korunabilece¤ini
göstermifl oluruz” (aktaran Erdo¤an, 2006:247).
Türkiye’nin her türlü teröre karfl› savaflta ABD’nin yan›nda yer almas› avantajlar ve f›rsatlar yaratsa da ciddi riskleri de beraberinde getirmifltir. Bu risklerden birisi 15-20 Kas›m 2003’te El-Kaide’nin ‹stanbul’da gerçeklefltirdi¤i eylemlerle ortaya
ç›km›flt›r. El-Kaide ABD’nin (‹ngiltere, ‹spanya, Türkiye gibi) müttefiklerine de sald›rmaktad›r. Ancak Türkiye için daha da hassas olan konu, Türkiye’nin komflusu
oldu¤u ülkelere karfl› ABD taraf›ndan giriflilecek her türlü müdahalenin yarataca¤›
olumsuz siyasi ve ekonomik kay›plard›r. Bu durumu Irak savafl›nda yaflayan ve kötü tecrübeleri olan Türkiye’de ciddi tedirginlikler de oluflmufltur. Türkiye’nin ABD
yanl›s› bir politika izlemesi komflu ülkelerle iliflkilerin kötüleflmesi sonucu PKK’n›n
eylemlerine yol açabilece¤i gibi, ABD’nin desteklenmemesi de tekrar flekillenen
Orta Do¤u’da Türkiye’nin ç›karlar›n›n aksine oluflumlara yol açabilecek ve bu flekillenmede Türkiye’nin söz hakk›n›n olmamas›na yol açabilecekti. Türkiye’nin Orta Do¤u politikas›nda bulundu¤u bu ikilem zaman zaman Türkiye’nin ABD yan›nda yer almakla beraber, bu deste¤in devaml›l›¤›n›n olamamas›n›n da nedenlerini
oluflturmaktayd›.
6
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
152
Türk D›fl Politikas›-II
Türkiye, 11 Eylül sonras›nda NATO anlaflmas›n›n 5. maddesi gere¤ince harekete geçen ABD öncülü¤ündeki NATO güçlerinin Taliban ve El-Kaide’nin yerleflik oldu¤u Afganistan’a karfl› mücadelesinde de yer alm›flt›r. 11 Eylül sald›r›lar›ndan k›sa bir süre sonra 7 Ekim 2001’de bafllat›lan sald›r›larda Türkiye 260 kiflilik bir birlikle katk›da bulunmufltur. Afganistan devletinin iste¤i ve onay› ile ülkede konufllanan ve 2008’de 50 binin üzerinde bir gücü oluflturan Uluslararas› Güvenlik Yard›m Kuvveti’ne (ISAF) (2012 say›lar› ile) 1845 kiflilik bir birlikle katk›da bulunan
Türkiye, ISAF’›n komutas›n› da zaman zaman üstlenmektedir. Türkiye’nin bu birlik içinde yer almas› Bat› ittifak›ndaki konumunu daha da güçlendirmifl ve prestijini art›rm›flt›r.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
153
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Yunanistan ile yaflanan sorunlu dönemlerden
sonra iliflkilerin düzelme sürecini ve bu sürecin
nedenlerini aç›klamak
Türkiye-Yunanistan iliflkileri 1945’ten 2000’li y›llar›n ortalar›na kadar giderek artan bir ölçüde
sorunlu olmufl, hatta iki ülke aras›nda 1974’te
K›br›s’ta s›cak çat›flma da yaflanm›flt›r. Ancak Türkiye’nin 1984’ten bu yana mücadele etti¤i ayr›l›kç› terör örgütü lideri Abdullah Öcalan’›n
1998’de Kenya’da Yunan Büyükelçili¤i’nde sakland›¤›n›n ortaya ç›kmas›n›n yaratt›¤› gerilim çok
üst düzeyde olmufltur. Bu skandal Yunanistan
Hükûmeti’nde de sars›nt› yaratm›fl, iliflkilerde yumuflamay› sa¤layacak olan, Türkiye’ye karfl› daha ›l›ml› oldu¤u bilinen Yorgo Papandreou D›fliflleri Bakanl›¤›’na getirilmifltir. Türkiye D›fliflleri
Bakan› ‹smail Cem ve Yorgo Papandreou’nun iki
ülke aras›ndaki iliflkilerin sürekli bir gerilim hâlinde olmas›ndan iki ülkenin de kaybetti¤ine iliflkin
görüflleri iki ülke aras›nda yak›nlaflmaya neden
olmufltur. Bu s›rada Türkiye ve Yunanistan’da arka arkaya yaflanan depremler sonucunda iki ülke toplumu aras›nda meydana gelen dostluk hissiyat› da bu yumuflamaya katk›da bulunmufltur.
Sonucunda Ege ve K›br›s konusu gibi birincil öncelikli konular›n bu yumuflaman›n d›fl›nda kalmas›na ra¤men ekonomik, kültürel ve ifl birli¤i
alanlar›nda iki ülke aras›nda anlaflmalar imzalanm›fl ve Helsinki’de Türkiye’nin adayl›¤›n›n aç›klanmas›nda bu yak›nlaflman›n büyük etkisi olmufltur.
Yaflanan depremlerin d›fl politikaya olan etkilerini s›ralamak
AB ile 1997 Lüksemburg Zirvesi’nden beri süren
siyasi diyalogsuzluk, Öcalan’›n yakalanmas› sürecinde AB’nin politikalar›na karfl› Türk halk›n›n
da tepkisini çekmifl ve AB’ye karfl› güvensizlik
derinleflmifltir. Hâlihaz›rda durgun olan iliflkilere
toplumsal-duygusal tepkiler de eklenince, t›kanan iliflkileri tekrar onarmak daha da zorlaflm›flt›r. Karfl›l›kl› taraflar›n diyalo¤u gelifltirmek istemelerine ra¤men ad›m atmaktan çekindikleri bu
dönemde meydana gelen deprem felaketi, karfl›l›kl› yard›mlaflmayla beraber Türk toplumundaki
güvensizli¤i h›zla onarm›flt›r. AB üyesi ülkelerin
de ilk ad›m olarak Türkiye’ye yard›m politikas›
izlemesi sonucu iliflkiler tekrar kurulmufl ve iyileflmeye devam etmifltir. Depremler, siyasiler aras›nda var olan uzlaflma iradesine toplumsal deste¤in sa¤lanmas› bak›m›ndan son derece etkili
olmufl ve uluslararas› literatüre “deprem diplomasisi” olarak geçmifltir.
N
A M A Ç
3
ABD ve Almanya’daki iktidar de¤iflikliklerinden
sonra bu de¤iflikliklerin Türkiye-AB iliflkilerine
olan etkisini aç›klamak
Orta Do¤u Bölgesi ABD’nin önem verdi¤i bölgelerden biridir ve co¤rafi olarak kendisine uzak
olan bu bölgede etkinli¤ini sa¤layabilmesi için
burada bir müttefike ihtiyac› vard›r. Türkiye de
So¤uk Savafl döneminden beri Bat› Bloku içinde
yer almas› nedeniyle ABD’nin güvenebilece¤i
güçlü bir müttefiktir. Türkiye’nin yüzünün Bat›’ya dönük kalmas› da ABD’nin bu bölgedeki ç›karlar› aç›s›ndan önemlidir ve bu nedenle ABD,
Türkiye’nin AB üyeli¤ini desteklemektedir. ABD,
AB ile yak›n ba¤› olmayan bir Türkiye’nin Bat›
dünyas›ndan kopmas›ndan, radikal ‹slam’›n etkisine girmesinden endifle etmekte, bu nedenle de
Türkiye’nin AB üyeli¤ini sürekli desteklemektedir. Bu süreçte gerek AG‹T Zirvesi kapsam›nda
Türkiye’ye yapt›¤› ziyarette söyledikleri, gerekse
telefon ve elçilikler yoluyla bu konuda AB’ye
bask› yapmas› aç›s›ndan Clinton, Türkiye’nin AB
sürecinde Türkiye’ye kesintisiz destek olmufltur.
Almanya’da ise Türkiye aç›s›ndan de¤iflimin temel nedeni Hristiyan Demokrat’lar›n AB hakk›ndaki “kimlik ve kültür” temelli görüfllerinin iktidara gelen Sosyal Demokratlar ve Devlet Baflkan› olan Schröder taraf›ndan paylafl›lm›yor olmas›d›r. Almanya AET’nin kuruluflundan itibaren
Türkiye’nin üyeli¤ini en çok destekleyen ülke
olmufltur. Ancak 1990’da iki Almanya’n›n birleflmesinden sonra ortaya ç›kan iflsizlik, Almanya’n›n Türkiye’nin üyeli¤ine iliflkin politikas›n›
de¤ifltirmifl ve üyeli¤in d›fl›nda alternatif politikalar önermesine neden olmufltur. 1997 Lüksemburg Zirvesi’nden sonra o dönemdeki Almanya
Baflbakan› H. Kohl’e ve Almanya’ya karfl› Mesut
Y›lmaz’›n söylediklerinden dolay› ikili iliflkiler
hasar görmüfltür. Sonraki seçimlerde Sosyal Demokratlar’›n iktidara gelmesi ve Schröder’in Baflbakan olmas› da bu ikili krizi aflabilmek için ge-
154
Türk D›fl Politikas›-II
rekli olan de¤iflimi sa¤lam›flt›r. Schröder’in ve D›fliflleri Bakan› olan J. Fischer’in Türkiye’nin aday
olmas› hakk›ndaki olumlu görüflleri de Türkiye’ye AB içinde gereken deste¤i sa¤lam›fl ve Helsinki Zirvesi’nde adayl›¤›n aç›klanmas›n›n temel
etkenlerinden birini oluflturmufltur.
N
A M A Ç
4
Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›¤›n›n
aç›klanma süreci ve sonras›nda AB ile iliflkileri
ifade etmek
Helsinki Zirvesi’ne yaklafl›rken yo¤unlaflan diplomatik giriflimlerden Türkiye’nin adayl›k statüsünün tan›naca¤›na dair olumlu haberler gelmekteydi. Komisyon taraf›ndan haz›rlanan ‹lerleme
Raporlar›’n›n ikincisi olan 1999 ‹lerleme Raporu’nda Türkiye için “aday” kelimesinin kullan›lmas› Komisyon’un olumlu görüflü olarak alg›lanm›flt›r. Yine AG‹T’in ‹stanbul’da gerçekleflen Zirve’sinde özellikle ABD Baflkan› Clinton taraf›ndan Türkiye’nin AB üyesi olmas› do¤rultusunda
sarfedilen sözler, AB’yi de yak›ndan ilgilendiren
Bakü-Ceyhan Boru hatt› projesinin imzalanmas›
gibi geliflmeler de bu do¤rultuda olumlu olarak
alg›lanm›flt›r. Zirve’ye bir gün kala Almanya, Fransa, ‹ngiltere, Belçika’n›n olumlu oy kullanaca¤›
kesinleflmifltir. ‹talya ile son dönemde yaflanan
yak›nlaflma dolay›s›yla karfl› ç›kmayaca¤› ve hatta destekleyece¤i tahmin edildikten sonra Zirve’nin sonuna kadar pazarl›klar›n› sürdüren Yunanistan’›n tavr› temel belirleyici olarak kalm›fl
ancak sonunda Yunanistan’›n da onaylamas›yla
Türkiye aday ülke olarak aç›klanm›flt›r. Aç›klanan kararda bu sefer Türkiye’nin tereddütleri bulunmas› nedeniyle diplomatik giriflimler bu sefer
AB taraf›ndan yo¤unlaflt›r›lm›fl ve verilen taahhüt
mektubuyla bu sorunlar da afl›lm›fl ve Türkiye de
Helsinki Zirvesi Kararlar›’n› kabul etmifltir. Bu
kararlar çerçevesinde 8 Mart 2001 tarihinde AB
taraf›ndan Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi, 19 Mart
2001’de de Türkiye taraf›ndan Ulusal Program
kabul edilmifl ve adayl›k sürecinin haritas› çizilmifltir.
N
A M A Ç
5
Yaflanan mali ve siyasi krizlerin d›fl politikaya
etkilerini analiz etmek
Türkiye’de bu dönemlerde var olan ekonomik
ve siyasal nitelikli yap›sal sorunlarla birlikte popülist politikalarla paran›n tar›m sübvansiyonlar›na harcanmas›, çökmüfl ve yolsuzlaflm›fl bir bankac›l›k siteminden kaynaklanan bankalardaki paralar›n sürekli kayba u¤ramas›, o anki ekonomik
politikan›n gere¤i olan s›cak paran›n karfl›lanmas› için al›nan borcun fleffafl›k olmad›¤› için de¤erlendirilememesi vb. nedenlerle ilk olarak 2000
Kas›m ay›nda patlak veren kriz, IMF’nin de deste¤iyle bast›r›labilmifltir. Krizin bast›r›lmas›na ra¤men gereken önlemlerin al›nmamas› içten içe piyasay› daha da darbo¤aza sokmufl ve en son 19
fiubat 2001 tarihli MGK Toplant›s›’ndan sonra
Baflbakan Ecevit’in Cumhurbaflkan› Sezer’i elefltirdi¤i ve durumu bir “devlet krizi” olarak niteleyen aç›klamas›, zaten patlamak üzere olan krizi
tetiklemifltir. Ancak yaflanan kriz, Türkiye ekonomisinde yap›sal de¤iflikler konusunda ciddi
bir istek ve kararl›l›¤› da ortaya ç›karm›fl, gerekli
reformlar› yapmas› için Dünya Bankas› Baflkan
Yard›mc›s› Kemal Dervifl, ekonomi yönetiminden sorumlu Bakan olmufl ve reformlar onun liderli¤i ve IMF ile ifl birli¤i içinde gerçeklefltirilmifltir. Yaflanan kriz son zamanlarda AB’ye duyulan güvensizli¤i de AB üyeli¤inin ekonomik
olarak Türkiye’ye yard›mc› olabilecek konumda
oldu¤unu anlamas›yla gidermifltir. AB ile entegrasyonun art›r›lmas› konusunda oluflan toplumsal talep, krizden sonraki dönemde AB üyeli¤i
sürecinin h›zland›r›lmas›nda da etkili olan faktörlerden biri olmufltur.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
N
A M A Ç
6
11 Eylül 2001 sald›r›lar›ndan sonra Amerika’n›n
de¤iflen d›fl politikas›n›n Türk d›fl politikas›na etkilerini tart›flmak
11 Eylül sonras› ABD’nin aç›klad›¤› yeni Ulusal
Güvenlik Stratejisi kapsam›nda ABD, “önleyici
savafl” ad› alt›nda, tehditlerin daha ortaya ç›kmadan yok edilmesi stratejisini benimsedi¤ini duyurmufltur. ABD, öncelikli hedefleri dee “fier Ekseni” olarak tan›mlam›fl, bu tan›mla kitle imha silahlar› bulunduran ‹ran, Irak, Suriye ve Kuzey
Kore’yi iflaret etmifltir. Ancak ABD’nin as›l hedefi El-Kaide, Taliban ve buna destek olacak her
türlü oluflum ya da ülke olmufltur. Bu anlamda
da bafllayan savafl daha çok ‹slam ülkelerini hedef alm›flt›r. Terör konusunda zaten hassas olan
ve ayr›ca ABD’nin uzun süredir müttefiki olan
Türkiye ise 11 Eylül sald›r›lar› sonras›nda
ABD’nin yan›nda yer alan ilk ülkelerden olmufltur. Avrupa’da yaflad›¤› yaln›zl›¤› ABD’nin yan›nda yer almakla doldurmay› ve ABD’nin müttefikli¤ini Avrupa ile iliflkilerde de kullanmay› planlayan Türkiye, bu dönemden sonra bölgeler aras›nda daha dengeli bir politika uygulamaya çal›flm›flt›r. ABD’nin de¤iflen güvenlik kayg›lar›yla birlikte Orta Do¤u’nun bir anda çat›flman›n olabilece¤i önemli bir yer hâline getirmesi sonucu jeopolitik gücü artan Türkiye, bu konuda AB taraf›ndan da kabul edilen daha güçlü bir politika izlemifltir.
155
156
Türk D›fl Politikas›-II
Kendimizi S›nayal›m
1. 1999-2001 y›llar› aras›nda Türk-Yunan yak›nlaflmas›n› sa¤layan faktörler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi
say›lamaz?
a. ‹ki ülke D›fliflleri Bakanlar›n›n rolü
b. Yaflanan depremlerin etkisi
c. Ege sorununun halledilmifl olmas›
d. Yunan hükûmetinin iliflkilere bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesi
e. AB sürecinin Türkiye’ye etkisi
2. Afla¤›dakilerden hangisi 1999-2001 dönemi ABD’nin,
Türkiye’nin AB üyeli¤ine destek verme nedenleri aras›nda gösterilemez?
a. Türkiye’nin Bat› ile ba¤lant›s›n› kesinlefltirmek
b. Türkiye ve ABD’nin çok uzun zamand›r müttefik olmas›
c. Türkiye’nin Avrasya ba¤lant› noktas›nda yer almas›
d. Türkiye’nin AB güvenlik yap›s› içinde yer almas›n› istemesi
e. Türkiye’nin AB içinde Yunanistan’a denge oluflturacak olmas›
3. Helsinki Zirvesi’ne giden süreçte Türkiye’ye en fazla
destek veren AB üyesi ülke afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹talya
b. ‹ngiltere
c. Almanya
d. Fransa
e. ‹spanya
4. Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›¤›na iliflkin
al›nan kararda afla¤›daki konulardan hangisine at›fta
bulunulmam›flt›r?
a. Ege sorunu
b. K›br›s sorunu
c. Kopenhag kriterleri
d. Türkiye’nin di¤er aday ülkelerle eflit muamele
görece¤i
e. Müzakerelerin bafllama tarihi
5. Türkiye’nin 2001 y›l›nda haz›rlad›¤› Ulusal Program’da afla¤›dakilerden hangisi Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi ile uyumlu de¤ildir?
a. Ola¤anüstü hâlin kald›r›lmas›
b. Ana dilde Yay›n
c. Gözalt› koflullar›n›n iyilefltirilmesi
d. Kamu görevlilerinin insan haklar› e¤itimi
e. Hakim ve savc›lar›n insan haklar› e¤itimi
6. Afla¤›dakilerden hangisi 11 Eylül sald›r›lar›n›n yaratt›¤› sonuçlardand›r?
a. AB’nin ABD’nin politikalar›n› k›namas›
b. Türkiye’nin güney komflular› ile iliflkilerinde ikileme düflmesi
c. Dehflet Dengesi’nin oluflmas›
d. Türkiye’nin AB ile siyasi iliflkilerini dondurma
karar› vermesi
e. Türkiye’nin öneminin azalmas›
7. Afla¤›dakilerden hangisi KOB 2001’de Geniflletilmifl
Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilen k›sa vadeli öncelikler aras›nda yer almaz?
a. ‹dam cezas›nda fiilî moratoryumun devam›
b. Tüm insan haklan ihlallerine iliflkin tashih
imkânlar›n›n güçlendirilmesi
c. Hakim ve savc›lar›n insan haklar› alan›nda e¤itilmesi
d. Uluslararas› Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi’nin onaylanmas›
e. Tüm insan haklan ihlallerine iliflkin tashih
imkânlar›n›n güçlendirilmesi
8. Afla¤›dakilerden hangisi 2001 fiubat Krizi’nden sonraki süreçte yaflananlardan biri de¤ildir?
a. Kemal Dervifl’in Ekonomi’den Sorumlu Bakan
Olmas›
b. Türk halk›n›n AB’ye karfl› daha pozitif bakmas›
c. Tar›ma yap›lan sübvansiyonun artarak devam
etmesi
d. ‹dari reformlar›n yap›lmas›
e. Ekonomik reformlar›n yap›lmas›
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
157
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
9. Afla¤›daki geliflmelerin hangisinde Deprem Diplomasi’nin katk›s› yoktur?
a. ‹talya iliflkilerin düzelmesi
b. Yunanistan ile iliflkilerin düzelmesi
c. AB ile iflkilerin düzelmesine
d. ABD ile iliflkilerin düzelmesine
e. Yunanistan’›n baz› mali yard›mlardan vetosunu
kald›rmas›
1. c
10. Afla¤›dakilerden hangisi Lipponen’in Ecevit’e Helsinki Zirvesi sonras›nda gönderdi¤i taahhüt mektubunda yer alan konulardan de¤ildir?
a. K›br›s’ta siyasi çözümün AB’nin hedefi oldu¤u
b. 2004 tarihinin Lahey Adalet Divan›’na gitmek
için son tarih olmad›¤›
c. 12 inci Maddede 4 üncü ve 5 inci maddelere at›f
yap›lmas›n›n siyasi diyalogla ilgili oldu¤u
d. S›n›r anlaflmazl›klar›n›n çözülmesinin üyelik için
ön koflul oldu¤u
e. Kopenhag kriterlerine Türkiye için fazladan bir
ek konulmad›¤›
4. e
2. e
3. c
5. b
6. b
7. d
8. c
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunanistan ‹le Kriz Sonras›
Rehabilitasyon Dönemi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’ya Yak›nlaflma çabalar›: Clinton ve Schröder Faktörü” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Helsinki Zirvesi ve Türkiye’nin AB’ye Adayl›k Statüsü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Helsinki Zirvesi ve Türkiye’nin AB’ye Adayl›k Statüsü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Helsinki Zirvesi ve Türkiye’nin AB’ye Adayl›k Statüsü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “11 Eylül Sald›r›lar›n›n
TDP’ye Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Helsinki Zirvesi ve Türkiye’nin AB’ye Adayl›k Statüsü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Mali ve Siyasi
Kriz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Depremler ve Deprem Diplomasisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Helsinki Zirvesi ve Türkiye’nin AB’ye Adayl›k Statüsü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
158
Türk D›fl Politikas›-II
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Yunanistan AB’ye üye oldu¤undan beri Türkiye ile olan
anlaflmazl›klar›n› kendini daha güçlü hissetti¤i AB platformunda çözmeye çal›flmaktad›r. AB’ye üye olmak isteyen Türkiye’nin bu amaç do¤rultusunda Ege ve K›br›s konular›ndan taviz vermesi için de çaba sarfetmekte, Türkiye’nin bu tavizleri vermemesi sürece de Türkiye-AB iliflkilerinde ilerlemenin olmas›n› elinden geldi¤ince engellemektedir. Yunanistan’›n 1981’den bu yana
AB üyesi olmas› sebebiyle AB, Türkiye’ye Yunanistan
ile olan iliflkilerini düzeltmesi için bask› yapmaktad›r.
Bu düzelme olmad›¤› sürece de Yunanistan’›n vetosu
nedeniyle AB ile iliflkilerde de bir ilerleme sa¤lanamamaktad›r. Yunanistan ile iyi iliflkilerin kurulmas› bu ba¤lamda AB’nin Yunanistan vetosu konusundaki çekincesini ortadan kald›rarak AB ile iliflkilerin ilerlemesini kolaylaflt›rmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Yaflanan deprem felaketinin d›fl politikadaki yans›mas›,
iliflkileri düzeltmek için bir yol arayan AB ve Türkiye
için iyi niyetin gösterildi¤i bir platform oluflturmas›ndan
kaynaklanmaktad›r. Türkiye’ye gelen yard›mlar sonucu
Türk halk› yaln›z olmad›¤›n› hissetmifl ve AB’ye karfl›
eksilen güvenini tekrar kazanmaya bafllam›flt›r. Bu vesileyle tekrar bafllayan iliflkiler, Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›k statüsü almas› sürecinin önünü açm›flt›r.
S›ra Sizde 3
Lüksemburg Zirvesi sonras› Almanya ile iliflkilerin so¤umas›ndan sonra, iliflkilerin tekrar iyileflmeye bafllamas› öncelikle Almanya’da 27 Eylül 1998 tarihinde yap›lan Almanya Federal seçimlerinde Schröder önderli¤indeki Sosyal Demokratlar›n kazanmas›yla bafllam›flt›r.
Türkiye’nin adayl›¤›na s›cak bakt›¤› bilinen Schröder’e,
AB Dönem Baflkanl›¤›’n› yürütmesi nedeniyle Ecevit bir
mektup göndererek Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini gerçeklefltirmedeki kararl›l›¤›n› vurgulam›flt›r.
AB D›fliflleri Bakanl›¤›’na getirilen Yefliller Partisi’nden
olan Joschka Fischer’›n da Türkiye’nin adayl›¤›na s›cak
bakmas› sonucu Almanya’dan birbiri ard›na gelen olumlu aç›klamalar sonucu Almanya ile temaslar s›klaflm›fl
ve iliflkilerdeki düzelme Helsinki Zirvesi’ne de yans›m›flt›r.
S›ra Sizde 4
Helsinki Kararlar›’n›n 4 ’üncü, 9 ’uncu ve 12 ’inci maddelerinde yer alan Ege ve K›br›s sorunlar›, koflul olarak
sunulmas› ba¤lam›nda Türkiye taraf›ndan tereddütle
karfl›lanm›flt›r Ankara’daki tereddütleri gidermek için
AB Dönem Baflkan› s›fat›yla Finlandiya Baflbakan› Lipponen, bu tereddütleri kald›rmak ve Türkiye’nin karar›
onaylamas›n› sa¤lamak için Ecevit’e taahhüt mektubu
göndermifltir. Bu taahhütün de tereddütleri Türkiye’de
oluflan tereddütleri kald›rmamas› üzerine Lipponen,
Clinton’u arayarak Türkiye’nin karar› kabul etmesi yönünde ikna etmesi için ricada bulunmufltur. Clinton
Ecevit’i arayarak karar›n Türkiye için zafer oldu¤unu
belirtmifl ancak bu da tereddütlerin afl›lmas›na yetmemifltir. Bunun üzerine Javier Solana, G. Verheugen ve
Finlandiya D›fliflleri Müsteflar› acilen Türkiye’ye gitmifl
ve yap›lan diplomatik giriflimler, Demirel’in olumlu bakmas› ve Devlet Bakan› ‹rtemçelik’in “adayl›¤› al›p bu
statünün verdi¤i avantajlarla mücadele edelim” yorumunun da katk›s›yla Türkiye, Helsinki Kararlar›’n› kabul etti¤ini aç›klam›flt›r.
S›ra Sizde 5
2001 fiubat›’nda yaflanan büyük mali kriz sonras›nda
Türk toplumunda AB’ye yönelik ön yarg›lar büyük ölçüde azalm›fl, onun yerine AB, ekonomik geliflmenin
ve istikrar›n önemli bir oda¤› olarak alg›lanmaya bafllam›flt›r. Toplumda AB’ye karfl› var olan negatif alg›n›n
pozitife geçmesi sonucu AB ile iliflkilerde yeni bir ivme
yakalanm›fl ve özellikle 2002’den geliflen iliflkilerde bu
toplumsal talep, önemli bir etken olarak de¤erlendirilmifltir.
S›ra Sizde 6
ABD’nin Orta Do¤u’ya yönelik politikalar› neticesinde
Türkiye’nin jeopolitik önemi artm›fl, ABD ile yo¤un iliflkileri kapsam›nda AB politikalar›n› di¤er bölgelere yönelik politikalar›yla dengelemifltir. ‹slam Dünyas› ile
Bat›l› ülkelerin çat›flma ihtimaline karfl› Türkiye’nin iki
taraf aras›nda bir köprü olabilece¤i AB taraf›ndan da
anlafl›lm›fl ve bu ba¤lamda Türkiye’nin jeopolitik ve
kültürel nedenlerle AB’nin bünyesinde olmas›n›n önemli oldu¤una iliflkin de¤erlendirmeler yap›lm›flt›r.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk D›fl Politikas› (1999-2001)
159
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Ar›, Tayyar. (2010). Yükselen Güç, Türkiye ABD
‹liflkileri ile Ortado¤u, Bursa: MKM Yay›nc›l›k.
Baflbakanl›k. (1999). “D›fl Bas›nda Helsinki Zirvesi”
Bas›n-Yay›n ve Enformasyon Genel Müdürlü¤ü,
Ankara.
Baykal, Sanem-Arat, Tu¤rul. (2011). “AB’yle ‹liflkiler”,
Türk D›fl Politikas›, Kurtulufl Savafl›’ndan
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör:
Bask›n Oran), Cilt II, Ankara: ‹letiflim Yay›nlar›,
s.326-365.
Cem, ‹smail. (2004). Türkiye, Avrupa, Avrasya,
‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Cem, ‹smail. (2009). Türkiye, Avrupa, Avrasya,
‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
Çakmak, Umut. (2007). “Kriz Modelleri Çerçevesinde
Türkiye 2001 Finansal Krizinin De¤erlendirilmesi”,
Gazi Üniversitesi ‹‹BF Dergisi, 9 / I (2007) s. 81 101.
Çal›fl, fiaban, H. (2006). Türkiye-Avrupa Birli¤i
‹liflkileri Kimlik Aray›fl›, Politik Aktörler ve
De¤iflim, Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.
Erdo¤an, Murat, M. (2006). So¤uk Savafl Sonras›nda
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Bas›lmam›fl
Siyaset Bilimi Doktora Tezi).
Horvath, Zoltan. (2007). “Handbook on the European
Union”, HungarianNational Assembly.
Karluk, R›dvan. (2011). Avrupa Birli¤i, ‹stanbul: Beta
Bas›m.
Karluk, R›dvan. (1997). Gümrük Birli¤i Dönemecinde
Türkiye, Gümrük Birli¤i Ne Getirdi, Ne
Götürdü? Ankara: Turhan Kitabevi.
Karluk, R›dvan/Tonus, Özgür. (2002). Avrupa Birli¤i
Kap›s›nda Türkiye, Ankara: Turhan Kitabevi.
Larrabe, F. - Stephen. Lesser - O. Ian. (2004). Türk D›fl
Politikas› Belirsizlik Döneminde, (Çev. Mustafa
Y›ld›r›m), ‹stanbul: Ötüken Yay›nlar›.
Sönmezo¤lu, Faruk. (2006). II. Dünya Savafl›’ndan
Günümüze Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: Der
Yay›nlar›.
Sönmezo¤lu, Faruk (2000). Uluslararas› Politika ve
D›fl Politika Analizi, ‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Uzgel, ‹lhan. (2011). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Türk
D›fl Politikas›, Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör: Bask›n
Oran), Cilt II, Ankara: ‹letiflim Yay›nlar›, s.243-325.
Ünay, Bora. (2004). Türk Yunan ‹liflkilerinde Temel
Sorunlar ve 1999 Sonras› Yumuflama Dönemi,
Ankara: At›l›m Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararas› ‹liflkiler Anabilim Dal› Yüksek Lisans
Tezi.
6
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
3 Kas›m 2002 seçimleri ve seçim sonuçlar›n›n d›fl politikadaki yans›malar›n›
analiz edebilecek,
12-13 Aral›k 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’ne yönelik Türkiye’nin izledi¤i d›fl
politikay› ifade edebilecek,
1 Mart 2003 Tezkeresinin Türk-ABD iliflkilerine etkisini s›ralayabilecek,
12-13 Aral›k 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’nden AB’nin 3 Ekim 2005’te ald›¤› “Türkiye ile müzakerelere bafllama” karar›na giden süreçte Türkiye’nin izledi¤i d›fl politikay› saptayabilecek,
Türkiye’nin AB’ye kat›l›m müzakerelerini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere
sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
AK Parti
Kopenhag Zirvesi
Annan Plan›
1 Mart 2003 Tezkeresi
•
•
•
•
Bush Doktrini
Büyük Orta Do¤u Projesi
Kat›l›m Müzakereleri
AB Müktesebat›
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
AK Parti ‹ktidar›n›n
Bafllang›ç Y›llar›nda Türk
D›fl Politikas› (2002-2007)
• 3 KASIM 2002 SEÇ‹MLER‹ VE
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI
• 12-13 ARALIK 2002
KOPENHAG Z‹RVES‹ SÜREC‹
• TÜRK‹YE-ABD ‹L‹fiK‹LER‹ VE 1
MART 2003 TEZKERES‹
• KOPENHAG Z‹RVES‹’NDEN
MÜZAKERELERE
• TÜRK‹YE’N‹N AVRUPA
B‹RL‹⁄‹’NE KATILIM
MÜZAKERELER‹
AK Parti ‹ktidar›n›n
Bafllang›ç Y›llar›nda Türk
D›fl Politikas›
(2002-2007)
3 KASIM 2002 SEÇ‹MLER‹ VE TÜRK DIfi POL‹T‹KASI
Yak›n dönem Türk siyasal hayat›nda 3 Kas›m 2002 seçimleri son derece önemli bir
yer tutmaktad›r. Seçimlerden sadece 15 ay önce, 14 A¤ustos 2001’de Recep Tayyip
Erdo¤an Baflkanl›¤›nda kurulan Adalet ve Kalk›nma Partisinin (AK Parti) % 34 oyla birinci parti oldu, daha da önemlisi tek bafl›na iktidar olacak kadar milletvekilli¤i kazand›. Türkiye’de genel seçim sonras›nda bir tek partinin iktidara gelmesi
1980 sonras› dönemde Turgut Özal liderli¤indeki Anavatan Partisi (ANAP) ile
mümkün olmufl daha sonraki seçimlerde ise istikrars›z koalisyon hükûmetleri iflbafl›na gelmifltir. Böylece ANAP’›n 1987 seçimlerindeki baflar›s›n›n ard›ndan uzunca
bir dönemden sonra Türkiye’de bir siyasal parti yeniden tek bafl›na iktidara gelmifl
oldu. AK Parti, büyük ölçüde kapat›lan Fazilet Partisinin üyelerince kurulmufl olan
bir parti olarak siyasal hayata at›ld›. Ayn› dönemde (20 Temmuz 2001) kapat›lan
Fazilet Partisi’nin lider ekibince kurulan Saadet Partisi’ne kat›lmak yerine R.T. Erdo¤an liderli¤inde ayr› bir parti kurmay› tercih eden ekip, bir önceki dönemde
TBMM’de yer alan bütün partilerin % 10 seçim baraj›n›n alt›nda kalmas›n›n da
avantaj› ile 363 milletvekili ç›karmay› baflarm›flt›r.
3 Kas›m 2002 seçimlerinin önemli bir yönü tek bir partinin iktidara gelmesiyle
sonuçlanmas› iken bir di¤er önemli yönü, bu seçimlerde 550 sandalyeli Meclisin
450’sinin ilk defa milletvekili seçilmesidir. Seçim öncesinde TBMM’de bulunan bütün siyasal partiler % 10’luk baraja tak›larak meclis d›fl›nda kalm›fllard›r. Mecliste
temsil edilen partilerden DYP % 9,55, MHP (8,34), Mesut Y›lmaz’›n ANAP’› (%5,13),
Baflbakan Ecevit’in DSP’si (1,22), Recai Kutan’›n SP’si (2,48) ve ‹smail Cem’in
YTP’si (1,15) oy alabildiler. Meclis d›fl› kalan bu partilerin bir önceki seçimde ald›klar› oylar›n toplam› yüzde % 80,81 iken 2002 seçimlerinde % 27,87 gibi bir orana gerilemifltir. Meclis d›fl›nda olan CHP, bir önceki seçimlerde ald›¤› % 8,71’lik
oyunu 19,40’a ç›karm›flt›r. Bu arada bu seçimlerde yaflanan en önemli sürprizlerden birisi de yine seçimlerden k›sa bir süre önce kurulan Cem Uzan’›n liderli¤indeki Genç Partinin ald›¤› % 7,25 (2.420.345) oydur. Kentsel ve ekonomik seviyenin Türkiye ortalamas›n›n üzerinde oldu¤u yerlerde Genç Partinin ortaya koydu¤u
performans halk›n bütün siyasi kadro ve zihniyeti de¤ifltirme talebinin çarp›c› bir
göstergesi olarak okunmaktad›r (Erdo¤an, 2006: 255). DEHAP ise Güney ve Do¤u
Anadolu’daki 13 ilde birinci parti olmufl ve baz› bölgelerde % 50’nin üzerinde oy
alm›flt›r. Bölgesel ve etnik temelli bir siyasal oluflum oldu¤u bir kez daha ortaya ç›kan DEHAP bu seçimlerde tüm oylar›n % 6,23’ünü alm›flt›r. DEHAP’›n oylar›n›n
toplam› 1.802.653 olmufltur.
162
Türk D›fl Politikas›-II
AK Partinin 3 Kas›m 2002 seçimlerinden zaferle ç›kmas›nda ve parlamentoda
363 milletvekili ile temsil edilmesinde ülkede uygulanan %10’luk seçim baraj› da
kuflkusuz etkili olmufltur. Fakat ne olursa olsun 3 Kas›m seçimleri, Türkiye’de son
y›llarda yaflanan siyasi ve ekonomik istikrars›zl›¤a, yoksullu¤a, yolsuzluklara, ifllevini yitiren ve art›k bir yük ve engel olmaktan baflka bir ifllevi kalmam›fl gibi bir görüntüye bürünen devlet yap›s›na, adaletsizli¤e, koalisyon yönetimlerinin yaratt›¤›
kaosa verilen bir tepkidir (Erdo¤an, 2006:255). Bu tepkinin önemli rol oynad›¤›
tercihler, ‹stanbul Belediye Baflkan› iken okudu¤u bir fliirden dolay› lideri siyasetten yasakl› olan ve seçimlerden k›sa bir süre önce 14 A¤ustos 2001’de kurulan AK
Partiyi tek bafl›na iktidara tafl›m›flt›r. R.T. Erdo¤an’›n seçimlere milletvekili aday›
olarak kat›lmas›na, daha önce ald›¤› cezalar gerekçe gösterilerek Yüksek Seçim
Kurulu taraf›ndan izin verilmemesine ra¤men ortaya ç›kan sonuç, tart›flmas›z R.T.
Erdo¤an’›n liderli¤i ile iliflkilendirilmifltir.
3 Kas›m 2002 seçimlerinin bir di¤er önemli sonucu da Türk siyasal hayat›nda
ilk kez “Millî Görüfl” çizgisindeki “‹slami, dindar, muhafazakâr” bir partinin tek bafl›na iktidara gelmesidir. Her ne kadar AK Parti lideri R.T. Erdo¤an verdi¤i bir demeçte “Biz ‹slamî bir hareket de¤iliz, biz Türkiye’de bir fleriat devleti kurmaya da
çal›flm›yoruz. Biz demokratik, laik ve sosyaliz. Ama biz insan haklar›na sayg› gösterilen bir hukuk devletinde yaflamak istiyoruz. Temel haklar aras›nda Müslümanlar›n özgürlü¤ü ve dinlerinin gere¤ini de yaflayabilecekleri bir ilke de söz konusudur” demekte ise de partinin özellikle d›fl dünyada genel olarak alg›lan›fl biçimi
“‹slamc›” bir parti oldu¤u yönündeydi. Dahas› bu beklentilerle paralel bir biçimde
laiklik konusunda hassasiyeti bilinen Türk Silahl› Kuvvetleri’nin (TSK) demokrasi
d›fl› araçlarla olaya müdahale edece¤i, bu konuda da ABD’den destek alabilece¤ine dair baz› senaryolar s›kl›kla gündeme geliyordu. Fakat süreç, bütün beklentilerin aksine h›zla normalleflmifl, dönemin Genelkurmay Baflkan› Orgeneral Hilmi
Özkök, yapt›¤› k›sa aç›klamada “Türk halk› karar›n› vermifltir. Bu tercihe sayg› duyuyorum” diyerek TSK’n›n bir kriz yaratmayaca¤›n›n iflaretini vermifltir.
AK Partinin iktidara gelme sürecinde ABD ve AB’nin tavr› da merakla izlenmifltir. 11 Eylül 2001 travmas› sonras›nda “‹slam” referansl› bir siyasi partinin, Türkiye
gibi özellikle ABD için stratejik önemi son derece yüksek olan bir ülkede iktidara
gelmesine tepki göstermesi beklenilmekteydi. Ancak ABD, gerek seçim öncesinde
gerekse seçim sonras›nda yapt›¤› aç›klamalarda AK Parti iktidar›na karfl› ç›kmayaca¤›n›, tavr›n›n Türkiye’de demokratik süreçlerin iflletilmesinden yana oldu¤unu
söylemekteydi.
Avrupa’da AK Partinin geliflimi özellikle Türkiye’nin üyelik çabalar› ile iliflkili
biçimde de¤erlendiriliyor, genel olarak da AK Partinin iktidara gelmesi hâlinde
Türkiye’nin üyelik konusundaki talebinden vazgeçerek, daha çok ‹slam ülkeleri ve
Türk Cumhuriyetlerine yönelik bir politikaya öncelik verece¤ine dair de¤erlendirmeler yap›l›yordu. AK Parti’nin seçimler öncesinde dile getirdi¤i ve AB’yi önemsedi¤ine dair söylemler ise çok k›sa süre öncesine kadar bu siyasi çizgide yer alanlar›n AB’yi son derece sert elefltirmeleri ve hatta karfl› olmalar›ndan hareketle daha çok “araçsal” ve “geçici” olarak de¤erlendiriliyordu. Ancak seçimler sonras›nda
AB, AK Parti’nin seçim zaferine, demokratik kurallar›n ifllemesi gerekti¤ine dair
uyar› mesajlar› ile birlikte olumlu tepki veriyordu. AB Komisyonu Sözcüleri yapt›klar› aç›klamalarda, Türkiye’deki yeni hükûmeti etiketlerine yönelik ön yarg›larla
de¤il, yapaca¤› uygulamalarla de¤erlendireceklerini, AB’nin Türkiye politikas›n›n
de¤iflmeyece¤ini ve kriterlerin yerine gelmesi hâlinde aday ülke olan Türkiye’nin
üye olmas› önünde bir engel olmad›¤›n› aç›kl›yorlard›. AB Sözcülerinin bu aç›kla-
163
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
malar›na AK Partinin AB’ye yaklafl›m› da etkili olmaktayd›. AK Parti lideri R. T. Erdo¤an seçim sonuçlar›n›n belli olmas›n›n ard›ndan yapt›¤› ilk aç›klamas›nda “Bizim için en öncelikli konu AB’dir. ‹lk iflimiz AB sürecini takip etmek olacak” diyerek, AB’ye ne denli önem verdiklerini ortaya koymaktayd›. Bu aç›klama ayn› zamanda yeni hükûmet döneminde de Türkiye’nin d›fl politikada izledi¤i yönün “Bat›”
oldu¤unun iflareti anlam›na gelmekteydi.
3 Kas›m 2002 seçimlerinden zaferle ç›kan AK Partinin iktidara gelir gelmez AB’ye
üyelik konusunda verece¤i ilk s›nav 12-13
Aral›k 2002’de yap›lacak olan Kopenhag Zirvesi’ydi. Fakat bu zirve öncesinde partinin
çözmesi gereken ilk sorun siyasetten yasakl› R. T. Erdo¤an’›n bu yasa¤›n›n nas›l kald›r›labilece¤i yönündeydi. Milletvekili olmad›¤›
için Baflbakanl›¤› da üstlenemeyen Erdo¤an’›n yerine AK Parti, Abdullah Gül’ü tercih
etti ve ilk AK Parti Hükûmeti 18 Kas›m
2002’de Abdullah Gül’ün Baflbakanl›¤›nda
kuruldu. Hükûmetin temel önceli¤i Kopenhag Zirvesi’nde müzakere tarihi almak ve bu
nedenle Kopenhag Kriterleri için yasal reformlar› h›zla gerçeklefltirmekti. Öte yandan
Hükûmetin h›zla inisiyatif almas› gereken di¤er konu ise K›br›s sorunuydu. Türkiye’nin
AB’ye tam üyeli¤inin, hükûmetin hedefleriSIRA S‹ZDE
nin bafl›nda geldi¤i belirtiliyordu. Hükûmet
program›nda, K›br›s konusunda da “Belçika
Modeli”nden söz ediliyor ve Annan Plan›’na
D Ü fi Ü N E L ‹ M
s›cak ancak iç politik dengeleri gözeten oldukça dikkatlice formüle edilmifl bir yaklaS O R U
fl›m dikkat çekiyordu (Erdo¤an, 2006: 260).
Foto¤raf 6.1
Türkiye
Cumhuriyeti
Cumhurbaflkan›
Abdullah GÜL
Foto¤raf 6.2
Türkiye
Cumhuriyeti
Baflbakan› Recep
Tayyip ERDO⁄AN
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
3 Kas›m 2002 seçimlerinin ard›ndan AK Parti Genel Baflkan› R. Tayyip
TürkiD ‹ K KErdo¤an,
AT
ye’nin AB’ye üyeli¤i konusunda yapt›¤› ilk aç›klamada, “Bizim için en öncelikli konu AB’dir”
diyerek Türkiye’nin d›fl politikada izleyece¤i yönün “Bat›” olarak devam edece¤inin iflareSIRA S‹ZDE
tini vermifltir.
D‹KKAT
N N
3 Kas›m 2002 seçimlerinden sonra AK Parti’nin iktidara gelifli içAMAÇLARIMIZ
ve
d›flS‹ZDE
politikada nas›l
SIRA
karfl›lanm›flt›r?
1
KD Ü‹fi ÜT N AE L P‹ M
12-13 ARALIK 2002 KOPENHAG Z‹RVES‹ SÜREC‹
AB’nin tarihinde Lüksemburg ve Helsinki’den sonra bir baflka
T E L E“Türkiye
V ‹ Z Y O N Zirvesi”
olarak da bilinen tarihi AB Kopenhag Zirvesi’ne Türkiye’nin üyelik müzakereleriD‹KKAT
ne bafllamas› tart›flmalar› damgas›n› vurdu. Daha 1997’de Türkiye’yi AB gelece¤i
içinde görmeyen, adaylar aras›na bile almayan AB’nin, Aral›k 1999’daki karar› son‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
ras›nda Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri için ortaya koydu¤u performans
son dere-
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M
P
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi Öncesi Geliflmeler
S O R U
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
164
Türk D›fl Politikas›-II
ce flafl›rt›c›yd›. Ancak buna ra¤men AB içinde Türkiye’nin AB üyeli¤i konusunda
ciddi görüfl farkl›l›klar› varl›¤›n› koruyordu. R.T. Erdo¤an “Siyasi oluflumlar aras›nda AB’ye girmeyi en fazla isteyen parti biziz. Çünkü AB’ye girmeyi bizzat Türk
halk› istiyor. Türkiye, AB’nin ‹slam dünyas›na aç›lan penceresi olacak” (akt. Erdo¤an, 2006: 258) diyerek bir kez daha AK Parti hükûmeti olarak AB’ye verdikleri
öneme dikkat çekiyordu. 6 Kas›m ile 11 Aral›k aras›ndaki k›sa sürede AK Parti, R.T.
Erdo¤an liderli¤inde yo¤un yurtd›fl› ziyaretler gerçeklefltirildi ve burada temel olarak AK Partinin genel politikalar› anlat›larak, partinin AB politikas›na verdi¤i önem
vurguland›. AK Parti yine bu k›sa süre içinde AB ile iliflkilerin en önemli sorun
alanlar›ndan birisi olan K›br›s konusunda da daha önceden pek beklenmeyen bir
hamle yaparak Annan Plan›’na destek verdi¤ini aç›k bir biçimde ilan etti.
AB’ye üye ülkelerin baz›lar›ndan AK Parti hükûmetine yönelik olumlu baz›lar›ndan ise olumsuz aç›klamalar geliyordu. ABD ise tavr›n› D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› Marc Grossman ile ortaya koyuyor ve AK Parti Hükûmeti ile ifl birli¤i yap›laca¤›n›, Türkiye’nin AB’den müzakere tarihi almas›na da destek olacaklar›n› net bir
politika olarak ilan ediyordu. Dikkat çekici bir baflka geliflme de Yunanistan’›n tavr›yd›. Yunanistan Baflbakan› K. Simitis, seçim zaferi sonras›nda Erdo¤an’› ilk arayanlar aras›ndayd› ve yeni dönemin hem Türkiye-Yunanistan hem de Türkiye-AB
iliflkileri bak›m›ndan olumlu geliflmelere yol açaca¤›na iliflkin beklentilerini ortaya
koyuyordu. Türkiye’nin üyeli¤ine tam destek veren bir ülke de ‹talya’yd›. 3 Kas›m
2002 seçimlerinden 10 gün sonra ‹talya’y› ziyaret eden R.T. Erdo¤an ile o dönem
‹talya’n›n Baflbakan› olan Berlusconi aras›nda son derece olumlu bir görüflme gerçeklefliyordu. Berlusconi’nin bu görüflmede Erdo¤an’a hitaben sarfetti¤i “Avrupa’daki en iyi dostunuzun evindesiniz. Kopenhag’da tarih alman›za çal›flaca¤›m.
AB’de Türkiye’nin avukatl›¤›n› yapar›m” sözleri Türkiye’nin uzun süredir özlemini duydu¤u bir politik destekti (Erdo¤an, 2006:260). Benzer bir destek de ‹ngiltere’den geliyordu.
Türkiye’nin AB’ye üye olma konusunda tarihî bir ad›m niteli¤ini tafl›yan AB Kopenhag Zirvesi öncesinde, AB ülkelerinde çok hararetli tart›flmalar yafland›. Bu
üyeli¤e itirazlar öncelikle Almanya’daki muhalefetten geldi. Alman Hristiyan Demokratlar Türkiye’de iktidara bir “‹slamc›” partinin geldi¤ine iflaret ederek, “bu radikal de¤iflim sonras›nda tabii ki Aral›k ay›nda kat›l›m müzakereleri için tarih verilemez” aç›klamalar›nda bulunarak, Türkiye’nin üyeli¤ine karfl› ç›k›yorlard›. Fransa’daki muhafazakârlar da benzer aç›klamalar yapt›lar. Yine AB üyesi ülkeler içinde Belçika, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti de Türkiye konusunda mesafeli bir durufl sergiliyorlard›. Türkiye’nin üyeli¤ine itirazlarda, “dinsel-kültürel farkl›l›k” ve
“fonksiyonel bir AB’nin Türkiye gibi farkl›, yoksul, büyük ve kalabal›k bir ülke ile
birlikte zaafa u¤rayabilece¤i” tezleri ön plana ç›k›yordu. Ancak bu konuda as›l net
aç›klama AB için bir taslak anayasa çal›flmas› yapmak üzere kurulan AB Konvansiyonu Baflkan›, Fransa eski Cumhurbaflkan› Valery Giscard d’Estaing’den geldi.
d’Estaing 14-15 Aral›k 2001’de AB Brüksel Laeken Zirvesi’nde oluflturulan Avrupa
Konvansiyonu’nun Baflkan› olarak 7 Kas›m 2002’de yapt›¤› aç›klamada AB’nin genifllemesini 12 ülkeyle s›n›rlanmas› gerekti¤ini ileri sürdü ve Türkiye’nin co¤rafi
konumu, demografik ve kültürel yap›s› itibar›yla “Avrupal› olmad›¤›” iddias›na yer
vererek, Türkiye’nin AB’ye üyeli¤ini destekleyenlerin asl›nda Birli¤i zay›flatmay›
amaçlad›klar›n› söyledi. d’Estaing’e göre AB Konseyi’nin büyük ço¤unlu¤u Türkiye’nin AB’ye kat›l›m›na karfl› olmas›na ra¤men bunu Türklere söylememekteydiler.
d’Estaing’e göre Türkiye’yi AB’ye kabul etmek demek AB’nin sonu demektir. Eski
Fransa Cumhurbaflkan›’na göre Türkiye, AB’ye 2002 y›l›nda üye olan 15 ülkeye
165
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
benzemedi¤i gibi üye olmaya davet edilecek 10 ülkeye de benzememektedir. Türkiye’nin baflkenti bile Avrupa’da olmad›¤› gibi, nüfusunun %95’i Asya’da yaflamaktad›r. (Erdo¤an, 2006: 261-262).
Valery Giscard d’Estaing’in bu aç›klamalar› o dönemde son derece önem tafl›maktayd›. Çünkü aç›klamalar› yapan kifli AB’nin gelece¤inin belirlendi¤i konvansiyonun baflkan›yd›. Ancak AB, d’Estaing’in görüfllerine kat›lmad›¤›n› resmen
aç›klad›. AB Parlamentosu Baflkan› Pat Cox, d’Estaing’in görüfllerini kabul edilemez olarak de¤erlendirmiflti. Yine AB Komisyon Sözcüsü Jean-Christophe Filori
de “Komisyon ve AB Konseyi bu konudaki yaklafl›m›n› 1999 y›l›ndaki Helsinki
Zirvesi’nde Türkiye’nin adayl›¤›n› ilan ederek aç›kça ortaya koymufltur” diyerek
Türkiye’nin AB’ye üyeli¤ini desteklemifltir. Ancak d’Estaing’in aç›klamalar›na AB
bir “Hristiyan Kulübü” de¤ildir, AB’nin “toprak anlay›fl› yoktur; ekonomik, siyasal
ve toplumsal de¤erler anlay›fl› vard›r” diyerek karfl› ç›kanlar kadar, onun görüfllerini paylaflanlar da küçümsenmeyecek derecede çoktu. d’Estaing ile ayn› görüflte
olanlar, Türkiye’yi bir Avrupa ülkesi olarak görmediklerini, Türkiye’nin Müslüman ve demokratik olmayan geri bir ülke oldu¤unu ileri sürüyorlard›. Hatta bu
kesimlere göre d’Estaing bir çok Avrupal›n›n ve AB üyesi ülkenin resmî çevrelerinin sahip oldu¤u fakat aç›kça dile getiremedikleri görüflleri aç›klam›flt›. Ancak
Giscard d’Estaing’in “medeniyetler çat›flmas›” tezini dile getiren Huntington
temelli tezleri destekleyen türdeki bu aç›klamalar› genelde tepki ile karfl›lanm›fl
ve nihayetinde Türkiye için olumlu say›labilecek bir etki yaratm›flt›. Özellikle
AB’yi bir “Hristiyan Kulübü” olarak de¤il, ilkeler ve de¤erler bütünü olarak görSIRA S‹ZDE
mek isteyen çevreler, Türkiye’nin kategorik olarak reddedilmesine
karfl› ç›km›fllard›. Bu karfl› ç›k›fl, 20 Mart 2003’te AB Parlamentosu’nda geniflleme raporlar›n›n
oylanmas› esnas›nda Hristiyan Demokrat grup taraf›ndan önerilen
Türkiye’ye
D Ü fi Ü N E L ‹ M
üyelik yerine “özel ortakl›k iliflkisi” önerisi ile de test edilmifl ve neticede yap›lan
oylamada sosyalist, liberal ve yeflil gruplar›n deste¤i ile “özel ortakl›k iliflkisi” AB
S O R U
Parlamentosu’nca reddedilmifltir.
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi öncesinde, Zirve’de Türkiye içinDtarih
is‹ K K A verilmesini
T
teyen ülkeler ‹ngiltere, ‹talya ve Yunanistan olmufltur. ABD ise Türkiye’nin AB üyeli¤i için
AB ülkelerine “bask›”da bulunmufltur.
SIRA S‹ZDE
Huntingtonian Tezler:
Samuel P. Huntington
taraf›ndan 1993 y›l›nda ileri
sürülen tezlerdir. Bu tezlere
göre So¤uk Savafl sonras›na
tekabül eden 1990’l› y›llarla
birlikte uluslararas›
ihtilaflarda belirleyici olan
unsur politik ya da ekonomik
ideolojiler de¤ildir. Art›k
uluslararas› iliflkilerde ve
ihtilaflarda belirleyici unsur
medeniyetler, SIRA
kültürelS‹ZDE
farkl›l›klard›r. Bu
medeniyetler Do¤u, Bat›,
Hint, Çin vb. biçiminde
Ü fi Ü N E L ‹ M
say›labilir ve Dçat›flma
potansiyeli tafl›maktad›r
(Huntington, 1997).
S O R U
N N
Kopenhag Zirvesi Öncesinde K›br›s Sorunu - ANNAN
PLANI
AMAÇLARIMIZ
12-13 Aral›k 2002’de yap›lacak Kopenhag Zirvesi öncesinde baz› AB ülkelerinin
ve Avrupa Konvansiyonu Baflkan›’n›n Türkiye’nin üyeli¤ine iliflkin olumsuz gö‹ T AHükûmeti’nin
P
rüfllerine karfl› farkl› müttefikler bulma çabas›nda olan AK KParti
üzerinde durmas› gereken di¤er önemli bir sorun da K›br›s olarak belirmifltir.
2002 y›l›n›n son çeyre¤inde K›br›s sorununun yeniden gündeme gelmesinin birbiriyle ba¤lant›l› iki nedeni bulunmaktad›r. Bunlardan biri T10-11
E L E V ‹ ZAral›k
Y O N 1999’da
yap›lan Helsinki Zirvesi’nde ve KOB’da K›br›s konusunda al›nan kararlarda çözümü âdeta zorunlu k›lan yeni bir dönemece girilmesi, di¤eri ise BM Genel Sekreteri Kofi Annan’›n taraflara “Annan Plan›” olarak bilinen çözüm plan›n› sunmas›y‹NTERNET
d›. Annan’›n plan› ile Güney K›br›s Rum Yönetimi (GKRY)’nin AB üyeli¤i süreci
aras›nda da yak›n bir ba¤lant› vard›. 1998’den beri Türkiye’nin bütün itirazlar›na
ra¤men, bütün ada ad›na K›br›s Cumhuriyeti olarak AB ile üyelik müzakereleri
yürüten GKRY’nin üyeli¤i öncesinde AB’nin de bask›s› ile bir çözüme ulaflma ihtimali güçlü görünüyordu. K›br›s sorununu, bütün K›br›s’› AB içine alarak çözme-
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
166
Türk D›fl Politikas›-II
nin en ideal yol oldu¤u görüflü AB içinde de genel kabul görmekteydi. Bu konuda Yunanistan’›n da itirazlar› daha makul ölçülerdeydi. Bunun için plan, GKRY’nin
2004’te AB üyeli¤i gerçekleflmeden konunun Nisan 2003’te her iki tarafta da referanduma götürülmesini öngörüyordu.
Kofi Annan önerdi¤i plan›nda, K›br›s sorununun çözümü için en genel hatlar›
ile flunlar› öneriyordu: K›br›s’ta “‹sviçre-Belçika (ve bir ölçüde de Finlandiya) modellerinin kar›fl›m› niteli¤inde bir yönetsel yap›lanma, K›br›s’ta “United Cyprus Republic” ad›nda yeni ve tek devlet ve tek vatandafll›k. Bunun yan› s›ra iki kurucu
devlet, iki yönetim, iki ayr› millî kimlik, iki dil, üç garantörün bulunmas› da planda yer al›yordu. Planda ayr›ca Türkiye ve Yunanistan’›n askerlerini azaltmas› ve
çok uluslu bar›fl gücünden söz edilmektedir. Plan, Birleflik K›br›s Devleti’nin AB
üyesi olaca¤›n› da öngörürken bunun flartlar›n› da içermektedir (http://www.abbulteni.org/pdf/ANNANPLANItrOZET.pdf).
Plan›n Türk taraf›nda en çok tart›flma yaratan bölümü, Türkiye’den adaya 1974
sonras›nda gelen göçmenler konusundayd›, zira plan K›br›sl›lar›n belirli ölçüler
çerçevesinde 1974’ten önceki topraklar›na geri dönebilmesine olanak sa¤l›yordu.
Annan, bu plan›n özünün de¤ifltirilmemesi ve Mart 2003’te de her iki kesimde de
referanduma götürülmesini teklif ediyor, dahas›, taraflar bu konuda da uzlaflamazlarsa, bar›fl görüflmelerine son verece¤ini aç›kl›yordu. Annan Plan›, dört önemli tarih belirlemiflti. Bunlardan birincisi bir haftal›k süre içinde taraflar›n plan› görüflmeye uygun bulup bulmad›klar›n›n bildirilmesiydi. ‹kincisi dört haftal›k süre 12 Aral›k’taki Kopenhag Zirvesi’ne kadard›. Annan bu süre içinde önemli anlaflmazl›k konular› olan egemenlik, toprak da¤›l›m› ve göçmenler gibi konularda genel bir uzlaflma beklentisindeydi. Üçüncü tarih ise anayasa düzenlemeleri ve çözüm plan›nda ikinci derecede önem tafl›yan detaylar›n de¤erlendirilece¤i 28 fiubat 2003 tarihiydi. Bu toplant›da taraflar›n uzlaflt›klar› plan›n referanduma sunulmas› için karar
al›nmas› gerekecek ve 10 Mart’ta da rapor referanduma götürülecekti. Annan bu
planla birlikte, her ikisi de plan konusunda isteksiz olan liderler Glafkos Klerides
ve Rauf Denktafl’a gönderdi¤i mektupta, Kopenhag Zirvesi’ne kadar bir uzlaflma
sa¤lan›lmas›n› istemekte, aksi takdirde müzakerelere devam edilemeyece¤inin iflaretlerini vermekteydi.
Kopenhag Zirvesi öncesinde BM Genel Sekreteri Kofi Annan’›n K›br›s sorununun çözümüne yönelik olarak haz›rlad›¤› ve Güney K›br›s Rum Yönetimi ile
KKTC’ye sundu¤u “Annan Plan›” ilk etapta Türkiye taraf›ndan olumlu karfl›lanm›flt›r. R.T. Erdo¤an KKTC’nin kurulufl y›l dönümü dolay›s›yla 15 Kas›m 2002 tarihinde gitti¤i K›br›s’ta plan›n “müzakere edilebilir” oldu¤unu aç›klam›flt›r. Plana iliflkin
sorunun belirdi¤i nokta Annan’›n plan›n uygulanmas›na iliflkin verdi¤i tarihlere
uyulmas› konusunda belirmekteydi. Plan›n görüflülüp Kopenhag Zirvesine yetifltirilmesi zor görünüyordu. Bunda yeni hükûmetin kurulma çal›flmalar› ve R. Denktafl’›n rahats›zl›¤› dolay›s›yla Amerika’da bulunuyor olmas› önemli etkenler olarak
rol oynuyordu. Fakat bütün bunlardan daha önemlisi K›br›s konusunda R.T. Erdo¤an’›n, gerek iç gerek d›fl politik direnç odaklar›na karfl› zaman kazanmak istemesiydi. K›br›s konusunda direnç noktalar›n›n bafl›nda plana karfl› ç›kan ve bu planla kazan›mlar›n kaybedilece¤ine inanan KKTC Cumhurbaflkan› R. Denktafl geliyordu. Türkiye’de de her dönemde son derece hassas ve zaman zaman âdeta “tabu”
bir alan olan K›br›s konusunda R.T. Erdo¤an ve Hükûmet yo¤un bir biçimde elefltiriliyordu. Plana muhalefet edenlere göre AK Parti yanl›fl bir yoldayd› ve hatta K›br›s, hiçbir flekilde gerçekçi olmayan AB üyeli¤i hayali için “sat›l›yordu”. 1974’ten bu
yana onlarca çözüm plan› konusunda görüflmeler yapm›fl olan Denktafl, özellikle
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
planda yer alan göçmenler ve harita konular›n› elefltirmifl, zamanlama konusunda
da “g›rtla¤›m›za basarak çözüm olmaz” diyerek AB ve yeni hükûmetle görüfl ayr›l›¤›n› dile getirmiflti.
R.T. Erdo¤an gerek AB gerekse K›br›s konusunda görüflmelerde bulunmak
üzere Yunanistan’a ve ‹ngiltere’ye ziyaretlerde bulunmufl ve bu konularla ilgili
olmak üzere her iki ülkeden de destek sözleri alm›flt›r. Yunanistan’da Baflbakan
Smitis, Kopenhag’da Türkiye’ye müzakere tarihi verilmesi için çal›flacaklar›n›
söylemifl, ‹ngiltere Baflbakan› Tony Blair ise Türkiye’yi AB’ye üye olarak görmek
istediklerini belirtmifltir. ‹spanya’da da Baflbakan Jose Maria Aznar Türkiye’ye
olumlu destek verece¤ini söylemifltir. Bütün bu görüflmelerde AK Parti Genel
Baflkan› s›fat› ile yer alan R.T. Erdo¤an’›n “K›br›s sorununun Annan plan› çerçevesinde çözümüne de çaba sarf edelim, K›br›s’ta daha olumlu bir tav›r alal›m, bunun karfl›l›¤›nda da AB Türkiye’ye müzakereler için tarih versin” fleklinde belirmifltir (Erdo¤an, 2006: 265). Baflta R.T. Erdo¤an ve Abdullah Gül olmak üzere AK
Parti yönetiminin AB ve bununla ba¤lant›l› K›br›s politikas›nda, tek bafl›na iktidara gelinse de iç politikadaki gerginlik ve belirsizli¤in de önemli rol oynad›¤›
söylenebilir. AK Parti bu dönemde AB ile yak›n iliflkinin hem partinin gelece¤i
hem de Türkiye için önemli ve hatta gerekli oldu¤u görüflüyle hareket ederken,
muhalefet de tam bu noktadan, yani AK Parti’nin ülke ç›karlar›n› yeterince koruyamad›¤›ndan söz ederek, Türk toplumunda son derece duygusal bir yeri olan
K›br›s üzerinden elefltirilerini yo¤unlaflt›rm›flt›r.
‹ç politikada belirsizlik ve sorunlara ra¤men, Türkiye’nin yeni hükûmetiyle birlikte AB ve K›br›s konular›nda att›¤› bu h›zl› ad›mlar Avrupa’da ve Amerika’da
memnuniyetle karfl›lanm›flt›r. Benzer bir memnuniyet iç politikada da belirmeye
bafllam›fl özellikle medya, akademisyenler, eski devlet yöneticileri ve halk, Annan
Plan›’n› K›br›s sorununun çözümü için de Türkiye için de tarihî bir f›rsat olarak de¤erlendirmifllerdir. R.T. Erdo¤an ve Abdullah Gül’ün yakalad›¤› bu olumlu havan›n
ilk da¤›lma iflaretleri Almanya’dan gelmifltir. 19 Kas›m 2002’de Almanya’ya giden
Erdo¤an, Baflbakan Schröder ve D›fliflleri Bakan› Joschka Fischer’le görüflmüfl ve
bu ikiliden destek sözlerini çekinceleriyle birlikte alm›flt›r. Almanya, Türkiye’nin
AB’ye üyeli¤i konusunda müzakerelere hemen bafllanmas›na karfl› ç›k›yor, müzakereler için bir takvim verilmesinden (yani” tarih için tarih”) yana bir politika izliyordu. Schröder-Fischer ikilisinin Türkiye’ye yönelik bu politikas›nda Alman kamuoyunda Türkiye’nin AB’ye üyeli¤i konusundaki olumsuz tav›r önemli rol oynamaktayd›. Ancak Almanya ile yap›lan görüflmelerde art›k ilke olarak üyeli¤e karfl›
ç›k›lm›yor olmas› bile bafll› bafl›na önemli bir de¤iflim olarak kabul ediliyordu.
D›flar›da Türkiye’nin AB üyeli¤i konusunda bu yo¤un temaslar sürdürülürken
iç politikada da bu d›fl politikaya uygun ad›mlar at›lmaya bafllanm›flt›r. 23 Kas›m
2002’de Abdullah Gül Hükûmeti’nin TBMM’de okunan Hükûmet Program›’nda da
Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤inin Hükûmetin hedeflerinin bafl›nda geldi¤i belirtilerek, Kopenhag Kriterleri’ni tam olarak yerine getirme için programa ald›¤› 36 maddelik Anayasa de¤ifliklik paketinin haz›rland›¤› belirtiliyordu. Bu pakette Avrupa
‹nsan Haklar› Mahkemesi’nin (A‹HM) san›k lehine ald›¤› yeniden yarg›lama kararlar›n›n iç hukukta uygulanmas›n› sa¤lama, siyasal partilerin kapat›lmas›n›n zorlaflt›r›lmas›, iflkencede zaman afl›m› süresinin kald›r›larak, bu tür suç iflleyenlere yönelik “s›f›r tolerans” ilkesinin getirilmesi ve Erdo¤an’›n milletvekili seçilmesini de
engelleyen siyasi yasaklarla ilgili düzenlemeler de bulunuyordu ve söz konusu tasar› k›sa bir süre içinde muhalefetin de katk›lar› ile yasalaflt›.
167
168
Türk D›fl Politikas›-II
Yeni Hükûmet bir yandan Kopenhag Zirvesi’ne yönelik bu önlemleri al›rken,
AB ile iliflkilerin en önemli anahtar› hâline dönüflmüfl olan K›br›s sorunu konusunda da çal›flmalar yürütüyordu. Bu konuda genelde bir “paket” mant›¤›ndan hareket ediliyor ve hem K›br›s hem de Yunanistan’la sorunlar konusunun karfl›l›kl› tavizlerle bir paket içinde çözülmesi için çaba gösteriliyordu. Bu ba¤lamda “K›br›s
sorunu” ile AB aras›ndaki iliflki de dile getiriliyordu. Ancak zirveye k›sa bir zaman
kala, yeni hükûmetin K›br›s’a yönelik söyleminin de¤iflti¤i ve hatta y›llardan beri
var olan klasik K›br›s politikas›na geri dönüldü¤ü gözlenmifltir. Bunun alt›nda yatan temel neden, K›br›s konusunda at›lacak ad›mlara ra¤men, Kopenhag Zirvesi’nden müzakere tarihi alamama hâlinde ortaya ç›kacak hayal k›r›kl›¤› ve risklerin
yaratt›¤› endifledir. Bu politikadan vazgeçiflin iflaretleri Portekiz gezisinde R.T. Erdo¤an taraf›ndan flöyle aç›klanmaktad›r: “K›br›s’› AB süreci ile ilintili hâle getirmeyelim. ‹lintili hâle getirdi¤imiz zaman, korkuyorum ki bu ifl, çok daha farkl› bir çözümsüzlü¤e do¤ru gider.” Bu vazgeçiflle birlikte böylece K›br›s sorunu konusunda
çözümsüzlük konusunda yeniden bafla dönülmüfl oluyordu.
K›br›s konusunda Annan Plan› çerçevesinde bafllayan çözüm süreci t›kanma
iflaretleri verince, sürecin devam ettirilebilmesi için AB ve ABD devreye girmifltir.
Bu anlamda ilk olarak AB Dönem Baflkan› Danimarka’n›n D›fliflleri Bakan› Per Stig
Moller taraflara ça¤r›da bulunmufl, K›br›s konusundaki uzlaflman›n Türkiye ile ilgili karar› da etkileyece¤ini vurgulam›flt›r. ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› 3 Aral›k’ta Türkiye’ye bir ziyarette bulunmufl ve ziyaretinin amac›n›n K›br›s sorununun AB Kopenhag Zirvesi öncesinde çözülmesi için son bir diplomatik giriflimde bulunmak olarak aç›klam›fl ve “Anahtar Türkiye’nin elinde” yorumunu yapm›flt›r. Yunanistan da
‹ngiltere’ninkine benzer bir giriflimde bulunmufl, Avrupa Parlamentosu (AB Parlamentosu) Baflkan› Pat Cox da Annan Plan›’n› “bir nesilde bir kez gündeme gelen
bir f›rsat” olarak tan›mlam›flt›r.
Bütün bu geliflmelerle birlikte Türkiye ile ABD aras›nda da yo¤un iliflkiler yaflanmaktayd›. Irak’a müdahale etme konusunda kararl›l›¤› çok belli olan ABD, bir taraftan Türkiye’ye AB için çok yönlü destek verirken ve hatta AB ülkelerine “bask›” politikas› uygularken, öte taraftan Irak’a gerçeklefltirilecek operasyonda Türkiye’nin
tam deste¤ini sa¤lamaya çal›flmaktayd›. Bu nedenle Savunma Bakan Yard›mc›s› Paul Wolfowitz ve D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› Marc Grossman 3 Aral›k 2002’de Türkiye’ye geldiler. Bu ziyaretlerde K›br›s’ta çözüm için Annan Plan›’na ABD’nin deste¤i
de çeflitli vesilelerle ortaya konulmufltur. Bu arada Amerikan Baflkan› George W.
Bush, sürpriz bir kararla AK Parti lideri Erdo¤an’› 10 Aral›k 2002’de Beyaz Saray’a
davet etti. Ayn› günlerde Türkiye’de Irak ve K›br›s konular›nda önemli politik karars›zl›klar ve çeliflkiler de göze çarp›yordu (Erdo¤an, 2006: 269-270).
Bu arada iç politikada da d›fl politikay› yak›ndan ilgilendirecek birtak›m geliflmeler söz konusu olmufltur. Bu geliflmelerden ilki AB ile iliflkilerde “insan haklar›
ihlalleri” ba¤lam›nda sürekli bir sorun kayna¤› oluflturan Do¤u ve Güneydo¤u
Anadolu Bölgesi’nde uygulanan Ola¤anüstü Hâlin (OHAL) tümüyle kald›r›lmas›d›r. ‹ç politikadaki geliflmelerden ikincisi R. T. Erdo¤an’›n milletvekili seçilmesine
yöneliktir. AK Parti, Erdo¤an’›n Baflbakan olmas› konusunda anayasal de¤ifliklikler
için formül ararken, Siirt’te yap›lan seçimlerde bir köyde seçim kurullar›n›n oluflmad›¤› konusundaki itiraz› dikkate alan YSK bu köydeki seçimleri iptal ederek yeniden seçimlerin yap›lmas›na karar vermifltir. YSK taraf›ndan al›nan bu iptal karar› bir anda Erdo¤an’›n k›sa bir süre içinde milletvekili, dolay›s›yla da Baflbakan olma yolunu açm›flt›r. Recep Tayyip Erdo¤an 14 Mart 2003’te, Siirt’te yenilenen
seçimlerden befl gün sonra Baflbakan olmufltur.
169
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
BM genel Sekreteri Kofi Annan’›n K›br›s için haz›rlad›¤› “ANNAN SIRA
PLANI”
neleri kapsaS‹ZDE
maktad›r?
2
Ü fi Ü N ETarih”
L‹M
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi: “Tarih D‹çin
Karar›
Türkiye, kendisi bak›m›ndan tarihî nitelikte olan ve ilk kez bir SAK
HükûmeO RParti
U
ti’ni muhatap alan bu zirveye zor flartlar alt›nda kat›l›yordu. AB’ye üye olmak isteyen Türkiye’nin iktidar partisinin Genel Baflkan› siyaseten yasakl› bir liderdi. AB taD‹KKAT
raf›ndan ciddi bir demokrasi eksikli¤i olarak görülen bu durum bafll› bafl›na büyük
bir sorundu. Ayr›ca AB’nin Türkiye’ye yönelik karars›z ve çeliflkili politikalar›, K›bSIRA
S‹ZDE
r›s sorunu konusundaki belirsizlik ve ABD’nin Irak’a müdahale
etme
niyeti ve bu
konuda Türkiye’nin destek almak için AB’ye üyelik konusunda uygulad›¤› bask›
politikalar› flartlar› daha da zorlaflt›r›yordu.
AMAÇLARIMIZ
Zirve öncesinde AB’nin Türkiye’ye yönelik çeliflkili politikalar›na iliflkin ilk giriflim Almanya ve Fransa taraf›ndan gelmifltir. Bu iki devletin liderleri Schröder ve
Chirac, Zirve öncesinde 4 Aral›k 2002’de Berlin yak›nlar›ndakiK Storkow’da
bir ara‹ T A P
ya gelerek Kopenhag’da Türkiye dahil her konuda ortak tav›r belirlemek için “mini zirve” düzenlemifllerdir. Bu “mini zirve”den Türkiye ile ilgili ç›kan karar Türkiye’nin baz› itirazlar›na yol açsa da asl›nda müzakereler için aç›k sinyal veriyor ve
TELEV‹ZYON
süreci “geri dönülmesi imkâns›z” bir hâle getiriyor ancak müzakerelere bafllan›lmas› için Almanya’n›n önerdi¤i Aral›k 2004 yerine Fransa’n›n ›srar› ile ortaya Temmuz 2005 tarihi ç›k›yordu. Buna göre AB Komisyonu, 2004 y›l› ortas›nda Türki‹ N T Eüye
R N E Tdevletler taye’deki reform süreci konusunda bir rapor sunacak, bu raporun,
raf›ndan olumlu de¤erlendirilmesi hâlinde de 1 Temmuz 2005’te üyelik müzakerelerine bafllanacakt›. Ancak bunun flart› da Kopenhag Zirvesi öncesinde, NATO
ve Ortak D›fl ve Güvenlik Politikas› (ODGP) iflbirli¤i konusunda Türkiye ile bir
mutabakata var›lmas› olarak belirlenmiflti. Alman-Frans›z zirvesinden Türkiye konusunda ç›kan bu karar Türkiye’de de elefltirildi. Ancak Türkiye’yi yeterince tatmin etmeyen bu karar özellikle AB Parlamentosunda en genifl gruba sahip olan
Hristiyan Demokratlarca, “Türkiye’ye müzakere tarihinin verilmesinin Türkiye’nin
üyeli¤inin kabulü anlam›na gelece¤i” fleklindeki yo¤un itirazlar ve elefltirilerle
karfl›land›.
Ayn› dönemde ‹ngiltere, ‹talya, Portekiz ve Yunanistan aç›k bir biçimde Kopenhag’da Türkiye’ye tarih verilmesinden yana tav›r belirlemifllerdi. ‹ngiltere Mart
2003’ten söz ederken, ‹talya ile Yunanistan Haziran 2003’ü uygun gördüklerini
aç›kl›yorlard›. Hatta Kopenhag’da Türkiye’ye tarih verilmesi için kararl› olan befl
ülke, Alman-Frans›z teklifine “Mart 2003” teklifi ile cevap veriyor ve Türkiye’nin
Kopenhag Kriterleri, K›br›s ve ODGP konular›nda güçlü çözüm sinyalleri vermesi
hâlinde Mart 2003’te Yunanistan’da gerçekleflecek ara zirvede Türkiye ile müzakerelere bafllanmas› teklifini dile getiriyorlard›. Portekiz ve Belçika ise 2003 Aral›k tarihinin uygun oldu¤u görüflünü paylaflmaktayd›lar. ‹spanya, ‹rlanda, Lüksemburg,
Finlandiya ve Belçika, net bir tav›r belirlememifllerdi. Fransa, Almanya, ‹sveç, Danimarka, Hollanda, Avusturya’daki e¤ilim ise “güçlü bir sinyal ama tarih verilmemeli” yönündeydi.
Kopenhag Zirvesi öncesinde AB’de Türkiye’ye yönelik bu görüfl farkl›l›klar›yla
birlikte Türkiye’nin ilgilenmesi gereken bir di¤er önemli sorun da K›br›s olarak beliriyordu. K›br›s için haz›rlad›¤› plan›n bir sonuç getirmedi¤ini gören K. Annan, Zirve’ye iki gün kala planda bir tak›m de¤ifliklikler yaparak yeniden taraflara sundu.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
170
Türk D›fl Politikas›-II
Fakat bu plan›n da ifllemeyece¤i bafltan belliydi. R.T. Erdo¤an, Zirve öncesinde AB
Dönem Baflkan› Danimarka’n›n Baflbakan› Anders Fogh Rasmussen’e K›br›s sorunun çözümünün ancak Türkiye’ye müzakere tarihi verilmesiyle mümkün olabilece¤i aç›klamas›n› yapt›.
Kopenhag Zirvesi öncesinde ve zirve s›ras›nda Türkiye’nin iflini zorlaflt›ran bir
di¤er konu ise ABD’nin Irak’a müdahale etme niyetiyle Türkiye’ye gösterdi¤i yo¤un ilgiydi. ABD, Irak nedeniyle AB’ye Türkiye için bask› yap›yor bu ise AB üyesi ülkeler taraf›ndan içifllerine müdahale olarak alg›lan›yor ve tepkiye neden oluyordu. Türkiye için bu koflullar alt›nda bafllayan zirvede Türkiye’nin yüksek beklentileri karfl›l›k bulamad› ve “tarih için tarih” formülü benimsendi.
AB Kopenhag Zirvesi (12-13 Aral›k 2002) Sonuç Bildirisi’nde Türkiye:
Türkiye
“18. Konsey, di¤er aday devletlere uygulanan kriterler temelinde Türkiye’nin AB’ye
kat›lmas› mukadder bir aday devlet oldu¤una dair 1999’da Helsinki’de ald›¤› karar› hat›rlat›r. Konsey, Türkiye’nin, Kopenhag kriterlerini yerine getirme yolunda att›¤› önemli ad›mlar› ve özellikle Kat›l›m Ortakl›¤› belgesinde belirtilen birçok önemli
önceli¤i kapsayan son yasa paketleri ile bilahare benimsenen uygulama tedbirlerini
büyük memnuniyetle karfl›lar. AB, yeni Türk hükümetinin reform yolunda ilave
ad›mlar atma kararl›l›¤›n› not eder ve siyasi kriterler alan›nda sadece mevzuat de¤il
özellikle uygulama ba¤lam›ndaki tüm eksikliklerin süratle giderilmesini teflvik eder.
AB, 1993 y›l›nda Kopenhag’da kararlaflt›r›lan siyasi kriterler uyar›nca bir aday devletin üye olabilmesi için demokrasi, hukukun üstünlü¤ü, insan haklar› ve az›nl›klara sayg› ile bunlar›n korunmas›n› güvence alt›na alan kurumlar›n›n istikrara kavuflturulmufl olmas› gerekti¤ini hat›rlat›r.
19. AB, Türkiye’yi reform sürecini enerjik bir flekilde sürdürmeye teflvik eder. AB, Aral›k 2004’te AB Komisyonu’nun rapor ve tavsiyesine dayanarak Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdi¤ine karar verdi¤i takdirde, Türkiye’yle kat›l›m
müzakerelerini gecikmeksizin bafllatacakt›r.
20. Türkiye’yi AB üyeli¤i yolunda desteklemek amac›yla Türkiye için mevcut Kat›l›m
Stratejisi güçlendirilecektir. Komisyon, gözden geçirilmifl bir Kat›l›m Ortakl›¤› önerisi sunmaya ve mevzuat›n incelenmesi sürecini yo¤unlaflt›rmaya davet edilir. Buna
paralel olarak, Avrupa Toplulu¤u ile Türkiye aras›ndaki Gümrük Birli¤i geniflletilmeli ve derinlefltirilmelidir. AB, Türkiye’ye kat›l›m öncesi mali yard›m›n› kaydade¤er ölçüde art›racakt›r. Bu yard›m, 2004’ten itibaren bütçe içinde “kat›l›m öncesi harcamalar” bafll›¤› alt›nda finanse edilecektir.”
K›br›s
“10. Yukar›daki 3. paragraf uyar›nca, K›br›s’la üyelik müzakerelerinin tamamlanm›fl oldu¤u dikkate al›narak, K›br›s AB’ye yeni bir üye ülke olarak kabul edilecektir.
Bununla birlikte Konsey, birleflmifl bir K›br›s’›n AB’ye kat›l›m›n› kuvvetle tercih etti¤ini teyit eder. Bu çerçevede AB, K›br›s sorununa BM Genel Sekreteri’nin önerileri temelinde 28 fiubat 2003’e kadar kapsaml› bir çözüm bulmaya yönelik olarak K›br›sl›
Rum ve K›br›sl› Türklerin müzakereleri sürdürme taahhüdünü memnuniyetle karfl›lar. Konsey, bu önerilerin önümüzdeki haftalar içinde soruna çözüm bulmaya yönelik eflsiz bir f›rsat sundu¤una inan›r ve K›br›sl› Rum ve Türk toplumlar›n›n liderlerini bu f›rsat› kullanmaya davet eder.
11. Birlik, AB’nin kurulufl temellerinin dayand›¤› ilkelere uygun olarak bulunacak
çözümün unsurlar›n› Kat›l›m Antlaflmas›’na dahil etme niyetini hat›rlat›r. Bir çözüm durumunda, Konsey, Komisyon önerileri temelinde oybirli¤iyle hareket ederek,
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
K›br›s Türk toplumu aç›s›ndan K›br›s’›n AB’ye kat›l›m›na iliflkin unsurlar›n uyarlanmas› konusunda karar verecektir.
12. Çözüm sa¤lanamamas› halinde Konsey Komisyon’un önerileri temelinde oy birli¤iyle aksine karar verilinceye de¤in müktesebat›n Ada’n›n kuzey kesiminde uygulanmas›n› ask›ya almay› kararlaflt›rm›flt›r. Bu arada Konsey, Komisyon’u, K›br›s hükümetiyle bilistiflare, K›br›s’›n kuzey kesiminin ekonomik kalk›nmas›n› sa¤layacak
ve AB’ye yaklaflt›racak yollar› de¤erlendirmeye davet eder.” (http:www.mfa.gov.tr/
Kopenhag -zirvesi-12-13-aralik-2002-tr.mfa)
AB, 12-13 Aral›k 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’nde, Avrupa Komisyonu’nun
2004 Aral›k ay›nda haz›rlayaca¤› rapor ve öneriler do¤rultusunda Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmesi flart›yla üyelik müzakerelerinin “geciktirilmeksizin” aç›lmas›n› taahhüt etmifltir. Yani AB Türkiye’nin reform sürecini enerjik bir biçimde sürdürdü¤ü takdirde 2004 y›l› Aral›k ay›nda yap›lacak Devlet ve
Hükûmet Baflkanlar› Zirvesi’nde Komisyonun verece¤i rapor ve tavsiye üzerine,
Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdi¤ine karar verildi¤i takdirde,
Avrupa Birli¤i’nin Türkiye ile kat›l›m müzakerelerini gecikme olmaks›z›n (yani
derhal) bafllataca¤›n› belirtilmektedir.
Zirve sonuçlar› ›fl›¤›nda önümüzdeki dönemde yap›lacak ifller de flöyle belirmektedir:
• AB Komisyonu Türkiye için yeni bir Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi (KOB) haz›rlayacakt›r. Bu belgedeki ifadelerin mümkün oldu¤unca aç›k olmas› Türkiye’nin beklentileri aras›ndad›r.
• Türkiye, yeni KOB’da öncelikleri de dikkate alarak Ulusal Program›n› (UP)
yenileyecektir.
• Türkiye ile AB aras›nda müzakereler bafllamad›¤› için tarama süreci de bafllayamam›fl, “analitik inceleme”, “detayl› inceleme” gibi ifadelerle Türk ve AB
mevzuat›n›n karfl›laflt›r›lmas› yetersiz kalm›flt›r. Önümüzdeki dönemde mevzuat›n incelenmesi süreci yo¤unlaflt›r›lacakt›r.
• Gümrük Birli¤i’nin geniflletilmesi ve derinlefltirilmesi amac›yla görüflmeler
yap›lacakt›r.
• Geçmifl y›llarda Türkiye’ye verilen mali kaynaklar yetersiz kalm›flt›r. Yeni
dönemde Türkiye’ye tahsis edilen mali kaynaklar art›r›laca¤› için Türkiye’nin Ulusal Program önceliklerini yerine getirmesi kolaylaflacakt›r (Mustafa Dönmez, Kopenhag Zirvesi Sonras›nda Türkiye - Avrupa Birli¤i ‹liflkileri
http://www.tisk.org.tr. 03.08.2012).
Kopenhag Zirvesi’nden ç›kan müzakerelere iliflkin karar ne Alman-Frans›z mutabakat›ndan ç›kan 1 Temmuz 2005 ne de Türkiye’nin istedi¤i 2003 tarihiydi. Zirveden ç›kan karar “tarih için tarih”ti. Türkiye’nin görüflmelere bafllanmas› için 2003
tarihinde ›srar etmesinin nedeni AB’nin 2004’te ald›¤› geniflleme karar›n›n Türkiye’yi olumsuz etkileyebilece¤i endiflesinden kaynaklanmaktayd›. Türkiye yeni
üyeler devreye girmeden ve kararlara kat›lmadan kendisi hakk›ndaki karar ve uygulaman›n bafllamas› için bask› uyguluyordu. Zira mevcut mütabakat geriye gidebilir, hatta baz› yeni üyeler bu müzakereleri engelleyebilirdi. Fakat Zirve’de bu
olumsuz durumu engelleyecek karar da al›nd›.
Kopenhag Zirvesi sonuçlar› farkl› çevrelerce farkl› biçimlerde yorumlanm›flt›r.
Kimi çevreler Zirvenin bir hayal k›r›kl›¤› oldu¤unu söylerken kimi çevreler ise
bunun Türkiye için bir zafer oldu¤unu iddia etmifllerdir. Türkiye’nin istedi¤i tarihi alamamas› ve Zirve’nin müzakereler için verdi¤i 2004 y›l›nda Türkiye’den bir
171
172
Türk D›fl Politikas›-II
tak›m flartlar› yerine getirmesini beklemesi yani koflullara uyup uymad›¤›n›n incelenmesi sonucunda müzakerelere bafllanaca¤› flart› hayal k›r›kl›¤› olarak de¤erlendirilmifltir.
Baflbakan Gül, taslak metin ç›kt›ktan sonra yapt›¤› de¤erlendirmede “fiimdiye kadar tereddütlü sanal bir alemde düflünülen Türkiye’nin AB üyeli¤i, flimdi
reel ortama çekilmifltir. Raylar döflenmifltir. Türkiye yerini alm›flt›r’’ Kopenhag
Zirvesi’nin sonucunun ne anlama geldi¤ini az çok ortaya koymaktad›r. Yani konu Türkiye-AB iliflkileri aç›s›ndan ele ald›¤›nda, karar› Türkiye’nin AB’ye somut
olarak çok ciddi bir ad›m daha att›¤› bir karar olarak nitelendirmek mümkündür
(Erdo¤an, 2006: 275).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
12-13 Aral›kSIRA
2002
Kopenhag Zirvesi Türkiye için neden önemlidir?
S‹ZDE
TÜRK‹YE-ABD ‹L‹fiK‹LER‹ VE 1 MART 2003 TEZKERES‹
Ü fi Ü N E L ‹ M
Kopenhag DZirvesi’nden
“tarih için tarih” karar›yla dönen Türkiye’nin 2004 y›l›na
kadar gerçeklefltirmek zorunda oldu¤u reformlarla birlikte ilk etapta d›fl politikada
karfl›laflt›¤› en
sorun ABD ile Irak konusundaki “tezkere” sorunu oldu. YeS Oönemli
R U
ni hükûmetin bu arada çözmesi gereken di¤er bir sorun ise K›br›s konusu olarak
belirmiflti.
D‹KKAT
Bilindi¤i üzere 11 Eylül sald›r›lar›ndan sonra ABD d›fl politikas›nda önemli de¤ifliklikler gerçeklefltirmifltir. Bu d›fl politika 11 Eylül’den sadece 9 gün sonra ilan
SIRA S‹ZDE“Bush Doktrini” olarak geçmifltir. Bu politikaya göre ABD Uluedilmifl ve literatüre
sal Güvenlik Stratejisi, ülkenin korunmas› için tehlikenin ortaya ç›kmas›n› beklemeksizin erken davranarak, nükleer silah kullan›m› ve rejim de¤iflikli¤i sa¤lama da
AMAÇLARIMIZ
dahil olmak üzere her alanda “önal›c› sald›r›” (pre-emptive strike) ilkesi ile tan›mlanm›flt›r. Yani bu strateji önleyici savafl ve önceden vurma mant›¤›n› tafl›makta, rakibin sald›r›K kapasitesini
yok etmeyi içermektedir. Bu yeni strateji, ayn› zamanda
‹ T A P
ABD politikalar›na herhangi bir anlaflma ya da örgütün de askerî, siyasi ve ekonomik yönden engel olmas›n›n reddi anlam›na gelmekteydi. ABD’de iktidar› etki alt›nda tutanT Eve
kendilerine “neo-con” (Yeni Muhafazakarlar) denilen grubun 11 EyLEV‹ZYON
lül sonras›ndaki yaklafl›m› ABD’nin müttefiklerinden de zaman zaman elefltiri alsa
da çok k›sa bir zaman içinde uygulamaya sokuldu ve ilk uygulama da 11 Eylül eylemlerinin arkas›nda oldu¤u iddia edilen El-Kaide örgütünün bulundu¤u Afganis‹ N T 2001’de
E R N E T ABD ve ‹ngiltere’nin ortak operasyonu ile gerçeklefltirildi.
tan’a 7 Ekim
Ancak ABD’nin “ya benimlesin ya da düflman›ms›n” fleklinde belirlenen, “Müslüman teröröristlerle mücadele”yi merkezine yerlefltiren bu yeni buyurgan politikas›, Türkiye’yi de yak›ndan ilgilendiriyordu. ABD’nin sadece kendi ç›karlar›n› ve daha da önemlisi prestijini korumaya yönelik sald›rgan poltikalar›n›n hedefi genelde
Orta Do¤u’ya yönelmifl, bu Türkiye’de de tepkilere neden olmufltu. Bu çerçevede
en çok merak edilen fley, iktidardaki AK Parti’nin ABD politikalar›na yönelik olarak nas›l bir tav›r tak›naca¤› konusu olmufltu.
ABD yeni politikas› do¤rultusunda, “Irak, ‹ran ve Kuzey Kore’yi “fieytan Üçgeni-Axis of Evil” olarak nitelemiflti (Akbafl, 2011: 150). ABD bu yeni stratejisi do¤rultusunda Afganistan’›n ard›ndan, teröre destek verdi¤i ve kimyasal silahlar bulundurdu¤u gerekçeleri ile 2003 y›l›nda Irak’a müdahale etmek için harekete geçti. ABD’nin bu yeni stratejisi, Türkiye’nin d›fl politikas›nda zor zamanlar yaflamas›na neden oldu. Bu durum ayn› zamanda son elli y›lda zaman zaman iniflli ç›k›fll› da olsa iyi iliflkiler yürüttü¤ü ABD ile aras›n›n bozulmas› potansiyelini de tafl›maktayd›. Bununla birlikte Türkiye AB’ye karfl› da güç duruma düfltü. ABD için
N N
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
Türkiye So¤uk Savafl döneminde Komünist Sovyetler Birli¤i’ne karfl› her zaman
için yo¤un iliflkiler gelifltirdi¤i bir ülkeydi. 1970’li y›llardan itibaren de Türkiye,
ABD için ‹slam “tehdidine” karfl› en çok ihtiyaç duydu¤u ve ifl birli¤i yapt›¤› ülkelerden biri olmufltu. Do¤u Bloku’nun çökmesinden sonra da ABD için önemli ifllevleri olan bir ülke konumunda bulunan Türkiye, yeni dünya düzeninin oluflmas›nda ABD’nin Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Do¤u’daki referans ve destek noktas› olarak belirlenmiflti. Türkiye, ABD’nin “stratejik partneri” konumundayd› ve her
zaman için Türkiye’nin Bat› Bloku’nda kalmas› Amerika’n›n arzu etti¤i bir durumdu. Bu nedenle de ABD, Türkiye’nin AB’ye üyeli¤ini zaman zaman AB ülkelerini
rahats›z edecek denli destekliyordu.
3 Kas›m 2002 seçimlerinden sonra iktidara gelen AK Parti’nin “‹slami” referansl› bir parti olmas›na ABD’nin verece¤i tepki merakla bekleniyordu. Ancak k›sa zaman içinde ABD’nin bu konuyu bir sorun olarak alg›lamad›¤› ortaya ç›kt›. Bu durumun tam tersine George W. Bush, Kopenhag’da müzakereler için tarih almaya
çal›flan siyasi yasakl› AK Parti Genel Baflkan› R.T. Erdo¤an’›, Zirve’ye iki gün kala
Washington’a davet etmiflti. Bu davetin iki nedeni bulunmaktayd›. Bunlardan birincisi Kopenhag’da Türkiye’ye müzakereler için tarih verilmesini sa¤lamak konusunda ABD’nin aç›k deste¤ini tekrarlamak, ikincisi ise art›k kararl› olan ABD yönetiminin Irak müdahalesinde Türkiye’nin deste¤ini sa¤lamakt›. Türkiye de ABD’den
AB konusunda yard›m istemekte ve karfl›l›¤›nda da ABD’ye Irak konusunda destek olmay› planlamaktayd›.
Fakat bu plan istenildi¤i gibi yürümedi. Saddam liderli¤indeki Irak’›n; kitle imha silahlar› üretti¤i, kimyasal ve biyolojik silahlarla ABD ve müttefikleri için büyük
tehdit oluflturdu¤u, Saddam’›n El-Kaide ile ba¤lant›l› oldu¤u hususlar›nda yo¤un
ama çok da inand›r›c› olmayan bir propaganda süreci sonras›nda ABD 20 Mart
2003’te Irak’a müdahale etti (A. Necdet PAM‹R, Irak’a Müdahale ve Petrol Boyutu,
http://www.emo.org.tr, 04. 08.2012). Ayr›ca ABD, Irak’a müdahale ederek bu ülkede demokrasi ve insan haklar›n›n geliflimini sa¤lama, iktisadi kalk›nmay› destekleme vb. iddialar›n› tafl›maktayd›. Fakat ABD’nin Irak’a müdahalesinin bu gerekçeleri meflru bir zemine oturmad›¤› için inand›r›c› de¤ildi. Bu nedenle de bu müdahale dünyada ve Türkiye’de tepkiyle karfl›lanmaktayd›.
ABD, Irak’a müdahalesinde Türkiye’den Irak operasyonu konusunda aç›k destek istemiflti. Türkiye üzerinden Irak’a bir de Kuzey cephesinin aç›lmas› ile Saddam
rejiminin devrilmesi amac›n› tafl›yan operasyonun h›zla tamamlanmas› öngörülüyordu. Hükûmet ve AK Parti yetkilileri, ABD’den gelen bu talep konusunda
uzunca bir süre tereddüt ettiler. Türkiye bir taraftan ABD’nin Irak’a müdahalesine
art›k engel olunamayaca¤›n› görüyordu. Öte taraftan Irak’a müdahalede kullan›lmak üzere Türkiye’deki üsler ve limanlar›n bak›m, onar›m ve geniflletilmesi talebine yeflil ›fl›k yakan Türkiye, ABD’ye bundan sonraki aflamalarda da aç›k destek
olaca¤› izlenimini veriyordu. Geliflmelerde etkin ve pay sahibi olmak isteyen Türkiye, öte taraftan da ABD’nin “neo-con” zihniyetinin bir eseri olan bu müdahalesinin nereye varaca¤›n›, özellikle Türkiye aç›s›ndan kal›c› bir olumsuzluk yarat›p yaratmayaca¤›n› tart›fl›yordu. Ancak bu süreçte ABD Türkiye’den tam destek alaca¤›na dair bir endifle tafl›m›yordu.
Burada Türkiye’nin ABD ile birlikte hareket etme politikas›n›n Kuzey Irak’taki
Kürtlerin Irak’tan koparak ba¤›ms›z bir devlet kurmalar›n›n engellenmesi ile yak›ndan iliflkisi oldu¤u söylenebilir. Türkiye ABD’ye destek vermezse, Kürtlerin ön plana ç›kmas›ndan ve ba¤›ms›z ya da Federal Irak’ta bir Federe devlet olmas›ndan endifle duymaktayd›. Türkiye’nin bununla ba¤lant›l› olarak en önemli endiflesi ise
173
174
Türk D›fl Politikas›-II
PKK’n›n yeni geliflmelerden kendine alan yaratmas› riskiydi. Bu konuda Türkiye’nin bir baflka hassasiyeti ise bölgedeki Türkmenlerin haklar›n› korumakt›. Ayr›ca Türkiye ABD ile hareket ederek bölgedeki yeni olufluma kat›lma flans›n› yakalama hesaplar› yapmaktayd›.
AK Parti hükûmeti bu niyetler ve planlarla ABD’ye gerekli deste¤i sa¤layabilmek için bir tezkere haz›rlad›. Tam ad› “Türk Silahl› Kuvvetleri’nin yabanc› ülkelere gönderilmesi ve yabanc› silahl› kuvvetlerin Türkiye’de bulunmas› için Hükûmet’e yetki verilmesine iliflkin Baflbakanl›k tezkeresi” olan 1 Mart 2003 tarihli Tezkere, Hükûmet taraf›ndan 25 fiubat 2003’te TBMM’ye sunuldu. Tezkere oylamas›ndan hemen önce toplanan ve alaca¤› karar merakla beklenen Millî Güvenlik Kurulunun beklentilerin aksine bu konuda belirgin bir karar almamas› ve konunun
TBMM’de karara ba¤lanmas›na dair talebi de iç politik mücadele bak›m›ndan dikkat çekicidir. Yine oylamadan bir gün önce toplanan AK Parti Grup toplant›s›nda
da bu konuda ba¤lay›c› bir karar al›nmam›fl, milletvekilleri serbest b›rak›lm›flt›r.
1 Mart 2003’te TBMM’de yap›lan tezkere oylamas›na kat›lan 533 milletvekilinden, 250’si red, 264’ü kabul, 19’u çekimser oyu kullan›ld›. ‹lginç biçimde önce
kabul edildi¤i aç›klanan tezkere CHP’nin itiraz› ile yeniden de¤erlendirildi ve çekimser oylar›n da “red” say›laca¤›na dair içtihattan dolay›, Anayasa’n›n 96. maddesinde öngörülen salt ço¤unlu¤a ulafl›lamad›¤›na karar verildi. Bu durumda,
tezkere reddedilmifl say›ld›. Bilindi¤i üzere TBMM’de o dönemde 363 AK Parti,
178 CHP milletvekili bulunuyordu. Yani red oylar›nda AK Partili milletvekilleri
de yer al›yordu.
Türk-Amerikan iliflkilerinde son derece önemli bir k›r›lmaya iflaret eden Tezkerenin reddedilmesi olay›, ABD’de büyük bir flaflk›nl›k ve flokla karfl›lanm›fl, “neocon” sözcüleri uzunca bir süre Türkiye’yi ABD’ye söz verdi¤i halde sözünde durmamak, savafl›n uzamas›na ve daha çok insan›n ölmesine neden olmak gibi pek
çok gerekçe ile suçlayarak “cezaland›r›laca¤›na” dair sert ve hatta diplomatik nezaketi aflan aç›klamalar yapm›fllard›. ABD liderli¤indeki koalisyon güçleri Irak güçlerine karfl› kuzeyden cephe açamamalar›n›n ABD askerî güçlerine pahal›ya mal
oldu¤unu iddia ediyor ve bunu Türkiye’ye ba¤l›yorlard›. ABD Savunma Bakan›
Donald Rumsfeld dahil Amerikan yönetiminde birçok kifli, bu olaydan ötürü Türkiye’yi aç›k ve sert biçimde elefltirmifllerdi.
1 Mart Tezkeresi’nin Meclis’te reddedilmesinden sonra ABD, Türkiye ile “stratejik ifl birli¤i”nin sona erdi¤ini duyurdu. Bu arada tezkerenin reddedilmesi, bafltan
beri ABD’nin Irak müdahalesini benimsemeyen AB’nin patronlar› Almanya ve
Fransa’y› memnun etmiflti. Fakat bu durum, yeni AB politikas› olarak de¤il, Türkiye’nin ABD’nin Irak’a müdahalesi konusunda tereddütlü ve kayg›l› oluflu olarak
de¤erlendirildi. ABD’nin Irak’a müdahalesine destek verenler AB üyesi ülkelerden
‹ngiltere, Portekiz, ‹spanya ve AB’ye aday ülkelerden Polonya ve Bulgaristan’d›.
AB bir kez daha ortak d›fl politika yürütemedi¤ini, bu konuda son derece yetersiz
kald›¤›n› sergilemifl oluyordu.
Türk iç politikas›nda ise bu günlerde çok önemli bir de¤iflim yaflanmaktayd›.
Yüksek Seçim Kurulu karar› ile milletvekili seçimlerine kat›lmas› son anda engellenen ve böylece Baflbakan olamayan R.T. Erdo¤an için önce TBMM’de muhalefetin de deste¤i ile yeni bir düzenleme yap›lm›fl ve engel kald›r›lm›fl, ard›ndan da Siirt’te iptal edilen seçimlerin yenilenmesi ile R.T. Erdo¤an 9 Mart 2003’te milletvekili seçilerek TBMM’ye girmifltir. Bunun üzerine Baflbakan Abdullah Gül, R.T. Erdo¤an’›n Baflbakan olabilmesi için istifa etmifl ve yeni Hükûmet Baflbakan R.T. Erdo¤an’›n liderli¤inde kurulmufl, Abdullah Gül ise Baflbakan Yard›mc›s› ve D›fliflleri
175
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
Bakanl›¤› görevlerini üstlenmifltir. R.T. Erdo¤an’›n Baflbakan olmas›n›n ard›ndan
ilk ifllerinden birisi, ABD’nin Irak’a müdahalesi konusunda yeni bir tezkereyi Meclis’e göndermek oldu. 20 Mart 2003’te Meclis’e gönderilen ve ABD’ye hava koridorlar›n› açan yeni tezkere 332 oyluk bir ço¤unlukla kabul edildi. Ancak art›k Türkiye üzerinden cephe açmak söz konusu olamad›. ABD ve müttefikleri ayn› gün
Irak’a müdahale etti ve 9 Nisan 2003’te Irak ele geçirildi.
1 Mart Tezkeresi’nin reddedilmesi Türk-Amerikan iliflkilerinin tarihinde en alt
düzeye inmesine neden oldu. Tezkerenin reddedilmesi yaln›z ABD ile iliflkilerin
çok fazla bozulmas›na yol açmakla kalmad› ayn› zamanda neredeyse ABD ile çat›flma noktas›na gelinmesine de sebep olacakt›. ABD, Irak’› iflgal ederek hukuken
olmasa da fiilen Türkiye ile komflu olmufltu. 4 Temmuz 2003’te Irak’›n Süleymaniye kentinde bulunan Türk Özel Harekat Timi bürosunu basan 100 kadar Amerikan askeri, 11 Türk askerini müsadere etmifl, kafalar›na çuval geçirerek bilinmeyen bir yere götürmüfllerdi. Türkiye’nin Türk askerlerinin serbest b›rak›lmas›na yönelik en üst düzeyde yapt›¤› giriflimler sonuçsuz kalm›fl, olay Türkiye’de
büyük tepkilere neden olmufltu. Sorun, Amerikal›lar›n Türk askerlerini iki gün
sonra b›rakmas›yla çözümlenmiflti. ABD’nin bu olayla hem tezkere konusuna
at›fta bulundu¤u hem de bölgede tek patronun kendisi oldu¤una dair bir iflaret
vermek istedi¤i genel kabul gören bir düflüncedir. Bu mesaj ayn› zamanda sadece Türkiye’yi de¤il, ABD’ye yak›n ama itirazlar› olan tüm müttefikleri de hedef
al›yordu (Erdo¤an, 2006: 287). Fakat tezkere ile bozulan iliflkilere ra¤men her iki
taraf›n da birbirine ihtiyac› oldu¤u aç›kt›. Üstelik ABD’nin yeniden gündeme getirdi¤i “Büyük Orta Do¤u Projesi” (BOP) için Türkiye’nin çok önemli bir aktör olma potansiyeli pragmatizmi devreye sokmufltu.
ABD’nin “Orta Do¤u Ortakl›k ‹nisiyatifi”ne paralel olarak Irak’›n iflgalinin ard›ndan ABD’nin Orta Do¤u politikalar›na uluslararas› deste¤i art›rma ve sorumluluklar› uluslararas› sistemde önde gelen devletlerle paylaflma politikas› çerçevesinde
Orta Do¤u’da demokrasinin, iyi yönetimin, bilgi toplumunun, iktisadi ve toplumsal kalk›nman›n desteklenmesi iddias›yla “Büyük Orta Do¤u Projesi”ni dile getirmeye bafllad›. Bu proje daha sonra 2004’te yap›lan G-8 toplant›s›nda “Genifl Orta
Do¤u ve Kuzey Afrika Projesi” ad›n› ald›. Projenin kapsam› tam olarak belirtilmemesine ra¤men projenin yirmi iki Arap ülkesi ile birlikte Türkiye, ‹ran, Pakistan ve
Afganistan’› kapsad›¤› bilinmektedir. Proje, genifl Orta Do¤u’da “a¤›rl›¤›n, terörizmin, uluslararas› suçlar›n ve kaçak göçün” önlenmesi amac›yla bölgede iktisadi,
sosyal ve siyasi durumun iyilefltirilmesi iddias› üzerine kurulmufltur. Proje, serbest
piyasa, serbest seçimler, bas›n özgürlü¤ü ve insan haklar› örgütlerinin desteklenmesi gibi konular› da içerme iddias›ndad›r. (Hüseyin BA⁄CI ve Bayram S‹NKAYA,
Büyük Orta Do¤u Projesi ve Türkiye: AK Parti’nin Perspektifi, http://ybuankara.academia.edu/BayramSinkaya/Papers, 03.08.2012) Bu proje kapsam›nda Türkiye’nin ABD için bölgede oynayaca¤› rol dikkate al›narak Türkiye, projenin en
önemli ülkelerinden biri olarak tan›mlanm›flt›r. ‹ki ülke aras›ndaki iliflkiler bu projeyle yeniden flekillenirken, El-Kaide’nin 15-20 Kas›m 2003’te ‹stanbul’da giriflti¤i
terör sald›r›lar› iliflkilerin daha da yak›nlaflmas›na neden olmufltur.
Türkiye-ABD iliflkilerinin tezkere krizinden kurtulmas› bak›m›ndan 2004 y›l›n›n
sonlar›na do¤ru Baflbakan Erdo¤an’›n ABD’ye yapt›¤› ziyaret önemli rol oynam›flt›r. ‹ki ülke aras›nda 2006 y›l›nda k›sa ad› ile “Stratejik Vizyon Belgesi” denilen bir
belge gelifltirilmifltir. Bu belgede Türkiye ile ABD aras›ndaki iliflkilerin belirleyici
unsurlar› “güçlü dostluk ba¤lar›, ittifak, karfl›l›kl› güven ve vizyon birli¤i” olarak say›lmaktad›r. Belgede Türkiye-Amerika iliflkileri flöyle tan›mlanmaktad›r: “Bölgesel
NEO-CON (Neoconservatism), Yeni
Muhafazakarl›k
176
Türk D›fl Politikas›-II
ve küresel hedeflerimiz ba¤lam›nda ayn› de¤erler ve idealler bütününü paylafl›yoSIRA
S‹ZDEdemokrasi, özgürlük ve refah›n gelifltirilmesidir. Bu nedenle,
ruz. Bunlar
bar›fl,
Türkiye ve ABD, birlikte çaba harcamalar›n› gerekli k›lan ortak s›namalar ve f›rsatlarla karfl› karfl›yad›r. ‹stiflare ve iflbirli¤ine dönük ortak gündemimizin unsurD Ü fi Ü N E L ‹ M
lar›n› bu s›nama ve f›rsatlar flekillendirmektedir. Ortak vizyonumuzu etkin iflbirli¤i ve yap›land›r›lm›fl diyalog yoluyla müflterek çabalara dönüfltürmek hususunda
S O R U
anlaflm›fl bulunmaktay›z”
denilmektedir (Erdo¤an, 2006:288).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
1 Mart tezkeresi
en alt düzeye inen Türkiye- ABD iliflkileri, ABD’nin Irak’a müD ‹ K Ksonras›nda
AT
dahalesi sonras› bafllatt›¤› “Büyük Orta Do¤u Projesi” kapsam›nda yeniden düzelmifltir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
K S‹ OT RA U P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
4
SIRA S‹ZDE
1 Mart Tezkeresi
Türkiye- ABD iliflkilerinde neden önemlidir?
SIRA S‹ZDE
KOPENHAG
Z‹RVES‹’NDEN MÜZAKERELERE
AMAÇLARIMIZ
D Ü fiy›l›nda
Ü N E L ‹ M ABD ile Irak’a müdahalesi çerçevesinde sorunlu bir dönem yaTürkiye 2003
flarken, öte taraftan h›zla Kopenhag Kriterleri’ne uygun reform paketlerini haz›rlamaya koyulmufltur.
K S‹ OT R AU PTürkiye’nin Kopenhag Kriterleri do¤rultusunda 2003 y›l›nda haz›rlad›¤› ilk uyum paketi “4. Uyum Paketi” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu paket, Siyasi Partiler Kanunu, Bas›n Kanunu, Dernekler Kanunu, Dilekçe Kanunu olmak
D‹KKAT
üzere toplam
T E L E16
V ‹ Zayr›
Y O N yasada de¤iflikli¤i kapsamaktad›r. Bu paketin ard›ndan haz›rlanan ‘5. Uyum Paketi’nde ise Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ile Ceza MuhaSIRA S‹ZDE
kemeleri Usulü
Kanunu’nda A‹HM kararlar› do¤rultusunda yarg›laman›n yenilenebilmesi konusunda önemli de¤iflikliklere gidilmifltir. Yine bu y›l içerisinde AB için
‹NTERNET
haz›rlanan 6. ve 7. Uyum paketleri TBMM’de kabul edilmifltir. Bu paketlerde Millî
AMAÇLARIMIZ
Güvenlik Kurulunun (MGK) yap›s›na iliflkin düzenlemeler yap›lm›fl ve bu organ›n
dan›flma niteli¤i ön plana ç›kar›l›rken sivilleflmesi de sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Türkiye’nin
Kriterleri’ne uygun bu reformlar› gerçeklefltirmesi AB taK ‹ TKopenhag
A P
raf›ndan memnuniyetle karfl›lanm›fl, 2003 y›l›nda AB ile Türkiye aras›nda mali yard›m finansman zapt› imzalanm›flt›r. Bu arada 2004 y›l›nda, aralar›nda GKRY’nin de
oldu¤u 10T ülkenin
kat›l›m› gerçekleflmifltir. Türkiye ile AB aras›ndaki iyi giE L E V ‹ Z Y OAB’ye
N
den bu iliflkiler, 2003 y›l›nda HADEP’in kapat›lmas› ve yerine kurulan DEHAP hakk›nda da ayn› gerekçelerle kapatma davas›n›n aç›lmas› ile yeniden gerilmifl, AB taraf›ndan yap›lan aç›klamada bu tür uygulamalarla Kopenhag Kriterleri’nin çeliflti¤i
‹ N T E RBu
N E Tarada AB Konseyi taraf›ndan 14 Nisan 2003 tarihinde kabul ediifade edilmifltir.
len KOB-2003 belgesi yay›nlanm›fl ve bu metinde bir kez daha “2004 y›l› Aral›k
ay›nda AB Komisyonu’nun haz›rlayaca¤› rapor ›fl›¤›nda AB Konseyi’nin, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdi¤ine karar vermesi halinde, Türkiye ile tam üyelik müzakerelerinin hemen bafllat›laca¤› karar› verildi¤i” hat›rlat›lm›fl ve Türkiye’den bu konudaki beklentilerin neler oldu¤u dile getirilmifltir. (DPT
Avrupa Birli¤i ‹le ‹liflkiler Genel Müdürlü¤ü, http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg_2003.pdf).
Mali yard›mlar›n, yat›r›mlar›n, finans konular›n›n da yer ald›¤› KOB-2003 belgesinde Komisyon Türkiye’ye bir tak›m tavsiyelerde de bulunmakta ve üyelik için gerekli kriterleri saymaktad›r. Bu kriterler k›saca flöyle özetlenebilir:
• Aday ülkenin, demokrasi, hukukun üstünlü¤ü, insan haklar›, az›nl›klara
sayg› ve onlar›n korunmas›n› güvence alt›na alan kurumlar›n istikrar›n›
sa¤lam›fl olmas›.
• ‹flleyen bir piyasa ekonomisinin varl›¤› ve Birlik içindeki rekabet bask›s› ve
piyasa güçleri ile bafl edebilme kapasitesinin olmas›.
N N
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
• Siyasi, ekonomik ve parasal birli¤in amaçlar›na ba¤l›l›k da dahil, üyelik yükümlülüklerini üstlenme yetene¤inin bulunmas›.
Belgede siyasi kriterler bafll›¤› alt›nda ise Türkiye’den flunlar beklenmektedir:
• Medeni ve Siyasi Haklara ‹liflkin Uluslararas› Sözleflme ile ‹htiyari Protokolü’nün ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara ‹liflkin Uluslararas› Sözleflmenin onaylanmas›. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesinin 6 No.lu Protokolünün onaylanmas›. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi kararlar›na uymak
da dahil olmak üzere, ‹nsan Haklar›n›n ve Temel Hürriyetlerinin Korunmas›na Dair Avrupa Sözleflmesine uygun hareket edilmesi.
• Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 3’üncü maddesi ve Avrupa ‹flkenceyi
Önleme Komitesinin tavsiyeleri do¤rultusunda, kolluk kuvvetleri taraf›ndan
yap›lan iflkence ve kötü muamele ile mücadele edilmesine iliflkin tedbirlerin
uygulanmas›. Savc›lar›n soruflturmalar› zaman›nda ve etkili flekilde yapmas›n› ve mahkemelerin görevi kötüye kullanmaktan mahkum olanlara uygun cezalar vermesini temin edecek ilave tedbirlerin al›nmas›.
• Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi çerçevesinde, gözalt›na al›nan ve tutuklanan kiflilerin, gözalt›na al›nd›klar› andan itibaren bir avukatla özel olarak
görüflme ve yak›nlar›n›n haberdar edilmesi haklar›n›n uygulamada teminat alt›na al›nmas›.
• Türkiye’nin taraf oldu¤u ilgili uluslararas› sözleflmeler ve Avrupa sözleflmeleri do¤rultusunda, dil, ›rk, renk, cinsiyet, siyasi görüfl, din veya inançlar›na göre ayr›m yap›lmaks›z›n, tüm bireylerin insan haklar›ndan ve temel hürriyetlerden hukuken ve fiilen tam olarak yararlanmas›n›n teminat
alt›na al›nmas›.
• Bas›n özgürlü¤ü de dahil olmak üzere, ifade özgürlü¤ü ile ilgili reformlar›n
sürdürülmesi ve uygulanmas›. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi do¤rultusunda hukuki k›s›tlamalar›n kald›r›lmas›. fiiddet içermeyen görüfl aç›klamaktan san›k veya mahkum olanlar›n durumlar›n›n çözüme kavuflturulmas›. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’nin ilgili karar›n›n neticesinde, yeniden yarg›lanma hakk›na iliflkin hükümlerin uygulanmas›.
• Bar›flç›l toplant› yapma ve dernek kurma özgürlüklerine iliflkin reformlar›n
sürdürülmesi ve uygulanmas›. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesine uygun
olarak, sendikalar da dahil olmak üzere, özellikle ulusal ve yabanc› derneklere iliflkin yasal k›s›tlamalar›n kald›r›lmas›. Sivil toplumun gelifliminin teflvik edilmesi.
• Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi do¤rultusunda tüm bireylerin ve dinî topluluklar›n düflünce, din ve vicdan özgürlüklerini kullanmalar› ile ilgili hükümlerin uyumlaflt›r›lmas› ve uygulanmas›. AB üyesi ülkelerin uygulamalar› do¤rultusunda, bu topluluklar›n faaliyet gösterebilmeleri için gerekli
flartlar›n oluflturulmas›. Bu husus, söz konusu topluluklar›n kendilerinin,
üyelerinin ve topluluk mal varl›klar›n›n, verilen e¤itimin, din adam› atanmas› ve yetifltirilmesinin hukuken etkili biçimde korunmas›n› ve bu topluluklar›n Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 1 no.lu Protokolü do¤rultusunda mülkiyet haklar›n›n korunmas›.
• Kültürel çeflitlili¤in sa¤lanmas› ve kökenlerine bak›lmaks›z›n tüm vatandafllar›n kültürel haklar›n›n teminat alt›na al›nmas›. Mevcut tedbirlerin uygulamaya konulmas› ve eriflime engel olan tedbirlerin ortadan kald›r›lmas›
yoluyla, radyo/TV yay›nlar›na ve Türkçe d›fl›ndaki dillerle yap›lan e¤itime
etkili bir eriflimin temin edilmesi.
177
178
Türk D›fl Politikas›-II
• Ordu üzerindeki sivil denetimin AB üyesi ülke uygulamalar› ile uyumlu hale getirilmesi için, Millî Güvenlik Kurulunun iflleyiflinin bu ülkelerinkine
uyarlanmas›.
• Yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n ve etkinli¤inin güçlendirilmesi ve Avrupa ‹nsan
Haklar› Sözleflmesi do¤rultusunda insan haklar› ve temel özgürlüklere iliflkin hükümlerin tutarl› bir biçimde yorumlanmas›n›n sa¤lanmas›. Avrupa
‹nsan Haklar› Mahkemesi içtihatlar›n›n tüm adli makamlarca dikkate
al›nmas› yükümlülü¤üne yönelik tedbirlerin al›nmas›. Devlet Güvenlik
Mahkemelerinin iflleyiflinin Avrupa standartlar› ile uyumlu hâle getirilmesi. ‹stinaf mahkemelerinin kurulmas›na iliflkin haz›rl›klar›n yap›lmas›.
Hapishane flartlar›n›n AB üyesi ülkelerdeki standartlarla uyumlu hâle getirilmesine devam edilmesi.
• ‹nsan haklar› ihlallerinin önlenmesi amac›yla, özellikle iflkence ve kötü muameleyle mücadele kapsam›nda, insan haklar› ve modern araflt›rma teknikleri konular›nda kolluk kuvvetlerinin e¤itiminin güçlendirilmesi. Avrupa
‹nsan Haklar› Sözleflmesi uygulamalar› ve Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi içtihatlar› konusunda hakim ve savc›lar›n e¤itiminin güçlendirilmesi.
• Tüm vatandafllar›n ekonomik, sosyal ve kültürel imkânlar›n›n gelifltirilmesi
amac›yla ve özellikle Güneydo¤u’daki durumun iyilefltirilmesi için, bölgesel
farkl›l›klar›n azalt›lmas›na yönelik kapsaml› bir yaklafl›m›n gelifltirilmesi
çabalar›n›n art›r›lmas›. Bu kapsamda, yurt içinde yerleri de¤ifltirilmifl kiflilerin eski yerleflim yerlerine dönmelerinin desteklenmesi ve h›zland›r›lmas›.
(http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg_2003.pdf).
KOB-2003’ün sunulmas›n›n ard›ndan Türkiye de, 24 Temmuz 2003’te gözden
geçirilmifl Ulusal Program›n› (UP-2003) AB Komisyonuna sundu
(http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=196&l=1). Ayr›ca bu dönemde AB’nin aç›klad›¤› ‹lerleme Raporu (‹R-2003) ve Strateji Belgesi (SB-2003), Türkiye’nin 2004 y›l›ndaki müzakerelere giden yolda önem tafl›maktad›rlar. Bu raporlarda Türkiye’nin
Kopenhag siyasi kriterlerine uyum yönünde ilerleme sa¤lad›¤› belirtilmekte fakat
yap›lanlar yeterli bulunmamaktad›r. Bu raporlara göre Türkiye’nin özellikle üzerinde durmas› ve Avrupa standartlar›na ç›karmas› gereken konular “yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤›, dernekleflme, ifade özgürlü¤ü, sivil-ordu iliflkileri, insan haklar› ve temel
özgürlükler” olarak say›lmaktayd›. K›br›s sorunu da yine bu raporlar›n üzerinde
durdu¤u bir di¤er konuyu oluflturmaktayd›. (DPT Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler Genel
Müdürlü¤ü Türkiye’nin Avrupa Birli¤ine Kat›l›m Sürecine ‹liflkin 2003 Y›l› ‹lerleme
Raporu http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2003.pdf, 02.08.2012). ‹R-2003 ve SB-2003’de, K›br›s sorununun 2004 y›l› öncesinde çözülebilece¤ini ve bu sorunun çözülememesi hâlinde Türkiye’nin zor durumda kalabilece¤i ifadesine yer veriliyordu.
Türkiye ise bu raporlar›n Türkiye’nin samimi çabalar›n› yeterince dikkate almad›¤›n›, uygulaman›n bir süreç içinde gerçekleflebilece¤i, dahas› bu konuda sorunlar› olan çok say›daki aday ülkenin üyelik anlaflmalar›n› bile imzalad›¤›na dikkat
çekiyordu.
K›br›s’›n Yeniden Gündeme Gelmesi
2003 y›l› sonlar› itibar›yla Türkiye-AB iliflkilerini etkileyecek geliflmelerden bir di¤eri K›br›s’taki seçimlerle ilgiydi. BM Genel Sekreteri Kofi Annan, K›br›s ile ilgili taraflara sundu¤u “Annan Plan›”ndan beri K›br›s ve Türkiye’de çokça elefltiri alan ki-
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
flilerin bafl›nda R. Denktafl geliyordu. Asl›nda Türkiye’de son derece yüksek bir
sevgi ve ilgi ile bir “millî kahraman” olarak benimsenen R. Denktafl’›n son dönem
politikalar›n›n hem “K›br›s davas›na” hem de Türkiye’ye zarar verdi¤i s›kça dile getirilir olmufltu. Denktafl’›n 1974 sonras›ndaki kazan›mlar›n elden b›rak›lmamas› konusundaki çabas› uzunca süre Türkiye taraf›ndan da benimsenmiflti. Ancak son
dönemde Denktafl “çözümsüzlü¤ü çözüm” olarak ilke edinen biri olarak görülüyor, bu nedenle kendisine yönelik ciddi bir muhalefet de söz konusu oluyordu.
Adada yaflayanlar özellikle Annan Plan› ile k›sa sürede AB’nin bir parças› olmay›,
bu plan ile birlikte KKTC’ye uygulanan siyasi ve ekonomik ambargolar›n kalkaca¤›n› ve AB yard›mlar›ndan yararlanabilmeyi umuyorlard›. A. Gül ve R. Tayyip Erdo¤an da K›br›s’ta Annan Plan›’n›n bir çözüm için zemin oldu¤unu düflünüyorlard›. AK Parti Hükûmeti bak›m›ndan AB hedefi iç politik bak›mdan da son derece
büyük önem tafl›yordu. Zira AK Parti, kendi meflruiyetini ve devaml›l›¤›n› sa¤lamak ve böylece kendisine yönelik siyasi ve bürokratik muhalefeti aflabilmek bak›m›ndan AB’den destek al›yor, K›br›s konusunun bu deste¤e engel olmas›ndan da
rahats›zl›k duyuyordu. Hatta Hükûmete yak›n baz› yorumcular, Denktafl’›n AB ile
iliflkileri sabote ederek asl›nda AK Partiye karfl› oluflan cephe ad›na, bütünüyle iç
politik nedenlerle hareket etti¤ini iddia ediyorlard›. Bu durum AK Parti Hükûmeti
ve K›br›s’›n efsane lideri Denktafl aras›ndaki iliflkileri ciddi bir biçimde etkiledi.
‹flte bu politik ortamda 14 Aral›k 2003 tarihinde KKTC’de seçimler yap›ld›. AB
bu seçimleri son derece önemsemiflti. Seçimlerde Baflbakan Dervifl Ero¤lu’nun
Ulusal Birlik Partisi ve Rauf Denktafl’›n o¤lu Serdar Denktafl’›n lideri oldu¤u Demokrat Parti Annan Plan›na karfl›, muhalefetteki Cumhuriyetçi Türk Partisi (Mehmet Ali Talat) ve BDH (Mustafa Ak›nc›) ise Annan Plan›’ndan yana tav›r koymufllard›. Seçimler âdeta Annan Plan›’n›n oylanmas›na, adan›n yeniden birleflmesine
ve bu çerçevede de Türkiye’nin AB’ye üyeli¤ine yönelik bir seçime dönüflmüfltü.
Seçimlerde Annan Plan›’na tam destek veren Mehmet Ali Talat liderli¤indeki CTP,
1998’de ald›¤› 13,4 oyu neredeyse üçe katlayarak % 35.1 ile birinci parti oldu. Hükûmet partilerinden UBP % 40,4’den 32,9’a, Serdar Denktafl’›n lideri oldu¤u DP ise
% 22.6’dan % 12,9’a geriledi.
Bu seçimlerden hareketle yap›lan hesaplamalar, seçimler e¤er bu bir Annan
Plan› referandumu olsayd›, ‘evetçilerin’ % 51 ile kazanaca¤›n› gösteriyordu. Seçimler AB taraf›ndan KKTC’nin statüsü nedeni ile her ne kadar resmî olarak tan›nmasa da memnuniyetle karfl›land› ve taraflar›n tekrar sorunun çözümü için bir
araya gelmesi gerekti¤i aç›klamas› yap›ld›. GKRY’nin K›br›s’›n tamam› ad›na
AB’ye üyeli¤i 1 May›s 2004’te söz konusu olacakt›. AB için üyelik öncesinde Annan Plan› çerçevesinde K›br›s’ta bir çözüm bulunmas› son derece büyük önem
tafl›maktayd›. Türkiye de seçim sonuçlar›ndan hoflnuttu. Hatta T.C. D›fliflleri Bakanl›¤›, 15 Aral›k 2003’te KKTC’deki seçimlerle ilgili bir duyuru yay›mlayarak bu
memnuniyeti dile getirdi.
Seçim sonras›nda M.A.Talat ve S. Denktafl’›n partileri bir araya gelerek yeni hükûmeti kurdular. S. Denktafl’›n Baflbakan Yard›mc›s› ve D›fliflleri Bakan› olarak görev ald›¤› yeni hükûmet, Annan Plan›’n› görüflmeler için esas ald›¤›n› ilan etti. 2004
y›l›nda Türkiye’de yap›lan MGK toplant›s›nda K›br›s için “Annan Plan› zemininde
ancak adadaki gerçeklerin de göz önünde tutulaca¤› bir çözüm sürecinin desteklendi¤i” karar› ç›kt›. Bu Türkiye’nin K›br›s konusunda ciddi bir politika de¤iflikli¤ine iflaret ediyordu. Türkiye “çözümsüzlü¤e neden olan taraf” imaj›ndan bir an önce s›yr›lmak ve May›s 2004’e kadar K›br›s Türk Taraf›’n›n da AB’ye dahil olmas›n›
sa¤lamak için özel çaba göstermeye kararl›yd› (Erdo¤an, 2006: 297). Bu kararl›l›k
179
180
Türk D›fl Politikas›-II
Erdo¤an’›n ABD’ye yapt›¤› ziyarette de devam etti. Bu ziyarette en önemli gündem
maddelerinden birisi K›br›s’t› ve bu konuda ABD Baflkan› Bush da K›br›s sorununun çözümü yönünde Türkiye’nin çabalar›n› destekledi¤ini ifade ediyordu.
Referanduma giden süreçte K›br›s’ta yap›lan görüflmeler t›kan›nca, “garantör ülkeler” Türkiye, Yunanistan ve ‹ngiltere devreye girerek t›kan›kl›klar› aflmak için,
1974’ten beri hiç olmad›¤› kadar birlikte ve yo¤un gayret sarf ettiler. Bu çerçevede
10 Mart 2003’te Lahey’de yap›lan “maraton” görüflmelerde bir sonuç elde edilemedi ve bas›na aç›klama yapan BM Genel Sekreteri Annan, “Art›k yolun sonuna geldik, ne yaz›k ki görüflmelerin baflar›yla noktaland›¤›n› söyleyemeyece¤im” dedi.
Denktafl da Annan Plan›’n›n art›k ortadan kalkt›¤›n› söyledi. Ancak K›br›s’l› taraflar
çok hevesli olmasalar da sürecin di¤er paydafllar› çabalar›na devam ettiler. 2 Nisan
2003’te Denktafl Rum muhataplar›na yönelik bir öneri getirdi ama bu Rum taraf›nca reddedildi. Ard›ndan 24 Ocak 2004’te Davos’ta BM Genel Sekreteri’yle görüflen
Baflbakan R.T. Erdo¤an, Annan’a görüflmeleri tekrar bafllatmas› ça¤r›s›nda bulundu. K›br›s Rum Yönetimi Baflkan› T.Papadopoulos ve Yunanistan da görüflmelerin
yeniden bafllamas›na destek verdi. 10 fiubat 2004’te Genel Sekreter görüflmeleri
bafllatmak üzere taraflar› New York’a davet etti. Genel Sekreter taraflara gönderdi¤i mektubunda görüflmelerin yeniden bafllayaca¤› prosedürü aç›klad›. Üzerinde
mutab›k kal›nmayan konular›n kendisi taraf›ndan doldurulaca¤›n› ve nihai flekliyle anlaflman›n 21 Nisan’da her iki tarafta da ayr› referanduma sunulaca¤›n› belirtti.
Görüflmeler 19 fiubat’ta Lefkofla ara bölgedeki Lefkofla Uluslararas› Havaalan›’nda
BM Genel Sekreteri Kofi Annan’›n Özel Temsilcisi Alvaro de Soto gözetiminde, 1
May›s’tan önce kapsaml› bir çözüme ulafl›lmas› niyetiyle bafllad›. 17 Mart’ta R.
Denktafl K›br›s müzakere sürecinde temel kriterler üzerinde hiçbir ilerleme sa¤lanmamas› nedeniyle görüflmelerin ikinci safhas›n› oluflturacak, 24 Mart’taki dört tarafl› (Türkiye, Yunanistan, K›br›s Türk ve K›br›s Rum taraf›) ‹sviçre (Burgenstock)
görüflmelerine kat›lmayaca¤›n› fakat KKTC Baflbakan› M.A. Talat ve Baflbakan Yard›mc›s› ve D›fliflleri Bakan› Serdar Denktafl’›n KKTC hükûmetini temsilen ‹sviçre’de
bulunaca¤›n› aç›klar. Rum lider T. Papadopulos da görüflmelerde bir ilerleme kaydedilmedi¤ini aç›klasa da AB’den gelecek tepkileri dikkate alarak, ‹sviçre’ye gidece¤ini aç›klar. Bu süreçte belki de en önemli görüflmeler ‹sviçre’de yap›lan Burgenstock Görüflmeleri olmufltur. Bu görüflmelere Türkiye D›fliflleri Bakan› Abdullah Gül ve Yunanistan D›fliflleri Bakan› Petros Molyviatis de kat›lm›fl, teknik düzeyde ve gayriresmî yürütülen görüflmeler 27 Mart’ta BM Genel Sekreteri’nin, 28
Mart’ta Yunanistan Baflbakan› Kostas Karamanlis’in ve 29 Mart’ta da Türkiye Baflbakan› R.T. Erdo¤an’›n Burgenstock’a gelmesi ile son fleklini alm›flt›r. Mart 2004’te
Genel Sekreter 220 sayfal›k esas plan ve 9000 sayfal›k ekinden oluflan Kapsaml›
Çerçeve Anlaflmas›’n›n dördüncü versiyonunu sunar ve taraflar›n plan üzerindeki
son görüfllerini sormufltur. Hem Rum hem de Türk taraf›n›n itirazlar› devam etmifl,
Burgenstock’daki yogun görüflmeler sonucunda, iki taraf ile Türkiye ve Yunanistan Baflbakanlar› nihai kapsaml› bir anlaflma metni üzerinde mutab›k kalamad›klar›ndan plandaki boflluklar›n Genel Sekreter taraf›ndan doldurulmas›na karar verilmifltir. Boflluklar›n doldurulmas›n›n ard›ndan, 31 Mart’ta BM Genel Sekreteri Kofi
Annan, kapan›fl töreninde plan›n›n son fleklini taraflara sunmufl ve 24 Nisan’da her
iki taraf›n da ayr› ayr› referandum yapaca¤› duyurulmufltur. (At›l›m Üniversitesi
K›br›s Araflt›rmalar› Merkezi: http://crc.atilim.edu.tr/sorun/57-kbrs-tarihi-)
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
Annan Plan› ‹çin K›br›s’ta Referandum: 24 Nisan 2004
KKTC’de 14 Aral›k 2003’te yap›lan ve Annan Plan›’n› destekleyenlerin galibiyeti ile
sonuçlanan seçimlerden sonra, Annan Plan› için referandum süreci bafllad›. Oldukça yo¤un bir propaganda dönemine sahne olan süreçte, AK Parti yönetiminin de
plan›n kabulü yönünde tav›r belirledi¤i aç›k bir biçimde ifade edildi. KKTC’de plana “hay›r” diyen taraf›n öncüsü R. Denktafl olurken, “evet” diyenler ise M.A. Talat
etraf›nda birlefltiler.
Annan Plan› referandumunda kuflkusuz en önemli husus, K›br›s’›n AB üyeli¤i
konusuydu. Zira çözüm, K›br›s’›n bir bütün olarak AB’ye al›nmas› hâlinde gerçekleflebilecekti. Oysa bu konuda Rum taraf› AB’den garanti alm›fl ve 24 Nisan 2004’te
yap›lacak referandum sonucundan ba¤›ms›z bir biçimde 1 May›s 2004’te AB’ye üye
olaca¤› kesinleflmiflti. Bu durum do¤al olarak Rumlar›n çözüm yönünde oy kullanmas› ihtiyac›n› ortadan kald›rm›fl, hatta Rumlar için AB üyesi olacak bir GKRY’nin
Türkiye üzerindeki bask›s›n› daha rahat uygulayabilece¤i ve böylece de K›br›s konusunda Rumlar›n istedi¤i flekilde bir çözümün gerçekleflebilece¤i umudunu do¤urmufltu. ‹lginç bir biçimde KKTC’nin kurucusu R. Denktafl ve GKRY lideri Tasos
Papadopulos da Annan Plan›’n›n reddi için ça¤r›da bulunmufllard›r.
Bu tart›flmalar aras›nda GKRY’nin AB üyeli¤inin gerçekleflece¤i 1 May›s’a sadece bir hafta kala 24 Nisan 2004’te yap›lan referanduma K›br›s Rum halk›n›n %88’i
kat›ld›. K›br›s Rum kesiminin %24.17’si plana “evet” derken %75.83’ü plan› reddetti. K›br›s Türk halk›n›n ise %87’si oylamaya kat›ld›. K›br›s Türk halk›n›n % 64.90
plan› kabul ederken % 35.09’u reddetti. Referandumda Rum kesiminin tutumu AB
taraf›ndan elefltirilse ve hatta Rumlar›n kendilerini aldatt›¤›na dair aç›klamalar yap›lsa da AB, Rum kesimine somut yapt›r›mlarda bulunmad›, üyelik sürecini durduramad›. Güney K›br›s Rum Yönetimi, bütün K›br›s’› temsilen K›br›s Cumhuriyeti
ad›na 1 May›s 2004’te AB’ye üye oldu.
K›br›s’ta yap›lan referandum adaya bir çözüm getirmemifl olsa da referandumda K›br›s Türklerinin “evet” oyu kullanmas› ve Türkiye’nin de buna destek olmas›
Türkiye üzerindeki “çözümden yana de¤il” imaj›n›n kalkmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu durum ise Türkiye AB iliflkilerine olumlu bir biçimde yans›m›flt›r.
Referandum Sonras›nda BM ve AB’nin Tavr›
BM Genel Sekreteri Kofi Annan, 28 May›s 2004’te (S/2004/437) Güvenlik Konseyi’ne sundu¤u K›br›s raporunda, K›br›sl› Rumlar›n ‘Plan›’ de¤il de herhangi bir çözümü ve anlaflmay› reddetti¤ini vurgulam›fl, referandum sonuçlar›n›n K›br›sl› Türklere bask› ve izolasyon uygulamak için tüm nedenleri ortadan kald›rd›¤›n› söylemifl ve BM Güvenlik Konseyi üyelerinin dikkatlerini K›br›sl› Türklere çevirerek ikili iliflkiler kurmalar›n› ve ekonomik izolasyona son vermeleri ça¤r›s›nda bulunmufltu. Ancak Genel Sekreter’in bu raporu, Rum-Yunan ikilisinin bask›lar› sonucu Güvenlik Konseyi taraf›ndan onaylanmad›. Benzer biçimde referandumdan hemen
sonra, AB de K›br›sl› Türklerin kapsaml› BM plan›na vermifl olduklar› deste¤e karfl›l›k vermek amac›yla, K›br›sl› Türkler üzerinde uygulanan izolasyonu sona erdirme kararl›l›¤›n› ve KKTC’nin ekonomik kalk›nmas›na destek vererek K›br›s’›n birleflmesine yard›mc› olma iste¤ini dile getirmifltir. Bu çerçevede, 26 Nisan 2004 tarihinde, AB D›fliflleri Bakanlar› Konseyi KKTC’ye yönelik izolasyonlar›n kald›r›lmas›na iliflkin bir karar ald›. AB Konsey karar›n›n ard›ndan, AB Komisyonu, ticari ve
mali uygulamalardan oluflan ve AB ülkeleri ile Kuzey K›br›s aras›nda do¤rudan ticareti öngören bir yard›m paketi haz›rlad›. Bu çerçevede, Komisyon 7 Temmuz
181
182
Türk D›fl Politikas›-II
2004’te, Mali Yard›m Tüzü¤ü ve Do¤rudan Ticaret Tüzü¤ü tasar›lar›n› haz›rlayarak
Konsey’e sundu. Sunulduklar› tarihten itibaren Rum taraf› söz konusu tüzük tasar›lar›n›n anlamlar›n› yitirecek flekilde içeriklerinin de¤ifltirilmesi yönünde çaba harcad›. ‹ki tüzü¤ün birbirinden ayr›lmas› ve K›br›sl› Türkler üzerinde uygulanan izolasyonun kald›r›lmas›nda önemli bir ad›m olacak olan Do¤rudan Ticaret Tüzü¤ü’nün onaylanmamas› için u¤raflt›. Nitekim K›br›s Türk taraf› ve Türkiye’nin karfl› ç›kmas›na ra¤men, GKRY’nin engellemeleri sonucunda baflta bir paket olarak
sunulan Tüzükler birbirinden ayr›ld›, Mali Yard›m Tüzü¤ü iki y›la yak›n bir gecikmeden sonra fiubat 2006’da yürürlü¤e girebildi. Do¤rudan Ticaret Tüzü¤ü ise ask›ya al›nd› ve halen bekletilmektedir. (At›l›m Üniversitesi K›br›s Araflt›rmalar› Merkezi: http://crc.atilim.edu.tr/sorun/57-kbrs-tarihi-)
Türkiye-AB ‹liflkileri: 2004-2006
2004 y›l› Türkiye-AB iliflkilerinde son derece önemli bir y›ld›. Çünkü AB bu y›l›n
sonlar›na do¤ru “2004 y›l› ‹lerleme Raporu”nu yay›mlayacak ve sonuç olumlu olursa, Türkiye ile “beklenilmeksizin” üyelik müzakerelerine bafllanacakt›. Türkiye bu
rapordan olumlu bir sonuç alabilmek için 2004 y›l›nda demokratikleflme ve insan
haklar› konular›nda “uyum paketleri” haz›rlam›fl, 7 May›s 2004’te 1982 Anayasas›’nda çok önemli de¤ifliklikler yapan bir Anayasa Reform Paketini TBMM’ye sunmufl, bu de¤ifliklikler de Meclis’te kabul edilmifltir. Bu reform hareketi Avrupa
Konseyi’nin de dikkatini çekmifl ve Konsey 1996’dan beri devam eden Türkiye
üzerindeki denetim sürecini Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi’nin 22 Haziran 2004’teki toplant›s›nda sona erdirdi¤ini duyurmufltur. Bu geliflme do¤al olarak AB Komisyonu’nun haz›rlayaca¤› rapora da olumlu yans›m›flt›r. (Erdo¤an,
2006:298).
6 Ekim’de Avrupa Komisyonu “2004 Türkiye ‹lerleme Raporu” ve “Tavsiye
Metni”ni yay›mlad›. Bu belgelerde Komisyon Türkiye’nin siyasi kriterleri gerekli
ölçüde yerine getirdi¤ini aç›klad› ve AB’ye kat›l›m müzakerelerinin bafllat›lmas›
tavsiyesinde bulundu. Bu rapor, Türkiye’nin çabalar›n›n sonuç verdi¤ini anlam›na geliyordu. Komisyonun “Genel olarak, Türkiye, geçti¤imiz 12 ay içinde, Kopenhag siyasi kriterlerine uyum yönünde önemli bir ilerleme teflkil eden etkileyici
bir yasama performans› sergilemifltir” ifadelerini kulland›¤› bu raporun aç›klanmas› sonras›nda da müzakerelere hangi tarihte bafllanaca¤›na iliflkin yo¤un bir süreç yafland›. Zira 2002 AB Zirvesi bildirisinde “Birlik, Aral›k 2004’te yap›lacak Zirvede, Komisyonun raporu ve tavsiyesi temelinde, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdi¤ine karar verilmesi durumunda, AB’nin gecikmeksizin kat›l›m müzakerelerini bafllataca¤› taahhüdünü teyit eder” ifadesine yer verilmiflti.
Türkiye için bu “derhal” anlam›na geliyordu, ancak baz› AB üyesi ülkeler buradaki “gecikmeksizin” ifadesini kendilerine göre yorumlamay› tercih edeceklerinin
sinyallerini vermifllerdi.
Uzun müzakere ve tart›flmalar›n ard›ndan 17 Aral›k 2004 tarihinde Brüksel’de
toplanan AB Konseyi Türkiye ile müzakerelere 3 Ekim 2005’te bafllanmas› karar›n›
ald›. Ancak bu tarih, Yunanistan, Fransa ve Avusturya’n›n deste¤ini alan Rum Yönetimi’nin talebi üzerine, “Gümrük Birli¤i’nin K›br›s Rum Yönetimi dahil 10 yeni
üyeye geniflletilmesini öngören Ankara Anlaflmas›’n›n ek protokolünün imzalanmas› (parafe edilmesi)” flart›na ba¤land›. Türkiye “zirve bitmeden protokolü parafe etme” flart›n› reddetti. Türkiye’nin bu flart› reddetmesi üzerine zirve kilitlendi.
Uzun süren müzakerelerden sonra Baflbakan R.T. Erdo¤an’›n “zirveyi terk” resti
üzerine tekrar görüflmelere baflland›. Türkiye, protokolü Brüksel’de parafe etme-
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
yece¤ini, ancak 3 Ekim 2005’te “müzakereler bafllamadan” önce imzalayaca¤›n› teyit etti. Türkiye’nin bu tavr›, Zirve Sonuç Bildirgesi’nde, “Türk hükümeti, Ankara
Anlaflmas›’n›n uyarlanmas›na iliflkin Protokol’ü kat›l›m müzakerelerinin fiilen
bafllamas›ndan önce ve AB üyeli¤inin mevcut durumu çerçevesinde gerekli olan
uyarlamalar›n üzerinde anlaflmaya var›lmas› ve tamamlanmas› ertesinde imzalamaya haz›rd›r” fleklinde yer ald› ve Konsey’in bu karardan memnuniyet duydu¤u belirtildi. (http://www.belgenet.com/arsiv/ab/brukselzirve_122004-01.html)
AB Konseyi’nin Aral›k 2004 Zirve Sonuç Bildirisinin 17-23 üncü paragraflar› aras›nda bulunan 7 paragraf Türkiye konusuna ayr›ld›. Bu paragraflarda flu hususlara
yer verildi:
Türkiye
17. Avrupa Konseyi, Türkiye’ye iliflkin olarak, Helsinki’de “Türkiye, di¤er aday ülkelere uygulananlar ile ayn› kriterler temelinde Birli¤e kat›lmaya yönelmifl bir aday ülkedir” ve bunu takiben e¤er Aral›k 2004 tarihli toplant›s›nda Avrupa Konseyi, “Komisyon raporu ve tavsiyesi üzerine Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini karfl›lad›¤›na karar verirse, Avrupa Birli¤i, Türkiye ile kat›l›m müzakerelerini gecikmeksizin bafllatacakt›r.” fleklinde al›nan önceki sonuçlar› hat›rlatmaktad›r.
18. Avrupa Konseyi, Türkiye’nin genifl kapsaml› reform sürecinde göstermifl oldu¤u
kararl› ilerlemeyi memnuniyetle karfl›lamakta ve Türkiye’nin bu reform sürecini devam ettirece¤ine dair inanc›n› ifade etmektedir. Ayr›ca, Türkiye’den, Komisyon taraf›ndan belirlenmifl olan alt› ayr› mevzuat bafll›¤›n›n yürürlü¤e koyulmas›na yönelik
çabalar›n› etkin bir flekilde sürdürmesini beklemektedir. Siyasi reform süreci, bu sürecin geri dönülmezli¤inin temin edilmesi ve tam, etkili ve kapsaml› uygulaman›n
sa¤lanmas› için, özellikle temel özgürlükler ve insan haklar›na sayg› gösterilmesi
kapsam›nda, Komisyon taraf›ndan yak›n bir flekilde izlenmeye devam edilecektir.
Komisyon, bu ba¤lamda, iflkence ve kötü muameleye s›f›r-hoflgörü politikas› da dahil
olmak üzere, 2004 y›l› raporunda alt› çizilen hususlar ve tavsiyeler temelinde, Konsey taraf›ndan düzenli rapor vermeye davet edilmifltir. Avrupa Birli¤i, siyasi reform
sürecine iliflkin kaydedilen aflamay›, Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi’nde belirlenmifl olan
öncelikler temelinde yak›ndan izlemeye devam edecektir.
19. Avrupa Konseyi, Türkiye’nin, yeni AB üyesi ülkelerin kat›l›m›n› dikkate alarak,
Ankara Anlaflmas›’n›n uyarlanmas›na dair protokolü imzalamak yönündeki karar›n› memnuniyetle karfl›lamaktad›r. Bunun ›fl›¤›nda, Türkiye’nin, “Türk hükümeti,
Ankara Anlaflmas›’n›n uyarlanmas›na iliflkin Protokol’ü kat›l›m müzakerelerinin
fiilen bafllamas›ndan önce ve AB üyeli¤inin mevcut durumu çerçevesinde gerekli
olan uyarlamalar›n üzerinde anlaflmaya var›lmas› ve tamamlanmas› ertesinde imzalamaya haz›rd›r” yönündeki deklarasyonunu memnuniyetle karfl›lamaktad›r.
20. Avrupa Konseyi, iyi komfluluk iliflkileri kurulmas›na yönelik aç›k taahhütler verilmesi gere¤inin alt›n› çizerek, Türkiye’nin komflular›yla iliflkilerini gelifltirmesini ve
bekleyen s›n›r uyuflmazl›klar›n›n Birleflmifl Milletler fiart›’n›n uyuflmazl›klar›n bar›flç› çözümü ilkesine uygun bir flekilde çözüme kavuflturulmas› için ilgili Üye Ülke ile
iflbirli¤ine devam etmeye haz›r olmas›n› memnuniyetle karfl›lamaktad›r. Konuya
iliflkin olarak, baflta Helsinki’de al›nm›fl olanlar olmak üzere, önceki sonuç bildirgeleri uyar›nca, Avrupa Konseyi, bekleyen uyuflmazl›klara iliflkin durumu gözden geçirmifltir ve buna iliflkin istikflafi (aç›klay›c›) temaslar› memnuniyetle karfl›lamaktad›r. Bu ba¤lamda, kat›l›m sürecini sekteye u¤ratabilecek nitelikteki çözümlenmemifl
uyuflmazl›klar›n, gerekti¤i takdirde, sonuçland›r›lmak için Uluslararas› Adalet Divan›’na götürülebilece¤i yönündeki görüflünü teyit etmektedir. Avrupa Konseyi, kay-
183
184
Türk D›fl Politikas›-II
•
•
•
•
dedilen ilerlemeler konusunda bilgilendirilecek ve konuyu, uygun görüldü¤ü taktirde, gözden geçirecektir.
21. Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu taraf›ndan 15 Aral›k 2004 tarihinde kabul edilen karar› not etmektedir.
22. Avrupa Konseyi, Komisyon taraf›ndan belirlenmifl olan alt› mevzuat bafll›¤›n›n
kabul edilmesini memnuniyetle karfl›lamaktad›r. Yukar›da belirtilenler ve Komisyon’un raporu ve tavsiyesi ›fl›¤›nda, söz konusu mevzuat›n yürürlü¤e girmesi kayd›yla, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini, müzakerelerin bafllat›lmas› sa¤layacak
ölçüde tatmin edici bir flekilde karfl›lad›¤›na karar vermektedir. Bu ba¤lamda, Komisyon, 23. paragraf temelinde Konsey’e Türkiye ile yürütülecek müzakerelerin çerçevesine iliflkin bir öneri sunmaya davet edilmektedir. Konsey’den, müzakerelerin 3
Ekim 2005 tarihinde aç›lmas›na yönelik olarak söz konusu çerçeve üzerinde uzlafl›
sa¤lamas› talep edilmektedir.
Müzakerelerin Çerçevesi
23. Avrupa Konseyi, aday ülkelerin her biriyle yürütülecek kat›l›m müzakerelerinin
bir müzakere çerçevesine dayanmas› üzerinde uzlaflmaya varm›flt›r. Komisyon’un
önerisine dayanarak Konsey taraf›ndan oluflturulacak her çerçeve, 5. geniflleme sürecindeki tecrübeleri ve geliflmekte olan müktesebat› göz önünde bulundurarak, her
aday ülkenin kendine has flartlar›na, özel durumuna ve niteliklerine göre afla¤›da
s›ralanan unsurlar› ele alacakt›r:
Daha önceki müzakerelerde oldu¤u gibi, müzakerelerin esas›, üye ülkelerin bir tarafta aday ülkenin di¤er tarafta yer ald›¤›, kararlar›n oybirli¤ine dayand›¤› Hükümetler aras› Konferansta belirlenecek ve her biri ayr› bir politika alan›n› kapsayan
müzakere bafll›klar›na ayr›lacakt›r. Komisyon tavsiyesi üzerine oybirli¤i ile hareket
eden Konsey, müzakere bafll›¤›n›n geçici olarak kapat›lmas› ve uygun oldu¤unda
her bafll›¤›n aç›lmas› için gerekli k›yas koflullar›n› belirleyecektir; ilgili müktesebat
bafll›¤›na ba¤l› olarak bu koflullar, mevzuat uyumu ve müktesebat›n yeterli derecede
uygulanmas›n›n yan› s›ra Avrupa Birli¤i ile sözleflmeye ba¤l› iliflkilerden do¤an yükümlülüklere dayanacakt›r.
Uzun geçifl dönemleri, istisnalar, özel düzenlemeler ya da kal›c› koruma önlemleri;
örne¤in koruma önlemlerinin temelini oluflturacak daimi olarak kullan›labilecek
maddeler, göz önünde bulundurulabilecektir. Komisyon, uygun gördü¤ü hallerde
bunlar›, kiflilerin serbest dolafl›m›, yap›sal politikalar ya da tar›m gibi alanlarda müzakere çerçevesi önerilerine koyacakt›r. Ayr›ca, kiflilerin serbest dolafl›m›n› nihai olarak tesis edeni karar alma mekanizmas›, üye ülkelere azami rol vermelidir. Geçifl düzenlemeleri ya da koruma önlemleri rekabete ve Tek Pazar›n iflleyifline etkilerine göre gözden geçirilmelidir.
Aday ülkenin Birli¤e kat›l›m›n›n mali yönleri, uygulanan Mali Çerçeve kapsam›nda
ele al›nmal›d›r. Bundan ötürü, müzakerelere henüz bafllamam›fl ve Birli¤e kat›l›m›
mali reform gerektirecek kadar büyük mali sonuçlar yaratacak olan adaylar ile müzakereler, olas› önemli mali reformlarla birlikte ancak 2014 y›l›ndan sonraki dönemi kapsayan Mali Çerçeve’nin oluflturulmas›ndan sonra tamamlanabilecektir.
Müzakerelerin ortak hedefi Birli¤e üyeliktir.
Sonuçlar› önceden garanti edilemeyen bu müzakereler aç›k uçludur.
Tüm Kopenhag kriterleri dikkate al›nd›¤›nda, aday ülkenin üyeli¤in tüm gereklerini
tam olarak üstlenecek durumda olmamas› halinde, aday ülkenin Avrupa yap›lar›na
en s›k› ba¤larla ba¤lanmas› temin edilmelidir.
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
• Özgürlük, demokrasi, insan haklar›na ve temel özgürlüklere sayg› ve hukukun üstünlü¤ü gibi Birli¤in üzerine kuruldu¤u de¤erlerin bir aday ülkede ciddi ve sürekli
ihlal edilmesi durumunda, Komisyon kendi giriflimi ya da üye ülkelerin üçte birinin
talebiyle müzakerelerin ask›ya al›n›p al›nmamas›n› tavsiye edebilir ve müzakerelerin yeniden bafllayabilmesi için gerekli koflullar› önerebilir. Konsey, aday ülkeye söz
hakk› verdikten sonra, müzakerelerin ask›ya al›nmas› ve yeniden bafllat›lmas› koflullar›na iliflkin Komisyon önerisi ile ilgili karar›n› nitelikli ço¤unlukla alacakt›r. Üye
ülkeler, Hükümetler aras› Konferansta (HAK), oybirli¤i ile karar alma gereklili¤ine
halel getirmeksizin, Konsey karar›na göre hareket edeceklerdir. Avrupa Parlamentosu bu konuda bilgilendirilecektir.
• Kat›l›m müzakerelerine paralel olarak Birlik her aday ülkeyle kapsaml› bir siyasi ve
kültürel diyaloga girecektir. Bu kapsaml› diyalog, kiflileri bir araya getirerek karfl›l›kl› anlay›fl› iyilefltirmek amac›yla sivil toplumu da kapsayacakt›r
(http://www.abgs.gov.tr/?p=300&l=1)
16-17 Aral›k 2004’te Brüksel Zirvesi’nde Türkiye ile ilgili ç›kan karar yani “AB’nin
Türkiye ile tam üyelik görüflmelerine 3 Ekim 2005’te bafllanaca¤›” karar› hem AB’de
hem de Türkiye’de “tarihî” olarak nitelendirildi. AB Dönem Baflkan› Hollanda’n›n
Baflbakan› Jan Peter Balkenende, “Bugün tarih yazd›k, 21. yüzy›l Avrupas› için tarihî bir karar ald›k, Avrupa’n›n gelece¤ine imza att›k. Türkiye, AB’nin uzatt›¤› eli
tuttu. Müzakerelerin 3 Ekim 2005’te bafllamas› karar› sürdürülebilir olup tam üyeli¤i hedefleyecek, ama sonuç önceden garanti edilemez. Tam kat›l›m, uzun bir süreç. Bu karar baflar›d›r. Oy birli¤inden çok mutluyum” diye konufltu. Avrupa Komisyonu Baflkan› Jose Manuel Barroso, “AB, kap›lar›n› Türkiye’ye açt›. Bugün Türkiye halk›, Avrupal› geleceklerini kucaklayacak. Türk halk›na mesaj›m flu: Sürecin
sonuna gelmedik, henüz bafl›nday›z. Bugün, Türkiye AB’nin infla edildi¤i temel
de¤erlere ba¤l›l›¤› teyit etti. Bugün, Avrupa ve Türkiye tarihine önemli bir gün olarak yaz›ld›” dedi. AB Yüksek Temsilcisi Javier Solana da “Türk halk› mutlu olmal›d›r. Yol çok uzun ama iyi bitmesini amaçl›yoruz” fleklinde konufltu. AB’de karar,
AB’nin kap›lar›n› Türkiye’ye açt›¤› biçiminde yorumlanm›flt›. Türkiye taraf›nda ise
Baflbakan Erdo¤an da “Beklediklerimizin yüzde yüzünü alamad›k ama baflard›k.
Bu tarihî ad›m ülkemize ve AB’li dostlar›m›za hay›rl› olsun” aç›klamas›n› yapt›.
Zirveden ç›kan karar her ne kadar AB ve Türkiye taraf›ndan olumlu karfl›lansa da
yine de Türkiye tam istedi¤ini elde edemedi¤i için buruk bir sevinç yaratm›flt›. Bunun nedeni ise K›br›s Rum Yönetimi’nin talebi üzerine, “Gümrük Birli¤i’nin K›br›s
Rum Yönetimi dahil 10 yeni üyeye geniflletilmesini öngören Ankara Anlaflmas›’n›n
ek protokolünün imzalanmas› (parafe edilmesi)” flart›n› öne sürmesiydi. Türkiye,
protokolü Brüksel’de parafe etmeyece¤ini, ancak 3 Ekim 2005’te “müzakereler
bafllamadan” önce imzalayaca¤›n› teyit etti. Türkiye’nin bu karar› almas›n›n nedeni Ankara Antlaflmas›’n›n bu biçimiyle imzalanmas› K›br›s Rum Yönetimi’nin tan›nmas› anlam›na gelece¤i içindi. Türkiye K›br›s Rum Yönetimi’ni tan›mak istemiyordu. Sonuçta zirvede “Türkiye’nin Ankara Protokolü’nü imzalama flart›na iliflkin karar›” memnuniyetle karfl›land›. Ankara Protokolü’ne iliflkin bu karara ra¤men de
Zirve sonuçlar› üzerine Türkiye’deki buruk sevinç ortadan kalkmad›. Çünkü AB
her ne kadar Zirve ile tam üyelik görüflmelerinin yolunu aç›yorsa da Türkiye’nin
üye olabilmesini bir çok flarta ba¤l›yor, bu karar›n Türkiye’nin tam üyeli¤i anlam›na gelmedi¤ini bildiriyordu (http://www.belgenet.com/arsiv/ab/brukselzirve_122004-01.html)
185
186
Türk D›fl Politikas›-II
Foto¤raf 6.3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Bu süreçte belki de en önemli ve sembolik
geliflmelerden birisi Avrupa Parlamentosu’nda
yafland›. 17 Aral›k zirvesinden iki gün önce
AB Parlamentosu Türkiye ile üyelik müzakerelerine bafllanmas› yönünde bir tavsiye karar› ald›. Bu tavsiye karar›, Parlamento’da 262’ye
karfl› 402 oyla kabul edildi. Türkiye lehine oy
veren AB Parlamenterlerinin farkl› dillerden
haz›rlad›klar› ve üzerinde Türk bayra¤› ile AB
bayraklar›n›n yer ald›¤› “EVET” ilanlar›, ABTürkiye iliflkilerinin en renkli sahnelerinden birisini oluflturuyordu. Bu karar, AB Zirve Bildirisi’nin 21. maddesine de girerek, Türkiye’nin posizyonunu güçlendirmifltir.
Türkiye-AB iliflkilerinde
SIRA S‹ZDE 2004-2006 y›llar› aras›nda hangi kararlar al›nm›flt›r?
TÜRK‹YE’N‹N AB’YE KATILIM MÜZAKERELER‹
D Ü fi ÜDevlet
N E L ‹ M ve Hükûmet Baflkanlar›n›n 16-17 Aral›k 2004 tarihli Zirve’de
Avrupa Birli¤i
ald›¤› karar do¤rultusunda 3 Ekim 2005 tarihinde Lüksemburg’ta yap›lan Hükûmetler aras› SKonferans
(HAK) ile Türkiye resmen AB’ye kat›l›m müzakerelerine
O R U
bafllam›flt›r. Böylece, Türkiye ile AB aras›ndaki iniflli-ç›k›fll› iliflki, çok önemli bir
dönüm noktas›n› aflarak yepyeni bir sürece girmifltir
D‹KKAT
3 Ekim 2005 tarihli Hükûmetler aras› Konferansta Türkiye ile üyelik müzakerelerinin hangi usul ve esaslar çerçevesinde yürütülece¤ini düzenleyen “Müzakere
SIRA S‹ZDE
Çerçeve Belgesi”
de kabul edilmifltir. Söz konusu belge incelendi¤inde, müzakerelerin 3 temel unsur üzerinden yürütülece¤i görülmektedir.
1. Kopenhag siyasi kriterlerinin istisnas›z olarak uygulanmas›, siyasi reformlaAMAÇLARIMIZ
r›n derinlefltirilmesi ve içsellefltirilmesi,
2. AB Müktesebat›n›n üstlenilmesi ve uygulanmas›,
3. Sivil Ktoplum
‹ T A Pdiyalogunun güçlendirilmesi ve bu çerçevede hem AB ülkelerinin kamuoylar›na hem de Türkiye kamuoyuna yönelik olarak bir iletiflim
stratejisinin yürütülmesi.
Türkiye’nin
AB ile müzakereleri yürütme görevi önce 4 Temmuz 2000’de kuruTELEV‹ZYON
lan Baflbakanl›k Avrupa Birli¤i Genel Sekreterli¤i’ne (ABGS), ard›ndan da 2011’de
kurulan Avrupa Bakanl›¤›’na verildi. Kat›l›m Müzakereleri, Türkiye’nin AB Müktesebat›n› ne kadar sürede kendi iç hukukuna aktar›p yürürlü¤e koyaca¤›n›n ve et‹ N T E Ruygulayaca¤›n›n
NET
kili bir flekilde
belirlendi¤i süreçtir. AB Müktesebat›, AB Hukuk
sistemine verilen add›r. AB Müktesabat› denilen mevzuat, yaklafl›k 120 bin sayfadan oluflmaktad›r. AB’yi kuran ve daha sonra de¤iflikli¤e u¤rayan antlaflmalar›,
aday ülkelerin AB’ye kat›l›rken imzalad›klar› kat›l›m antlaflmalar›n›, Konsey, Komisyon, Avrupa Topluluklar› Adalet Divan› gibi topluluk organlar›n›n ç›kard›klar›
tüm mevzuat› ifade etmektedir. Söz konusu müktesebat, Kat›l›m Müzakereleri Fas›llar› çerçevesinde 35 bafll›k alt›nda s›n›fland›r›lm›flt›r.
AB Müktesebat› fas›l bafll›klar› flunlard›r:
1. Mallar›n Serbest Dolafl›m›
2. ‹flçilerin Serbest Dolafl›m›
3. ‹fl Kurma ve Hizmet Sunma Serbestisi
4. Sermayenin Serbest Dolafl›m›
5. Kamu Al›mlar›
6. fiirketler Hukuku
7. Fikri Mülkiyet Hukuku
N N
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
8. Rekabet Politikas›
9. Mali Hizmetler
10. Bilgi Toplumu ve Medya
11. Tar›m ve K›rsal Kalk›nma
12. G›da Güvenli¤i, Veterinerlik ve Bitki Sa¤l›¤›
13. Bal›kç›l›k
14. Tafl›mac›l›k Politikas›
15. Enerji
16. Vergilendirme
17. Ekonomik ve Parasal Politika
18. ‹statistik
19. Sosyal Politika ve ‹stihdam
20. ‹flletmeler ve Sanayi Politikas›
21. Trans-Avrupa fiebekeleri
22. Bölgesel Politika ve Yap›sal Araçlar›n Koordinasyonu
23. Yarg› ve Temel Haklar
24. Adalet, Özgürlük ve Güvenlik
25. Bilim ve Araflt›rma
26. E¤itim ve Kültür
27. Çevre
28. Tüketicinin ve sa¤l›¤›n korunmas›
29. Gümrük Birli¤i
30. D›fl ‹liflkiler
31. D›fl Güvenlik ve Savunma Politikalar›
32. Mali Kontrol
33. Mali ve Bütçesel Hükümler
34. Kurumlar
35. Di¤er Konular
Müzakereler, sürecin ilk aflamas› olan “tarama” ile bafllam›flt›r. Bu do¤rultuda
ilk süreç bilim ve araflt›rma alan›nda düzenlenen “tan›t›c› tarama” toplant›s› ile bafllayarak e¤itim ve kültür bafll›¤›ndaki tarama toplant›s› ile devam etti. Bu arada AB
Komisyonu, 9 Kas›m 2005’te Türkiye’ye yönelik 2005 y›l› ‹lerleme Raporunu ve yeni Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi’ni aç›klad›.
Tarama süreci devam ederken, 12 Haziran 2006’da Hükümetler aras› Konferans’ta (HAK), “Bilim ve Araflt›rma” fasl› için müzakereler aç›lm›fl ve fas›l geçici olarak kapanm›flt›r. Müzakerelere aç›lan ilk fas›l Bilim ve Araflt›rma fasl› olmakla birlikte 2011’e kadar toplam 13 Fas›l müzakerelere aç›lm›flt›r. Son olarak, G›da Güvenli¤i, Veterinerlik ve Bitki Sa¤l›¤› fasl›n›n aç›l›fl kriterleri karfl›lanm›fl olup, 30 Haziran 2010 tarihindeki HAK’ta ‹spanya Dönem Baflkanl›¤›nda fas›l müzakerelere
aç›lm›flt›r. “E¤itim ve Kültür” ve “Ekonomik ve Parasal Politika” fas›llar›, herhangi
bir teknik aç›l›fl kriteri bulunmamas›na, müzakere pozisyon belgelerinin sunulmas›na ve teknik olarak aç›lmaya haz›r olmalar›na ra¤men, Fransa ve Rum kesimi taraf›ndan AB Mevzuat› ile ilgili olmayan nedenlerle bloke edilmektedir.
Türkiye 2007 y›l›nda, 2007-2013 y›llar›n› kapsayan “Türkiye’nin AB Müktesebat›na Uyum Program› (2007-2013)”n› yay›nlam›flt›r. 33 bafll›kta yay›nlanan bu uyum
program› Türkiye’nin AB müktesebat›nda izleyece¤i rotay› vermektedir. Bu arada
Türkiye 4 Ocak 2010’da “Türkiye’nin Kat›l›m Süreci için Avrupa Birli¤i Stratejisi”ni
de onaylam›flt›r. Bu stratejinin amac›, kat›l›m müzakerelerine önümüzdeki dönemde daha fazla ivme kazand›rmak, kamuoyunu bilgilendirmek, AB konusunda fark›ndal›¤› ve deste¤i daha da artt›rmak olarak belirlenmifltir. “Türkiye’nin Kat›l›m
Süreci için Avrupa Birli¤i Stratejisi”nin nihai hedefi, AB müktesebat›na 2013 y›l›na
kadar mümkün olan en üst düzeyde uyum sa¤lamak olarak belirlenmifltir.
187
188
Türk D›fl Politikas›-II
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
3 Kas›m 2002 Seçimleri ve seçim sonuçlar›n›n
d›fl politikadaki yans›malar›n› analiz etmek.
3 Kas›m 2002 seçimlerinin önemli bir sonucu
Türk siyasal hayat›nda ilk kez “‹slami, dindar,
muhafazakar” olarak alg›lanan bir partinin tek
bafl›na iktidara gelmesidir. AK Parti’nin iktidara
gelmesi konusunda yaflanan endifle, bu iktidarla
birlikte “laik, ça¤dafl, demokratik ve Bat› gibi olma” ilkelerinden ödün verece¤i konular›nda belirmekteydi.
Bu niteliklerde bir partinin Türkiye’de iktidara
gelmesine ABD ve AB’nin tepki göstermesi beklenmekteydi fakat beklenen olmad›. ABD gerek
seçim öncesinde gerekse seçim sonras›nda yapt›¤› aç›klamalarda AK Parti iktidar›na karfl› ç›kmayaca¤›n› söyleyerek, tavr›n› Türkiye’de demokratik süreçlerin iflletilmesinden yana koydu.
AB ise AK Parti’nin iktidara gelifline olumlu tepki vermiflti. AB Komisyonu Sözcüleri yapt›klar›
aç›klamalarda, Türkiye’deki yeni hükûmeti etiketlerine yönelik ön yarg›larla de¤il, yapaca¤›
uygulamalarla de¤erlendireceklerini, AB’nin Türkiye politikas›n›n de¤iflmeyece¤ini ve kriterlerin
yerine gelmesi hâlinde aday ülke olan Türkiye’nin üye olmas›n›n önünde bir engel olmad›¤›n› aç›klam›fllard›r.
12-13 Aral›k 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’ne
yönelik Türkiye’nin izledi¤i d›fl politikay› ifade
etmek.
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi’nden k›sa
bir süre önce iktidara gelen AK Parti Genel Baflkan› R. Tayyip Erdo¤an’›n ilk ifli AB Zirvesine haz›rlanmak olmufltur. Bu nedenle R.T.Erdo¤an bir
dizi AB üyesi ülkelere seyahate ç›km›fl ve bu devletlerden Zirve için destek istemifltir. Erdo¤an’›n
ziyaret etti¤i ülkeler ‹talya, Yunanistan ve ‹ngiltere olmufltur. Bu devletler de Zirve’de Türkiye’ye destek olacaklar›na dair söz vermifllerdir.
Bununla birlikte Türkiye’nin Zirve öncesinde,
Zirve’ye yönelik olarak izledi¤i en önemli d›fl politikas› K›br›s konusunda olmufltur. K›br›s’ta BM
Genel Sekreteri K. Annan’›n taraflara sundu¤u
Annan Plan› Türkiye taraf›ndan kabul edilebilir
olarak de¤erlendirilmifltir. Türkiye Annan Plan›
çerçevesinde K›br›s Sorununun çözümünü AB’ye
üyelik konusunda bir “koz” olarak kullanm›fl,
K›br›s sorununun çözümü hâlinde AB’ye üye olmay› istemifltir. Bu geliflmelerle birlikte Türkiye
Zirve’ye yönelik olarak AB’nin çok önem verdi¤i
demokrasi, insan haklar›, 1982 Anayasas› ve yarg› gibi konularda bir tak›m reform kararlar› alarak bunlar› h›zla uygulama sürecine girmifltir.
N
A M A Ç
3
1 Mart 2003 Tezkeresinin Türk-ABD iliflkilerine
etkisini s›ralamak.
11 Eylül sald›r›lar›ndan sonra ABD d›fl politikas›
“neo-con” politikac› ve dan›flmanlar›n da etkisi
ile ciddi bir biçimde de¤iflmifltir. Bu yeni d›fl politika literatüre “Bush Doktrini” olarak geçmifltir.
Bu politikaya göre ABD Ulusal Güvenlik Stratejisi, ülkenin korunmas› için tehlikenin ortaya ç›kmas›n› beklemeksizin erken davranarak, nükleer
silah kullan›m› ve rejim de¤iflikli¤i sa¤lama da
dahil olmak üzere her alanda “önal›c› sald›r›”
(“pre-emptive strike”) ilkesi ile tan›mlanm›flt›r.
ABD bu yeni stratejisi do¤rultusunda, 11 Eylül’den birkaç hafta sonra Taliban’a destek verdi¤i gerekçesiyle önce Afganistan’a müdahale etmifl, ard›ndan da 20 Mart 2003’te Irak’a müdahale etmifltir. ABD yeni politikas› do¤rultusunda,
“Irak, ‹ran ve Kuzey Kore’yi “fieytan Üçgeni-Axis
of Evil” olarak nitelemiflti ABD’nin bu yeni stratejisi, Türkiye’nin d›fl politikada zor zamanlar yaflamas›na neden oldu. Bu ayn› zamanda son elli
y›lda zaman zaman iniflli ç›k›fll› da olsa iyi iliflkiler yürüttü¤ü ABD ile aras›n›n son derece aç›lmas›na yol açt›.
ABD, Irak’a müdahalesinde Türkiye’den destek
istiyor, bununla birlikte Türkiye üzerinden Kuzey cephesinin aç›lmas›n› öngörüyordu. Yeni AK
Parti iktidar›n›n, ABD’nin Türkiye’deki üsler ve
limanlar›n bak›m, onar›m ve geniflletilmesine yeflil ›fl›k yakmas›, ABD’nin büyük ölçüde Türkiye’nin deste¤inden emin olmas›na neden olmaktayd›. AK Parti hükûmeti bu niyetler ve planlarla
ABD’ye gerekli deste¤i sa¤layabilmek için bir
tezkere haz›rlad›. Tam ad› “Türk Silahl› Kuvvetleri’nin yabanc› ülkelere gönderilmesi ve yabanc›
silahl› kuvvetlerin Türkiye’de bulunmas› için Hükûmet’e yetki verilmesine iliflkin baflbakanl›k tezkeresi” olan 1 Mart Tezkeresi Hükûmet taraf›n-
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
dan 25 fiubat 2003’te TBMM’ye sunuldu.
TBMM’de yap›lan oylamada tezkere reddedildi.
Tezkerenin reddedilmesinden dolay› ABD liderli¤indeki koalisyon güçleri Irak güçlerine karfl›
kuzeyden cephe açamam›fllard› ve bunun ABD
askerî güçlerine pahal›ya mal oldu¤u iddia ediliyordu. 1 Mart Tezkeresi’nin Meclis’te reddedilmesinden sonra ABD, Türkiye ile “stratejik ifl birli¤i”nin sona erdi¤ini duyurdu.1 Mart Tezkeresinin reddedilmesi Türkiye-Amerikan iliflkilerinin
tarihinde en alt düzeye inmesine neden oldu.
Türkiye-ABD iliflkileri yeniden ABD’nin Irak’a
müdahale sonras›nda gündeme getirdi¤i Büyük
Orta Do¤u Projesi (BOP) sonras›nda düzeldi.
ABD, Orta Do¤u’da izleyece¤i politikalar do¤rultusunda Türkiye’den vazgeçmedi.
N
A M A Ç
4
12-13 Aral›k 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’nden
AB’nin 3 Ekim 2005’te ald›¤› “Türkiye ile müzakerelere bafllama” karar›na giden süreçte Türkiye’nin izledi¤i d›fl politikay› saptamak.
Türkiye bu konuda ilk etapta Kopenhag Kriterleri’ne uygun reform paketlerini haz›rlamaya koyulmufltur. Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri do¤rultusunda 2003 y›l›nda haz›rlad›¤› ilk uyum paketi “4. Uyum Paketi”dir. Bu paket; Siyasi Partiler Kanunu, Bas›n Kanunu, Dernekler Kanunu,
Dilekçe Kanunu olmak üzere toplam 16 ayr› yasada de¤iflikli¤i kapsamaktad›r. Bu paketin ard›ndan haz›rlanan “5. Uyum Paketi”nde ise Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’nda A‹HM kararlar›
do¤rultusunda yarg›laman›n iadesine gidebilme
konusunda önemli de¤iflikliklere gidilmifltir. Yine bu y›l içerisinde AB için haz›rlanan son iki
paket TBMM’de kabul edilmifltir. Bu paketlerde
Millî Güvenlik Kurulunun (MGK) yap›s›na iliflkin
düzenlemeler yap›lm›fl ve bu organ›n dan›flma
niteli¤i ön plana ç›kar›l›rken sivilleflmesi de sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
KOB-2003’ün sunulmas›n›n ard›ndan Türkiye’de
24 Temmuz 2003’te gözden geçirilmifl Ulusal
Program›n› (UP-2003) AB Komisyonu’na sunmufltur. Yani Türkiye bu süreçte h›zla AB’nin istedi¤i reform programlar›n› uygulamaya çal›flm›fl
ve böylece 16-17 Aral›k 2004 tarihindeki Brüksel
Zirvesi’nden “Türkiye ile müzakerelere bafllama”
karar›n›n ç›kmas›n› sa¤lamaya çal›flm›flt›r.
N
A M A Ç
5
189
Türkiye’nin AB’ye Kat›l›m Müzakerelerini aç›klamak.
Avrupa Birli¤i Devlet ve Hükûmet Baflkanlar›n›n
16-17 Aral›k 2004 tarihli Zirvesinde ald›¤› karar
do¤rultusunda 3 Ekim 2005 tarihinde Lüksemburg’da yap›lan Hükümetler aras› Konferans
(HAK) ile Türkiye resmen AB’ye kat›l›m müzakerelerine bafllam›flt›r. Böylece, Türkiye ile AB
aras›ndaki iniflli ç›k›fll› iliflki, çok önemli bir dönüm noktas›n› aflarak yepyeni bir sürece girmifltir. 3 Ekim 2005 tarihli Hükümetleraras› Konferansta müzakerelerin hangi usul ve esaslar çerçevesinde yürütülece¤ini düzenleyen “Müzakere Çerçeve Belgesi” de kabul edilmifltir. Müzakereler, sürecin ilk aflamas› olan AB müktesebat›na uygunluk aç›s›ndan “tarama” ile bafllam›flt›r.
Son tarama toplant›s› 13 Ekim 2006’da yap›lm›flt›r. Türkiye 2007 y›l›nda, 2007-2013 y›llar›n› kapsayan “Türkiye’nin AB Müktesebat›na Uyum
Program› (2007-2013)”n› yay›nlam›flt›r. 33 bafll›kta yay›nlanan bu uyum program› Türkiye’nin
AB müktesebat›nda izleyece¤i rotay› vermektedir. Bu arada Türkiye 4 Ocak 2010’da “Türkiye’nin Kat›l›m Süreci için Avrupa Birli¤i Stratejisi”ni de onaylam›flt›r. Bu stratejinin amac›, kat›l›m müzakerelerine önümüzdeki dönemde daha
fazla ivme kazand›rmak, kamuoyunu bilgilendirmek, AB konusunda fark›ndal›¤› ve deste¤i
daha da artt›rmak olarak belirlenmifltir. “Türkiye’nin Kat›l›m Süreci için Avrupa Birli¤i Stratejisi”nin nihai hedefi, AB müktesebat›na 2013 y›l›na kadar mümkün olan en üst düzeyde uyum
sa¤lamak olarak belirlenmifltir.
190
Türk D›fl Politikas›-II
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi AB’nin tarihinde Lüksemburg ve Helsinki’den sonra bir baflka “Türkiye Zirvesi”
olarak bilinmektedir?
a. Brüksel Zirvesi
b. 12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi
c. 1 Aral›k 2001 Nice Zirvesi
d. Lahey Zirvesi
e. 1999 Milan Zirvesi
6. Afla¤›dakilerden hangisi 12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi sonras›nda yap›lacak ifllerden de¤ildir?
a. AB Komisyonu’nun Türkiye için KOB haz›rlamas›
b. Türkiye’nin Ulusal Program›n› yenilemesi
c. Gümrük Birli¤i’nin geniflletilmesi
d. Mevzuat›n incelenmesi
e. Annan Plan›’n›n imzalanmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi 12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi öncesi geliflmelerinden de¤ildir?
a. ‹talya’n›n Türkiye’ye destek verece¤i sözü
b. Yunanistan’›n Zirve’de Türkiye’yi destekleyece¤i
c. Almanya ve Fransa’n›n Kopenhag Zirvesi öncesinde bir araya gelerek ortak tav›r belirlemesi
d. ‹ngiltere’nin Türkiye’yi desteklemesi
e. Avrupa Konseyi Baflkan› Valery Giscard d’Estaing’in Türkiye’yi desteklemesi
7. Afla¤›dakilerden hangisi 1 Mart Tezkeresi sonras›nda bozulan Türkiye-ABD iliflkilerinin yeniden düzelmesini sa¤lam›flt›r?
a. Bush Doktrini
b. Axis of Evil- fieytan Üçgeni Politikas›
c. Büyük Orta Do¤u Projesi (BOP)
d. Önal›c› Sald›r› Politikas›
e. Türkiye’nin AB’ne yaklaflmas›
3. Afla¤›dakilerden hangisi Annan Plan› için söylenemez?
a. K›br›s’ta ‹sviçre-Belçika modellerinin kar›fl›m›
niteli¤inde bir yap›lanma
b. K›br›s’ta tek devlet
c. K›br›s’ta tek vatandafll›k
d. ‹ki Kurucu devlet
e. Yaln›zca K›br›s Rum Yönetimi’nin AB üyesi olmas›
4. K›br›s’ta Annan Plan› için referandum ne zaman
yap›lm›flt›r?
a. 1 Mart 2003
b. 3 Nisan 2002
c. 24 Nisan 2004
d. 7 May›s 2003
e. 6 Nisan 2001
5. Afla¤›dakilerden hangisi 12-13 Aral›k 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi kararlar›ndand›r?
a. Türkiye’nin AB’ye kesin üyeli¤i
b. Türkiye’nin AB’ye 2005 y›l›nda üye olmas›
c. Türkiye’nin AB’ye hiçbir flekilde üye olmayaca¤›
d. “Tarih için tarih” karar›
e. Türkiye’nin Avrupa Komisyonu’nun haz›rlayaca¤› rapor sonras›nda kesin üyeli¤i
8. Afla¤›dakilerden hangisi AB’nin Türkiye üzerine haz›rlad›¤› raporlarda üzerinde en çok durdu¤u konulardand›r?
a. Mali konular
b. Finansman sorunlar›
c. ‹nsan haklar›, demokratikleflme, yarg› reformlar›
d. Medeni haklar
e. Miras haklar›
9. Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine 3 Ekim 2005’te
bafllanaca¤› karar› ne zaman al›nm›flt›r?
a. 16-17 Aral›k 2004 Brüksel Zirvesi
b. 1999 Helsinki Zirvesi
c. 5 Aral›k 2000 Lisbon Zirvesi
d. 17-18 Aral›k 2001 Kopenhag Zirvesi
e. 12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi
10. 2002-2007 y›llar› aras›nda Türk d›fl politikas›n›n temel özelli¤i nedir?
a. AB müktesebat›n› yerine getirmek
b. AB’ye üye olmak, ABD ile iyi iliflkiler gelifltirmek
c. Orta Do¤u’da temel güç olmak
d. Komflularla s›f›r sorun politikas› yürütmek
e. ABD ile birlikte Irak’a müdahale etmek
6. Ünite - AK Parti ‹ktidar›n›n Bafllang›ç Y›llar›nda Türk D›fl Politikas› (2002-2007)
191
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1
3 Kas›m 2002 seçimlerinin önemli bir sonucu Türk siyasal hayat›nda ilk kez “‹slami, dindar, muhafazakâr” bir
partinin tek bafl›na iktidara gelmesidir.
Bu niteliklerde bir partinin Türkiye’de iktidara gelmesi ilk etapta kabul edilemez bulunmakta ve Türk Silahl› Kuvvetlerinin (TSK) duruma el koymas›, Amerika
Birleflik Devletleri’nin (ABD) ve Avrupa Birli¤i’nin (AB)
tepki göstermesi beklenilmekteydi. Fakat beklenen olmam›flt›r. TSK bir kriz yaratmayaca¤›n›n iflaretini vermifl, ABD ise gerek seçim öncesinde gerekse seçim
sonras›nda yapt›¤› aç›klamalarda AK Parti iktidar›na
karfl› ç›kmayaca¤›n›, tavr›n›n Türkiye’de demokratik
süreçlerin iflletilmesinden yana oldu¤unu söylemifltir.
AB ise AKP’nin seçim zaferine olumlu tepki vermifltir.
AB Komisyonu Sözcüleri yapt›klar› aç›klamalarda, Türkiye’deki yeni hükûmeti etiketlerine yönelik ön yarg›larla de¤il, yapaca¤› uygulamalarla de¤erlendireceklerini, AB’nin Türkiye politikas›n›n de¤iflmeyece¤ini ve
kriterlerin yerine gelmesi hâlinde aday ülke olan Türkiye’nin üye olmas› önünde bir engel olmad›¤›n› aç›klam›fllard›r.
2. e
3. e
4. c
5. d
6. e
7. c
8. c
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “12-13 Aral›k Kopenhag Zirvesi süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “12-13 Aral›k Kopenhag Zirvesi süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kopenhag Zirvesi Öncesinde K›br›s Sorunu- ANNAN PLANI” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kopenhag Zirvesi’nden Müzakerelere” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kopenhag Zirvesi Süreci”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi: “Tarih ‹çin Tarih” Karar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye -ABD ‹liflkileri-1
Mart 2003 Tezkeresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kopenhag Zirvesi’nden Müzakerelere “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-AB ‹liflkileri: 20042006” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” ve “Sonuç” bölümlerini yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 2
BM Genel Sekreteri Kofi Annan’›n K›br›s Rum Yönetimi’ne ve Türkiye’ye K›br›s sorununun çözümü için flunlar› önermifltir: K›br›s’ta “‹sviçre-Belçika (ve bir ölçüde
de Finlandiya) modellerinin kar›fl›m› niteli¤inde bir yap›lanma, K›br›s’ta “United Cyprus Republic” ad›nda tek
devlet ve tek vatandafll›k, bunun yan› s›ra iki kurucu
devlet, iki yönetim, iki ayr› millî kimlik, iki dil, üç garantörün bulunmas›. Planda ayr›ca Türkiye ve Yunanistan’›n askerlerini azaltmas› ve çok uluslu bar›fl gücünden söz edilmektedir. Plan, Birleflik K›br›s Devleti’nin
AB üyesi olaca¤›n› da öngörürken bunun flartlar›n› da
içermektedir.
S›ra Sizde 3
12-13 Aral›k 2002 Kopenhag Zirvesi’yle AB, Avrupa Komisyonu’nun 2004 Aral›k ay›nda haz›rlayaca¤› rapor ve
öneriler do¤rultusunda Türkiye’nin Kopenhag siyasi
kriterlerini yerine getirmesi flart›yla üyelik müzakerelerinin geciktirilmeksizin aç›lmas›n› taahhüt etmifltir. Yani
AB Türkiye’nin reform sürecini enerjik bir biçimde sürdürdü¤ü takdirde 2004 y›l› Aral›k ay›nda yap›lacak Devlet ve Hükümet Baflkanlar› Zirvesi’nde Komisyonun verece¤i rapor ve tavsiye üzerine, Türkiye’nin Kopenhag
192
Türk D›fl Politikas›-II
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
siyasi kriterlerini yerine getirdi¤ine karar verildi¤i takdirde, Avrupa Birli¤i’nin Türkiye ile kat›l›m müzakerelerini gecikme olmaks›z›n bafllataca¤› belirtilmektedir.
Zirve bu nedenle Türkiye için önemlidir.
S›ra Sizde 4
1 Mart Tezkeresi’nin reddedilmesi Türkiye-Amerikan
iliflkilerinin tarihinde en alt düzeye inmesine neden olmufltur. Tezkerenin reddedilmesi yaln›z ABD ile iliflkilerin çok fazla bozulmas›na yol açmakla kalmam›fl ayn›
zamanda neredeyse ABD ile çat›flma noktas›na gelinmifltir. ABD, Irak’› iflgal ederek hukuken olmasa da fiilen Türkiye ile komflu olmufltu. 4 Temmuz 2003’te
Irak’›n Süleymaniye kentinde bulunan Türk Özel Harekat timi bürosunu basan 100 kadar Amerikan askeri, 11
Türk askerini müsadere etmifl, kafalar›na çuval geçirerek bilinmeyen bir yere götürmüfllerdi. Türkiye’nin Türk
askerlerinin serbest b›rak›lmas›na yönelik en üst düzeyde yapt›¤› giriflimler sonuçsuz kalm›fl, olay Türkiye’de
büyük tepkilere neden olmufltu. Sorun Amerikal›lar›n
Türk askerlerini iki gün sonra b›rakmas›yla çözümlenmiflti. Türkiye-ABD iliflkileri bu olaydan sonra ABD taraf›ndan yeniden gündeme getirilen Büyük Orta Do¤u
Projesi sonras›nda düzelmifltir.
S›ra Sizde 5
6 Ekim 2004’te Avrupa Komisyonu “2004 Türkiye ‹lerleme Raporu” ve “Tavsiye Metni”ni yay›mlam›flt›r. Bu
belgelerde Komisyon Türkiye’nin siyasi kriterleri gerekli ölçüde yerine getirdi¤i için AB’ye kat›l›m müzakerelerinin bafllat›lmas› tavsiyesinde bulunmufltur. 16-17
Aral›k 2004’te ise AB Devlet ve Hükümet Baflkanlar›
Konseyi Brüksel Zirvesi’nde, bu ilerleme raporunu da
göz önünde bulundurarak Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine 3 Ekim 2005’te bafllanmas› karar›n› alm›flt›r.
Tarihi Brüksel Zirvesi’nden iki gün önce AB Parlamentosu’nda Türkiye konusunda al›nan bir tavsiye karar›
262’ye karfl› 402 oyla kabul etmifltir. Konsey de bu karar› not etti¤ini Zirve bildirisine alm›flt›r. Bildirinin Türkiye ile ilgili bölümleri 17-23 paragraflar aras›nda bulunmaktad›r. Bildirinin Türkiye ile ilgili paragraflar›nda
Türkiye’den özellikle insan haklar›, demokratikleflme
vb. konularda reformlara devam etmesi istenilmifltir.
Akbafl, Zafer (2011), Irak Sorununun Uluslararas›
Boyutu ve Türkiye, Ankara: Bar›fl Kitap.
Ba¤c›, Hüseyin (2010). Zaman›n Ruhu Küresel Politika
ve Türkiye Yaz›lar›, Ankara: Orion Kitabevi.
Bal, ‹dris (2006), ABD Politikalar› ve Türkiye, Ankara: Lalezar Kitabevi.
Da¤›, Zeynep (2006), AK Partili Y›llar, Ankara: Orion
Kitapevi.
Erdo¤an, M. Murat (2006), So¤uk Savafl Sonras›nda
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri 1990-2005, Ankara: Yay›nlanmam›fl Doktora tezi.
http:www.mfa.gov.tr/ Kopenhag -zirvesi-12-13-aralik2002-tr.mfa).
(http://www.abbulteni.org/pdf/ANNANPLANItrOZET.pdf).
http://www.abmaliye.gov.tr).
(Mustafa Dönmez, Kopenhag Zirvesi Sonras›nda Türkiye- Avrupa Birli¤i ‹liflkileri http://www.tisk.org.tr.
03.08.2012).
(Zafer Akbafl, Irak Sorununun Uluslararas› Boyutu ve
Türkiye, (Bar›fl Kitap, Ankara, 2011): 150.)
(A. Necdet PAM‹R, Irak’a Müdahale ve Petrol Boyutu,
http://www.emo.org.tr, 04. 08.2012).
Hüseyin BA⁄CI ve Bayram S‹NKAYA, Büyük Orta Do¤u Projesi ve Türkiye: AK Parti’nin Perspektifi,
http://ybuankara.academia.edu/BayramSinkaya/Papers, 03.08.2012).
(Devlet Planlama Teflkilat› Avrupa Birli¤i ‹le ‹liflkiler
Genel Müdürlü¤ü, http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg 2003.pdf, 03.08. 2012
(DEVLET PLANLAMA TEfiK‹LATI Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler Genel Müdürlü¤ü Türkiye’nin Avrupa Birli¤ine
Kat›l›m Sürecine ‹liflkin 2003 YILI ‹LERLEME RAPORUhttp://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2003.pdf).
(No: 212;- 15 Aral›k 2003, Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti´nde 14 Aral›k 2003 tarihinde Düzenlenen Genel Seçimler hk.
http://www.mfa.gov.tr/no_212_—15-aralik-2003_kuzey-kibris-turk-cumhuriyeti_nde-14-aralik-2003tarihinde-duzenlenen-genel-secimler-hk_.tr.mfa).
(TÜRK‹YE’N‹N AVRUPA B‹RL‹⁄‹’NE KATILIM SÜREC‹NE ‹L‹fiK‹N 2004 YILI ‹LERLEME RAPORU VE TAVS‹YE METN‹ AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER GENEL MÜDÜRLÜ⁄Ü http://ekutup.dpt.gov.tr).
7
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
2007-2011 dönemi Türk d›fl politikas›n›n genel ilkeleri ve temel kavramlar›n
neler oldu¤unu aç›klayabilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda ABD ile iliflkilerin nas›l geliflti¤ini ifade edebilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Avrupa Birli¤i ülkeleriyle iliflkilerin ve üyelik sürecinin durumunun ne oldu¤unu aç›klayabilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Rusya ile iliflkilerin durumunun ne oldu¤unu
ifade edebilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Orta Do¤u ülkeleriyle iliflkilerin yeni Türk d›fl politikas›na göre nas›l geliflti¤ini de¤erlendirebilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Türkiye-‹srail iliflkilerindeki gerilimin nedenlerini
tart›flabilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Avrasya, Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri ile iliflkilerdeki durumun ne oldu¤unu özetleyebilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Balkanlar ile iliflkilerdeki durumun ne oldu¤unu
ifade edebilecek,
2007-2011 y›llar› aras›nda Afrika’ya iliflkin aç›l›m politikas›n›n nas›l flekillendi¤ini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Stratejik Derinlik
Komflularla S›f›r Sorun
Merkez Ülke
Arap Bahar›
Tarihsel Miras
Model Ülke
•
•
•
•
•
•
Model Ortakl›k
Kat›l›m Müzakereleri
Davos Krizi
Mavi Marmara Operasyonu
Afrika
NATO
‹çindekiler
Türk D›fl Politikas›-II
AK Parti’nin
‹kinci Dönemi Türk D›fl
Politikas›: 2007-2011
• 2007-2011 DÖNEM‹ TÜRK DIfi
POL‹T‹KASINDA GENEL ‹LKELER VE
TEMEL KAVRAMLAR
• ABD ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• RUSYA ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• ORTA DO⁄U ÜLKELER‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• ‹SRA‹L ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• AVRASYA, ORTA ASYA VE KAFKASLAR
‹LE ‹L‹fiK‹LER
• BALKANLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER
• AFR‹KA VE TÜRK DIfi POL‹T‹KASI
AK Parti’nin ‹kinci
Dönemi Türk D›fl
Politikas›: 2007-2011
2007-2011 DÖNEM‹ TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA GENEL
‹LKELER VE TEMEL KAVRAMLAR
Türk d›fl politikas› bak›m›ndan 2007-2011 aras›ndaki y›llar AK Partinin ikinci iktidar dönemini kapsamas› bak›m›ndan önemlidir. Bu dönemin iki önemli özelli¤i bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi Türkiye’nin 1993’ten bu yana, neredeyse kesintisiz devam eden birinci öncelikli politikas› olan AB konusunun arka
plana düflmesidir. 3 Ekim 2005’te AB ile üyelik müzakerelerinin bafllamas› k›sa
zaman içinde büyük bir hayal k›r›kl›¤›na dönüflmüfl, 2006 y›l› sonunda K›br›s
sorunu gerekçe gösterilerek 8 müzakere bafll›¤› ask›ya al›nm›fl, ard›ndan Fransa
ve Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin (GKRY) 5’er müzakere bafll›¤›n› veto etmesi ile bloke edilen bafll›k say›s› 18’e ç›km›fl, böylece iliflkiler donma noktas›na
gelmifltir. Bu durumun ortaya ç›kmas›nda AB’ye yön veren en önemli iki ülke
olan Almanya ve Fransa’da Türkiye’nin AB üyeli¤ine kategorik olarak karfl› ç›kan siyasi liderlerin iflbafl›nda olmas› büyük bir rol oynam›flt›r. GKRY’nin AB’ye
tam üye olmas› ile zaten bu tür bir krizin gelece¤i beklenmekteydi. Buna ilaveten AB Anayasa tasla¤›n›n reddedilmesi, mali kriz, Türkiye’nin Ankara Protokolü’nü uygulamamas› ve di¤er faktörler, 2007 sonras›nda AB politikas›n›n Türkiye’de de¤erini ve önemi yitirmesine neden olmufltur. 2007’den sonraki Türk d›fl
politikas›n›n önemli olan bir di¤er özelli¤i ise Türk d›fl politikas›na yeni bir felsefenin hâkim olmas›d›r. Burada Baflbakan’›n D›fl Politika Bafldan›flman› Prof.
Dr. Ahmet Davuto¤lu’nun özel bir yeri bulunmaktad›r. 2001 y›l›nda yazd›¤›
“Stratejik Derinlik” kitab› ile Türkiye’nin nas›l bir d›fl politika izlemesi gerekti¤ini ayr›nt›lar› ile ortaya koyan Davuto¤lu’nun düflünceleri, AK Parti
Hükûmeti’nin ikinci dönemindeki politikalar›n›n zeminini oluflturmufltur. 1 May›s 2009 tarihinde D›fliflleri Bakanl›¤›na atanan Davuto¤lu Türk d›fl politikas›na
“stratejik derinlik” kavram›n›n yan› s›ra “çok boyutlu - çok kulvarl› d›fl politika”, “merkez ülke”, “vizyon odakl›l›k”, “komflularla s›f›r sorun politikas›”, “bar›fl havzas›”, “karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k”, “proaktif d›fl politika” gibi pek çok yeni kavram› da kazand›rm›flt›r. Bu iddial› ve misyonu olan d›fl politika anlay›fl›n›n Türkiye’nin klasik “yurtta sulh cihanda sulh” politikas›n› aksiyoner bir yaklafl›mla
yorumlad›¤› söylenebilir.
2007-2011 aras› Türk d›fl politikas›n›n AB yo¤unluklu politikalardan uzaklaflma
ve Davuto¤lu’nun “stratejik derinlik” politikas› ile yeni ve misyoner bir politikaya
196
Türk D›fl Politikas›-II
dönüflmesi d›fl politikay› çeflitlendirmifl, bu çeflitlilik içinde “Arap Bahar›” ad› verilen geliflmeler, ‹srail-Filistin sorunu, ‹ran’da nükleer enerji tart›flmalar›, Ermenistan
ile aç›l›m denemeleri, ABD’de Obama liderli¤inin getirdi¤i de¤iflikliklerin etkileri
baflta olmak üzere pek çok faktör de özel yer tutmufltur. Bu dönemin belki de en
önemli di¤er bir özelli¤i de Türkiye’nin küresel krize ra¤men ola¤anüstü bir ekonomik geliflme ortaya koymas› ve özgüveni yüksek flekilde dünya siyasetinde yer
alma çabas›d›r.
Türk d›fl politikas›nda 2002, özellikle de 2007 sonras›nda en çok öne ç›kan
kavramlar›n bafl›nda “Stratejik Derinlik” gelmektedir. Stratejik derinlik ile vurgulanan, Türkiye’nin tarihsel ve co¤rafi özelli¤i ile jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumunun dünya siyaseti ve sisteminin dönüflümü aç›s›ndan çok önemli bir derinli¤e sahip oldu¤udur. Davuto¤lu’na göre Türkiye, tarihsel, co¤rafi ve
kültürel olarak bölgesel ve küresel boyutta asl›nda uluslararas› sistemin “merkez”
ülkesi konumundad›r (Davuto¤lu, 2012; Yefliltafl-Balc›, 2011:12). Buna göre, Türkiye jeopoliti¤inin rolü yeniden yorumlanmak zorundad›r. Geçmiflten getirilen
statükoyu muhafaza anlay›fl›ndan vazgeçilmeli; küresel ve bölgesel dengelerin dinamik flekilde de¤iflti¤i bu yeni dönemde Türkiye, d›fl politika stratejisini yeniden
yorumlamal› ve uluslararas› alanda kendine yeni bir yer kazanmal›; jeopolitik,
jeokültürel ve jeoekonomik konumunun avantajlar› ile tarihsel ve co¤rafi sorumlulu¤unu yerine getirerek bölgesel etkinli¤i küresel etkinli¤e dönüfltürmelidir
(Davuto¤lu, 2012:117).
Stratejik Derinlik içinde yer alan ve Türk d›fl politikas›nda önem kazanan
önemli bir di¤er kavram da “Merkez Ülke” kavram›d›r. Bu kavram, uluslararas› sistem içinde Türkiye’nin hareket kabiliyetini ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Bu
kavrama göre Türkiye, Bat› ile Do¤u aras›nda materyal ve kültürel olarak sadece
bir köprü, bir “aktar›m nesnesi” de¤il; sahip oldu¤u jeokültürel, jeoekonomik ve
jeopolitik derinlikle uluslararas› sistemde yap›c› ve düzen kurucu bir ülke olmal›d›r (Yefliltafl ve Balc›, 2011:13). Türkiye’nin “Çok Boyutlu - Çok Kulvarl› D›fl Politika” kavram› çerçevesinde d›fl politikada, farkl› uluslararas› aktörlerle efl zamanl›
ve uyumlu bir iliflki sürdürmek, farkl› dünya meselelerine karfl› ayn› temel anlay›fl
ve felsefeyle yaklaflmak ilkesi ile hareket edece¤i bizzat Baflbakan ve D›fliflleri Bakan›’n›n a¤z›ndan s›kl›kla ifade edilmifl ve buna yönelik olarak pratikte de çaba
gösterilmifltir. Bu, Türkiye’nin d›fl politikada art›k dura¤an ve tek boyutlu bir yol
izlemedi¤inin ve izlemeyece¤inin; tek bir ülke ya da bölge ile kendini s›n›rlamayaca¤› anlay›fl›n›n da bir sonucudur. Bu temelde Türkiye, bölgesel ve küresel aktörlerle iliflkilerinde alternatifler üreten bir ülke konumundad›r (Yefliltafl ve Balc›,
2011:16-17).
2007-2011 aras› Türk d›fl politikas› iflte bu sözü edilen kavramlar ve tart›flmalar
içinde flekillenmifl, Türkiye’nin bölgesel ve küresel alanda birçok ifl birli¤i ve ortakl›k gerçeklefltirdi¤i, yaflanan sorunlara müdahil olup bar›flç›l uzlaflmalar›n sa¤lanmas› için yo¤un çaba harcand›¤› bir dönem yaflanm›flt›r. Bu ünitede, ülkeler ve
bölgeler baz›nda 2007-2011 dönemi Türk d›fl politikas›na iliflkin bir perspektif sunulmaya çal›fl›lacakt›r.
1
2007-2011 aras›ndaki dönemde Türk d›fl politikas›n›n üzerine bina edildi¤i kavramlardan
olan “stratejik derinlik” kavram›n› aç›klay›n›z.
197
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
Foto¤raf 7.1
Ahmet Davuto¤lu: 3
Kas›m 2002 y›l›nda
yap›lan genel
seçimlerin ard›ndan
58. Cumhuriyet
Hükûmeti döneminde
Baflbakan
Baflmüflavirli¤i ve
Büyükelçilik görevleri
yapm›fl, 59. ve 60.
Cumhuriyet Hükûmet
dönemlerinde de bu
görevlerini
sürdürmüfltür. 1
May›s 2009 tarihinde
ise 60. T.C.
Hükûmeti’nin
D›fliflleri Bakan›
olarak atanm›flt›r.
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/ahmetdavutoglu.tr.mfa 28.10.2012
ABD ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Türk d›fl politikas›nda ABD ile iliflkiler bütün dönemlerde son derece büyük bir
önem tafl›m›flt›r. Zaman zaman yaflanan krizler d›fl›nda iliflkilerin genelde olumlu seyretti¤i söylenebilir. AK Parti’nin iktidara geldi¤i 2002’de ABD ile nas›l bir
iliflki kurulaca¤› konusunda çeflitli senaryolar gündeme gelmiflti. Daha da önemlisi 1 Mart 2003’te ABD’nin Irak müdahalesini Türkiye üzerinden de yapabilmesine imkân sa¤layacak olan Hükûmet Tezkeresi TBMM’de reddedilmifl, “neocon” (yeni-muhafazakâr) olarak bilinen baz› ABD’li yetkililer bu karar› çok a¤›r
flekilde elefltirmifl, hatta Türkiye’yi tehdit etmifl, bu da iliflkilerde çok ciddi
bir krize dönüflmüfltü. Ancak daha sonraki y›llarda Türkiye ve ABD, iliflkilerin yeniden gelifltirilmesi için önemli
gayret sarf etmifltir. Bu çerçevede bak›ld›¤›nda 2007-2011 döneminin ABD
ile iliflkilerin olumlu seyretti¤i bir dönem oldu¤u söylenebilir. Özellikle Demokrat Partili Barack Hussein Obama’n›n 4 Kas›m 2008’de ABD Baflkan›
seçilmesiyle, 1 Mart Tezkeresi’nin yaratt›¤› olumsuz ortamdan h›zla uzaklafl›lm›fl ve iliflkiler daha da geliflmifltir.
Bu çerçevede, Obama yönetimindeki
ABD d›fl politikas› önceliklerinin Türkiye bak›m›ndan daha az sorun üretti¤ini, bunun da iliflkilerin olumlu seyriKaynak:
ne daha uygun bir zemin haz›rlad›¤›n›
http://www.whitehouse.gov/administration/
da vurgulamak gerekiyor.
president-obama
Foto¤raf 7.2
Barack Hussein
Obama: 2009
y›l›nda ABD’nin
44. Baflkan›
olarak göreve
bafllayan
Obama, 2012
seçimlerinde
yeniden
seçilmifltir.
ABD’nin ilk
siyahî baflkan›
olarak tarihe
geçmifltir.
198
Türk D›fl Politikas›-II
ABD ile Türkiye aras›ndaki olumlu hava özellikle 2009 ile 2011 aras›nda gerek
ekonomi gerekse terörle mücadele ve siyasi alanda kendini göstermifltir. 2007 y›l›nda Türkiye ve ABD, PKK terörüne karfl› Irak’›n da kat›l›m›yla üçlü bir koordinasyon mekanizmas› oluflturmufltur. Bu sayede ABD, PKK’ya karfl› istihbarat deste¤ini artt›rm›flt›r. 2008 sonu baflkanl›k seçimlerini kazan›p 1 Ocak 2009 tarihinde görevine bafllayan Obama, d›fl politikas›nda G.W.Bush yönetiminin dünyaya düzen
getirme amaçl› “neo-con” felsefesinden uzaklaflarak daha çok iç siyasete yönelmifl,
‹slam dünyas› ve Orta Do¤u ülkeleriyle geçmiflten farkl› ve “yumuflak güce” dayal› iliflkiler kurmay› amaçlam›flt›r. Neo-Con’lar›n ABD’nin gücüne ve sald›rganl›¤›na
dayal› “Yeni Amerikan Yüzy›l› Projesi”, Obama döneminde ciddi bir de¤iflime u¤ram›fl ve yumuflak güç vurgusu ön plana ç›km›flt›r. Bu noktada Obama Yönetimi
Türkiye’ye özel bir önem vermifltir. Obama’n›n ABD’nin yeni d›fl politikas›n›n çerçevesini çizdi¤i ‹stanbul ve Kahire konuflmalar›, hem ABD’nin yeni felsefesini hem
de Türkiye ile iliflkilerini ortaya koymas› bak›m›ndan son derece önemlidir. 5 Haziran 2009 tarihinde Kahire’deki konuflmas›nda, ‹slam dünyas›na dönük “yeni bir
bafllang›ç” yapaca¤›n›, geçmiflte yap›lan yanl›fllar›n tekrarlanmayaca¤›n› söyleyerek ABD d›fl politikas›ndaki de¤iflimi vurgulam›flt›r. Obama’n›n bar›fl ve diyalog
odakl› d›fl politika vurgusu Türk d›fl politikas›yla da örtüfltü¤ü için bu dönemde
iliflkiler geliflerek devam etmifltir. Ayr›ca, Türkiye’nin Birleflmifl Milletler (BM) Güvenlik Konseyi geçici üyeli¤ine seçilmesi ile Obama’n›n baflkanl›¤›n›n ayn› döneme denk gelmesi, Türkiye-ABD ifl birli¤inin geliflmesine katk› yapan bir di¤er
önemli geliflme olmufltur. Irak, Afganistan, ‹ran ve Filistin’e iliflkin birçok uluslararas› sorun bir flekilde BM Güvenlik Konseyi’nin gündeminde oldu¤u için Türkiye
ve ABD aras›nda artan ifl birli¤i daha da anlafl›l›r olacakt›r. ‹ki liderin uyumlu iletiflimi ve birbirine olan güveni yan›nda ABD’de Hillary Clinton ve Türkiye’de Ahmet
Davuto¤lu’nun üstlendi¤i roller de kurulan iliflkilerde çok önemli rol oynam›flt›r
(Gözen, 2011a:300-302).
Türkiye için ABD ile iliflkilerin bir önemli yan› da Türkiye’nin AB ile iliflkilerinde yaflanan t›kanmad›r. ABD ile olan iliflkiler, AB ile iliflkilerin zay›flamas›na karfl›
bir alternatifi olmasa da art›k daha da önemli bir hâl alm›flt›r. Türkiye, NATO ile
olan iliflkilerini de bu eksene dayand›rmaya çal›flmaktad›r. AB d›fl›nda kalm›fl bir
Türkiye ancak ABD ve NATO üzerinden, özellikle Balkanlar, Orta ve Do¤u Avrupa’da etkisini daha fazla gösterebilecektir. ABD için de benzer flekilde Türkiye’nin
varl›¤› önemlidir. Özellikle Orta Do¤u ve Balkanlarda baz› sorunlar› aflmada Türkiye’yi NATO’nun küresel ve bölgesel misyonunun bir arac› ve stratejik ç›karlar›n›n tamamlay›c› bir unsuru olarak görmektedir (Davuto¤lu, 2012:234).
2007-2011 döneminde, Türkiye-ABD iliflkilerinde kayda de¤er geliflmeler olmufl, iki ülke aras›nda gerçekleflen üst düzey resmî ziyaretler artm›fl ve bu ziyaretler ikili iliflkilerde olumlu geliflmelerin olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bunlar›n bafl›nda da
Nisan 2009 tarihinde Obama’n›n yapt›¤› Türkiye ziyareti vard›r. Obama’n›n 6 Nisan
2009 tarihinde TBMM’de yapt›¤› konuflma gerek ikili iliflkiler için, gerekse bölgenin istikrar ve bar›fl› için yap›labilecekler noktas›nda büyük bir umut do¤urmufl,
konuflmas›nda Türkiye-ABD ifl birli¤ini tan›mlamak için kulland›¤› “Model Ortakl›k” kavram›, iki ülke aras›nda bafllayan yeni döneme dair önemli ipuçlar› vermifltir. Obama, TBMM’de yapt›¤› konuflmada bölgeye iliflkin düflüncelerini, Türkiye’den beklentilerini ve model ortakl›k noktas›nda nas›l bir ifl birli¤i kastetti¤ini de
belirtmifltir. Obama, “Birleflik Devletler’le Türkiye’yi birbirine ba¤layan güvenin
zorland›¤›n›, sars›ld›¤›n› biliyorum. Bu zorlanman›n, sars›lman›n ‹slam inanc›n›n yafland›¤› pek çok yerde paylafl›ld›¤›n› da biliyorum. Becerebildi¤im kadar
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
aç›kça flunu söylemek isterim ki Birleflik Devletler, ‹slam’la bir savafl hâlinde de¤ildir ve asla olmayacakt›r” sözleriyle Bush yönetiminin as›l düflman olarak belirledi¤i ‹slam konusundaki duruflunun ne oldu¤unu vurguluyordu. Obama, Türkiye
ile iliflkilerde sorun olan Ermeni sorunu ve ‹srail ile iliflkilere de de¤inmifl; Türkiye
ve Ermenistan aras›nda s›n›rlar›n aç›lmas›, iki ülke halk›n›n birlikte bar›fl ve refah
içinde yaflamalar›n›n sa¤lanmas› gerekti¤ini söylemifl ve bu konuda ABD’nin gerekli deste¤i verece¤ini belirtmifltir. Türkiye’nin bölgede önemli bir ülke oldu¤unu
söyleyen Obama, Filistinliler ile ‹srailliler aras›nda yaflanan sorunda Türkiye’nin
bar›fl için yard›mc› olabilece¤ine olan inanc›n› dile getirmifl ve Suriye-‹srail aras›nda yürüttü¤ü ara bulucu¤u hat›rlatm›flt›r. ‹ran ve Irak konular›na da de¤inen Obama, ‹ran’›n bir seçim yapmak zorunda oldu¤unu, izledi¤i politikan›n yanl›fl oldu¤unu; Irak’›n ise güvenli¤inin sa¤lanmas›n›n bölge güvenli¤inin sa¤lanmas› için elzem oldu¤unu dile getirmifltir. Aç›kt›r ki ‹ran’›n nükleer program›na iliflkin sorunlar›n çözümünde, Irak’tan ABD askerî çekilirken güvenli bir ortam yaratmak noktas›nda; ‹srail-Filistin sorunu, Suriye, Hamas ve Hizbullah meseleleri ile Afganistan’da terörle mücadelede baflar› kazanmak için Obama yönetimi Türkiye’nin deste¤ine ihtiyaç duymaktad›r. Türkiye’ye gösterilen yak›nl›k ve kurulmak istenen
stratejik ifl birli¤inin de temelinde bu nedenler yatmaktad›r (Gözen, 2011a:303305). Ancak 2007-2011 dönemine bakt›¤›m›zda ABD ile Türkiye aras›nda baz› görüfl ayr›l›klar›n›n oldu¤u ve Obama’n›n ABD politikalar›na uygun beklentilerini
Türkiye’nin karfl›lamad›¤›n› görmekteyiz. Türkiye’nin Hamas’› bir terör örgütü olarak görmeyip meflrulaflt›rmas›, ‹ran’›n nükleer program›na iliflkin sert yapt›r›mlar
yerine diplomatik yollar› tercih etmesi, Filistin-‹srail sorununda Filistin’i desteklemesi ve ‹srail’i karfl›s›na almas› iki ülke aras›ndaki uyuflmazl›klara örnek olarak
gösterilebilir.
1 May›s 2009’da Türk D›fliflleri Bakan› olarak atanan Prof. Dr. Ahmet Davuto¤lu, çeflitli platformlarda, ortaya konan “Model Ortakl›k” anlay›fl›n›n Türkiye taraf›ndan memnuniyetle kabul edildi¤ini belirtmifltir. Türkiye aç›s›ndan Model Ortakl›k
flu noktalarda önemlidir: PKK terörüne karfl› ortak mücadele imkân›n› artm›flt›r.
Ayr›ca, K›br›s sorununa kal›c› ve adil bir çözüm bulma ve enerji alan›nda ifl birli¤i
yapma umudu ortaya ç›km›flt›r. Irak, ‹ran, Afganistan, Ermenistan, Azerbaycan ile
ilgili somut sorunlar›n çözümünde ilerleme sa¤lanaca¤› ve Orta Do¤u, Kafkaslar,
Orta Asya ile Balkanlar’da istikrar ve bar›fl›n inflas›nda kurulacak iliflkilere katk›
sa¤lanaca¤› inanc› artm›flt›r. Bu inançla, model ortakl›k temelinde, ikili iliflkilerde
yo¤un ve üst düzey karfl›l›kl› diplomatik temaslar bafllam›flt›r. Bu temaslar, öncelikle iki ülke aras›ndaki askerî, siyasi, ekonomik, mali ve benzeri konularda yak›nlaflmay› artt›rmak amac›na dönük olmufltur. Türkiye, teröre karfl› mücadelesinde;
güvenlik konular›nda, mali-ekonomik sorunlar›n›n çözümünde, Ermeni sorunu,
K›br›s sorunu, AB üyeli¤i gibi d›fl politika sorunlar›n›n çözülmesinde ABD’den destek isterken; ABD de Irak, ‹ran, Afganistan gibi ülkelerle sorunlar›n›n çözümünde
ve Arap-‹srail bar›fl süreci gibi konularda Türkiye’den destek istemifltir (Gözen,
2011a:305-307)
2007-2011 döneminde Obama’n›n iktidara gelmesiyle geliflen iliflkiler ve model
ortakl›k anlay›fl›yla belirlenen ortak politikalara ra¤men iki ülke aras›nda özellikle
2010 y›l›n›n sonlar›ndan itibaren anlaflmazl›klar da yaflanm›flt›r. Bu konulardan birincisi ‹ran’›n yürüttü¤ü nükleer enerji çal›flmalar›nda gündeme gelen Takas Anlaflmas› ve ‹ran’›n bu faaliyetleri yüzünden BM Güvenlik Konseyi’nin ‹ran’a karfl› ambargo karar›nda Türkiye’nin Brezilya ile birlikte “hay›r” oyu kullanmas›d›r. ABD ve
Bat›, ‹ran’›n nükleer faaliyetlerinin bir k›sm›n›n gizli yürütüldü¤ü ve bar›flç›l amaç-
199
200
Türk D›fl Politikas›-II
lar›n d›fl›nda kullan›laca¤› kayg›s›n› tafl›maktad›r. ‹ran ise bunu kesinlikle reddetmektir. Ancak Obama yönetimi ve Bat›, ‹ran’›n nükleer program›n› tamamen dondurmas›n› istemekte ve bu konuda çeflitli yapt›r›mlar uygulanmas›n› talep etmektedir. Türkiye ise sorunun diyalog ve diplomasi ile çözülmesi yönünde tav›r koymufltur. Yapt›r›m ve güce dayal› bir müdahalenin ‹ran’›n güvenlik kayg›lar›n› artt›raca¤›n› ve bölgede istikrars›zl›¤a neden olaca¤›n› belirten Türkiye, ‹ran ve Bat›
aras›nda ara buluculuk çabalar›n›n yan› s›ra Brezilya ile birlikte sa¤lad›¤› nükleer
yak›t takas› anlaflmas›n›n sorunun çözümüne dönük en somut ad›mlar oldu¤unu
savunmufltur. Türkiye’nin bu çabalar›na ra¤men ABD, Haziran 2010’da BM Güvenlik Konseyi’ne bir yapt›r›mlar paketi getirmifl, bu paket Türkiye’nin karfl› ç›kmas›na ra¤men BM taraf›ndan onaylanm›flt›r (Kardafl, 2011:39-40).
ABD ile yaflanan di¤er önemli s›k›nt› da ‹srail ile yaflanan Gazze gerginli¤i vesilesi ile ortaya ç›km›flt›r. ‹nsani Yard›m Vakf›’n›n (‹HH) organizasyonu ile Gazze
ablukas›n› protesto etmek ve Gazze’ye insani yard›m göndermek için yola ç›kan
ve içinde otuzdan fazla ülke vatandafl›n›n yer ald›¤› Mavi Marmara gemisine, 31
May›s 2010 tarihinde ‹srail ordusu taraf›ndan bir sald›r›s› düzenlenmifl ve biri Amerikan vatandafl› olan dokuz Türk öldürülmüfltür. ‹çinde 800 kifli olan geminin aç›k
sularda ‹srail taraf›ndan sald›r›ya u¤ramas›n› Türkiye son derece sert bir biçimde
protesto etmifltir. ABD’nin ‹srail’e karfl› Türkiye’nin beklentilerinin çok alt›nda bir
tav›r sergilemesi Türkiye’de hayal k›r›kl›¤› yaratm›fl, her anlamda hukuk ve insanl›k d›fl› bu eylemde Türkiye, ABD’den ‹srail’e karfl› çok daha ciddi ve sert bir üslup tak›nmas›n› istemifl ancak bu gerçekleflmemifltir.
Bu dönem içinde yaflanan bir s›k›nt› da ABD D›fliflleri Bakanl›¤›’n›n yaz›flmalar›n›n ele geçirilmesi ve “Wikileaks” üzerinden kamuoyu ile paylafl›lmas› vesilesi ile
ortaya ç›km›flt›r. Amerikan diplomatlar›n›n kendi iç yaz›flmalar›nda Türkiye’yi rahats›z eden belgelerin varl›¤›, bir baflka güven bunal›m› yaratm›flt›r. Türkiye bu konuda diplomatik s›n›rlar içinde bir üslup tak›nm›fl, ABD ise yaflanan olaydan dolay› Türkiye’den özür dilemifl ve bu olay›n ikili iliflkileri etkilememesi karar› al›nm›flt›r (Gözen, 2011b:284-285).
Türkiye-ABD iliflkilerinin klasik gerilim alanlar›ndan birisi de neredeyse her y›l
yeniden gündeme gelen 1915’te Ermenilerin Osmanl› Devleti’nde yaflad›klar›n›n
bir “soyk›r›m” olup olmad›¤›na dair tart›flmalar ve karar tasar›lar›d›r. Türk-Amerikan iliflkilerinin afl›lamam›fl sorunlar›ndan birisi olarak mesele bu dönemde de
gündeme gelmifl ve gerginlik yaratm›flt›r. Obama’n›n 24 Nisan konuflmas›nda “soyk›r›m” kavram› yerine ‘büyük felaket’ anlam›na gelen “Meds Yeghern”i kullanmas›
Türkiye ile iliflkilere verdi¤i önemin bir parças› olarak görülebilir. Olaylar›n ABD
taraf›ndan bir soyk›r›m olarak kabul edilmesine yönelik yeni bir tasar›n›n ABD
Kongresi D›fl ‹liflkiler Komitesi’nde kabul edilmesi sebebiyle yaflanan gerginli¤i de
2007-2011 y›llar› aras›ndaki krizlerden sayabiliriz. ABD Temsilciler Meclisi Baflkan›
Nancy Pelosi’nin giriflimleriyle haz›rlanan ve gündeme gelen tasar›, Temsilciler
Meclisi D›fl ‹liflkiler Komitesi’nden 22’ye karfl› 23 oyla geçmiflti. Ancak bunun yasal
bir ba¤lay›c›l›¤›n›n olmas› için Genel Kurul’da onaylanmas› gerekiyordu. Türkiye,
üst düzeyde giriflimlerle bunu engellenmeye çal›fl›lm›fl, ABD D›fliflleri Bakanl›¤› da
tasar›n›n onaylanmas›na Türkiye ile iliflkileri çok olumsuz etkileyece¤i için karfl› oldu¤unu bildirmifltir. Cumhurbaflkan› Abdullah Gül de Obama’ya mesaj göndererek
“konunun Türkiye-ABD iliflkilerini rehin almas›na izin vermemesini beklediklerini” belirtmifltir. Nancy Pelosi ve Ermeni lobisinin yo¤un çabalar›na ra¤men “Ermeni Soyk›r›m›” iddialar›na iliflkin 252 say›l› karar tasar›s› Genel Kurula getirilememifl,
Temsilciler Meclisi’nin görev süresinin dolmas›yla da Temsilciler Meclisi D›fl ‹liflki-
201
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
ler Komitesi’nde onaylanan tasar› “kadük” kalm›flt›r. Bu sayede olas› büyük bir
kriz son anda engellemifltir.
Model ortakl›k kavram›n›n ilk ortaya kondu¤u zamandan bugüne bak›ld›¤›nda
kavram›n içinin ne kadar dolduruldu¤u tart›flmal› da olsa, 2007-2011 döneminde
iliflkilerin geçmifle oranla daha da geliflti¤i aç›kt›r. Bu geliflme kendini ekonomik
alanda da göstermifl, 2009 y›l›nda Ekonomik ve Ticari Stratejik ‹flbirli¤i Çerçevesi
(ETS‹Ç) ad›yla yeni bir mekanizma hayata geçirilmifltir. Ayr›ca, “Türkiye-ABD Bilimsel ve Teknolojik ‹flbirli¤i Anlaflmas›” ile teknoloji alan›nda ifl birli¤inin gelifltirilmesi hedeflenmifltir.
2007-2011 döneminde Türkiye ile ABD aras›ndaki iliflkilerde ABD’nin ‹srail ve
‹ran politikas›, k›smen de Ermeni meselesi önemli sorun alanlar› olarak ortaya ç›km›flt›r. Ancak, Obama yönetiminin genel d›fl politika konseptinin Türkiye ile sorun
alanlar›n› daraltt›¤› da söylenebilir. Burada ekonomik yap›s› geliflen, istikrarl› ve
kendine güvenli bir Türkiye’nin varl›¤›n› ve a¤›rl›¤›n› daha somut hissettirmesinin
de önemli rol oynad›¤› söylenebilir.
2009 y›l›nda B. Obama, ABD baflkan› seçildikten sonra ortaya konulmak istenen model ortakl›ktan Türkiye’nin beklentileri neler olmufltur?
2
AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Türkiye’nin 1959’da Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’na (AET) yapt›¤› ortakl›k baflvurusu sonras›nda 1963’te imzalanan Ankara Anlaflmas› ve 1970 tarihli Katma Protokol, 1999’a kadar Türkiye ile AET aras›ndaki iliflkilerin zeminini oluflturmufl, Aral›k
1999’da Türkiye’nin AB üye aday› olarak tan›mlanmas›n›n ard›ndan iliflkilerde niteliksel bir de¤iflim yaflanm›flt›r. 2000-2001 y›llar›nda üyelik müzakereleri için bafllat›lan reform süreci, özellikle 2002’de AK Partinin iktidara gelmesiyle çok h›zl›
ilerlemifl ve k›sa zamanda Kopenhag Kriterleri’nin yerine getirilmesi ve müzakerelere bafllanmas› noktas›na gelinmifltir. Bu etkileyici ve beklenmeyen geliflmeler
üzerine Aral›k 2004’teki AB Zirve’sinde Türkiye ile üyelik müzakerelerine 3 Ekim
2005’te bafllanmas›na karar verilmifltir. An›lan tarihte üyelik müzakereleri bafllasa
da daha bafl›ndan büyük sorunlarla karfl› karfl›ya kal›nm›fl, 2000-2005 aras›ndaki
dönemle karfl›laflt›r›lamayacak bir biçimde süreç yavafllam›flt›r. Sürecin yavafllamas›nda Türkiye’deki heyecan ve iste¤in tükenmifl olmas› de¤il, temelde AB içinde
de¤iflen politik duruflun etkili oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. AB’nin en önemli iki
karar verici ülkesi olan Almanya ve Fransa’da Türkiye’nin üyeli¤ine kategorik karfl› olan liderlerin, yani Almanya’da Merkel, Fransa’da Sarkozy’nin gelmesi, iliflkilerdeki t›kanman›n en önemli nedeni olmufltur. Bu iki ülke, süreci yavafllatmak ve
hatta mümkünse Türkiye’yi “ayr›cal›kl› ortakl›¤a” ikna etmek için bütün araç ve
imkânlar› de¤erlendirmifl, bu çerçeve de K›br›s sorununu Türkiye’nin önüne ciddi
bir engel olarak ç›karm›fllard›r. 1 May›s 2004’te Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin
(GKRY) K›br›s’›n bütününü temsil iddias› ile AB’ye al›nmas›, zaten hem sorunu çözülmez hâle getirmifl hem de Türkiye ile AB aras›ndaki iliflkileri sabote etmifltir. AB
üzerinden K›br›s konusundaki taleplerini yerine getirmek konusunda kararl› olan
GKRY ve Yunanistan’›n arka tarafta Türkiye’nin üyeli¤ini istemeyen üyelerin deste¤ini almas› zor olmam›flt›r.
Kuflku yok ki AB içinde Türkiye konusu özel olarak pek çok yönü ile tart›fl›lan
bir konudur. ‹çinde Türkiye’nin yer ald›¤› bir AB ile Türkiye’nin olmad›¤› bir AB
çok farkl› iki siyasi yap›d›r. Bu nedenle de Türkiye konusu, Avrupa kamuoyunda
baflka hiçbir ülke için olmad›¤› kadar çok tart›fl›lmaktad›r. Üye olmas› hâlinde
N N
202
Türk D›fl Politikas›-II
AB’nin en büyük ülkesi olacak olan Türkiye’nin tarihî-kültürel özellikleri, ekonomik seviyesi, komflular›, genç ve dinamik nüfus yap›s› ve iddial› bir ülke olmas›
ciddi endifleler yaratmaktad›r. 2004’te AB’ye üye olan 10 ülkenin toplam›na yak›n
bir co¤rafya ve nüfusa sahip olan Türkiye’nin AB içinde hazmedilmesi kolay olmayacakt›r. Ancak Türkiye öte taraftan çok yönlü küresel mücadelede AB için vazgeçilmesi çok zor bir ülkedir. Dolay›s› ile AB’nin Türkiye konusunda kolay karar verme lüksünün bulunmad›¤› aç›kt›r. Ancak bu süreç, Türkiye’de AB konusundaki
düflünceleri fazlas›yla tahrip etmekte ve güvensizli¤i artt›rmaktad›r (Erdo¤an, 2006).
Türkiye’nin AB politikas›nda ›srarl› olmamas› ve daha çok kendi bölgesine yo¤unlaflmas›, Orta Do¤u ve ‹slam ülkeleri ile yak›n iliflkiler içine girmesi, Türkiye’nin Bat›’dan uzaklaflt›¤› bir “eksen kaymas›” yaflad›¤›na dair tart›flmalar yaratmaktad›r (Ba¤c›-Erdo¤an, 2010). Ancak Bat›’n›n bu kayg›lar›na ra¤men, Türkiye ile
üyelik sürecini ilerletmek için bir çaba da göstermedi¤i, tam üyelik konusunda kesinlikle cesaretlendirici ve inand›r›c› bir söylem kullanmad›¤› da aç›kt›r.
2008 y›l› sonu dünyada yaflanan küresel ekonomik kriz, üyelik sürecini etkileyen bir di¤er sebep olarak say›labilir. AB üyesi birçok ülke bu krizden etkilenmifltir. Bunlar›n bafl›nda Yunanistan, ‹spanya, ‹rlanda, ‹talya ve Portekiz gelmektedir.
Bu ülkeler aras›nda da en kötü durumda olan ülke Yunanistan’d›r. 2011 y›l›n›n
sonuna gelindi¤inde Yunanistan iflas›n efli¤ine gelmifl, ülkenin EURO-ZONE bölgesinden ç›kar›lmas› tart›fl›lm›flt›r. Baflta Almanya olmak üzere üye ülkeler Yunanistan ve krizdeki di¤er ülkeleri krizden kurtarmak için yo¤un çaba harcamaktad›r. Bu durum Türkiye’nin AB üyelik sürecinin yavafllamas›na da sebep olmufltur.
Bilindi¤i gibi, AB Müktesebat›, AB Hukuk sistemini ifade eder ve dört temel
kayna¤› vard›r. Bunlar kurucu antlaflmalar, mevzuat, Adalet Divan› içtihad› ve
uluslararas› antlaflmalard›r. Tüm üye devletler, AB Müktesebat›’n› benimsemek ve
egemenlik yetkilerinin bir k›sm›n› AB kurumlar›na devretmek durumundad›r. Bu
Müktesebat, Kat›l›m Müzakere Fas›llar›nda 35 bafll›k alt›nda s›n›fland›r›lm›flt›r (Akçada¤, 2009). Üyelik için bu fas›llar›n aç›lmas›, gerekli düzenlemeler yap›ld›ktan
sonra da kapat›lmas› gerekmektedir. Türkiye ile kat›l›m müzakereleri bafllad›ktan
sonra, baz› üye devletlerin olumsuz tavr›, siyasi engellemeler ve baz› Avrupal› liderler taraf›ndan kat›l›m müzakerelerinin iç politika malzemesi yap›larak istismar
edilmesi müzakere sürecini ç›kmaza sokmufltur. Türkiye ile AB müzakere sürecinde 2012 sonuna kadar ancak 13 bafll›k müzakerelere aç›labilmifl ve bu bafll›klardan
sadece Bilim ve Araflt›rma bafll›¤› kapat›lm›flt›r. 2010 y›l›nda sadece bir bafll›k müzakere sürecine aç›lm›fl, 2011 ve 2012 y›l›nda ise hiç bafll›k aç›lmam›flt›r. Bu tablo,
aç›k bir flekilde 2007-2011 döneminde ilerlemenin nas›l yavafllad›¤›n› göstermektedir. Türkiye ile ayn› tarihte müzakerelere bafllayan H›rvatistan ise müzakere bafll›klar›n› tamamlam›fl ve 2013 y›l›nda üye olma perspektifi elde etmifltir.
Müzakerelerde yaflanan sorunlar›n bafl›nda K›br›s sorunu gelmektedir. Aral›k
2009’da Brüksel’de yap›lan AB d›fliflleri bakanlar› toplant›s› sonras›nda Güney K›br›s Rum Yönetimi (GKRY) D›fliflleri Bakan› GKRY’nin alt› müzakere bafll›¤›na “benchmark” (aç›l›fl kriterleri) getirdi¤ini duyurmufltur. Bunlar, “‹flçilerin serbest dolafl›m›”, “enerji”, “yarg› ve temel haklar”, “adalet, özgürlük ve güvenlik”, “e¤itim ve
kültür”, ve “d›fl, güvenlik ve savunma politikas›”d›r (Usul, 2011a:230). GKRY ile ilgili yaflanan en önemli mevcut sorun Türkiye ile AB aras›nda 31 Aral›k 1995
itibar›yla ile oluflturulmufl Gümrük Birli¤i’nin GKRY’yi de kapsayacak flekilde geniflletilmesi hususudur. Türkiye bunu ancak koflullu olarak gerçeklefltirebilece¤ini,
aksi hâlde bunun tek tarafl› bir taviz olaca¤›n›, hatta GKRY’nin bu vesile ile tan›nmas›na, dolay›s›yla da Türkiye’nin adada iflgalci duruma düflmesine neden olaca¤›
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
gerekçeleri ile protokolü uygulamaktan kaç›nmaktad›r. Türkiye’nin bu tutumunu
gerekçe gösteren AB de 2006’da Türkiye ile 8 müzakere bafll›¤›n› ask›ya alm›fl, ayr›ca Türkiye’ye bu konuda 2009 y›l›na kadar süre vererek GKRY ile sorunlar›n› çözüp limanlar›n› GKRY’ye açmakla yükümlendirilmiflti. Aral›k 2009 Zirvesi’nde özellikle dönem baflkan› ‹sveç’in çabalar›yla, Türkiye’ye AB müzakere sürecinde bu
konuda herhangi bir ek yapt›r›m getirilmemesi karar› al›nm›fl olsa da bu konuda
Türkiye’ye yönelik bask› devam etmektedir. Hatta Türkiye’nin üyeli¤ine karfl› olan
baz› AB liderleri, bu gerekçeyle Türkiye ile müzakerelerin bütünüyle durdurulmas› gerekti¤ini iddia etmektedirler.
2007-2011 döneminde AB ile iliflkiler istenildi¤i seviyede geliflmese ve hatta
durma noktas›na gelmifl olsa da bu durum AB üyesi ülkelerle iliflkilerde ayn› durumun yafland›¤› anlam›na gelmemektedir. Türkiye, bu dönemde di¤er bölge ülkeleriyle oldu¤u gibi Avrupa ülkeleriyle de baflta ekonomi olmak üzere birçok alanda
iliflkisini artt›rm›fl, AB stratejisini daha çok ikili iliflkiler üzerinden yürütme yoluna
gitmifltir. Bu kapsamda özellikle ‹spanya, ‹talya, ‹ngiltere, Almanya, Yunanistan ve
GKRY ile iliflkilerde önemli geliflmeler sa¤lanm›flt›r. Bu ülkelerle gerek siyasi gerek
ekonomik ifl birlikleri kurularak iliflkilerin devaml›l›¤› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu
ülkelerden baz›lar›yla yürütülen ikili iliflkilere de¤inmekte fayda vard›r.
Almanya ile Türkiye iliflkileri di¤er Avrupa ülke iliflkileri ile k›yaslanmayacak
bir flekil arz etmektedir. Bunun en önemli sebebi de bu ülkede yar›s›ndan fazlas›
Alman vatandafll›¤›na geçmifl 3 milyon civar›nda Türkiye kökenlinin yafl›yor olmas›d›r. Uluslararas› alanda da NATO, AG‹T, Avrupa Konseyi gibi birçok örgüt üzerinden kurumsal bir ba¤ vard›r. Böylesi bir ba¤a ra¤men Almanya ile olan iliflkilerde sorunlar da yok de¤ildir. Türkiye’nin AB üyeli¤ine iliflkin Almanya’n›n özellikle Merkel baflbakanl›¤›ndaki tutumu yaflanan sorunlardan biridir. Hristiyan Demokrat Birli¤i lideri ve 2005 y›l›ndan beri Almanya Federal Cumhuriyeti’nin fiansölyesi olan Merkel, Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤ine s›cak bakmamaktad›r. Merkel’in Türkiye’ye önerdi¤i formül “imtiyazl› ortakl›k”t›r. Ayr›ca Merkel Hükûmeti
yürütülen üyelik sürecini de “ucu aç›k” olarak nitelemekte, Türkiye’ye üyelik için
bir tarih verilmesine karfl› ç›kmaktad›r. Almanya’n›n Türkiye politikas›nda, Türkiye’nin olas› bir üyeli¤i sonucu AB içinde elde edece¤i güç konusundaki kayg›lar
önemli rol oynamaktad›r. Ayr›ca ülkenin sahip oldu¤u yüksek genç nüfus oran›n›n
yan›nda varolan iflsizlik oran›n›n Avrupa’da dengeleri bozaca¤›na inan›lmaktad›r
(Pekflen, 2011). 2007-2011 döneminde Türkiye’nin üzerinde durdu¤u bir konu da
vize konusudur. Almanya, AB ile vizelerin kald›r›lmas› konusuna Fransa ile birlikte en çok karfl› ç›kan ülkedir. Bilindi¤i gibi 1980 Askerî Darbesi’ne kadar bu ülkelere vizesiz girifl ç›k›fl yap›lmaktayd›. Ancak darbe sonras› Avrupa ülkeleri bu uygulamay› kald›rm›flt›r. Fakat Türkiye, AB üyelik sürecinde karfl›l›kl› anlaflmalara
ba¤l› olarak, uygulanan vizenin kald›r›lmas› gerekti¤ini savunmaktad›r. Almanya
ile yaflanan bir sorun da bu ülkedeki Türkiye kökenlilerin durumuna iliflkindir.
Merkel’in yapt›¤› “çok kültürlülük politikas›n›n tamamen çöktü¤ü” aç›klamas›, Almanya’daki entegrasyon politikalar›n›n farkl›laflmas› ve çifte vatandafll›¤›n sonland›r›lmas›, Türkiye taraf›ndan asimilasyon olarak alg›lanm›flt›r (Pekflen, 2011). Baflbakan Erdo¤an’›n Almanya’da büyük kitlelere hitap ederken bu konuyu sert biçimde elefltirmesi, Almanya’da ciddi rahats›zl›k yaratm›flt›r. Ancak AB ve göçmen
Türklerin uyumu konusundaki anlaflmazl›klara ra¤men Türkiye ile Almanya aras›ndaki iliflkilerin özellikle ekonomik alanda son derece olumlu bir görüntü verdi¤i aç›kt›r. 2011’de yaklafl›k 37 milyar Dolar› bulan y›ll›k ticaret hacmi ile Almanya,
Türkiye’nin en önemli ticaret orta¤›d›r ve bu potansiyel ciddi art›fl e¤ilimindedir.
203
204
Türk D›fl Politikas›-II
Yunanistan ile Türkiye iliflkileri, 1945 sonras›nda genelde sorunlu ve çalkant›l›
olmufltur. ‹ki ülke aras›ndaki sorunlar genel hatlar›yla, Ege’deki k›ta sahanl›¤›, kara sular›, hava sahas›, Uçufl Bildirim Bölgesi (FIR Hatt›), Ege adalar›n›n Yunanistan
taraf›ndan silahland›r›lmas›, Ege’deki adac›k ve kayal›klar›n belirsiz durumu, Bat›
Trakya’daki Türk az›nl›¤› ve K›br›s konular›nda olmufltur. Bu sorunlar üzerine hâlâ
bir çözüm olmamakla birlikte, 1999 y›l›nda Türkiye’de yaflanan deprem sonras› iliflkilerde belirgin bir yumuflama olmufltur. 2000’li y›llarda bu yumuflama devam etmifltir. Türkiye’nin süreç içinde artan ekonomik, siyasi ve diplomatik dinamizmi ile
jeostratejik, jeokültürel ve jeoekonomik kaynaklar›n› daha iyi de¤erlendirmesi ve
de¤iflen Türk d›fl politikas› iliflkilere olumlu yans›m›flt›r. Yunanistan da ayn› flekilde
sorunlar› çat›flma yerine diyalog ve iliflkileri gelifltirme yoluyla çözme e¤ilimindedir. Tehdit, çat›flma ve güvensizli¤i önlemeyi amaçlayan bu yeni dönemde iliflkileri gelifltirebilmek maksad›yla güven ve ifl birli¤ini art›rmay› hedefleyen yeni önlemler al›nm›flt›r. Türkiye kendi menfaatlerini ön plana alarak, ulusal güvenlik konusundaki hassas ve temkinli yaklafl›m›n› terk etmeden ifl birli¤i, diyalog ve uzlaflma
eksenli bir d›fl politika anlay›fl›n› devam ettirme politikas› gütmektedir (Ada, 2011).
Davuto¤lu’nun da vurgulad›¤› gibi Türkiye art›k sadece Yunanistan’a endeksli bir
d›fl politika stratejisine ba¤›ml› hâle gelmek istememekte, bu durumun ülkenin potansiyeline, gücüne, derinli¤ine uygun bir politika olmad›¤›na inanmaktad›r.
K›br›s konusunda, K›br›s Bar›fl Harekat› sonras› yaflanan bölünmeden sonra
belki de en önemli geliflme GKRY’nin 2004 y›l›nda AB’ye üyeli¤i olmufltur. Bu
üyelik günümüze kadar gerek KKTC üzerindeki ekonomik ve toplumsal bask›lar›n artmas›na gerekse Türkiye’nin AB üyelik müzakerelerinin istenilen h›zda ilerlemesine engel olmaktad›r. AB’nin Annan Plan›’n›n reddi sonras› taahhütlerini
yerine getirmemesi ve GKRY’nin K›br›s’›n tek temsilcisi olarak sorun çözülmeden tam üye olarak kabul edilmesi, meseleyi daha da içinden ç›k›lmaz hâle getirmifltir. GKRY bu sayede, Türkiye’nin AB üyeli¤i üzerinde ve KKTC halk›n›n gelece¤i noktas›nda elde etti¤i veto yetkisi sayesinde önemli bir pazarl›k gücüne
kavuflmufltur (Turan, 2010).
2007-2011 döneminde meydana gelen geliflmelerden biri de GKRY’nin K›br›s
deniz sahas›nda petrol/do¤al gaz arama ruhsatlar› vermesine iliflkin antlaflmalar
imzalamas›d›r. Bu hareket GKRY’nin do¤u Akdeniz’de egemenlik alan›n› geniflletmesi anlam›na da gelmektedir. Ayr›ca Rum Yönetimi, M›s›r ve Lübnan ile Münhas›r Ekonomik Bölge S›n›rland›rma Antlaflmas› imzalayarak Türkiye’nin egemenlik
alan›n› da s›n›rland›rmaktad›r (Turan, 2010). Türkiye ile KKTC petrol/do¤al gaz
arama faaliyetlerinden rahats›zl›¤›n› dile getirmekte ve arama anlaflmas› imzalayan
flirketleri de bu konu da uyarmaktad›r.
‹ki taraf aras›nda, 2007-2011 döneminde, geçmiflte oldu¤u gibi sorunun çözümüne iliflkin birçok görüflme olmufltur. 2005 y›l›nda KKTC Cumhurbaflkan› olan
Mehmet Ali Talat döneminde, Türk hükûmetinin de deste¤i ile görüflmeler h›zlanm›fl, 2008 y›l›ndan itibaren GKRY Cumhurbaflkan› Hristofyas ile kapsaml› bir müzakere sürecine girilmiflse de flimdiye kadar gözle görülür somut bir ad›m at›lamam›flt›r. Görüflmelerde Türk taraf›n›n önerileri genel çerçeve itibar›yla iki bölgeli, iki
kesimli, BM Güvenlik Konseyi kararlar›nca tarif edilen flekliyle siyasi eflitli¤e sahip,
tek egemenli¤i, tek uluslararas› temsiliyeti ve tek vatandafll›¤› olan federasyon temelinde bir çözümdür. Ancak Rum yönetimi bu önerileri kabul etmemektedir (Turan, 2010). 2009 y›l› içinde yap›lan görüflmelerde ise belli bir ilerleme sa¤lanm›fl olsa da sonuçta bir uzlafl›ya var›lamam›flt›r. 2010’da yo¤unlaflt›r›lm›fl görüflmelerin
yeniden bafllamas›yla K›br›s Türk taraf›, Rum taraf›na bir Paket Uzlafl› Önerisi sun-
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
mufltur ancak Rum taraf› daha görüflme yap›lmadan önerilen paketi reddetmifltir
(Uslu, 2011b:228)
RUSYA ‹LE ‹L‹fiK‹LER
2007-2011 dönemi, Türkiye-Rusya iliflkilerinin 2000’li y›llar›n bafl›nda bafllayan yak›nlaflma sürecine ba¤l› olarak gelifliminin devam etti¤i, gerek ekonomik gerek siyasi alanda iki ülkenin daha da yak›nlaflt›¤› bir dönem olmufltur. Süreç içinde iliflkiler o kadar geliflmifl durumdad›r ki bölgede yaflanan Gürcistan-Rusya Savafl›,
Arap Bahar› ve Suriye’deki ayaklanmadaki derin görüfl ayr›l›klar›na ra¤men bu sorunlar ikili iliflkilere yans›t›lmam›flt›r. Türkiye aç›s›ndan Rusya’n›n, Avrasya’da istikrar ve bölgesel bar›fl için çok önemli bir ülke olarak görülmesi ve 1990’lardan al›nan ders ile bölgede Rusya’dan ba¤›ms›z bir politikan›n mümkün olmad›¤›n›n anlafl›lmas›; Rusya aç›s›ndan Türkiye’nin ‹slam dünyas›n›n en güçlü ve en etkin ülkesi olarak görülmesi, ekonomik ve politik aç›dan geçmifle oranla belirli bir gücünün
olmas› ikili iliflkilerdeki politikalar›n› belirlemede önemli etkiye sahiptir. Türk-Rus
iliflkilerinde, bu dönemde de süreklilik anlay›fl› devam etmifltir. Üst düzeyde karfl›l›kl› ziyaretler ve bu ziyaretler esnas›nda mutabakata var›lan çok boyutlu konular
olmufl, 2008 sonu bafllayan küresel ekonomik krize ra¤men d›fl ticaret hacimlerinde pozisyonlar korunmaya çal›fl›lm›fl; nükleer enerji alan›nda ifl birlikleri gelifltirilmifl, turizm baflta olmak üzere karfl›l›kl› yat›r›mlar›n artmas› için çaba harcanm›flt›r.
2009 y›l›nda yap›lan ziyaretlerde e¤itim alan›nda ad›mlar at›lm›fl, Türkiye’de bir
Türk-Rus üniversitesi ve kolejinin kurulmas› karar› al›nm›flt›r. Bu ziyaretler kapsam›nda ilk kez Rus Ortodoks Kilisesi Patri¤i Türkiye’yi ziyaret etmifltir. Rusya, Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki iliflkilerde, bu iliflkilerin geliflmesi için çaba harcayaca¤›n› aç›klam›flt›r (‹manov, 2011:333-337).
2007-2011 dönemi içinde Türkiye’nin benimsedi¤i “komflularla s›f›r sorun” ve
“maksimum ifl birli¤i” gibi prensiplerinin en etkin flekilde gerçekleflti¤i ülkelerin
bafl›nda Rusya gelmektedir. Bu do¤rultuda 2010 y›l›na gelindi¤inde iliflkilerin daha
da kurumsallaflt›¤› görülmektedir. Bu kurumsallaflmaya, baflbakanlar›n baflkanl›¤›nda oluflturulan Üst Düzey ‹flbirli¤i Konseyi’nin kurulmas›, d›fliflleri bakanlar›n›n
baflkanl›¤›nda oluflturulan Ortak Stratejik Planlama Grubu’nun kurulmas› ile yine
bu dönemde bafllat›lm›fl olan ifl ve bilim dünyas›ndan temsilcilerin kat›ld›¤› TürkRus Toplumsal Forumu’nun oluflturulmas› örnek olarak gösterilebilir. 2010 y›l›ndaki bir di¤er önemli geliflme de iki ülke aras›ndaki nükleer enerji santralinin inflas›nda var›lan mutabakatt›r. Bu dönem ayr›ca iki ülke aras›nda vizesiz seyahatin de
ad›mlar›n›n at›ld›¤› bir dönem olmufltur (‹manov, 2011:307-308). ‹ki ülke, 16 Nisan
2011 y›l›nda vizelerin kald›r›ld›¤›n› aç›klam›flt›r. 2010 y›l›n›n bir özelli¤i de ekonomik iliflkilerin yeniden ivme kazand›¤› bir y›l olmas›d›r. 2008 y›l› Türk-Rus ticaret
hacminin rekor k›rd›¤› y›l olmufl, miktar 38 milyar dolar› bulmufltur ancak ard›ndan gelen küresel ekonomik kriz bu hacmi azaltm›flt›r.
Türkiye’nin enerji konusunda d›fla ba¤›ml›l›¤› gerçekten çok önemli bir konudur. Bu durum sadece uluslararas› iliflkilerdeki politikalar› de¤il, ülke içi ekonomiyi de yak›ndan ilgilendirmektedir. Geliflen Türk ekonomisinin bugün yaflad›¤› en
büyük sorun cari aç›k sorunudur. Bir ülkenin üretti¤inden fazla harcamas› anlam›na gelen cari a盤›n Türkiye’de yaflanmas›n›n temel nedenlerinin bafl›nda ise yap›lan enerji ithalat› gelmektedir. Türkiye enerji kaynaklar› arama faaliyetlerine devam etse de henüz topraklar›nda ihtiyac› karfl›layacak bir kaynak bulmufl de¤ildir.
Bu noktada Türkiye’nin izledi¤i politika ise kendisinin ve yak›n bölgesinin (özellikle Bat›’n›n) ihtiyaç duydu¤u enerji kaynaklar›n›n geçifl güzergâhlar›n› kendi top-
205
206
Türk D›fl Politikas›-II
raklar› üzerinden geçirmektir. Bu politika ile Türkiye hem bir gelir elde edebilmekte hem de stratejik olarak de¤erini artt›r›p bu enerji kaynaklar›n›n güvenli aktar›m›n›n gerçekleflmesini sa¤lamaktad›r. Orta Do¤u ve Kafkas co¤rafyas›na bakt›¤›m›zda Türkiye’ye duyulan güven enerji kaynaklar›n›n aktar›m›n›n Türkiye üzerinden yap›lmas›nda uluslararas› deste¤i de sa¤lam›flt›r. Kerkük-Yumurtal›k Petrol
Boru Hatt›, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt›, Bakü-Tiflis-Erzurum Do¤al Gaz
Boru Hatt›, Samsun-Ceyhan Petrol Boru Hatt› Projesi, Mavi Ak›m Do¤algaz Boru
Hatt› Projesi ve NABUCCO Boru Hatt› Projesi Türkiye’nin bu politikas› sonucu gerçekleflmifl ya da gerçekleflmesi amaçlanan projelerdir. Bu yüzden, Rusya yönetiminin yap›lan görüflmelerde, Samsun-Ceyhan boru hatt›na petrol vermeyi kabul etmesi ve her ne kadar NABUCCO projesine karfl› ç›kmas›na ve alternatif olarak Güney Ak›m Boru Hatt› projesini sunmas›na ra¤men, iliflkilerdeki önemli ilerlemelerin etkisiyle bu hatt›n Türkiye üzerinden geçebilece¤ini ifade etmifltir. Tüm bunlar
Türkiye için çok önemli kazan›mlar olarak ortaya ç›kmaktad›r (Erdo¤an, 2011).
Türkiye ve Rusya ikili iliflkilerin d›fl›nda uluslararas› sorunlarda da büyük orada
yak›n politika izlemifllerdir. ‹ran’›n nükleer enerji program› karfl›s›nda Bat›’n›n verdi¤i tepkiye karfl›n sorunun diplomatik yolla çözülmesi noktas›nda, Türkiye-Ermenistan iliflkilerinin normalleflmesinde, Orta Do¤u’da bar›fl›n sa¤lanmas›, SuriyeLübnan sorunu, Afganistan ve Irak’ta güven ortam›n›n tesisi gibi uluslararas› konularda Rusya ve Türkiye yak›n politikalara sahip olmufllard›r. Ayr›ca Rusya, Türkiye’nin AB üyeli¤ini, Türkiye de Rusya’n›n ‹slam Konferans› Örgütü’ne gözlemci
statüsünde kat›l›m›n› desteklemifltir. ‹ki ülke de Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nün daha etkin hâle getirilmesi için çaba harcamaktad›r (Aybay, 2011).
Elbette ikili iliflkiler ve baz› süresel sorunlara karfl› paralel bir politika izlense
de iki ülkenin ayr› düfltü¤ü konular da vard›r. 2011 y›l› ve sonras›nda dünya gündemini en çok meflgul eden Arap Bahar› bunlardan biridir. Rusya bölgedeki
isyanlar›n ve iktidar de¤iflimlerinin Orta Do¤u’yu istikrars›zlaflt›raca¤›n› iddia etmektedir. Ayr›ca, NATO ve ABD’nin olaylara müdahil olmas› Rusya’y› çok rahats›z etmifltir. Rusya için Arap Bahar›’n› yaflayan ülkeler içinde Libya ve Suriye ayr› bir öneme sahiptir. Libya’da ç›kan olaylar da Rusya öncelikle bir bekle-gör politikas› izlemifl, Libya’ya yap›lacak müdahalenin Orta Ça¤’›n Haçl› Seferleri olaca¤›n› ifade etmifl ve müdahaleyi a¤›r bir dille elefltirmifl. Libya’daki Ulusal Geçifl
Konseyi’ni (UGK) tan›makta temkinli davranm›flt›r. Fakat izledi¤i politika Libya’ya askerî bir müdahaleyi engellememifltir. Sonuçta direniflçiler savafl› kazanm›fl ve Kaddafi iktidar› kanl› bir flekilde son bulmufltur. Libya’y› bu flekilde kaybeden Rusya, müttefiki Beflar Esed yönetimindeki Suriye konusunda ise tavr›n›
çok daha net bir flekilde ortaya koymufl ve rejimin korunmas› için ilk andan itibaren elinden gelen çabay› göstermeye bafllam›flt›r. Rusya’n›n Suriye noktas›nda
hedefi diplomatik çözümlerin aranmas› ve d›fl müdahalenin mümkün oldu¤unca
engellenmesidir. Rusya için Suriye’nin stratejik önemi büyüktür. Suriye, Rusya’n›n bölgede çok önemli siyasi ve ticari partnerdir, ayr›ca Rusya’n›n Suriye’nin
Tartus Liman›’nda çok önemli bir askerî üssü mevcuttur (Kayrak, 2012). Hatta
gözlem uçuflu yapan Türk jetinin 2012’de bu üsten gönderilen füzelerle vuruldu¤u dahi iddia edilmifltir.
Rusya, Suriye’yi daha do¤rusu Esed rejimini kaybederse bölgedeki etkisini kaybedece¤ini düflünmektedir. Bu yüzden fliddet olaylar› ne kadar artsa da bu konudaki mücadelesini sürdürmektedir. Rusya’n›n bu ba¤lamda en önemli destekçisi
ise Çin’dir. Çin, 5 Ekim 2011 y›l›nda BM Güvenlik Konseyi’nin Esed’e yapt›r›m karar›n› Rusya ile birlikte veto etmifltir. Bilindi¤i gibi veto hakk› sadece BM Güven-
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
lik Konseyi daimi üyelerine verilmifltir. Rusya veto karar› ile de yetinmemifl, destek amac›yla Kas›m 2011 sonunda Suriye’ye askerî gemiler göndermifltir. Rusya bu
tavr› ile ayr›ca Orta Do¤u’da önemli bir aktör oldu¤unu dünyaya göstermek istemektedir (Kayrak, 2012). Türkiye ise Suriye konusunda Rusya’dan çok farkl› bir
politika izlemektedir. Türkiye’ye göre baflta Birleflmifl Milletler olmak üzere ABD,
AB ve NATO, Esed rejiminin y›k›lmas› için azami çaba göstermelidir. Türkiye için
Esed rejimi meflruiyetini yitirmifltir. Bu ba¤lamda Türkiye, Suriye’deki muhaliflere
her türlü deste¤i sa¤lamakta, say›lar› yüz binleri aflan Suriyeli s›¤›nmac›y› ülkesinde bar›nd›rmaktad›r.
‹ki ülkenin Balkanlar ve Kafkaslardaki bölgesel sorunlarda da farkl› bak›fl aç›lar› yok de¤ildir. Örne¤in Türkiye, Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yan ve bunu destekleyen bir ülke iken Rusya ba¤›ms›z bir Kosova’ya karfl› ç›km›flt›r. Ayr›ca Rusya,
Güney Osetya ve Abhazya’y› ba¤›ms›z bir devlet olarak tan›makta iken Türkiye bu
bölgeleri Gürcistan’›n bir parças› olarak kabul etmektedir. Ancak buna ra¤men
Gürcistan krizinde Türkiye, Rusya’y› rahats›z edecek kararlardan itina ile kaç›nm›flt›r. Rusya, Türk-Ermeni iliflkilerinin geliflmesini destekledi¤ini aç›klam›fl olsa da
Türkiye’nin Ermenistan’›n iflgal etti¤i Azerbaycan topraklar›ndan çekilme flart›n›
iliflkileri ilerletmek için flart koflmas›, Rusya’n›n karfl› ç›kt›¤› bir durumdur (‹manov,
2011,s.347).
Görüldü¤ü üzere iki ülke aras›nda her konuda bir mutab›kl›k yoktur. Ancak bu
durum, iki ülkenin en az›ndan enerji ve ticaret alanlar›nda stratejik boyutta bir iliflkisinin oldu¤u gerçe¤ini de yads›maz. fiu bir gerçektir ki iki ülke aras›ndaki rekabetin tarihî, gerçeklefltirilen ifl birli¤i tarihinden daha eskidir. ‹ki ülke, aralar›ndaki
yüzlerce y›ll›k jeopolitik mücadeleyi jeoekonomik ifl birli¤ine çevirmeye çal›flmaktad›rlar (Aybay, 2011). Bunu gerçeklefltirmek kolay de¤ildir ancak flu k›sa sürece
bak›l›nca çok baflar›l› bir yol kaydedildi¤i bir gerçektir. Dünyan›n çok önemli bir
bölgesinde merkez ülke olma çabas›ndaki iki ülkenin bu iliflkileri çok önemlidir.
Yaflanan sorunlar›n ikili iliflkilere büyük oranda yans›mamas› gelinen noktadaki ifl
birli¤inin ne kadar güçlü oldu¤unu göstermektedir.
ORTA DO⁄U ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Türkiye, 2007-2011 döneminde önceki y›llarda oldu¤u gibi Orta Do¤u ülkeleri ile
iliflkilere büyük önem vermifl, d›fl politikan›n odak noktas›na koymufltur. Bu ba¤lamda, ikili iliflkiler kadar çeflitli uluslararas› örgütler üzerinden de bu ifl birli¤i ve
dayan›flmay› gelifltirmeye çal›flmaktad›r. Buna paralel olarak ticari iliflkiler de büyük bir ivme kazanm›fl, ticaret hacmi geçmiflle k›yaslanmayacak oranda artm›flt›r.
Bu bölge ve ‹slam ülkeleri ile iliflkileri noktas›nda Türkiye’nin büyük önem verdi¤i kurumlar›n bafl›nda “‹slam Konferans› Örgütü” (‹KÖ) gelmektedir. Nüfuslar›n›n ço¤unlu¤unu Müslümanlar›n oluflturdu¤u 56 ülkenin üyeli¤inden oluflan örgüt, üye ülkeler aras›nda siyasi, ekonomik, kültürel, bilimsel, sosyal dayan›flma ve
ifl birli¤ini amaçlamaktad›r.
Yeni Türk d›fl politikas› için, ‹slam dünyas› ile kurulacak iliflkilerde uluslararas›
ekonomi-politik etkinlik aç›s›ndan ‹KÖ büyük bir önem tafl›maktad›r. Do¤al kaynaklar, h›zla artan pazar kapasitesi, ulafl›m ve ticaret imkânlar› genifl olan ülkelerden oluflan örgüt, Türkiye’nin Asya ve Afrika derinli¤inde ekonomik aktivitelere
yönelebilmesi için önemli bir araç olarak görülmektedir. Geçmiflten gelen ön yarg›lar› y›karak Türkiye’nin Asya ve Afrika’daki ifl birli¤ini ve entegrasyonunu gelifltirmesi aç›s›ndan, örgüt içindeki etkinli¤in gelifltirilmesi ayr› bir öneme sahiptir
(Davuto¤lu, 2012:263-264). Türkiye’nin örgüt içinde aktif rol almak istemesinin bir
207
208
Türk D›fl Politikas›-II
sonucu da 2005 y›l›nda Ekmeleddin ‹hsano¤lu’nun ‹KÖ Genel Sekreteri seçilmesi
olmufltur. Bu sayede Türkiye, d›fl politikas›n›n odak noktalar›ndan birinin ‹slam
dünyas› ve Orta Do¤u odakl› oldu¤u mesaj›n› vermifltir (Kösebalaban, 2011:54).
2007-2011 döneminin bölge ve dünyadaki en önemli olay› hiç kuflkusuz Arap
Bahar› ile bu co¤rafyadaki diktatöryel rejimlere karfl› bafllat›lan isyanlar olmufltur.
‹lk olarak Tunus’ta bafllayan isyan giderek Tüm Arap co¤rafyas›na yay›lm›fl; Tunus’ta Zeynel Abidin Bin Ali ve Muhammed Gannufli’nin, M›s›r’da Hüsnü Mübarek
ve Ahmet fiefik’in, Libya’da Muamer Kaddafi’nin, Yemen’de Ali Abdullah Salih’in
iktidardan devrilmesine neden olmufltur. Suriye’de ise Beflar Esed yönetimine karfl› isyanlar devam etmekte, ülkede bir iç savafl yaflanmaktad›r.
Harita 7.1
Arap
Bahar›’n›n
etkili oldu¤u
ülkeler.
Kaynak:
http://pol297
thearabspring.
wordpress.com
/2012/07/17/
mapping-thearab-spring
28.10.2012
Revolution Civil war Sustained civil disorder and governmental changes
Major protests Minor protests Protests outside the Arab world
Protests and governmental changes
Suriye ile ‹liflkiler
Türkiye-Suriye iliflkileri özellikle Hatay sorunundan dolay› y›llar boyu gerilim ve
karfl›l›kl› güvensizlik içinde geçmifltir. Suriye’nin So¤uk Savafl dönemi Sovyetler
Birli¤i’ne yak›n durmas›, Hatay meselesi, su sorunu ve PKK ile mücadelede Suriye’nin örgütü himayeci tavr› bunun ana sebepleri olmufltur. Bu gerilimli iliflkilerin
ifl birli¤ine dönüflmesi bak›m›ndan PKK lideri Abdullah Öcalan’›n Suriye’den ç›kar›lmas›na vesile olan, büyük ölçüde Türkiye’nin zorlamas› ile gerçekleflen Adana
Protokolü (1998) önemli bir ad›m olmufltur. Ancak Suriye ile yak›n ve yo¤un iliflkiler 2000 y›l›nda Haf›z Esed’in ölmesinin ard›ndan iktidara gelen o¤lu Beflar Esed
döneminde bafllam›fl, PKK sorunu büyük ölçüde afl›lm›fl ve özellikle de AK Parti
iktidar› döneminde komflularla olumlu iliflkiler çabas›n›n önemli bir aya¤› olarak
Suriye’ye yönelik ciddi bir diplomasi ve ekonomik atak bafllat›lm›flt›r. Suriye ile
bafllayan ve 2007 sonras›nda çok daha yo¤unlaflan iliflkiler “model komfluluk iliflkisi” olarak da lanse edilmifl, iki ülke aras›nda en üst düzeyde yüksek istiflare toplant›lar› düzenlenmeye bafllanm›flt›r. Ancak iki ülke aras›ndaki bu olumlu hava,
Arap Bahar› olarak adland›r›lan bir baflka geliflme ile son bulmufl 2011 y›l›ndan itibaren iliflkiler gittikçe gerilimli bir hâl alm›fl ve Suriye’de iç savafl›n yo¤unlaflt›¤›
2012’de tamamen kopmufltur.
2007-2010 aras› dönem, Suriye ile iliflkilerin ola¤anüstü bir flekilde geliflti¤i y›llar olmufltur. Türkiye bölgesel bar›fl› sa¤lamak için öncelikle Suriye-‹srail aras›nda
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
ara buluculuk girifliminde bulunmufl iki tarafta bundan memnuniyet duymufltur.
Ancak bütün çabalara ra¤men taraflar› uzlaflt›r›c› bir çözüm oluflmam›flt›r. Ayr›ca
Suriye ve Türkiye, Gazze meselesinde de ortak hareket etme karar› alm›flt›r. Türkiye bu dönemde Irak ile Suriye aras›ndaki sorunlara iliflkin ara buluculuk da yapm›fl, bunu bizzat D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu üstlenmifltir. Eylül 2009’da Esed’in
Türkiye’ye gerçeklefltirdi¤i ziyarette ise taraflar “Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i
Konseyi”nin kurulmas›n› öngören anlaflmay› imzalam›fllard›r. Bu anlaflma, iki ülke
aras›nda vize uygulamas›n›n da kald›r›lmas›n› sa¤lam›flt›r. 2009’un sonlar›nda Baflbakan Erdo¤an 200’ü aflk›n ifl adam›yla Suriye’ye ziyarette bulunmufl ve TürkiyeSuriye ‹fl Konseyi Toplant›s› çerçevesinde yap›lan görüflmelerde 50’nin üzerinde ticareti kolaylaflt›r›c› ve art›r›c› önlemlerin bulundu¤u anlaflma imzalanm›flt›r. Türkiye’nin Suriye politikas›nda arzulad›¤› sadece politik iliflkiler de¤il, halklar›n da birbirleriyle kaynaflmas›, entegre olmas›d›r. Bu sayede iki ülke aras›nda y›k›lmas› güç
bir birliktelik oluflturulmaya çal›fl›lmak istenmifltir. Davuto¤lu, bu temel üzerinde
flekillenecek politikalarla Orta Do¤u’nun bir “bar›fl havzas›” olaca¤›n› belirtmifltir.
Türkiye ikili iliflkilerin daha da gelifltirilebilmesi bak›m›ndan özellikle çevre ülkeleriyle vize konusundaki s›k›nt›lar› gidermeyi önemsemektedir. Karfl›l›kl› vizesiz geçifli arzulayan Türkiye, bunu tarihsel ön yarg›lar› ortadan kald›rmada da faydal› bir
ad›m olarak görmektedir. Suriye ile de gerçekleflen vizesiz geçifl imkân› Arap Bahar›’na kadar çok olumlu sonuçlar vermifl, baflta ticaret hacmi h›zla artm›fl ve iki ülke halk›n›n kaynaflmas› sa¤lanm›flt›r. Bu dönemde iki ülke ekonomik ve kültürel
anlamda tam bir entegrasyona do¤ru yol almaktayd›. 2002 y›l›nda iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi 724 milyon dolarken, 2009’un sonuna gelindi¤inde bu rakam›n
2 milyar dolar› aflt›¤› görülmektedir (‹nat ve Telci,2011a:142-147).
Uzun y›llar sonunda ilk defa birbirine bu kadar yak›nlaflan ve politik, kültürel,
ekonomik olarak entegre olma noktas›na gelen Türkiye-Suriye iliflkileri 2011 y›l›n›n bafl›ndan itibaren h›zla kötüleflmeye bafllam›flt›r. Bunun fitilini ateflleyen ise
“Arap Bahar›”n›n Suriye’yi etkisi alt›na almas› olmufltur. Ülkede 2011 Mart ay›nda
demokrasi ve reform talebi için bafllayan gösterilerde güvenlik güçlerinin açt›¤›
atefl sonucu birçok sivil hayat›n› kaybetmifltir. Türk hükûmeti s›kça Esed’e gösteri
yapanlar›n taleplerini ciddiye almas› ve h›zla reformlar› yapmas› gerekti¤ini, uygulad›¤› fliddet ile bu sorunu çözemeyece¤ini belirtmifltir. Asl›nda Esed yönetimi önce bu konuda baz› aç›l›mlar yapm›fl, örne¤in Baflbakan Muhammed Naci Otri baflkanl›¤›ndaki hükûmetin 29 Mart 2011 tarihinde istifas›n› kabul etmifl ve 14 Nisan
tarihinde Baflbakan Adil Sefer baflkanl›¤›nda yeni hükûmet kurulmufltur. Ayr›ca
Esed yönetimi, olaylar›n önüne geçebilmek amac›yla iki defa siyasi mahkûmlar› da
kapsayan af kararlar› yay›nlam›fl, 21 Nisan 2011 tarihinde ise 1963 y›l›ndan beri uygulanan ola¤anüstü hâl yasas›n› kald›rm›fl, Devlet Yüksek Güvenlik Mahkemesi’ni
ilga etmifl ve bar›flç› gösterilere izin veren yeni bir yasay› kabul etmifltir. Ayr›ca, kamu çal›flanlar›n›n ücretleri ile temel ihtiyaç maddelerine uygulanan sübvansiyonlar
art›r›lm›flt›r. At›lan bu ad›mlara ra¤men gösteriler ve çat›flmalar ülke geneline yay›lm›flt›r. Göstericiler ve rejim muhalifleri, tüm siyasi mahkûmlar›n ve tutuklular›n
serbest b›rak›lmas›n›, yeni siyasi partilerin kurulmas›na izin verilmesini, serbest ve
adil seçimler yap›lmas›n›, demokratik bir anayasa haz›rlanmas›n› ve Baas Partisinin
anayasadaki öncü rolünün kald›r›lmas›n› talep etmifl ve eylemlerini sürdürmüfltür
(D›fliflleri Bakanl›¤›, 2012). Esed yönetimi ise uygulad›¤› fliddeti iyice artt›rm›fl,
süreç içinde birçok flehir hava ve kara birlikleri taraf›ndan tahrip edilmifl, binlerce
sivil çat›flmalarda öldürülmüfltür. Esed yönetimi, muhaliflerin direniflini d›fl kaynakl› ve ülkeyi bölmeye yönelik bir terör hareketi olarak nitelemifl ve izledi¤i politika-
209
210
Türk D›fl Politikas›-II
y› meflrulaflt›rm›flt›r. Türkiye ise muhaliflere ve sivillere yönelik bu fliddet politikas› karfl›s›nda dünya ülkeleri aras›nda tavr›n› en çabuk belli eden ülke olmufl ve
Esed’e karfl› bir siyaset izlemeye bafllam›flt›r. Son y›llarda iliflkilerin en üst seviyede
oldu¤u Suriye’ye karfl›, bu politika birçok kesim taraf›ndan flaflk›nl›kla karfl›lanm›fl
ancak Türk yönetimi böylesi bir fliddet uygulayan Esed yönetiminin karfl›s›nda, Suriye halk›n›n yan›nda oldu¤unu aç›klam›flt›r.
Suriye’de Esed yönetiminin yo¤un bask› politikas›na direnen muhalefetin yürüttü¤ü mücadeleye ra¤men rejim, 2012 sonuna kadar varl›¤›n› sürdürmeyi baflarm›flt›r. Ancak bu durum çok say›da Suriyelinin ölmesine ve ülkesini terk etmesine
ve komflu ülkelere s›¤›nmas›na neden olmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda da Türkiye
gelmektedir. 2012 sonunda Türkiye’deki Suriyeli s›¤›nmac› (misafir) say›s› 170 bine ulaflm›flt›r. ‹ki ülke iliflkilerinin gergin oldu¤u bu dönemde, iliflkilerin tamamen
kopmas›na ise 22 Haziran 2012 y›l›nda silahs›z bir Türk jetinin rutin gözlem uçuflunu yapt›¤› s›rada düflürülmesi neden olmufltur. Bu olaydan sonra Türkiye, Suriye’ye karfl› angajman kurallar›n› de¤ifltirmifltir.
Suriye ile yaflanan bu kriz, Türk d›fl politikas›n›n temel ilkelerinden olan “komflularla s›f›r sorun” ilkesinin tart›fl›lmas›na da yol açm›flt›r. Ancak D›fliflleri Bakan›
Davuto¤lu bu elefltirileri kabul etmemekte ve “Biz Esed’in Gorbaçov olmas›n› istedik, o Milofleviç oldu” sözleriyle neden Esed’e karfl› bir politika izlediklerini aç›klamaktad›r. Bu yüzden komflularla s›f›r sorun ilkesinin hâlâ geçerlili¤ini korudu¤unu, Suriye yönetimi ile flimdi yaflanan sorunun gelecekteki Suriye ile s›f›r sorun yaflanmas› için oldu¤unu belirtmektedir.
Geldi¤imiz noktada Türkiye’nin Suriye karfl›ndaki resmî tutumunu D›fliflleri Bakanl›¤› flu flekilde ifade etmektedir: “Suriye’nin ulusal birli¤inin ve toprak bütünlü¤ünün korunmas› bölge ülkeleri dâhil tüm taraflar›n üzerinde hassasiyetle durmalar› gereken bir hedefi teflkil etmektedir. Bu sürecin, Suriye halk›n›n meflru talep ve beklentileri do¤rultusunda; etnik köken, din ve mezhep ayr›m› yap›lmaks›z›n tüm Suriye vatandafllar›n›n temel hak ve özgürlüklerinin eflitlik temelinde
anayasal güvence alt›na al›nd›¤› hür ve demokratik bir sistemin tesisiyle sonuçlanmas› Türkiye’nin yegâne arzusudur” (D›fliflleri Bakanl›¤›, 2012).
‹ran ile ‹liflkiler
Türkiye’nin ‹ran ile iliflkileri son dönemde özellikle ABD ve ‹srail’i de yak›ndan
ilgilendiren politikalarla birlikte an›lm›flt›r. ‹ran’›n Türkiye’deki rejim için bir
tehdit oldu¤una dair yaklafl›m›n terk edildi¤i bu yeni dönemde ‹ran’›n izolasyonunun kald›r›lmas› ve mümkün olan en yo¤un siyasi ve ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesi arzulanm›flt›r. 2007-2011 dönemi için ‹ran ile iliflkilerde en somut ortaya ç›kan ilerleme ticari iliflkilerde olmufl ve iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi
çok büyük bir art›fl göstermifltir. Türkiye ile ‹ran aras›ndaki d›fl ticaret hacmi
2008 y›l›nda 10,2 milyar dolara ç›km›flt›r. Bu oran, on y›l önceki seviyenin 17
kat›d›r. ‹kili iliflkilerden ziyade yaflanan küresel kriz yüzünden ise 2009 y›l›nda
ulafl›lan d›fl ticaret hacminin toplam› 5,4 milyar dolarda kalm›flt›r (‹nat ve Telci,
2011a:s.113).
Bu dönemde Türkiye’nin ‹ran ile gerçeklefltirdi¤i ifl birliklerinden biri de terör
konusunda olmufltur. Bilindi¤i gibi PKK terör örgütü ‹ran’da PJAK ad›yla faaliyetlerini sürdürmektedir ve örgüt Türkiye ve ‹ran’›n ortak düflman›d›r. ABD de 2009’da
PJAK’› da terör örgütleri listesine alm›flt›r (‹nat ve Telci, 2011a:s.98). PJAK konusundaki ifl birli¤i, teröre karfl› istihbarat paylafl›m›ndan, koordineli ve efl zamanl›
operasyonlara kadar uzanmaktad›r.
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
Türkiye’nin yeni Orta Do¤u politikas›nda en fazla elefltiri alan konulardan birisi de ‹ran’›n yürüttü¤ü nükleer programa iliflkin tutumudur. Özellikle Bat› devletleri ve ‹srail, ‹ran’›n kesinlikle bu program›n› durdurmas›n› istememektedir. ‹ran’n›n
nükleer çal›flmalar›n› askerî alanda kullanaca¤›, bölge ve dünya için önemli bir
tehdit yarataca¤› iddias›nda bulunmaktad›rlar. ‹ran ise program›n bar›flç›l amaçlarla yürütüldü¤ünü, bir tehdit olmad›¤›n› öne sürmektedir. Türkiye’nin bu noktada
tavr› ise her ülkenin bar›flç›l amaçlarla nükleer program yürütebilece¤i, bunun
‹ran’›n da hakk› oldu¤u yönündedir. Türkiye ayr›ca ‹ran’a tepki gösteren ülkelere
de seslenerek önce kendi ellerinde bulundurduklar› nükleer silahlar› imha etmeleri ve bu tür faaliyetlerde bulunmamalar› gerekti¤ini ifade etmifltir. Türkiye bu
anlay›flla ‹ran ile bu programa karfl› olan devletler aras›nda ara buluculuk üstlenmifl ve bir mekik diplomasisi uygulam›flt›r. Bu konuda, Brezilya da Türkiye’nin yan›nda yer alm›flt›r. 17 May›s 2010’da Türkiye ve Brezilya, ‹ran’› nükleer enerji konusunda uluslararas› toplumla ifl birli¤i yapmas›na ikna etmifl ve taraflar aras›nda
‘Tahran Anlaflmas›’ imzalanm›flt›r. ABD yönetimi ise bu anlaflmay› tan›mam›fl ve
BM Güvenlik Konseyi’nden ‹ran’a yapt›r›m karar› ç›karm›flt›r. Türkiye ise BM
içinde yap›lan bu oylamada yapt›r›m kararlar›na karfl› ç›km›fl ve ABD’nin telkinlerine ra¤men ‹ran’›n yan›nda yer alm›flt›r. Türkiye, böylesi bir yapt›r›m›n kendisinin
zarar›na oldu¤u, bölge bar›fl›na katk› sa¤lamad›¤› ve çözüm için diplomasinin öncelenmesi gerekti¤ini belirtmifltir (Duran, 2011:s.41). Türkiye, bölgede bir normalleflme ve kalk›nma isteniyorsa yap›lmas› gerekenin yapt›r›mlar uygulamak de¤il
karfl›l›kl› diyalog ile bar›flç› çözümler aramak oldu¤unu ve bunun için her türlü ad›m› atmaya haz›r oldu¤unu çeflitli platformlarda belirtmifltir.
‹srail ve ABD’nin yapt›r›mlar›n artt›r›lmas› talebine Almanya, Fransa ve ‹ngiltere’nin güçlü deste¤i ile bu ülkelerle ‹ran konusunda daha fazla çat›flma yaflamak
istemeyen Çin ve Rusya’n›n ‹ran’a yönelik azalan deste¤i, ‹ran için Türkiye’yi daha de¤erli bir konuma getirmifl, “güvenilir bir ülke” alg›s›n› art›rm›flt›r. Türkiye’nin
bu tutumu ‹ran’› ne kadar memnun ettiyse, ABD’yi ve ‹srail’i de bir o kadar rahats›z etmifltir. Obama yönetimi resmî aç›klamalar›nda Türkiye’nin karar›n› elefltirse
de iyi niyetli çabas›n› anlaml› buldu¤unu söylemifltir. Burada Obama yönetiminin
Bush dönemine göre daha bar›flç›l çözümler arayan bir çizgide oldu¤u görüntüsü
vermesinin yan›nda, Afganistan, Irak ve Balkanlar gibi birçok bölgede ABD’nin
Türkiye’nin deste¤ine ihtiyaç duymas› da Ankara’ya karfl› politikas›n›n sertleflmesini önleyen temel faktörler olmufltur (‹nat ve Telci, 2011a:.112-113).
Türkiye’nin ‹ran’›n nükleer faaliyetlerinde Bat›’n›n genel tavr›na kafl› bir tav›r
içinde olmas› bu ülkelerle iliflkilerini ya da ait oldu¤u ittifaklar içindeki sorumluluklar›n› etkilemifltir diyemeyiz. Bunun en iyi örne¤i NATO’nun Füze Kalkan› Projesidir. Bu projeye göre, Türkiye’de d›fl tehditlere karfl› bir füze kalkan› ünitesi kurulmas› karar› al›nm›flt›r. ‹ran bunu kendisine karfl› yap›lm›fl bir eylem ve tehdit
olarak gördü¤ünü aç›klam›flt›r.
Türkiye’nin baflta ‹ran olmak üzere Müslüman a¤›rl›kl› co¤rafya ile oluflturdu¤u
kendi ç›karlar› ekseninde, ifl birli¤i temelli bir iliflki kurmas› ve Bat›l› güçlerin bu
ülkelere yönelik s›n›rlay›c›, yaln›zlaflt›r›c› politikalar›na ayak uydurmaya yanaflmamas› giderek artan bir flekilde baz› Bat›l› çevreleri rahats›z etmeye bafllam›flt›r. Bu
durum, Türkiye’nin bir “eksen kaymas›” yaflad›¤› kan›s›n› uyand›rm›flt›r (‹nat ve
Telci, 2011a:104-105). Türkiye bu dönemde ‹ran ile iliflkilerinde baflta ekonomik
ve siyasi olarak, gerekti¤inde müttefiklerini bile karfl›s›na alarak ad›mlar atm›flt›r.
Ancak ‹ran’›n buna karfl›l›k ayn› paralellikte ad›mlar att›¤›n› söylemek güçtür. Terör konusunda ifl birli¤i konusunda anlaflmaya var›lsa da ‹ran terörle mücadelede
211
Birleflmifl Milletler Güvenlik
Konseyi: BM Güvenlik
Konseyi befl daimî üye olan
Amerika Birleflik Devletleri,
‹ngiltere, Fransa, Çin ve
Rusya ile on geçici üyeden
oluflmaktad›r. Birleflmifl
Milletlerin en güçlü karar
organ› olan Güvenlik
Konseyi’nin kararlar› tüm
üye ülkeleri ba¤lay›c›
niteliktedir. Dünya
sorunlar›na iliflkin kararlar›n
bu befl daimî üyenin
kararlar›na b›rak›lmas›
baflta Türkiye olmak üzere
birçok devlet taraf›nda
elefltirilmektedir.
212
Türk D›fl Politikas›-II
Türkiye’nin beklentilerini karfl›layamam›flt›r. Arap Bahar› sonras› yaflanan geliflmelerde de iki ülke ayr› düflmüfltür. Özellikle Suriye konusunda bu çok daha belirginleflmifltir. Türkiye, mevcut Esed yönetiminin iktidardan düflürülmesi için çaba
harcarken ‹ran ise bu rejimin devam› için Esed yönetimine destek vermektedir.
‹ran, Rusya ile birlikte Suriye’nin en önemli destekçilerindendir. Irak konusunda
da ayn› durum geçerlidir. Türkiye son y›llarda Irak merkezî yönetimiyle gerilimli
iliflkiler yaflamaktad›r. ‹ran ise bunu çok iyi de¤erlendirmekte ve Türkiye’nin b›rakt›¤› bofllu¤u doldurmaya çal›flmaktad›r. Son olarak, Türkiye’nin füze savunma sisteminin topraklar›nda konuflland›r›lmas›na izin vermesi iliflkileri daha da germifl,
‹ran’›n Türkiye’ye karfl› güveni zedelenmifltir.
Irak ile ‹liflkiler
Irak ile iliflkiler çok uzun dönemden beri dalgal› bir seyir izlemifltir. Özellikle So¤uk Savafl’›n bitimi ve ard›ndan ülkenin ABD taraf›ndan iki defa iflgal edilmesi sürecinde Irak, Türkiye aç›s›ndan her zaman odak noktas›nda olmufltur. Su sorunu,
otonom Kürt bölgesi, Körfez Savafl› sonras› Kuzey Irak’ta do¤an otorite bofllu¤u
sonucu PKK terör örgütünün bölgeye yerleflmesi sonucunda verilen mücadelede
güçlüklerin ortaya ç›kmas›, dönem dönem yerel ve merkezî yönetimlerle yaflanan
sorunlar Irak ile olan iliflkilerde belirleyici olmufltur.
2007-2011 dönemine bakt›¤›m›zda Irak ile kurulan iliflkilerde AK Parti’nin d›fl
politika anlay›fl› çerçevesinde iliflkilerin daha çok ekonomik temelde geliflti¤ini
görmekteyiz. Buna göre önceki y›llara k›yasla belirgin olarak de¤iflen politika, Kuzey Irak’taki Kürt yönetimiyle temas kurmak ve iliflkileri gelifltirmekten kaç›n›lmamas› olmufltur. Türkiye, kurulacak bu yak›n iliflkiler ile ekonomik alanda geliflmelerin yaflanaca¤›n›, Kuzey Irak’tan gelen terör tehdidine karfl› da Irakl› yetkililerle
koordineli hareket ederek, gelifltirilecek ifl birli¤i ile sorunun çözülebilece¤ine
inanmaktad›r. Teröre karfl› verilen mücadelede karfl›l›kl› ifl birli¤inin önemine inanan Türkiye, ABD ve Irak ile birlikte PKK’yla mücadelede üçlü mekanizmay› oluflturmufltur. Buna göre, her ülkeden yetkin kiflilerin bafl›nda bulundu¤u bir ekip terörle mücadelede etkin koordinasyonu sa¤lamaya çal›flacakt›. Fakat kuruldu¤u
günden beri bu mekanizman›n istenilen katk›y› sundu¤unu söylenemez.
2009 y›l›nda gerçeklefltirilen karfl›l›kl› üst düzey ziyaretlerle beraber, iki ülke
aras›nda kurulan Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi çerçevesinde siyasi,
ekonomik ve güvenlik konular›nda da ifl birli¤i çabalar› önceki y›llara oranla çok
daha artm›flt›r. Türkiye ayn› y›l içinde bölgesel sorunlar›n çözümü için Irak ile
Suriye aras›nda yaflanan gerilimde ara buluculuk yapmaya bafllam›flt›r. Hat›rlanaca¤› gibi 2009 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Ba¤dat’ta bir patlama meydana gelmifl ve
birçok insan hayat›n› kaybetmifltir. Irak yönetimi patlamadan Suriye’deki Baas
rejimini sorumlu tutmufl, ayr›ca ülkede yakalanan el-Kaide militanlar›n›n üzerinden Suriye pasaportunun ç›kt›¤›n›, Suriye’nin Irak’›n güvenli¤ini tehdit edici davran›fllar içinde oldu¤unu iddia etmifltir. Suriye ise tüm bu iddialar› reddetmifltir.
Bu noktada soruna bir çözüm bulabilmek, komflu iki ülke aras›ndaki gerginli¤i
azaltmak ve bölgede istikrar›-güveni sa¤lamak Türkiye devreye girmifl ve bir ara
buluculuk sürecini bafllatm›flt›r. Bu noktada Türkiye için en önemli konulardan
biri de bölgede gelifltirdi¤i iyi iliflkiler sayesinde PKK ile mücadelede elde etti¤i
kazan›mlar› kaybetme tehlikesiydi. Bu çerçevede, Türkiye, Irak ve Suriye D›fliflleri Bakanlar› ve Arap Birli¤i Genel Sekreteri ‹stanbul’da bir araya geldiler. Ard›ndan yine D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu’nun ev sahipli¤inde New York’ta taraflar
aras›nda bir toplant› daha oldu. Süreç içindeki tüm bu görüflmeler sonunda ta-
213
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
raflar tam bir çözümde anlaflamasa da tansiyon büyük oranda düflürülmüfltür
(Özcan, 2011a:176-179).
23 Mart 2009 tarihinde yaflanan ve sembolik olarak anlam tafl›yan geliflme ise
Cumhurbaflkan› Abdullah Gül’ün Irak’› ziyaretidir. Bu ziyaret ile 33 y›l sonra ilk defa bir Türk Cumhurbaflkan› Irak’› ziyaret etmifltir. Ziyaretin ana gündemini güvenlik iliflkileri, Kerkük’ün gelece¤i ve ekonomik iliflkiler oluflturmufltur. Yap›lan ziyarette Cumhurbaflkan›, bölgesel Kürt yönetimi ve liderleri ile görüflmüfl ve özellikle
PKK terörü üzerine görüflmeler yap›lm›flt›r. Yine 2009 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Davuto¤lu’nun yapt›¤› ziyarette iki ülke aras›nda terörle mücadelede istihbarat paylafl›m› konusunda çeflitli ad›mlar at›lmas› ve kuzey Irak’ta bir ortak operasyon merkezî
kurulmas› da karara ba¤lanm›flt›r. Ancak hiç flüphesiz ki bu dönem içindeki en
önemli geliflmelerin bafl›nda, Türkiye-Irak Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi kurulmas› olmufltur. Bu sayede, iki ülke aras›nda ticaret, iç iflleri, bay›nd›rl›k ve
iskân, sa¤l›k, ulaflt›rma, su kaynaklar› ve çevre, enerji, tar›m alanlar›n› kapsayan çeflitli anlaflmalar ve protokoller imzalanm›fl, iliflkilerin çok boyutlu ve sa¤lam bir flekilde geliflmesi amaçlanm›flt›r. Bu ifl birli¤inin sonuçlar› da k›sa zamanda al›nmaya
bafllanm›flt›r. 2009 y›l›na bakt›¤›m›zda dünyada yaflanan küresel ekonomik krize
ra¤men Türkiye’nin Irak’a ihracat› %50 oran›nda artm›flt›r (Özcan, 2011a:164-168).
Türkiye için Irak’›n ba¤›ms›zl›¤›, siyasi birli¤i ve toprak bütünlü¤ünün korunmas› çok önemlidir. Ancak ABD’nin ülkeden çekilmeye bafllamas›yla artan fliddet
olaylar› ve ‹ran’›n Irak’ta giderek artan etkisi Türkiye’yi endifleye sevk etmektedir.
Irak’ta yaflanan çat›flma ortam› fiii ve Sünni temelli bir iktidar çat›flmas› yan›nda,
Kuzey Irak’ta Kürt hâkimiyetindeki otonom bölge ile Arap ço¤unluk aras›nda yaflanmaktad›r. Bu noktada Türkiye’nin Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ile kurdu¤u
iliflkilerden dolay› merkezî yönetimin rahats›zl›k duydu¤u da bir gerçektir.
Türkiye’nin ‹slam Konferans› Örgütü’ne verdi¤i önemin nedenleri nelerdir?
3
‹SRA‹L ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Türk-‹srail iliflkileri, ‹srail’in kuruluflundan 2000’li y›llara kadar genel olarak olumlu bir seyir izlemifl, özellikle So¤uk Savafl sonras› baflta askerî konular olmak üzere stratejik ifl birlikleri gerçeklefltirilmifltir. Hatta Türkiye’nin ‹srail ile bu kadar
olumlu iliflki içinde olmas› Türkiye’nin ‹slam dünyas›ndan d›fllanmas›na bile yol
açm›flt›r. Örne¤in K›br›s sorununda ‹slam ülkelerinin Yunanistan’a daha yak›n tav›rlar› da bu çerçevede de¤erlendirilebilir. ‹srail’in en büyük destekçisi ve müttefiki olan ABD de bu ikili iliflkilerin geliflimini memnuniyetle karfl›lam›fl ve desteklemifltir. ‹srail, bu süreçte dönem dönem s›cak savafl da yaflad›¤› Müslüman Arap ülkeleriyle ve özellikle ‹slam Devrimi sonras› ‹ran tehdidi ile karfl› karfl›ya oldu¤undan Türkiye’nin müttefikli¤ini her zaman önemsemifltir. 2000’li y›llardan sonra ise
durum de¤iflmifl ve iki ülke aras›ndaki iliflkilerden ziyade bölgede, özellikle de Filistin’de yaflanan olaylar ve ‹srail’in Gazze’yi ablukaya almas›, uluslararas› hukuka
ve insan haklar›na ciddi ayk›r›l›klar AK Parti Hükûmeti taraf›ndan çok yo¤un ve
do¤rudan elefltirilmifltir.
2002 y›l›nda ‹slam dünyas› ile daha yak›n iliflkiler kurmay› ve onlar›n haklar›n›n korunmas›n› önemseyen AK Parti’nin iktidara gelmesi ile ‹srail iliflkileri daha
da gerilimli bir hâl alm›flt›r. Baflbakan R.T.Erdo¤an’›n, 2004 y›l›n›n Mart ve Nisan
aylar›nda Hamas liderleri fieyh Ahmet Yasin ve Abdülaziz Rantisi’nin ‹srail taraf›ndan öldürülmesine sert tepki göstermesi, ‹srail’in Filistinlilere karfl› politikas›n›
“devlet terörizmi” olarak nitelemesi iliflkilerin gerilmesine neden olmufltur (‹nat ve
N N
214
Türk D›fl Politikas›-II
Telci, 2011a:126-127). Bilindi¤i gibi AK Parti sonras› Türk d›fl politikas› bölge bar›fl›n› sa¤lama ve çözüm odakl› politikalar üretmek amac›yla ara buluculuk ve mekik diplomasisine a¤›rl›k vermifltir. Bu do¤rultuda Türkiye, 2004 y›l›nda Suriye ve
‹srail aras›ndaki gerilimi ortadan kald›rmak için ara buluculuk teklifinde bulunmufl ancak Baflbakan Erdo¤an’›n ‹srail’e karfl› tutumu yüzünden ‹srail Baflbakan›
Ariel fiaron bu teklifi reddetmifltir. Buna ek olarak ayr›ca Türkiye’nin ‹srail’e su sat›fl› ihalesi ‹srail Hazine Bakanl›¤› taraf›ndan reddedilmifl ve buna karfl›l›k da Türkiye, ‹srail firmalar›na verilen baz› ihaleleri iptal etmifltir. Ay›ca ‹srail Türkiye’nin
bölgede etkin rol oynama ve iliflkileri gelifltirme gayretinden rahats›z olmufl, bu
rahats›zl›k 2007 ve takip eden y›llarda Amerika’daki güçlü ‹srail lobisinin Türkiye
aleyhinde lobi faaliyetleri yapmas›na kadar gidecek geliflmelere neden olmufltur.
Bu döneme kadar Amerika’da Ermeni soyk›r›m› iddialar›n›n kabulüne iliflkin çabalarda her zaman Türkiye’nin yan›nda yer alan ve ABD hükûmeti çevrelerinde
Türkiye lehine lobi faaliyetleri yürüten Yahudi lobileri politikalar›n› de¤ifltirmifl,
örne¤in ‹srail lobisinin en güçlü örgütlenmelerinden olan Anti-Defamation League (ADL) Ermenilerin 1. Dünya Savafl› s›ras›nda yaflad›klar› trajediyi ilk defa “Soyk›r›m” olarak kabul etmifl ve bunun Amerikan Senatosu’nda kabul edilmesi için
çal›flmalar yapm›flt›r. 2007 y›l›nda yaflanan bir di¤er gerginlik ise ‹srail askerî jetlerinin Suriye’yi vurmas›d›r. Burada gerginli¤i yaratan ise hedefleri vurmak için ‹srail jetlerinin izinsiz olarak Türk hava sahas›n› kullanmalar›d›r. Türkiye, bu olaya
sert tepki vermekle birlikte, savafl›n efli¤ine gelen Suriye ve ‹srail aras›nda ara buluculuk yaparak taraflar› sükûnete davet etmifltir. Türkiye’nin telkinleri sonucu taraflar do¤rudan görüflmelere bafllama noktas›na gelmifl ve Suriye-‹srail iliflkilerinde önemli bir dönüm noktas›na gelindi¤i düflünülmüflse de 27 Aral›k 2008 tarihinde ‹srail’in Gazze’ye gerçeklefltirdi¤i operasyonlarla süreç içinde at›lan tüm olumlu ad›mlar anlam›n› yitirmifl ve büyük bir kriz patlak vermifl, Türkiye’nin sürdürmeye çal›flt›¤› bar›fl görüflmeleri de sona ermifltir (‹nat ve Telci,2011a:127-128).
Türkiye’nin yo¤un çabalar›n›n sürdü¤ü bir dönemde gerçekleflen Gazze sald›r›s›,
hem içeri¤i hem de kullan›lan silahlar ve yöntem bak›m›ndan Türkiye’nin büyük
tepkisini çekmifltir. ‹srail yönetimine yönelik yaflanan büyük güven kayb› Türkiye-‹srail iliflkilerini 2009 y›l›na girildi¤inde belki de tarihinde hiç olmad›¤› kadar
alt seviyeye indirmifltir.
Davos Krizi
Türkiye-‹srail iliflkilerinin gerginleflmesine etki eden en önemli geliflmelerden biri 2008 y›l› sonu ‹srail’in “Dökme Kurflun Harekât›” ad›n› verdi¤i Gazze operasyonudur. 27 Aral›k günü ‹srail’in Gazze’yi vurmas› sonucu içinde kamu kurumu, cami ve üniversitelerin de bulundu¤u birçok yer ciddi hasar görmüfl, operasyon sonunda ço¤u sivil binlerce kifli hayat›n› kaybetmifltir. Filistin kaynaklar› bu operasyonda uluslararas› hukukun yasaklad›¤› silahlar›n da kullan›ld›¤›n› iddia etmifl ancak ‹srail bunu reddetmifltir. Yap›lan sald›r› ve sivil kay›plar yüzünden Türkiye
büyük tepki göstermifl, haz›rlad›¤› Goldstone Raporu ile ‹srail’in savafl suçu iflledi¤ini belirtmifltir.
Türkiye’nin BM’nin ard›ndan uluslararas› alanda verdi¤i önemli bir tepki de
Dünya Ekonomik Forumu’nun düzenlendi¤i Davos’ta olmufltur. 29 Ocak 2009
tarihinde Davos’ta düzenlenen “Gazze: Orta Do¤u’da Bar›fl Modeli” panelinde Baflbakan R.T.Erdo¤an, ‹srail Cumhurbaflkan›’na “Sesinin benden çok yüksek ç›kmas›
bir suçluluk psikolojisinin gere¤idir. Öldürmeye gelince siz öldürmeyi çok iyi bilirsiniz. Plajlardaki çocuklar› nas›l öldürdü¤ünüzü, nas›l vurdu¤unuzu çok iyi bili-
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
yorum.” diyerek tepki göstermifl ve toplant›y› terk etmifltir. Tüm dünya önünde ortaya konan bu tepki Türkiye-‹srail iliflkilerinin derin yara almas›na neden olmufltur
(‹nat ve Telci,2011a:128). Baflbakan Erdo¤an’›n daha sonra yapt›¤› aç›klamalarda,
tepkisinin bir ‹srail ya da Yahudi karfl›tl›¤› olarak görülmemesi gerekti¤ini, tepkisinin ‹srail yönetimine ve bu yönetimin Gazze’de yapt›klar›na ve Filistin politikas›na
iliflkin oldu¤unu söylemifltir.
Bu süreçte ortaya ç›kan sonuç, Türkiye’nin art›k ABD ya da Bat›’n›n politikalar›na koflulsuz uymayaca¤› ve kendi ç›karlar›na göre hareket edece¤i fleklinde anlafl›lm›flt›r. Yaflanan olaylar ‹srail’e art›k kendisine en yak›n Müslüman ülke olan
Türkiye’nin kendi beklentileri do¤rultusunda her koflulda ikna edilebilir bir ülke
olmad›¤›n› göstermifltir. ‹srail, Türkiye’nin politikalar›n›n ve stratejisinin farkl›laflt›¤›n› ve bunun kendisini bölgede yaln›zlaflt›raca¤›n› görmekteydi ancak iktidardaki
afl›r› sa¤c› hükûmet ‹srail içinden de gelen sa¤duyu ça¤r›lar›na kulak asmamakta
ve iliflkilerin her geçen gün gerilmesine neden olmaktayd›. Her ne kadar ‹srail
Cumhurbaflkan› fiimon Perez 30 Ocak’ta Baflbakan Erdo¤an’› arayarak Davos’ta yaflananlardan dolay› üzgün oldu¤unu söylese (bu baz› çevirilerde “özür dileme” (I
am sorry!) olarak geçmifltir) ve Türk hükûmetinden de ortam› yumuflat›c› mesajlar
verilmeye çal›fl›ld›ysa da gerilim 2007-2011 döneminde azalmam›flt›r (‹nat ve Telci,
2011:131-132).
‹srail ile yaflanan sanc›l› süreç birçok alanda olumsuz etkisini göstermifltir. Askerî ifl birli¤i, ticari ve diplomatik iliflkiler bunlar›n bafl›nda gelmektedir. Bilindi¤i
üzere, ‹srail ile Türkiye aras›nda savunma ve istihbarat alanlar›nda y›llardan beri
süren bir ifl birli¤i mevcuttu. Ancak yaflanan olaylardan sonra tüm bu konu ve
alanlarda iliflkiler kötüleflmifltir. Ekonomide de benzer bir durum yaflanm›fl, 20022009 y›llar› aras›nda % 96 oran›nda artan ticaret hacmi bu dönemde yaflanan krizden sonra azalmaya bafllam›flt›r. Bu hem ithalatta hem de ihracatta görülen bir durumdur. Ayn› flekilde turizm de bundan etkilenmifl, ‹srail’den gelen turist say›s›nda önemli oranda düflüfl görülmüfltür.
Türkiye’nin Filistin politikas› sadece ‹srail ile olan iliflkileri de¤il ABD ve Bat› ile
olan iliflkileri de etkilemifltir. Bu konuda Türkiye’nin Hamas ile kurdu¤u iliflkiler etkili olmufltur. ABD ve Bat› ülkeleri için Hamas terörist bir örgüttür. Oysa Türkiye
Hamas’›, Filistin Yasama Konseyi seçimlerinden zaferle ç›kmas›ndan ötürü Filistin’in resmî bir temsilci olarak kabul etmifltir. Bu ba¤lamda Hamas lideri Halid Meflal ile kurulan iliflkiler hem iliflkileri germifl hem de Türkiye’nin Bat›’dan uzaklaflt›¤› yorumlar›n›n yap›lmas›na neden olmufltur. Türkiye’nin bir eksen kaymas› yaflad›¤› düflüncesinin nedenlerinden biri de Hamas ile kurulan bu iliflkilerdir. Ayn› dönem için Türkiye, ‹srail’in Gazze’ye karfl› uygulad›¤› ambargoyu ve fliddeti her platformda sert bir flekilde elefltirmeye devam etmifltir (Kardafl, 2011:40).
Mavi Marmara Operasyonu
Türkiye-‹srail iliflkileri 2010 y›l›nda daha büyük bir krizle karfl› karfl›ya kalm›flt›r.
2010 y›l›n›n May›s ay›nda Gazze’ye yard›m götürmek için yola ç›kan ve içinde 32
ülkeden 600’ü aflk›n aktivisti bar›nd›ran Mavi Marmara gemisinin ‹srail askerlerince sald›r›ya u¤ramas› ve silahs›z sivillerin hayat›n› kaybetmesi ve yaralanmas› iliflkilerde büyük bir hasar yaratm›flt›r. ‹srail’in abluka alt›na ald›¤› Gazze’de yaflanan
insanl›k dram›na yönelik bütün dünyadan gelen tepkiler ‹srail taraf›ndan geri çevrilmifltir. Gazze uzun zamand›r abluka alt›na al›nm›fl, girifl ç›k›fllar› k›s›tlanm›fl ve
Gazze halk›n›n insani ihtiyaçlar›n› bile karfl›lamas› çok güç bir hâl alm›flt›r. Bu do¤rultuda dünyan›n farkl› yerlerinden birçok sivil toplum örgütü ablukan›n kald›r›l-
215
216
Türk D›fl Politikas›-II
mas› için eylemlerde bulunmufl, bölgeye insani yard›m ulaflt›rmaya çal›flm›flt›r.
Dünya kamuoyunun dikkatini çekmek ve ablukay› delerek Gazze’ye insani yard›m
götürmek üzere bir araya gelen aktivistler ‹srail’in daha bafl›ndan sert uyar›lar›na
ve hatta tehditlerine ra¤men Mavi Marmara isimli gemi ile yola ç›km›flt›r. Ancak ‹srail çok orant›s›z ve hukuk d›fl› bir yöntemle üstelik uluslararas› sularda seyreden
6 gemilik kafiledeki 5 gemiyi etkisiz hâle getirmifl, Mavi Marmara gemisine ise 31
May›s 2010 tarihinde silahl› bir operasyon düzenlemifl; operasyon sonucunda biri
ABD vatandafl› 9 Türk ‹srail askerlerince öldürülmüfl, pek çok sivil de yaralanm›flt›r. Bu operasyon Türkiye’nin sert tepkisine neden olmufltur.
Yaflanan olay üzerine, Baflbakan Erdo¤an o s›rada fiili’de yürütmekte oldu¤u temaslar›n› yar›da b›rakm›fl ve Türkiye’ye dönmüfl, yap›lan›n “her türlü laneti hak etmifl bir katliam” ve “devlet terörü” oldu¤unu aç›klam›flt›r. D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu da 31 May›s 2010 tarihinde BM Güvenlik Konseyi’ni acil toplant›ya ça¤›rm›fl
ve düzenlenen ola¤anüstü oturumda ‹srail’in yapt›¤›n›n “haydutlukla ve korsanl›kla eflde¤er... barbarca bir eylem” ve “bir devlet taraf›ndan ifllenen cinayet” oldu¤unu, ‹srail’in bu davran›fl› ile “uluslararas› camian›n sayg›n üyesi olarak meflruiyetini kaybetti¤ini” söylemifltir. Cumhurbaflkan› Abdullah Gül ise ‹srail’in “tarihinin
en önemli hatalar›ndan” birisini yapt›¤›n› belirterek Türkiye’nin kendi vatandafllar›na ve kendi gemisine karfl› uluslararas› sularda yap›lan böyle bir sald›r›y› asla affetmeyece¤ini vurgulam›flt›r. 2 Haziran 2010 tarihinde toplanan TBMM’de grubu
olan partiler de ‹srail’in “insanl›k d›fl›” sald›r›s›n› fliddetle ve nefretle k›nayan bir
deklarasyon yay›mlam›fllard›r (Duran, 2011,s.37-38).
Sald›r›ya iliflkin uluslararas› alanda en sert tepkilerden biri de Birleflmifl Milletler’den gelmifl, BM sald›r›dan dolay› ‹srail’i ‘en sert biçimde k›nad›¤›n›’ duyurmufltur. 5 daimî 10 geçici üyenin oy birli¤iyle kabul edilen metinde, sald›r› s›ras›nda
ölenlerin ve yaral›lar›n ülkelerine gönderilmesi, gemilerin insani yard›mlar›n› Gazze’ye ulaflt›rmas›n›n sa¤lanmas›, ‹srail taraf›ndan tutulan gemilerin ve sivillerin derhâl b›rak›lmas›, acil, tarafs›z, güvenilir ve fleffaf soruflturma yap›lmas›, Gazze’ye devaml› ve düzenli flekilde mallar›n ve insanlar›n girmesinin temin edilmesi, ayr›ca
insani yard›m›n da engelle karfl›laflmadan Gazze’ye girifli ve orada da¤›t›lmas› gerekti¤i bildirilmifltir. Türkiye ise bunlara ek olarak ‹srail’e yönelik bir soruflturma
aç›lmas›n› ve ‹srail yönetiminin uluslararas› hukuk ihlalinden dolay› cezaland›r›lmas›n› istemifl ancak ‹srail kesin bir dille böyle bir soruflturmay› kabul etmeyece¤ini aç›klam›flt›r. 2 Haziran 2010 tarihinde, Davuto¤lu’nun giriflimleri sonucu BM
‹nsan Haklar› Komisyonu 32 ülkenin onay›yla, insani yard›m amac› tafl›yan filoya
‹srail’in yapt›¤› sald›r›y› k›nayan bir bildiri yay›mlam›fl ve bir soruflturma bafllat›lmas›n› kabul etmifltir. ‹srail ise Komisyonun meflrulu¤unu tan›mad›¤›n› aç›klam›fl, Komisyon’un yapt›¤› araflt›rmada da hiçbir flekilde ifl birli¤ine gitmemifltir (‹nat ve Telci, 2011b:115-116).
Türkiye yaflanan olay sonras› ‹srail ile tüm iliflkilerini en alt düzeye indirmifl, bu
ülkeye karfl› sert bir tutum izlemeye bafllam›flt›r. Bu dönem itibar›yla Türkiye, Tel
Aviv Büyükelçisi’ni merkeze ça¤›rm›fl ve iliflkileri geçici maslahatgüzar seviyesinde
sürdürece¤ini aç›klam›flt›r. Gerek uluslararas› camiadan gerekse ‹srail’den iliflkilerin normalleflmesi talepleri gelse de Türkiye bu flartlarda bunun mümkün olmad›¤›n› belirtmifltir. Türkiye’nin iliflkileri normallefltirme noktas›nda üç talebi vard›r:
Bunlardan birincisi ‹srail’in yapt›¤› eylemden ötürü “özür dilemesi”, di¤eri ise düzenlenen operasyonda zarar görenlere “tazminat” ödenmesi, son olarak da Gazze’deki hukuksuz ablukan›n derhâl kald›r›lmas›d›r. ‹srail ise bu konuda geri ad›m
atmamakta, eylemini meflru gördü¤ünü aç›klamakta ve ne özür dileyece¤ini ne de
217
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
tazminat verece¤ini belirtmektedir. Kas›m 2012 y›l›nda ‹srail’in Gazze’yi tekrar
bombalamas› ve yaflanan sivil ölümler Türkiye’nin ‹srail’e karfl› tutumunu çok daha sertlefltirmesine neden olmufl, kesilen iliflkiler yüzünden çat›flmalar›n durmas›
için M›s›r’›n ara buluculuk yapmas›n› desteklemifltir.
Türkiye-‹srail iliflkilerinde yaflanan krizin nedenleri nelerdir?
AVRASYA, ORTA ASYA VE KAFKASLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Orta Asya ve Kafkaslar konusunda So¤uk Savafl bitiminden beri gelifltirilmeye çal›fl›lan iliflkiler 2007-2011 döneminde de ayn› do¤rultuda devam etmifltir. Ancak
yöntem olarak baz› de¤iflikliklerin oldu¤u söylenebilir. 2009 y›l›nda D›fliflleri Bakan› olan A.Davuto¤lu’nun Türk d›fl politikas›na kazand›rd›¤› yeni ilkeler bu farkl›l›¤›n temelini oluflturur. Davuto¤lu’na göre Türkiye’nin Kafkaslar-Hazar-Orta Asya
politikas› üç temel prensip üzerine kurulmal›d›r: 1. Kuzey Kafkas cumhuriyetlerinin Rusya Federasyonu içerisindeki statülerini kademeli bir flekilde güçlendirerek
Hazar-Karadeniz ba¤lant›s›n›n bu cumhuriyetler üzerinden gerçekleflmesini temin etmek. 2. ‹ran ile ideolojik gerilimlerden gölgelenen iliflkilerin dinamik ve rasyonel bir ekonomik ifl birli¤i çerçevesinde sa¤lamlaflt›rarak Rusya’n›n Orta-Asya ve
Kafkaslar üzerindeki etkisini dengelemek ve 3- Orta-Asya ülkeleri aras›ndaki her
türlü ifl birli¤ini teflvik etmek (Davuto¤lu, 2012:181). Davuto¤lu bu temel prensiplerin uygulanmas›n›n hayati oldu¤unu, aksi takdirde Türkiye’nin bu bölgeyi kaybedece¤ini ve Rusya’n›n Sovyetler’den sonra yeniden bölgenin tek hâkimi olaca¤›n› savunmaktad›r. Bu prensipler, Türkiye’nin yeni d›fl politikas›nda, merkez ülke
olmak, proaktif ve çok boyutlu diplomasi izlemek ve düzen kurucu aktör olma ilkeleriyle de örtüflmektedir.
Türkiye, Avrasya ve özellikle Orta Asya jeopoliti¤ini, 21. yüzy›l›n uluslararas› sisteminin flekillendirilmesinde bir alan olarak görmekte, bölge devletleriyle siyasi,
ekonomik, kültürel ve sosyal iliflkilerini, tarihsel ve kardefllik ba¤lar›n›n da yard›m›yla güçlendirmeyi arzu etmektedir. Bölge devletlerinin, kendilerine has iç dinamiklerini dikkate alan ancak bir yandan da demokratikleflmelerini ve liberal ekonomi anlay›fl›n› benimsemelerini destekleyen Türkiye, böylece iç istikrar› ve refah› sa¤lam›fl
bölge devletlerinin, gerek kendi aralar›nda gerekse bölge d›fl› devletlerle birlikte
bölgesel bütünleflme oluflumlar›n› hayata geçirmek için uygun zemine sahip olabileceklerini öngörmektedir . Bu do¤rultuda Türkiye’nin Orta Asya politikas›n›n temel
hedeflerini flu flekilde özetleyebiliriz: Bölge ülkelerinin devletleflme süreçlerine katk› sa¤lamak; bölgenin siyasi ve ekonomik istikrar›n›n korunmas› ve bölgesel ifl
birli¤inin teflviki için gerekli deste¤i vermek; ekonomik ve siyasi reform süreçlerine
katk› sa¤lamak; karfl›l›kl› ç›karlar›n korunarak ve egemen eflitlik ilkesi gözetilerek
ikili iliflkileri her alanda gelifltirmek ve bölge enerji kaynaklar›n›n engelsiz bir flekilde dünya piyasas›na ak›fl›n›n sa¤lan›lmas›na yard›mc› olmakt›r (Efegil, 2011:501).
Bu hedeflerin gerçekleflmesi ve iliflkilerin kurumsallaflt›r›lmas› için Türkiye
birçok faaliyet yürütmektedir. Özellikle Orta Asya Türk cumhuriyetleri ile iliflkiler burada ayr› bir öneme sahiptir. T‹KA, TÜRKSOY, Yunus Emre Enstitüsü gibi
kurumlar ekonomik, ticari, sa¤l›k, e¤itim ve kültür alan›nda iliflkileri gelifltirmek
için çal›flmaktad›r. Bu kurumlar yan›nda Türkiye’nin çok önem verdi¤i bir oluflum da Türk Dili Konuflan Ülkeler Devlet Baflkanlar› Zirveleri’dir. Ayr›ca 21 Kas›m 2008 tarihinde ‹stanbul Antlaflmas› ile kurulan Türk Dili Konuflan Ülkeler
Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA) de iliflkilerin gelifltirilmesi için at›lan kayda de¤er bir ad›m olmufltur.
4
N N
218
Türk D›fl Politikas›-II
Türkiye’nin bölge ülkelerine yapt›¤› teknik yard›mlar› koordine etmek amac›yla oluflturulan Türk ‹flbirli¤i ve Kalk›nma ‹daresi Baflkanl›¤› (T‹KA) e¤itim, sa¤l›k,
ulaflt›rma ve iyi yönetiflim gibi de¤iflik alanlarda bölge ülkelerine mali ve teknik
yard›m sa¤lamaktad›r. Örne¤in 2008 y›l›nda T‹KA 100 milyon dolar de¤erinde olan
projeyi finanse etmifl ve tamamlam›flt›r. Türk flirketleri de milyar dolar› bulan yat›r›mlar›n› bu ülkelere yapmakta, 15 milyar dolar› geçen oranda müteahhitlik ihalesini üstlenmifl durumdad›rlar. E¤itim alan›nda da destek veren Türkiye, yirmi bine
yak›n ö¤rencinin Türkiye’de e¤itim almas›n› sa¤lam›flt›r. Ortak kültürlerin gelifltirilmesi ve tan›t›m› konusunda Türkiye, bölge devletleriyle birlikte Türk Kültür ve Sanatlar› Ortak Yönetimi (TÜRKSOY)’ni kurmufl, Kazakistan’da Uluslararas› Hoca
Ahmed Yesevi Üniversitesi ile K›rg›zistan’da Manas Üniversitesi’nin kurulmas›na
mali ve idari destek vermifltir. Ayr›ca bölge ülkelerinde Türkiye Türkçesi Ö¤retim
Merkezleri kurulmufl ve sivil toplum kurulufllar›na ait çok say›da ilkö¤retim, lise ve
üniversite kurulufllar› da bölgede faaliyete bafllam›flt›r. Türkiye, Ekonomik ‹flbirli¤i
Örgütü (E‹Ö) ve Asya’da Güven Artt›r›c› Önlemler Konferans› (CICA) gibi bölgesel
oluflumlar ile Türk Devlet ve Topluluklar› Dostluk, Kardefllik ve ‹flbirli¤i Kurultay’›na da destek vermektedir (Efegil, 2011:502).
Türkiye Asya ülkeleri ile güvenlik, ekonomik, kültürel alanda ifl birli¤i sa¤lamak için bu bölgedeki çok uluslu oluflumlarla da yak›n iliflki içinde olmaya gayret
etmifltir. fiangay ‹flbirli¤i Örgütü ve Orta Asya’n›n güvenlik teflkilat› olan, Asya’da
‹flbirli¤i ve Güven Artt›r›c› Önlemler Konferans› (A‹GK/CICA) ile iliflkilerini art›rmas›
Türkiye’nin son y›llardaki ad›mlar›ndand›r. Türkiye, 1992 y›l›nda kurulan A‹GK/CICA kurucu üyelerindendir. Fakat örgütte daha aktif bir pozisyon almaya 2000’li y›llar›n sonunda bafllam›flt›r. A‹GK/CICA üçüncü zirvesi 7-9 Haziran 2010 tarihlerinde ‹stanbul’da yap›lm›fl ve Türkiye, 2012 y›l›nda sona ermek üzere Kazakistan’dan
Dönem Baflkanl›¤› görevini alm›flt›r. ‹stanbul’da gerçeklefltirilen zirvede “Asya’da
‹flbirli¤ine Dayal› Güvenli¤in ‹nflas›” konusu üzerine istiflare yap›lm›flt›r. Türkiye bu
örgüt için AG‹T’in çal›flma modelini öngörmekte ve örgüt bu temelde güven artt›r›c› önlemleri befl boyutta ele almaktad›r. Bunlar askerî-siyasi boyut, ekonomik boyut, çevre boyutu, insani boyut ve yeni tehdit ve riskler olarak adland›r›lmaktad›r
(D›fliflleri Bakanl›¤›,2012). 24 üyesi ve 8 gözlemci ülkesi bulunan A‹GK/CICA’n›n
bir önemli özelli¤i de genelde yan yana gelmeyen ‹srail-‹ran ve Pakistan-Hindistan
gibi ülkelerin bir araya gelmesini sa¤lamas›d›r. Türkiye, fiangay ‹flbirli¤i Örgütü’ne
ise diyalog partneri olarak 7 Haziran 2012’de kabul edilmifltir. fiangay ‹flbirli¤i Örgütü bölge devletleri için önemli bir oluflumdur. Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, K›rg›zistan ve Tacikistan’›n 1996 y›l›nda oluflturduklar› yap›lanmaya
2001’de Özbekistan da kat›lm›flt›r. Hindistan, ‹ran, Mo¤olistan ve Pakistan örgütte
gözlemci olarak bulunmaktad›r. Baflta Rusya olmak üzere, kurucu üyeler taraf›ndan fianghay ‹flbirli¤i Örgütü’nün tek kutuplu bir dünyaya karfl› at›lan bir ad›m oldu¤u belirtilmifltir. Türkiye’nin, Asya’da özellikle Rusya, Çin ve Türk Cumhuriyetleri ile gelifltirdi¤i iliflikler sonucu, fianghay ‹flbirli¤i Örgütü ile süreç içinde çok boyutlu d›fl politikas›n› güçlendirmesi ile örgüt içindeki geliflmelerin izlenmesine ve
bölgesel ifl birli¤ini ilgilendiren konularda görüfllerinin üye ülkelere aktar›lmas›na
imkân verecektir (Özcan, 2012).
BALKANLAR ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Türk d›fl politikas›n›n 2007-2011 dönemi geçmifl Balkan politikas›n›n devam› fleklinde gerçekleflmifltir. Bu bölgeye iliflkin geliflmeleri ve politikalar› yak›ndan takip
eden Türkiye, bölgeyi Osmanl› miras›n›n getirdi¤i tarihsel bir derinlik ile de¤erlen-
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
dirmektedir. Davuto¤lu’na göre, Türkiye’nin Balkanlarda k›sa ve orta dönem d›fl
politikas›n›n iki önemli hedefi olmal›d›r. Bunlar, Bosna ve Arnavutluk’un istikrarl›
bir yap› içinde güçlendirilmesi ve bölgedeki etnik az›nl›klara güvenlik flemsiyesinde bir uluslararas› hukuk zemini oluflturulmas›d›r. Bu zemin içinde Türkiye Balkanlar’daki Müslüman az›nl›klar ile ilgili sorunlarda müdahale etme hakk›n› kazanmal›d›r. Bu da ancak Türkiye’nin kültürel ve tarihî faktörleri de gözeterek aktif bir
Balkan politikas› izlemesi ile mümkün olabilir (Davuto¤lu, 2012:123). Bölgenin bar›fl, istikrar ve refah›na büyük önem veren Türkiye, “Bölgesel sahiplenme” ve “kapsay›c›l›k” ilkeleri gözeterek Balkan politikas›n› dört ana eksene ay›rm›flt›r. Bunlar,
üst düzeyli siyasi diyalog, herkes için güvenlik, azami ekonomik entegrasyon ve
çok etnikli, çok kültürlü, çok dinli toplum yap›s›n›n muhafazas›d›r. Bunun için
Türkiye tüm Balkan ülkelerinin AB ve NATO ile bütünleflmesine önem vermekte
ve desteklemektedir (D›fliflleri Bakanl›¤›, 2012).
Türkiye, 2007-2011 döneminde Balkanlarda, NATO ve AB öncülü¤ünde yürütülen bölgenin yeniden inflas›n› amaçlayan uluslararas› operasyonlar› desteklemifl,
bu sayede hem ABD ve AB ile iliflkilerini pekifltirmifl hem de Bosna, Kosova ve
Makedonya gibi ülkelerdeki müdahalelerde etkisini gösterme f›rsat› bulmufltur.
Davuto¤lu, bölgede hâlâ etnik kökenli çat›flmalar›n olma ihtimali oldu¤unu, Bat›’n›n bunu göremedi¤ini, yeniden bir s›cak çat›flman›n ç›kmas› ihtimalini engellemek için Balkanlarda önleyici diplomasiye dönük giriflimleri Türkiye’nin yürütece¤ini belirtmifltir. Bu ba¤lamda at›lan en önemli ad›mlardan biri, Türkiye’nin Bosna
Hersek ve S›rbistan liderlerini bir araya getirdi¤i üçlü mekanizmad›r (Kardafl,
2011:37-38). Üçlü mekanizma, Davuto¤lu’nun inisiyatifiyle, Bosna-Hersek ve S›rbistan aras›ndaki iliflkilerin normallefltirilmesine ve aralar›ndaki güvenin tesis ve
idamesine katk›da bulunmak maksad›yla 2009 Ekim ay›nda bir zirve gerçeklefltirmifltir. Bu güne kadar alt› toplant› gerçeklefltirilmifltir. Bu zirvelerin beflincisi somut
geliflmeler sa¤lanan önemli bir zirve olmufltur. Ankara’daki görüflmelerde taraflar
Bosna-Hersek’in S›rbistan’a büyükelçi atamas› karar›n› alm›flt›r. Böylece bir bafllang›ç olarak, diplomatik iliflkilerdeki s›k›nt›lar›n afl›laca¤›na iliflkin bir ümit belirmifltir (Yan›kda¤, 2010). Toplant›larda, proaktif ve sonuç odakl› bir yaklafl›mla, somut
güven artt›r›c› önlemlerin bir takvim dâhilinde gerçeklefltirilmesi amaçlanmaktad›r.
Görüldü¤ü üzere Türkiye, d›fl politikas›na uygun olarak bölge bar›fl›n› sa¤lamak,
iliflkileri gelifltirmek ve merkez ülke rolünün gere¤ini yerine getirmek için ara buluculuk olmak üzere çal›flmalar›n› sürdürmektedir. Bu çaba Türkiye için ayr›ca bir
tarihsel sorumluluk-görev olarak da görülmektedir.
Bosna-Hersek’in güvenli¤i ve istikrar› Türkiye için çok önemlidir. Bu ülkelere
Makedonya ve Arnavutluk’u da eklemek gerekir. Bosna-Hersek kendi güvenli¤inin teminat› olarak NATO ve AB üyeli¤ini görmektedir. Türkiye, bu konuda Bosna-Hersek’e tam destek vermektedir. Ancak Bosna-Hersek’in durumunu, güvenli¤i ve istikrar›n› S›rbistan’›, Kosova’y›, H›rvatistan’› görmezden gelerek ele almak
mümkün de¤ildir. Türk d›fl politikas› yap›c›lar› da bunun fark›ndad›r.
AFR‹KA VE TÜRK DIfi POL‹T‹KASI
1990 y›l›ndan sonra geçmifle k›yasla anlaml› bir iyileflme sa¤lanan iliflkilerde 2000’lerin bafl›ndan itibaren büyük bir hamle gerçekleflmifltir. Bu hamle ticaret, diplomasi, e¤itim, sosyal alanlar› kapsayan genifl bir alandan oluflmaktad›r. Bu dönemde,
Türk siyasetçileri, diplomatlar ve ifl adamlar› yo¤un flekilde ziyaretlerde bulunmufltur. Üniversitelerde ve düflünce kurulufllar›nda Afrika’ya iliflkin çal›flmalar artm›flt›r.
Baflbakan Erdo¤an’›n Afrika’ya yapt›¤› ziyaretlerin tarihte bu ülkelere ilk yap›lan
219
220
Türk D›fl Politikas›-II
ziyaretler oldu¤u düflünülürse geçmiflte bölgeye karfl› ne kadar ilgisiz bir politika
izlendi¤i anlafl›lacakt›r. Öyle ki Baflbakan Erdo¤an, Ekvator’un güneyine inen ilk
Türk baflbakan›d›r. Türkiye’nin Afro-Avrasya co¤rafyas›n›n merkez ülkesi ve küresel ölçekte kurucu aktör olma vizyonu düflünüldü¤ünde Afrika’da at›lan ad›mlar›n
önemi daha iyi anlafl›laca¤› gibi böylesi büyük bir k›tada iliflkileri yeni bafllatm›fl olman›n zorluklar› da vard›r. Türkiye yak›n tarihte gelifltirmeye bafllad›¤› Afrika iliflkilerde az zamanda çok ifl yapm›flt›r. Bunu bu bölgede yüzy›llard›r hâkim olan ülkeler de görmekte, Fransa örne¤inde oldu¤u gibi Afrika ile kurulacak iliflkilerde
ortak hareket etme noktas›nda teklifler gelmektedir.
Afrika, 30 milyon kilometrekareyi aflan yüz ölçümü ve 1 milyara yak›n nüfusu
ve sahip oldu¤u do¤al kaynaklar dolay›s›yla her geçen zaman daha da önemli bir
bölge hâline gelmektedir. Günümüzde Afrika’da baflta eski sömürge ülkeleri olmak üzere, Çin Halk Cumhuriyeti, ABD, AB, Rusya, Japonya ve Hindistan gibi birçok ülke yat›r›m yapmakta, k›ta ülkeleri ile ifl birli¤ine gitmektedir. Türkiye, k›ta ile
iliflkileri daha yeni yeni gelifltirmeye bafllasa da bu konuda baflar›l› oldu¤u söylenebilir. Bunun en güzel örne¤ini ekonomik verilerle ortaya koymak mümkündür.
Türkiye ile Afrika aras›nda 2000 y›l›nda 742 milyon dolar olan ticaret hacmi 2008
y›l›nda ise 5,7 milyar dolara ulaflm›flt›r (fiahin, 2010).
2007-2011 dönemindeki geliflmelerden biri 2008 y›l›nda Addis Ababa’daki Afrika Birli¤i Zirvesi’nde, Türkiye’nin Birli¤in stratejik orta¤› ilan edilmesi olmufltur.
Ayn› y›l içinde ve 49 Afrika ülkesiyle birlikte aralar›nda BM, Afrika Kalk›nma
Bankas› ve Arap Ligi’nin de bulundu¤u 11 uluslararas› ve bölgesel örgüt temsilcisinin kat›l›m›yla ‹stanbul’da gerçeklefltirilen Türkiye-Afrika ‹flbirli¤i Zirvesi Türkiye için çok önemli bir prestij olman›n yan›nda, önemli kazan›mlar› da beraberinde getirmifltir. Ayr›ca zirvede, Türkiye-Afrika Odas›’n›n (TAC) kurulmas› da
kararlaflt›r›lm›flt›r.
Bölge ile olan iliflkilerde Türkiye’nin d›fl yard›mlar›n› organize eden T‹KA da
önemli bir rol oynamaktad›r. T‹KA, Afrika ülkeleriyle ekonomik, ticari, sosyal ve
kültürel ifl birli¤i için faaliyetler yürütmektedir. ‹liflkilerin ilerlemesine ba¤l› olarak
T‹KA bölgedeki ofis say›s›n› art›rmaktad›r. T‹KA’n›n yan› s›ra ‹slam Konferans› Örgütü’nün gerçeklefltirdi¤i sosyal projeler de Türkiye taraf›ndan desteklenmektedir
(fiahin, 2010). 9-13 May›s 2011 tarihlerinde ‹stanbul’da düzenlenen BM IV. En Az
Geliflmifl Ülkeler (EAGÜ) Konferans› s›ras›nda Sahra Alt› Ülkesi Afrika ülke temsilcileriyle toplam 27 ikili görüflme gerçeklefltirilmifltir. Ayr›ca 33’ü Afrika’da bulunan
EAGÜ kategorisindeki devletlere yönelik olarak 2012 y›l›ndan itibaren teknik ifl
birli¤i projeleri ve programlar ile burslar için her y›l 200 milyon dolar tutar›nda bir
yard›m paketi aç›klanm›flt›r. 2007-2010 y›llar›n› kapsayan dönemde yaklafl›k 500
Türk doktoru ve 100’ü aflk›n sa¤l›k personeli Sudan, Etiyopya, Somali, Nijer, Benin, Gana, Çad, Togo, Gine Bissau, Kenya, Mali, Uganda, Moritanya, Senegal, Tanzanya ve Kamerun’da sa¤l›k alan›nda hizmet vermifl, 280.000’den fazla Afrika vatandafl› Türk doktorlar›nca sa¤l›k taramas›ndan geçirilmifl ve 53.000 üzerindeki
hastaya cerrahi müdahale gerçeklefltirilmifltir. Ayr›ca Türkiye taraf›ndan bu ülke
ö¤rencilerine Türkiye’de e¤itim alma imkân› ve burslar sa¤lanmaktad›r. D›fliflleri
Bakanl›¤›’na ba¤l› Diplomasi Akademisi taraf›ndan düzenlenen “Uluslararas› Genç
Diplomatlar E¤itim Program›’nda Afrikal› genç diplomatlara e¤itimler verilmektedir
(D›fliflleri Bakanl›¤›, 2012). Artan diplomatik faaliyet ve temsilciliklerin yan› s›ra, Afrika’da bar›fl ve istikrar›n sa¤lanmas› konusunda da aktif rol oynayan Türkiye, Darfur’un yeniden inflas› ve kalk›nmas› için düzenlenen uluslararas› konferanslar› destekledi¤i gibi ba¤›ms›z olarak yard›mlar da yapmaktad›r.
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
221
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Yeni dönem Türk d›fl politikas›nda kullan›lan temel kavramlar›n neler oldu¤unu aç›klamak
Son dönemde Türk d›fl politikas›, büyük bir geliflme göstermifl, bölge ve dünya siyasetinde etkin bir rol oynama gayreti içerisine girmifltir. Ortaya ç›kan yeni politik anlay›fl çerçevesinde yeni
kavramlar ve ilkeler do¤mufl ve politikalar da bu
temelde belirlenmifltir. Türk d›fl politikas›nda öne
ç›kan kavramlar›n bafl›nda “Stratejik Derinlik”
gelmektedir. Önce Baflbakan D›fl Politika Bafl Dan›flman›, ard›ndan da D›fliflleri Bakan› olan A.Davuto¤lu’nun 2001’de yazd›¤› kitab›nda ortaya
koydu¤u d›fl politika konseptine göre Türkiye,
d›fl politika stratejisini yeniden yorumlamal› ve
uluslararas› alanda kendine yeni bir yer kazanmal›, jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumunun avantajlar› ile tarihsel ve co¤rafi sorumlulu¤unu yerine getirerek bölgesel etkinli¤i
küresel etkinli¤e dönüfltürmelidir. Bir di¤er
önemli kavram ise “Merkez Ülke” kavram›d›r. Bu
noktada, Türkiye’nin uluslararas› sistemde kurucu, yap›c› ve düzen kurucu bir ülke olmas› amaçlanmaktad›r. Bu temelde Türkiye yeni d›fl politikas›nda, vizyon odakl›, proaktif, yumuflak güç
kullanan bir diplomasiyi tercih etmektedir. Çevresinde bir bar›fl havzas› oluflturmak isteyen Türkiye bu ba¤lamda uluslararas› alanda aktif kat›l›m› elzem görmekte, politikalar›n› buna göre flekillendirmektedir. “Komflularla S›f›r Sorun” politikas› çerçevesinde bölge ülkeleriyle iliflkilerini
gelifltiren Türkiye; adil, bar›flç› ama ayn› zamanda konjonktüre göre de¤iflen de¤il, ilkeli ve iddial› bir d›fl politika gelifltirmeye çal›flmaktad›r.
2007-2011 y›llar› aras›nda ABD ile iliflkilerin
nas›l flekillendi¤ini ifade etmek
2007-2011 dönemi ABD ile iliflkilerin olumlu seyretti¤i bir dönemdir. Özellikle 2009 y›l›nda Barack Hussein Obama’n›n ABD baflkan› olmas›yla
bu olumlu seyir artm›flt›r. Bu dönemde iliflkiler
“model ortakl›k” olarak adland›r›lm›fl ve dünyadaki farkl› sorunlarla ortak hareket etme ve birbirini destekleme karar› al›nm›flt›r. Model ortakl›k ile ayr›ca iki ülke aras›ndaki ticari, askerî ve
siyasi ifl birli¤inin de artmas› beklenmifltir. Buna
ra¤men iki ülke aras›nda s›k›nt›lar›n yafland›¤›
zamanlar da olmufltur. Bunlardan bir tanesi Ermeni soyk›r›m›na iliflkin bir tasar›n›n Temsilciler
Meclisi’nden geçirilmek istenmesidir. Di¤er bir
anlaflmazl›k konusu ise ‹ran politikas›d›r. ABD
‹ran’›n nükleer program›na iliflkin çal›flmalar›na
karfl› sert yapt›r›mlar ve geniflletilmifl bir ambargo isterken, Türkiye sorunun diplomatik yollarla
çözülmesini istemifl ve Brezilya ile birlikte bir ara
buluculuk rolü üstlenmifltir. Ancak bu çaba ABD
öncülü¤ünde BM’de ‹ran’a karfl› yeni yapt›r›mlar›n al›nmas›na engel olmam›flt›r. Ayr›ca Türkiye’nin ‹srail politikas› ve paralelinde Hamas’a
karfl› yak›n ve yumuflak tutumu ABD’yi bu dönemde rahats›z etmeye devam etmifltir.
N
A M A Ç
3
2007-2011 y›llar› aras›nda Avrupa Birli¤i ülkeleri ile iliflkilerin ve üyelik sürecinin durumunun ne oldu¤unu aç›klamak
2007-2011 döneminde, AB ile iliflkilerde, özellikle tam üyelik yolunda yaflanan duraklama artarak devam etmifltir. Bunun çeflitli nedenleri vard›r. Sorunlar›n bafl›nda K›br›s gelmektedir. 2004
y›l›nda GKRY’nin bütün K›br›s’› temsil etme iddias› ve K›br›s Cumhuriyeti ad› alt›nda AB’ye tam
üye olmas›n›n ard›ndan ciddi sorunlar ortaya ç›km›flt›r. Kuflku yok ki bu sorunlar›n ç›kmas›nda
AB içindeki baz› ülkelerin Türkiye’nin engellenmesini bu flekilde sa¤lama düflüncesi de önemli
bir rol oynam›flt›r. Bu ikili sorunun yan›nda
AB’nin 2004 ve 2007 genifllemesi sonucu birçok
ülkenin AB’ye kat›lmas› birlik için a¤›r bir yük
getirmifl ve yak›n bir gelecekte Türkiye gibi büyük bir ülkenin al›nmas›n›n önemli sorunlara neden olaca¤› inanc› artm›flt›r. Ayr›ca geniflleme süreciyle bafllayan Avrupal›l›k kimli¤i üzerine tart›flmalar, Türkiye’nin ne kadar Avrupal› oldu¤u
tart›flmas›n› da do¤urmufltur. Bunun yan›nda,
Türkiye’nin hiçbir flekilde AB üyesi olmas›n› istemeyen Almanya’da A. Merkel ve Fransa’da N.
Sarkozy hükûmetleri Türkiye’nin üyelik sürecini
t›kamak-yavafllatmak için çaba sarf etmifltir. Fransa’n›n baz› müzakere fas›llar›n›n aç›lmas›n› engellemesi buna örnek gösterilebilir. Almanya ise
Türkiye’yi tam üye olarak de¤il en fazla imtiyazl› ortak olarak kabul edebilece¤ini çeflitli sebeplerle dile getirmifl ve önermifltir. Son olarak 2009
222
Türk D›fl Politikas›-II
dan devrilmesine neden olmufltur. Suriye’de ise
Beflar Esed yönetimine karfl› isyanlar devam etmekte, ülkede bir iç savafl yaflanmaktad›r. Son
y›llarda ‹ran ile iliflkiler geliflmekle birlikte, NATO’nun füze savunma sisteminin Türkiye yerlefltirilmesi ve Suriye konusunda izlenen farkl› politikalar iki ülke aras›nda gerilime neden olmaktad›r. Buna ra¤men ticari iliflkilerin aksamadan
devam› için çaba harcanmakta ve gelifltirmenin
yollar› aranmaktad›r. Körfez ülkeleriyle iliflkiler
ise tarihte hiç olmad›¤› kadar iyi bir seyir izlemektedir. Bu ülkelerle karfl›l›k ifl birli¤i anlaflmalar› imzalanmakta ve ticaret hacmi geliflmektedir. Türkiye, Körfez ülkeleri ile geliflen bu iliflkileri bir bafllang›ç olarak görmekte, gelecekte çok
daha iyi iliflkilerin ve iflbirliklerinin sa¤lanmas›n›
hedeflemektedir.
y›l›nda ortaya ç›kan küresel ekonomik krizi iliflkilerin neredeyse durma noktas›nda gelmesine
neden olmufltur. AB ile iliflkiler her ne kadar bu
flekilde aksasa ve istenilen ilerleme sa¤lanamasa
da üye ülkelerin bir ço¤u ile ikili siyasi ve ekonomik iliflkiler ciddi bir biçimde geliflmifltir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
2007-2011 y›llar› aras›nda Rusya ile iliflkilerin
durumunun ne oldu¤unu ifade etmek
2007-2011 dönemi, Türkiye-Rusya iliflkilerinin
2000’li y›llar›n bafl›nda bafllayan yak›nlaflma sürecine ba¤l› olarak gelifliminin devam etti¤i, gerek ekonomik gerek siyasi alanda iki ülkenin daha da yak›nlaflt›¤› bir dönem olmufltur. Hem Putin hem de Medvedev yönetiminde süreç içinde
iliflkiler o kadar geliflmifl durumdad›r ki bölgede
yaflanan ve iki ülkenin farkl› pozisyonlar ald›¤›
konulardaki anlaflmazl›klar bile bu iliflkileri bozmaya yetmemifltir. Gürcistan-Rusya savafl›, Arap
Bahar› ve Suriye’deki ayaklanma iki ülke aras›ndaki görüfl ayr›l›klar›n›n oldu¤u konulardand›r.
Türkiye’nin benimsedi¤i “komflularla s›f›r sorun”
ve “maksimum ifl birli¤i” gibi prensiplerinin en
etkin flekilde gerçekleflti¤i ülkelerin bafl›nda Rusya gelmektedir. Bu dönemde yap›lan iflbirlikleri
ile turizm, ticaret, enerji alanlar›nda iflbirlikleri
güçlendirilmifltir.
2007-2011 y›llar› aras›nda Orta Do¤u ülkeleriyle
iliflkilerin yeni Türk d›fl politikas›na göre nas›l
geliflti¤ini de¤erlendirmek
Türkiye, 2007-2011 döneminde önceki y›llarda
oldu¤u gibi Orta Do¤u ülkeleri ile iliflkilere büyük önem vermifl, d›fl politikan›n odak noktas›na koymufltur. Bu iliflkileri gelifltirirken uluslararas› örgütlerde de etkin kat›l›ma önem verilmifltir. ‹slam Konferans› Örgütü (‹KÖ), bu örgütlerin bafl›nda gelir. Elli alt› ülkeden oluflan bu ülkelerdeki do¤al kaynaklar, h›zla artan pazar kapasitesi, ulafl›m ve ticaret imkânlar› Türkiye için
önemli önemlidir. 2007-2011 döneminin bölge
ve dünyadaki en önemli olay› hiç kuflkusuz Arap
Bahar› ile bu co¤rafyadaki diktatöryel rejimlere
karfl› bafllat›lan isyanlar olmufltur. ‹lk olarak Tunus’ta bafllayan isyan giderek tüm Arap co¤rafyas›na yay›lm›fl; Tunus’ta Zeynel Abidin Bin Ali
ve Muhammed Gannufli’nin, M›s›r’da Hüsnü Mübarek ve Ahmet fiefik’in, Libya’da Muamer Kaddafi’nin, Yemen’de Ali Abdullah Salih’in iktidar-
N
A M A Ç
6
2007-2011 y›llar› aras›nda Türkiye-‹srail iliflkilerindeki gerilimin nedenlerini tart›flmak
‹srail ile iliflkiler gerilimli bir seyir izlemektedir.
Bu dönemde yaflanan belli bafll› k›r›lma noktalar› vard›r. 2007 y›l›nda ‹srail askerî jetlerinin
Suriye’yi izinsiz bir flekilde Türk hava sahas›n›
geçerek vurmas›, 27 Aral›k 2008 tarihinde ‹srail’in Gazze’ye gerçeklefltirdi¤i operasyon, Türkiye’nin Hamas’› resmî temsilci olarak tan›mas›n›n ‹srail’in tepkisine neden olmas› iliflkilerin
bozulmas›na neden olmufltur. 29 Ocak 2009 tarihinde Davos’ta düzenlenen “Gazze: Orta
Do¤u’da Bar›fl Modeli” panelinde Baflbakan
RT.Erdo¤an, ‹srail Cumhurbaflkan›’n› izledi¤i
politikalar nedeniyle elefltirmesi sonras›nda yaflanan gerilim iki ülke aras›nda krize neden olmufltur. ‹liflkilerin neredeyse s›f›r noktas›na inmesine ise 2010 y›l›n›n May›s ay›nda Gazze’ye
yard›m götürmek için yola ç›kan Mavi Marmara
gemisinin ‹srail askerlerince sald›r›ya u¤ramas›
ve silahs›z-sivil 9 Türkün hayat›n› kaybetmesi
ve baz›lar›n›n da yaralanmas› sebep olmufltur.
Türkiye, yaflanan olay sonras› ‹srail ile tüm iliflkilerini en alt düzeye indirmifltir. Türkiye, iliflkilerin tekrar bafllamas› için üç flart koflmaktad›r.
Bunlardan birincisi ‹srail’in yapt›¤› eylemden
ötürü “özür dilemesi”, di¤eri düzenlenen operasyonda zarar görenlere “tazminat” ödenmesi,
üçüncüsü ise Gazze ablukas›n›n kald›r›lmas›d›r.
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
N
A M A Ç
7
N
A M A Ç
8
2007-2011 y›llar› aras›nda Avrasya, Orta Asya
ve Kafkasya ülkeleri ile iliflkilerdeki durumun ne
oldu¤unu özetlemek
2007-2011 döneminde So¤uk Savafl bitiminden
beri gelifltirilmeye çal›fl›lan iliflkiler daha da geliflmifltir. Türkiye, bölge devletleriyle siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal iliflkilerini, tarihsel ve kardefllik ba¤lar›n›n da yard›m›yla güçlendirmeyi arzu etmektedir. Bunun için Türkiye birçok faaliyet yürütmektedir. Özellikle Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile iliflkiler burada ayr› bir öneme sahiptir. T‹KA, TÜRKSOY, Yunus Emre Enstitüsü
gibi kurumlar ekonomik, ticari, sa¤l›k, e¤itim ve
kültür alan›nda iliflkileri gelifltirmek için çal›flmaktad›r. Sadece Türk cumhuriyetleri ile de¤il,
Çin gibi küresel güce sahip ülkelerle de iyi iliflkiler gelifltirilmifltir. Çin, 2007-2011 döneminde Türkiye’nin en büyük ticari ortaklar›ndan biri olmufltur. Türkiye, Asya ülkeleri ile güvenlik, ekonomik, kültürel alanda ifl birli¤i sa¤lamak için bu
bölgedeki çok uluslu oluflumlarla da yak›n iliflki
içinde olmaya gayret etmifltir. fiangay ‹flbirli¤i Örgütü ve Orta Asya’n›n güvenlik teflkilat› olan, Asya’da ‹flbirli¤i ve Güven Artt›r›c› Önlemler Konferans› (A‹GK/CICA) ile iliflkilerini artt›rmas› Türkiye’nin son y›llardaki ad›mlar›ndand›r.
2007-2011 y›llar› aras›nda Balkanlar ile iliflkilerdeki durumun ne oldu¤unu ifade etmek
2007-2011 dönemi, önceki y›llardaki Balkan politikas›n›n devam› fleklide bir süreç fleklinde gerçekleflmifltir. Bu bölgeye iliflkin politikalarda belirleyici olmak isteyen Türkiye, bölgeyi Osmanl›
miras›n›n getirdi¤i tarihsel bir derinlik ile de¤erlendirmektedir. Bölgenin bar›fl, istikrar ve refah›na büyük önem veren Türkiye “Bölgesel sahiplenme” ve “kapsay›c›l›k” ilkeleri gözeterek
Balkan politikas›n› dört ana eksene ay›rm›flt›r.
Bunlar; üst düzeyli siyasi diyalog, herkes için
güvenlik, azami ekonomik entegrasyon ve çok
etnikli, çok kültürlü, çok dinli toplum yap›s›n›n
muhafazas›d›r. Bunun için Türkiye tüm Balkan
ülkelerinin AB ve NATO ile bütünleflmesine
önem vermekte ve bu bütünleflmeyi desteklemektedir. Türkiye, bölge ülkeleriyle yak›n iliflkiler kurarak hem siyasi ve ekonomik iliflkilerini
gelifltirme hem de bölge sorunlar›na müdahil
olarak beklentilerine uygun sonuçlar elde etme
çabas›ndad›r.
N
A M A Ç
9
223
2007-2011 y›llar› aras›nda Afrika’ya iliflkin aç›l›m politikas›n›n nas›l flekillendi¤ini aç›klamak
Türkiye bölge ülkeleri ile ticaret, diplomasi, e¤itim ve sosyal alanlar› kapsayan genifl bir alanda
ifl birli¤ini gelifltirmeye çal›flmaktad›r. Türkiye,
hem T‹KA ve Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› gibi resmî
hem de TUSKON, Türk okullar› ve di¤er Türk
sivil toplum örgütleri arac›l›¤› ile Afrika’daki yerini almaya gayret etmektedir. Türkiye, k›ta ile
iliflkileri daha yeni yeni gelifltirmeye bafllasa da
bu konuda baflar›l› oldu¤u söylenebilir. Bunun
en güzel örne¤ini ekonomik verilerle ortaya koymak mümkündür. Türkiye ile Afrika aras›nda
2000 y›l›nda 742 milyon dolar olan ticaret hacmi
2008 y›l›nda ise 5,7 milyar ABD dolara ulaflm›flt›r. Türkiye bu dönemde uluslararas› kurulufllar
arac›l›¤›yla da iliflkileri gelifltirmeye çal›flm›flt›r.
Örne¤in, 2008 y›l›nda Addis Ababa’daki Afrika
Birli¤i Zirvesi’nde Türkiye, Birli¤in stratejik orta¤› ilan edilmifltir. Ayn› y›l içinde ve 49 Afrika ülkesiyle birlikte aralar›nda BM, Afrika Kalk›nma
Bankas› ve Arap Ligi’nin de bulundu¤u 11 uluslararas› ve bölgesel örgüt temsilcisinin kat›l›m›yla ‹stanbul’da gerçeklefltirilen Türkiye-Afrika ‹flbirli¤i Zirvesi Türkiye için çok önemli bir prestijdir olmakla birlikte önemli kazan›mlar› da beraberinde getirmifltir.
224
Türk D›fl Politikas›-II
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi yeni Türk d›fl politikas›nda
kullan›lan kavramlardan de¤ildir?
a. Bar›fl Havzas›
b. Proaktif Diplomasi
c. Merkez Ülke
d. Stratejik Derinlik
e. Bekle-gör politikas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi AB ile müzakerelerde kapat›lan fas›ld›r?
a. D›fl ‹liflkiler
b. Gümrük Birli¤i
c. Mali Kontrol
d. E¤itim ve Kültür
e. Bilim ve Araflt›rma
2. Afla¤›dakilerden hangisi “komflularla s›f›r sorun” politikas›n›n bir parças› de¤ildir?
a. Herkes için eflit güvenlik
b. Ekonomik entegrasyon
c. Ülkelerin rejimlerini de¤ifltirmek
d. En yüksek düzeyde siyasi ifl birli¤i oluflturma
e. ‹stikrar›, geliflmeyi sa¤lamak ve güvenlik iflbirliklerinin kurulmas›
7. Medeniyetler ‹ttifak› giriflimi hangi iki ülke efl bakanl›¤›nda yürütülmektedir?
a. ABD-‹srail
b. ABD-Türkiye
c. ‹spanya-Türkiye
d. ‹spanya-M›s›r
e. Almanya-Türkiye
3. 2009 y›l›nda B. Obama’n›n ABD baflkan› seçilmesiyle Türkiye-ABD aras›nda kurulmak istenen ortakl›¤›n
ad› nedir?
a. Savunma ‹flbirli¤i Ortakl›¤›
b. Savunma ve Ekonomik ‹flbirli¤i Ortakl›¤›
c. Serbest Ticaret Ortakl›¤›
d. Model Ortakl›k
e. Medeniyetler ‹ttifak› Ortakl›¤›
4. Afla¤›dakilerden hangisi 2007-2011 döneminde ABD
ile Türkiye aras›nda yaflanan ayr›l›klardan birisidir?
a. ‹ran’›n nükleer program›na iliflkin politika
b. Libya’ya karfl› izlenen politika
c. El-Kaide’ye karfl› izlenen politika
d. Bosna-Hersek konusunda izlenen politika
e. Küresel krizle mücadelede izlenen politika
5. Türkiye’nin AB tam üyeli¤ine karfl› Almanya’n›n
önerdi¤i model nedir?
a. Stratejik ortakl›k
b. ‹mtiyazl› ortakl›k
c. Model ortakl›k
d. Ekonomik ifl birli¤i ortakl›¤›
e. Daimi ortakl›k
8. ‹ran’›n nükleer program›na iliflkin yaflanan krizde
hangi iki ülke ara buluculuk faaliyetinde bulunmufl ve
diplomatik bir çözüm aray›fl›na girmifltir?
a. Türkiye-ABD
b. Türkiye-Rusya
c. Rusya-Çin
d. Rusya-Brezilya
e. Türkiye-Brezilya
9. ‹srail ile Türkiye aras›ndaki iliflkilerin bozulmas›nda
afla¤›daki olaylar›n hangisinin etkisi olmam›flt›r?
a. Gazze’ye karfl› uygulanan abluka
b. Türkiye’nin izledi¤i Suriye politikas›
c. Davos (“one minute”) krizi
d. ‹srail’in Mavi Marmara gemisine düzenledi¤i sald›r›
e. Türkiye’nin Hamas’› resmî bir temsilci olarak kabul etmesi
10. Afla¤›daki kurumlardan hangisi Asya’daki Türk Cumhuriyetler ile iliflkilerini gelifltirmek için çal›flan kurumlardan de¤ildir?
a. CENTO
b. T‹KA
c. TÜRKSOY
d. Yunus Emre Enstitüsü
e. TÜRKPA
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
225
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. e
2. c
3. d
4. a
5. b
6. e
7. c
8. e
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2007-2011 Dönemi Türk
D›fl Politikas›nda Genel ‹lkeler ve Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2007-2011 Dönemi Türk
D›fl Politikas›nda Genel ‹lkeler ve Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ile ‹liflkiler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ile ‹liflkiler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u ile ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹srail ile ‹liflkiler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrasya, Orta Asya ve Kafkaslar ile ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Önce baflbakan d›fl politika bafldan›flman› ard›ndan da
d›fliflleri bakan› olarak görev yapan Prof.Davuto¤lu’nun gelifltirdi¤i “Stratejik Derinlik” kavram›, Türkiye’nin tarihsel ve co¤rafi özelli¤i ile jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumunun dünya siyaseti ve
sisteminin dönüflümü aç›s›ndan çok önemli bir derinli¤e sahip oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Kavram, küresel ve bölgesel dengelerin dinamik flekilde de¤iflti¤i
bu yeni dönemde Türkiye’nin, d›fl politika stratejisini
yeniden yorumlamas› ve uluslararas› alanda kendine
yeni bir yer kazanarak sahip oldu¤u jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumunun avantajlar› ile tarihsel ve co¤rafi sorumlulu¤unu yerine getirerek bölgesel etkinli¤ini küresel etkinli¤e dönüfltürmesi gereklili¤i üzerine kuruludur.
S›ra Sizde 2
Türkiye ile ABD aras›nda ortaya konan model ortakl›k
anlay›fl› ile terörle mücadelede, K›br›s sorununa kal›c›
ve adil bir çözüm bulma noktas›nda, Orta Do¤u, Kafkaslar, Orta Asya ve Balkanlarda istikrar ve bar›fl›n inflas›nda önemli katk› sa¤lanaca¤›, bunun yan›nda iki ülke
aras›ndaki siyasi, askerî ve ekonomik iliflkilerin de geliflece¤i beklentisi artm›flt›r.
S›ra Sizde 3
Yeni Türk d›fl politikas› için, ‹slam dünyas› ile kurulacak iliflkilerde uluslararas› ekonomi-politik etkinlik aç›s›ndan ‹KÖ büyük bir önem tafl›maktad›r. Örgüte üye
olan ülkelerdeki do¤al kaynaklar›n zenginli¤i, geliflen
pazar kapasiteleri artan ticaret imkânlar› yan›nda Türkiye’nin Asya ve Afrika derinli¤inde aktivitelere yönelebilmesi için ‹KÖ önemli bir kurulufltur. Ayr›ca bu üye
ülkelerin bir k›sm›yla geçmiflten gelen ön yarg›lar› y›karak Türkiye’nin Asya ve Afrika’daki ifl birli¤ini ve entegrasyonunu gelifltirmesi aç›s›ndan, örgüt içindeki Türkiye’nin daha etkin olmas› önem tafl›maktad›r.
S›ra Sizde 4
‹srail’in izledi¤i Filistin politikas› ve Gazze’yi ablukaya
al›p insan haklar›na ayk›r› tavr› iliflkilerin gerilmesinde
etkili olmufltur. Bunun yan›ndan ‹srail jetlerinin 2007
y›l›nda Türkiye’nin hava sahas›n› Türkiye’ye bilgilendirmeden kullan›p Suriye’yi vurmas›, 2008 y›l› sonu ‹srail’in Dökme Kurflun Harekât› ad›n› verdi¤i Gazze operasyonu ve birçok sivilin hayat›n› kaybetmesi iliflkilerin
daha da kötüleflmesine neden olmufltur. 2009 y›l›nda
Dünya Ekonomik Forumu’nun düzenlendi¤i Davos’ta
Türk baflbakan› ve ‹srail Cumhurbaflkan›’n›n yaflad›¤›
tart›flma ve ard›ndan 2010 y›l›n›n May›s ay›nda Gazze’ye yard›m götürmek için yola ç›kan Mavi Marmara
gemisinin ‹srail askerlerince sald›r›ya u¤ramas› ve silahs›z birçok sivilin hayat›n› kaybetmesi olay› iki ülke aras›nda iliflkilerin kopmas›na neden olmufltur.
226
Türk D›fl Politikas›-II
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Ada, O., (2011), Türk-Yunan ‹liflkilerinde Realizm
Seçene¤i, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?
option=com_content&view=article&id=1232:tuerkyunan-likilerinde-realizm-secenei&catid=95:analizler-balkanlar&Itemid=143.
Akçada¤, E., (2009), Avrupa Birli¤i -Türkiye Müzakere Sürecinde Son Durum, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=531:avrupa-birlii-tuerkiye-muezakere-suerecinde-son-durum&catid=70:ab-analizler&Itemid=134.
An›l, B. (2010), Türkiye-Almanya ‹liflkileri ve Türkiye’nin AB Üyelik Süreci, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=885:almanya-tuerkiye-likileri-ve-tuerkiyenin-ab-ueyelik-suereci&catid=70:ab-analizler&Itemid=134.
Aras, B., (2009), K›br›s Ata¤›, http://www.setav.org/
public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=5477&q=kibris-atagi.
Aras, B., (2010). Afrika ve Türkiye, http://www.setav.
org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=23451&q=
afrika-ve-turkiye.
Aras, B.,(2010), Balkanlar’da “Türk” Bar›fl›,
http://www.setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil
=tr&hid=28840&q=balkanlar-da-turk-barisi.
Aras, B.ve Akp›nar, P., (2011). “Türk D›fl Politikas›nda
Davuto¤lu Dönemi: 2009 De¤erlendirmesi”, Türk
D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s.13-45.
Ataman, M. ve Uçgan, N.,(2011a). “Türkiye’nin Körfez
Ülkeleri, Yemen, M›s›r, Ürdün ve Lübnan Politikas›
2009”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1.
Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 189-223.
Ataman, M.,ve Uçgan,N.,(2011b). “Türkiye’nin Körfez
Ülkeleri, Yemen, Ürdün, M›s›r ve Lübnan Politikas›
2010”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1.
Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 161-201.
Ba¤c›, H. ve Erdo¤an, M.M. (2010) “Çeflitlenen ve Yay›lan ‹ktidar Odaklar› ve Essen Kaymas›”, Stratejik
Boyut, s.108-121.
Balc›,A., (2011a), “Türkiye-‹ngiltere ‹liflkileri 2009”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›, s.381-403.
Balc›,A.,(2011b), “Türkiye-‹ngiltere ‹liflkileri 2010”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin
Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s 349-371.
B‹LGESAM,(2011), NATO’nun Yeni Stratejik Konsepti ve Türkiye, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=930:natonun-yeni-stratejik-konsepti-ve-tuerkiye&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147.
B‹LGESAM, (2012), Türkiye-‹ran-Irak Son Geliflmeler, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2088:tuerkiyeran-irak-son-gelimeler&catid=77:ortadogu-analizler&Itemid=150.
Çandar, C., (2010), Türk D›fl Politikas›nda “Eksen”
Tart›flmalar›: Çok Kutuplu Dünya ‹çin Yeni Bir
Vizyon, Ankara: SETA-Ekonomi ve Toplumsal Araflt›rmalar Vakf›.
Çolako¤lu,S. ve Bölücek, C.A. ve Polat,Y.C,(2011), “Türkiye’nin Do¤u Asya Politikas› 2009, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009”, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA
Yay›nlar›, s.523-547.
Davuto¤lu, A. (2012). Stratejik Derinlik: Türkiye’nin
Uluslararas› Konumu, 79. Bask›, ‹stanbul: Küre
Yay›nc›l›k.
Diril, E.,(2010), Türkiye-S›rbistan ‹liflkilerinde Dönüflüm ve Balkanlarda ‹stikrar, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=852:tuerkiye-srbistan-likilerinde-doenueuem-ve-balkanlarda-stikrar&catid=95:analizlerbalkanlar&Itemid=143.
Duran, B.,(2011), “Türk D›fl Politikas›n›n ‹ç Siyaset Boyutu: 2010 De¤erlendirmesi”, Türk D›fl Politika
Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal
‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s. s13-65.
Efegil,E.,(2011), “Türkiye’nin Orta Asya Politikas› 2009”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 497-523.
7. Ünite - AK Parti’nin ‹kinci Dönemi Türk D›fl Politikas›: 2007-2011
Emiro¤lu, H., ve Kayalak,T.,(2011), “Türkiye’nin Balkanlar Politikas› 2009”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤›
2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s.
431-497.
Erdo¤an, M.M., (2006) “AB- Türkiye ‹liflkilerinde Ortak
Payda: Vizyonsuzluk”, Liberal Düflünce, Say›: 44,
Güz 2006, s.5-25.
Ete, H.; Bölme, S. M.; Özhan, T., (2011), 2011’de
Türkiye, http://www.setav.org/public/HaberDetay
.aspx?Dil=tr&hid=101082&q=2011-de-turkiye.
Gözen,R.,(2011a), “Türkiye’nin ABD Politikas› 2009”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 293-331.
Gözen, R.,(2011b), “Türkiye’nin ABD Politikas› 2010”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›, s.265-301.
Haflimi, C., (2011), 2000’li Y›llar: Türkiye, Avrupa ve
Avrupa Birli¤i. ‹stanbul: Medyan Yay›nc›l›k.
‹manov, V.,(2011), “Türkiye-Rusya ‹liflkileri 2010”, Türk
D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s 301-333.
‹nat, K.ve Telci, ‹.N., (2011a), “Türkiye’Nin ‹ran, ‹srail/Filistin ve Suriye Politikas› 2009”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA
Yay›nlar›, s.93-159.
‹nat, K. ve Telci, ‹. N.,(2011b), “Türkiye’nin ‹ran, ‹srail,
ve Suriye Politikas› 2010”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat,
Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›,
s. 69-137.
Karasar, H. A., (2011), “Türkiye’nin Orta Asya Politikas›
2010”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1.
Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s.409-435.
Kardafl, fi. (2011). “2000’li Y›llarda Türk-Amerikan
‹liflkileri”, 2000’li Y›llar: Türkiye’de D›fl Politika. (Editör: ‹brahim Kal›n). ‹stanbul:Medyan Yay›nc›l›k. s.17-19.
Kayrak, S., (2012), Rusya Federasyonu’nun Ortado¤u
Politikas›, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?
option=com_content&view=article&id=2092:rusyafederasyonunun-ortadogu-politikasi&catid=104:analizler-rusya&Itemid=136.
227
O¤uzlu, H. T., (2009), “Türk D›fl Politikas›nda Davuto¤lu Dönemi”, Ortado¤u Analiz, C. 1, S. 9, s.43-50.
Okur, E. (2009), Türkiye-Latin Amerika ‹liflkileri,
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=406:turkiye-latin-amerika-iliskileri&catid=89:analizler-latinamerika&Itemid=142 , Eriflim 2012.
Örmev, O. (2012), Suriye ve Beflar Esed, http://politikaakademisi.org/?p=31.
Özbay, F., (2011), Türkiye-Rusya ‹liflkileri: Vizesiz
Dönem Bafll›yor, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1009:turkiye-rusya-iliskileri-vizesiz-donembasliyor&catid=104:analizler-rusya&Itemid=136.
Özcan, H. A., (2012), Türkiye’nin Asya Aç›l›mlar›,
http://www.21yyte.org/tr/yazi6642
Özcan, M., (2011a),” Türkiye’nin Irak Politikas› 2009”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›,s.159-189.
Özcan, M.,(2011b), “Türkiye’nin Irak Politikas› 2010”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›,s.137-1161.
Uslu, N., (2011a), “Türkiye’nin K›br›s Politikas› 2009”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›,s. 247-293.
Uslu, N., (2011b), “Türkiye’nin K›br›s Politikas› 2010”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›,s. 223-265.
Usul, A. R., (2011a), “Türkiye’nin Avrupa Birli¤i Politikas› 2009”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›,s. 223-247.
Usul, A. R., (2011b), “Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri
2010”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1.
Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›,s. 201-223.
Uluslaras› Politika Akademisi, (2012), Türk D›fl Politikas›n›n Konjonktürel Görünümü, http://politikaakademisi.org/?p=955.
Ülger, ‹. K. (2011), Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkilerinin Gelece¤i, http://www.bilgesam.org/tr/ind e x . p h p ? o p t i o n = c o m _ c o n t e n t & v i e w = a r t i cle&id=1119:tuerkiye-avrupa-birlii-likilerinin-gelecei&catid=70:ab-analizler&Itemid=134.
228
Türk D›fl Politikas›-II
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri
Pekflen, H. D. (2011), Türkiye-Almanya ‹liflkileri: Sorunlar, Çözüm Önerileri ve ‹liflkilerin Gelece¤i,
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1020:tuerkiyealmanya-likileri-sorunlar-coezuem-oenerileri-ve-likilerin-gelecei&catid=70:ab-analizler&Itemid=134.
fiahin, Ö. (2010), Türkiye’nin Afrika Aç›l›m›,
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=742:tuerkiyenin-afrika-aclm&catid=80:analizler-afrika&Itemid=141, Eriflim 2012.
TASAM, (2010), Türkiye-Rusya ‹liflkileri: Vizesiz Dönem Bafll›yor, http://www.tasam.org/tr TR/Icerik/1325/disisleri_bakani_ahmet_davutoglu_yeni_bir_duzene_ihtiyac_var%E2%80%A6.
Turan, A.P., (2010), K›br›s Sorununun Türkiye-AB
‹liflkilerine Etkisi, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=553:kbrs-sorununun-tuerkiye-ab-likilerine-etkisi&catid=70:ab-analizler&Itemid=134.
T.C Ekonomi Bakanl›¤›, (2012), Ülkelere Göre D›fl Ticaret Hacmi ve Dengesi, http://www.ekonomi.gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-856645208351967592CF.
TBMM, 2006 Mali Y›l› Genel ve Katma Bütçe Kanun
Tasar›lar› ile 2004 Mali Y›l› Genel ve Katma Bütçe Kesin Hesap Kanunu Tasar›lar›n›n Plan ve
Bütçe Komisyonu Görüflme Tuanaklar›, (2005),
http://www.tbmm.gov.tr/butce/2006/pbk15112005.htm.
Yan›kda¤, T., (2010), Balkanlarda Türk Diplomasisi: Bosna-Hersek, S›rbistan, H›rvatistan Temaslar›, http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=682:balkanlarda-tuerk-diplomasisi-bosna-hersek-srbistan-hrvatistan-temaslar&catid=95:analizler-balkanlar&Itemid=143.
Yefliltafl, M ve Balc›, A., (2011). “AK Parti Dönemi Türk
D›fl Politikas› Sözlü¤ü: Kavramsal Bir Harita”, BilgiSosyal Bilimler Dergisi, s. 9-34 www.bilgidergi.com/uploads/AKPvedispolitika.pdf.
http://www.mfa.gov.tr/asyada-isbirligi-ve-guvenarttirici-onlemler-konferansi.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/sorular.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ispanya-siyasiiliskileri.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-sirbistan_siyasiiliskileri-.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/sorular.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/suriye-siyasi-gorunumu.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-suriye-siyasi-iliskileri-.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-kosova-siyasi-iliskileri-.tr.mfa
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-afrika-iliskileri.tr.mfa
8
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI-II
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Türk d›fl politikas›n›n tarihsel süreçte yaflad›¤› de¤iflimler ve süreklilik gösteren ilkelerini ifade edebilecek,
So¤uk Savafl’›n bitimi sonras›nda ortaya ç›kan yeni f›rsatlar ve riskler çerçevesinde Türk d›fl politikas›ndaki de¤iflimleri inceleyebilecek,
1993 sonras› Türkiye’nin AB’ye yönelik politikalar›na a¤›rl›k vermesindeki
nedenleri ve bu politika do¤rultusunda AB ile iliflkileri aç›klayabilecek,
Türkiye’nin AB ile iliflkilerinde k›r›lma noktas› olan 1997 Lüksemburg Zirvesi ve sonras›nda yaflanan iliflkileri aç›klayabilecek,
2002 sonras› Türk d›fl politikas›ndaki de¤iflim tart›flmalar›n› görebilecek ve
bunlar›n Türk d›fl politikas›n›n temel unsurlar› çerçevesindeki de¤erlendirmesini yapabilecek,
Türkiye’nin d›fl politikada uygulamaya çal›flt›¤› yeni vizyonun temel ilkelerini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Statükocu Politika
• Aktif D›fl Politika
• Lozan Statükosu
• Realist D›fl Politika
• Liberal D›fl Politika
• Stratejik Derinlik Vizyonu
‹çindekiler
Genel
De¤erlendirme: So¤uk
Türk D›fl Politikas›-II Savafl Sonras› Türk D›fl
Politikas›n›n Temel
Özellikleri
• TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA DE⁄‹fi‹M VE
SÜREKL‹L‹K
• 1990-1993 DÖNEM‹ TÜRK DIfi
POL‹T‹KASINDA YEN‹ ORYANTASYON
DÖNEM‹
• 1993 SONRASINDA “YEN‹DEN AVRUPA”
POL‹T‹KALARINDA YO⁄UNLAfiMA,
BEKLENT‹LER, KR‹ZLER, ÇATIfiMALAR
• TÜRK‹YE-AB ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹
DÖNEM VE TÜRK DIfi POL‹T‹KASININ
ÖNCEL‹KLER‹: 1997-1999
• 2002 SONRASI TÜRK DIfi
POL‹T‹KASINDA DE⁄‹fi‹M TARTIfiMALARI
• 2007 SONRASINDA STRATEJ‹K DER‹NL‹K
VE ÇOK YÖNLÜ DIfi POL‹T‹KA DÖNEM‹
Genel De¤erlendirme:
So¤uk Savafl Sonras› Türk
D›fl Politikas›n›n Temel
Özellikleri
TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA DE⁄‹fi‹M VE SÜREKL‹L‹K
Kuruluflundan bu yana, “yurtta bar›fl, dünyada bar›fl” ilkesi ve “muas›r medeniyet seviyesine ulaflmak” hedefi ile flekillenen Türk d›fl politikas›n›n, bütün dönemlerde bu felsefeyi korudu¤u söylenebilir. “Statükoculuk” ve “Bat›c›l›k” olarak da
nitelenen bu ilkelere ilave unsurlar her zaman eklenmifl olsa da bar›fl politikas› ve
modernleflme ilkelerinin, Türk d›fl politikas›n› So¤uk Savafl sonras›nda da belirgin
biçimde etkiledi¤i aç›kt›r. 2002, özellikle de 2007 sonras›nda, söyleminde belirgin
bir de¤iflim yaflanan Türk d›fl politikas›nda ortaya ç›kan yeni anlay›fl›n da -özgünlükleriyle birlikte- bu temel hususlar› içerdi¤i ifade edilebilir.
Son derece dinamik ve çok aktörlü bir yap› içinde d›fl politikay› oluflturan geliflmelerin daha objektif de¤erlendirilebilmesi için makul bir süreye ihtiyaç duyulur. Aksi hâlde güncel geliflme ve tart›flmalar›n içinde büyük resmi görmek ve gerçekçi bir analiz yapmak zorlaflabilir, yani bir ülkenin yak›n zaman d›fl politikas›n›n
de¤erlendirilmesi her zaman risklidir. Bu çerçevede elinizdeki kitab›n konusu olan
Türk d›fl politikas›n›n son yirmi y›l›n› de¤erlendirmek, kendi içinde ciddi baz› riskleri ve sorunlar› da beraberinde getirmektedir. Kuflkusuz konuyla ilgili akademik
literatürün henüz yeterince zenginlik kazanmamas› en baflta gelen eksikliktir. Bu
genel sorunlar›n yan› s›ra So¤uk Savafl sonras›n›n di¤er önemli özellikleri de yap›lacak çal›flmay› zorlaflt›racak etkenler içermektedir. Bunlar›n bafl›nda da yak›n dönemin d›fl politika alan›n›n her geçen gün daha fazla bir “iç politika” alan›na dönüflmesi gelmektedir. Bir baflka önemli husus ise süreçlerin çok daha h›zl› yaflan›yor olmas›d›r. Zaten anl›k medya anlay›fl›n›n geliflmesi bunun hem nedeni hem sonucu olarak de¤erlendirilebilir. Buna son y›llarda önemli bir faktör olarak “sosyal
medya” da dahil olmufl, d›fl politikan›n alan› daha da karmafl›klaflm›flt›r. Çok uzak
bir bölgedeki geliflme, sizin ulusal politikan›za etkide bulunabilmektedir. Bir baflka önemli ilave faktör de her geçen gün d›fl politikan›n aktörlerinin çeflitlenmesi,
örne¤in sivil toplumun çok daha fazla ön plana ç›kmas›d›r. Bu özellikler, yani iç
politikan›n d›fl politika ile iç içeli¤inin artmas›, ulusal-bölgesel-küresel geliflmelerin
birbirinden yo¤un olarak etkilenmesi, aktörlerin çeflitlenmesi ile geliflmelerin ola¤anüstü bir h›zla gerçeklefliyor olmas› d›fl politikan›n de¤erlendirilmesini de zorlaflt›rmaktad›r.
Türkiye’yi etkileyen iç ve d›fl faktörlerin sürekli de¤ifliminden bahsetmek mümkün olsa da bu de¤iflim süreci Türk d›fl politikas›n›n temel ilkelerinin süreklili¤ini
genelde çok fazla etkilememifltir. Bugünden bakt›¤›m›zda Cumhuriyet tarihi boyunca uluslararas› sistemde çok önemli de¤iflimler olmufl ve bu de¤iflimler birkaç
232
Türk D›fl Politikas›-II
dönemde gerçekleflmifl, uluslararas› sistemin yap›lar›, aktörleri, ülkeleri, yani d›fl
politikan›n üzerinde flekillendi¤i temeller de¤iflmifltir. Di¤er yandan, bu süre içerisinde Türkiye’nin siyasi, ekonomik ve toplumsal yap›s› da önemli ölçüde de¤iflmifl;
dolay›s›yla ihtiyaçlar da farkl›laflm›flt›r. Bütün bu unsurlar da do¤al olarak Türkiye’nin d›fl politikas›na yans›m›flt›r (Sönmezo¤lu, 2006: 759).
Bir ülkenin konumu, büyüklü¤ü, iddias› ve etki alan› ile d›fl politika faaliyetleri aras›nda büyük bir ba¤lant› bulundu¤u aç›kt›r. Bütün bunlar bir arada düflünüldü¤ünde, Türkiye gibi bir ülkenin d›fl politikas›n› politik, kültürel ve yönetsel biçimde takip etmenin güçlü¤ü de kendili¤inden ortaya ç›kmaktad›r. Bunun belki de
en önemli nedeninin Türkiye’nin d›fl ve güvenlik politikalar›n›n merkezinde yer
alan co¤rafi konumunun oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Kuflkusuz Türkiye’nin d›fl politikas› sadece jeopolitik söylemlerle aç›klanamaz. Ancak Türkiye’nin son derece dinamik ve çok kimlikli bölgesi, do¤al olarak d›fl politika kimli¤ine de yans›maktad›r. So¤uk Savafl döneminin kapitalist/Bat› dünyas›n› komünist/Do¤u Bloku’ndan koruyacak “cephe” ya da “tampon” ülke olan Türkiye,
1989’da So¤uk Savafl’›n sembolü olan Berlin Duvar› y›k›l›p, ard›ndan bütün dünyada büyük bir dönüflüm yaflan›rken, kendi kimli¤ini ve pozisyonunu yeniden keflfetme çabas› içine girmifltir. Tarihin ve kimliklerin ideolojilere göre tan›mland›¤›
dönemin sona ermesini F. Fukuyama çok tart›fl›lan “tarihin sonu” olarak tan›mlarken asl›nda ABD Baflkan› G. Bush’un 1991’de sözünü etti¤i “yeni dünya düzeni”ne zemin açm›fl oluyordu. Karfl›s›ndakini veya kendini sosyalist/komünist-kapitalist olarak tan›mlayanlar, art›k baflka kimlik özellikleri ile kendilerini ve “ötekini”
tan›mlama çabas›na girmifltir. S. Huntington’un “medeniyetler çat›flmas›” tezi ise
tam da bu bofllukta çat›flma ve birleflme eksenlerini yeniden tan›mlama çabas› olarak tart›fl›lm›fl, elefltirilmifltir. So¤uk Savafl sonras›nda neredeyse bütün ülkelerin,
özellikle de ideolojik bölünmenin merkez ve çevresinde yer alanlar›n kendi kimliklerini yeniden tan›mlamalar›, yeni referans noktalar› aramalar› gerekmifltir. Bu
durum kuflkusuz Türkiye için de söz konusudur. Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras›nda yaflad›¤› iç ve d›fl politik kimlik aray›fl› neredeyse dünyan›n tamam›n›n birlikte yaflad›¤› bir sorun olmufltur. 1945-1990 aras›nda en büyük tehdidi kuzeyinden
bekleyen Türkiye için Rusya, günümüzde Almanya kadar önemli bir ticari ve hatta siyasi partnere dönüflmüfltür. Bu durum, 1980’lerin ortas›na kadar, hayal bile
edilemezdi. Kimliklerin nas›l dinamik bir sürece iflaret ettiklerini ve bu kimlikler
üzerinden eylem ve politikalar›n nas›l oluflturuldu¤unu Türk-Rus iliflkileri çok net
biçimde ortaya koymaktad›r.
Co¤rafya gibi d›fl politikay› belirleyen en önemli özelliklerden birisi de kimliktir. Türkiye hem “Bat›l›” hem “Do¤ulu”, hem “Avrupal›” hem “Asyal›”, hem “Balkanl›” hem “Orta Do¤ulu”, hem “Müslüman”, hem “laik” kimliklerle birlikte an›lmaktad›r. Bütün bu unsurlar› içinde bar›nd›ran bir ülke için bu durum bölünmüfllük ve belirsizlik anlam›nda bir sorun, ayn› zamanda bir zenginlik say›labilir. Ancak her hâlükârda Türkiye, bu kimlik çeflitlili¤iyle istisnai ülkelerden birisi olarak
dünya siyaset sahnesinde yer almaktad›r. Bu da d›fl politikan›n analizini karmafl›klaflt›ran unsurlardand›r.
So¤uk Savafl sonras›ndaki Türk d›fl politikas›, yukar›da an›lan karmafl›k yap› vesilesiyle kolayca kategorize edilmekten uzak pek çok özelli¤i bir arada yaflamakta
ve sürekli bir de¤iflim göstermektedir. Daha da önemlisi, Türkiye’nin birinci derecede d›fl politika konusu olan komflular› da s›kça küresel baz› mücadelelerin alan›
ya da iç karmaflalar›n yafland›¤› ülkeler hâline gelmekte, bu durum Türkiye’nin d›fl
politikas›n› da bazen do¤rudan (örne¤in 2011-2012 Suriye), bazen dolayl› (örne¤in
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
2003-2005 Irak) olarak etkilemektedir. Bütün bu karmafl›k yap›ya ra¤men Türkiye’nin d›fl politika anlam›nda bölgesinde güçlü, büyük, Müslüman, Türk, Bat›l›,
modern ve demokratik bir alg› yaratt›¤› aç›kt›r. Karpat (2012: 231) “Türkiye’nin D›fl
Politika Tarihi” isimli eserinde “biz Bat›l› olaca¤›z, biz medeni olaca¤›z diye kendi
tarihimize, derin tecrübelerimize arkam›z› döndük” dedikten sonra, Türkiye’nin bu
flartlar alt›nda Bat› ekseninden kayamayaca¤›n› vurgulamas› dikkat çekicidir. Karpat ayn› eserinde, Türkiye’nin içsellefltirdi¤i Bat›l› de¤erler ile flimdinin modeli olarak lanse edilen aras›ndaki iliflkinin de alt›n› çizmifltir: ‘Demokratik, laik, Bat›l›, kapitalist, modern bir ülke olarak Türkiye, Orta Do¤u, Orta Asya ve dünyan›n pek
çok ülkesine model olarak sunulmaktad›r. Ama bu de¤erlerin art›k sadece öykünen medeniyet alan›n›n de¤il, Türkiye’nin de de¤erleri hâline dönüfltü¤ünden de
kuflku duyulmuyor.’
So¤uk Savafl’›n bitiminin ard›ndan yeniden flekillenen dünyada, Almanya ile
birlikte bu de¤iflimden en çok faydalanacak ülke olarak Türkiye’den söz ediliyordu. Zira büyük ve güçlü bir tarihe sahip Türkiye’nin önünde özellikle Orta Asya,
Kafkaslar, Balkanlar ve Orta Do¤u’da yeni f›rsatlar aç›lm›flt›. 90’l› y›llar›n bafl›nda
art›k ideolojik bölünmeden kurtulmufl dünyada, Orta Asya’daki Türk Cumhuriyetler ve Azerbaycan’›n ba¤›ms›z ve yeni devletler olarak ortaya ç›kmas›n›n ard›ndan
Türk d›fl politikas›nda “Adriyatik’ten Çin’ e Kadar Türk Dünyas›” vurgusu ile s›kl›kla karfl›lafl›l›yordu. Türkiye hem bir “model” hem de bir “a¤abey” olarak bölgede kültürel ve duygusal temelli bir d›fl politik aç›l›m içine girmiflti. Bu y›llarda
SSCB’nin çökmesi ve Rusya’n›n henüz kendini toparlayamam›fl olmas›, dahas›
ABD’nin güvendi¤i müttefiki Türkiye’yi bu bofllu¤u doldurmak ve örnek olmak
bak›m›ndan sürekli olarak teflvik ediyor olmas› son derece önemliydi. Ancak bu
politika k›sa zaman içinde daha farkl› politik geliflmelerle bafllang›çtaki beklentilerden büyük ölçüde uzaklaflt›; hatta zaman zaman hayal k›r›kl›klar›na dönüfltü.
Bütün bu f›rsatlara ve potansiyele ra¤men Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras›ndaki d›fl politika ilkeleri içinde bar›flç› politikas› devam etmifltir. Türkiye’nin d›fl politikas›n›n önemli bir baflka özelli¤i de d›fl politikas›n›n mümkün oldu¤unca genifl
bir alana yay›lmas› ve çeflitlendirilmesi çabas› olmufltur. 1983’ten beri d›fl politikas›n› ekonomik iliflkilerdeki liberalleflmeye paralel bir biçimde açmaya çal›flan
Turgut Özal liderli¤indeki ANAP, büyük dönüflüm döneminde de iktidardayd›.
Partinin kurucusu Özal ise cumhurbaflkan› olmufl ancak 1983’den sonra flekillendirdi¤i “iddial›” d›fl politikas›n› cumhurbaflkanl›¤› makam›nda da yürütmeye çal›flm›flt›r. Özal sürekli olarak “aktif politikan›n titizlikle sürdürülmesinden” söz ederken d›fl politika kimli¤i bak›m›ndan da ço¤ulculu¤u ön plana ç›karm›flt›r. Yani Türkiye’nin sadece bir Avrupa ülkesi de¤il ayn› zamanda bir “Akdeniz, Karadeniz,
Balkan ve Orta Do¤u ülkesi oldu¤u” vurgusu s›kl›kla yap›lm›fl, “çok boyutlu aktif
bir d›fl politika” izlenmesinin zorunlu oldu¤una iflaret edilmifl, buradan hareketle
“statükocu” oldu¤u iddia edilen d›fl politika anlay›fl› da s›kl›kla elefltirilmifltir.
Özal’›n 17 Nisan 1993’teki beklenmedik vefat›n›n ard›ndan cumhurbaflkanl›¤›na
gelen Demirel ve Baflbakan Çiller de So¤uk Savafl sonras› dönemin Türkiye bak›m›ndan en önemli sonuçlar›ndan birisi olan yeni Türk Cumhuriyetlerine büyük
önem veriyordu. Ancak bu dönemde ABD’nin Türkiye’den deste¤ini k›smen çekerek Rusya’n›n bölgedeki liderli¤ini tan›mas› ile heyecan büyük ölçüde törpülenmifl, Türkiye yeniden Avrupa Birli¤i politikas›na yönelmifltir. 1996’ya kadar AB politikas›n› ön plana ç›karan Türkiye, Erbakan liderli¤indeki Refah Partisinin iktidara
gelmesi sonras›nda Kardak Krizi ile AB politikalar›ndan k›smen uzaklaflm›fl ve ‹slam ülkelerini keflfetme ve onlarla ifl birli¤i yapmaya yönelmiflti. Erbakan Hükûme-
233
234
Türk D›fl Politikas›-II
ti’nin hepsi ‹slam ülkesi olan 8 üyeli “Kalk›nan Ülkeler” (D-8) Toplulu¤u bu tür bir
giriflim olarak say›labilir. Ancak bu dönem de k›sa sürdü. Türkiye’nin istikrars›z ve
karmafl›k bu döneminde yeniden AB istikametine dönülse de AB’nin 1999 sonuna
kadar Türkiye politikas› Türkiye’nin beklentilerini karfl›lamaktan çok uzakt›. Ancak
buna ra¤men, Türkiye’deki politikac›lar baflta olmak üzere kamuoyu AB üzerinden
reformlar›n gerçekleflmesi umudu ile AB sürecini tekrar bafllatmak için çaba gösterdiler. Örne¤in 70’li ve 80’li y›llarda AB konusunda olumsuz bir tav›r tak›nan B.
Ecevit, Almanya’da Kohl’ün iktidar› kaybetmesi, sosyal demokrat Schröder’in gelmesi sonras›nda Türkiye’nin baflbakan› olarak bir mektup göndererek, gerekli reformlar› yapmak konusunda haz›r olduklar›n› ancak AB adayl›¤›m›z için Almanya’n›n deste¤inin önemini dile getirmiflti. 1999’da Ecevit’in baflbakan oldu¤u dönemde Türkiye’nin aday ülke ilan edilmesi sonras›nda da gerçekten ciddi bir reform süreci bafllat›lm›fl oldu.
2002’de AK Partinin iktidara gelmesi ile temel politika, yani AB hedefi neredeyse hiç de¤iflmedi, sadece güçlendi. 2002-2005 aras›nda ola¤anüstü bir tempo ile reform süreci devam ettirildi. AK Partinin hem kendi üzerinde oluflan iç ve d›fl flüpheleri ortadan kald›rmak hem de Türkiye’yi AB süreci üzerinden demokratiklefltirmek düflüncesiyle AB politikalar› Türk d›fl politikas›n›n en önemli alan› hâline geldi ve ciddi bir ivme kazand›. Türkiye’nin So¤uk Savafl sonras› d›fl politikas›n›n bir
baflka evresi ise Baflbakan’›n D›fl Politika Bafldan›flman› Prof. Dr. Ahmet Davuto¤lu’nun önce dan›flman ard›ndan da Bakan olarak AK Parti Hükûmetlerinde devreye girmesi olmufltur.
Bar›flç› ve modernleflmeci ilkeler devam etse de do¤al olarak So¤uk Savafl sonras›nda geçen yirmi y›ldan fazla sürede Türk d›fl politikas› önemli de¤iflimler yaflam›flt›r. Bu de¤iflim kuflkusuz sadece Türkiye’ye ba¤l› olarak da gerçekleflmemifl,
küresel, bölgesel ve özellikle de komflularla ilgili geliflmeler Türk d›fl politikas›n›
da yak›ndan etkilemifltir. D›fliflleri Bakan› Davuto¤lu, Ocak 2011 bafl›nda Türkiye’nin yaklafl›k 180 büyükelçisinin bir araya geldi¤i Büyükelçiler Konferans›’nda
Türkiye’nin “vizyoner diplomasi”sinin temellerini ortaya koyarken “Olaylar› önceden gören, alternatif çözümler üreten, her an bölgesel sorunlara çözüm getiren ülke” aray›fl›ndan söz etmesi, “dünyan›n neresinde yang›n varsa oraya gidip yang›n›
söndürece¤iz ama ayn› zamanda flehir planlamac›s› gibi davran›p yang›n ç›kmas›n› engelleyecek mekanizmalar› da bulmal›y›z” sözleri ve “Yeni Osmanl›c›l›k” elefltirileri konusunda ise “Türkiye bir ulus devlettir ve di¤er ulus devletlerle eflittir. Hiç
kimseye hükmetme niyetimiz yok” aç›klamas›, asl›nda iddial› da olsa bar›flç› ve egemenlik haklar›na sayg›l› bir d›fl politikay› önemsedi¤ini ortaya koymaktad›r.
Türk D›fl Politikas›n›n Süreklilik Unsurlar›
Lozan Statükosu: Lozan
Anlaflmas› ile Türkiye’nin
s›n›rlar›n›n, egemenlik
alan›n›n ve toprak
bütünlü¤ünün belirlendi¤i
durumdur. Türkiye’nin
Anlaflma’dan günümüze bu
statükoyu baz› istisnalar
d›fl›nda korudu¤unu
söylemek mümkündür.
Temel çerçevesi “yurtta bar›fl dünyada bar›fl” ile tan›mlanan, bu anlamda bar›fl›n
ve statükonun korunmas›n›n öncelikli hedef olarak belirlendi¤i Türk d›fl politikas›n›n tarihsel süreçte süreklilik gösterdi¤i unsurlar da bu çerçevede tan›mlanmaktad›r. Bunlar statükonun korunmas›, Bat›c›l›k ve iç-d›fl güvenlik kayg›lar›n›n önemsenmesi olarak özetlenebilir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin tan›nma belgesi olarak kabul edebilece¤imiz Lozan
Anlaflmas›’n›n statüsü, Türk d›fl politikas› aç›s›ndan her zaman belirleyici faktörlerden biri olmufltur. “Lozan Statükosu” olarak da bilinen bu faktör, Türkiye’nin toprak bütünlü¤ünü ve dahas› baflka topraklarla ilgilenmeme prensibini belirleyen temel durumdur. Cumhuriyet tarihi boyunca bu duruma ayk›r› birkaç istisna yaflanm›flsa da (Musul ve Hatay Meseleleri, Bo¤azlar›n durumunun yeniden belirlenmesi
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
gibi) Türkiye, Lozan’da statüsü tam belirlenmemifl baz› konularda (örne¤in K›br›s
ve Ege gibi) ortaya ç›kan sorunlar d›fl›nda Lozan’›n belirledi¤i ilkelerden genelde
sapmam›fl ve kendi durumunu belirleyen bu anlaflmaya sad›k kalm›flt›r. Lozan Statükosu konusu, iç politikada da son derece hassas bir konu olarak kabul edilmifltir.
Bu çerçevede örne¤in Özal’›n 1. Körfez Krizi’nin yaratt›¤› bofllu¤u de¤erlendirerek
Musul’un denetim alt›na al›nmas›na dair ortaya att›¤› baz› düflünceler, Türkiye’de tedirginlik yaratm›fl ve bu politikan›n geleneksel bar›flç› Türk d›fl politikas›ndan bir
sapma olaca¤› pek çok politikac› ve bürokrat taraf›ndan dile getirilmifltir.
Tarihsel süreçte süreklilik gösteren bir di¤er unsur, Türkiye’nin yüzünü Bat›’ya
dönmüfl olmas› ve d›fl politikas›nda Bat›c›l›¤› en önemli ilkelerden birisi olarak benimsemesidir. Türkiye her dönemde Bat› dünyas› ile ittifak içinde olmay› önemsemifl, bütün Bat›l› kurumlara üye olmaya çal›flm›fl, bu ittifaklarda sorunlar yafland›¤›nda geçici olarak farkl› alternatiflere bak›nm›flsa da sorunlar ortadan kalkt›¤›nda
yeniden Bat› yönünde tercihler yapmaya devam etmifltir.
Türk d›fl politikas›nda “güvenlik” endifleleri, ülkenin geçmifli ve bulundu¤u
co¤rafyadan kaynakl› nedenlerle son derece önemsenen ve süreklili¤i olan bir
baflka unsur olmufltur. Türkiye bulundu¤u jeopolitik konumu itibar›yla önemli
ama ayn› zamanda sorunlu ve istikrars›z bir bölgededir. Türkiye ayn› zamanda çok
komflulu bir ülkedir. Türkiye’nin So¤uk Savafl’›n bitimine kadar alt› olan komflu say›s› 1991’de sekize ç›km›flt›r. Bunlara ilaveten Avrasya, Orta Do¤u gibi bölgelere
yak›n konumda olan Türkiye’nin bölgesindeki rolü güvenlik endiflelerini belirleyen faktörlerdendir (Sönmezo¤lu, 2006: 760-761).
Bugünden bakt›¤›m›zda bu üç genel unsurun devaml›l›¤›n› görmek hâlâ mümkündür. Belirli dönemlerde bu unsurlarla çeliflen istisna durumlar yaflansa da Türkiye, belirlenmifl toprak s›n›rlar› ve komflular›n›n topraklar› ve toprak bütünlü¤ü
konusunda hâlâ hassas, Bat›’yla iliflkilerini devam ettirmek konusunda özenli ve iç
ve d›fl güvelik endiflelerinin etkili oldu¤u d›fl politika hassasiyeti tafl›yan bir ülkedir. Bu noktalara ilaveten Türk d›fl politikas›n›n baz› dönemler haricinde genel olarak tarafs›z ve statükocu kalmaya özen gösterdi¤i, müdahil olma gere¤i duydu¤u
sorunlara genelde direkt müdahale yöntemiyle de¤il de daha çok içinde bulundu¤u NATO ya da BM gibi uluslararas› kurumlar› ve uluslararas› kamuoyunu harekete geçirerek müdahil olmaya çal›flt›¤›n› söyleyebiliriz.
Faruk Sönmezo¤lu’nun yapt›¤› ve genel kabul gören s›n›fland›rmaya göre (2006:
763-764) Türk d›fl politikas›n›n tarihsel süreçteki de¤iflim ve süreklilik hâline iliflkin
özetle flunlar› söylemek mümkündür:
• 1923-1945 aras› dönem iki dünya savafl› aras›nda kalm›fl, dünyada bozulmufl
bir güç dengesi modelinin hakim oldu¤u dönemdir. Bu dönemde ülkeler bir
yandan k›sa dönemli, ç›kara dayal› ittifaklar içine girerken di¤er yandan
uzun sürecek baz› birlikteliklerin bafllang›çlar› da yaflanm›flt›r. Türk d›fl politikas› bu dönemde asl›nda bir oluflum içindedir. Osmanl›dan devral›nan
miras ve ard›ndan ülkenin siyasal yap›s›n›n inflas› u¤rafllar›, bu dönemde d›fl
politikan›n tarafs›z ve var olan sistemin muhafazas› yönünde oluflmas›na neden olmufltur. Çünkü henüz ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl bir ülke olarak mevcut
uluslararas› durumun korunmas›n›n her hâlükârda ifline yarayaca¤›n› düflünen Türkiye, bu kapsamda ortaya ç›kan uluslararas› sorunlarda taraf olmay›
seçmemifl ve kendisini bu anlamda etkileyebilecek sorunlardan uzak kalmaya çal›flm›flt›r. Keza II. Dünya Savafl›’n›n sonuna kadar bu duruflunu korumaya çal›flan ülke, savafl›n bitimine do¤ru de¤iflme sinyalleri veren uluslararas› sistemi fark etmifl ve daha ideolojik bir sisteme do¤ru evrilen dünyada
235
236
Türk D›fl Politikas›-II
asl›nda Osmanl›dan bu yana siyasal bir tercih olarak yak›n durdu¤u Bat›’ya
daha da yaklaflarak hem kutuplaflman›n, yani blok siyasetinin içine girmifl
hem de yeni uluslararas› sistemdeki yerini alm›flt›r.
• 1945-1964 dönemi So¤uk Savafl’›n bafllad›¤› ve en hararetli sürecini yaflad›¤› dönemdir. Bu dönemde uluslararas› sistem ideolojik bir kutuplaflmaya
gitmifl, dünya Do¤u ve Bat› Bloklar› olarak ikiye ayr›lm›fl ve Türkiye, Bat›
Bloku içinde yer alm›flt›r. Bu dönemde Türk d›fl politikas› blok siyasetine
uygun bir flekilde yürütülmüfl, hatta blok siyaseti içinde kalmak baz› dönemler ülkenin varl›k nedeni ve sonucu olarak görülmüfltür. Bu politika
1960 askerî darbesi ve yaflanan uluslararas› olaylar sonucunda bir nebze de
olsa de¤iflmifl ve Türkiye reel politikaya daha yak›n, ideolojik kayg›lardan
biraz daha ar›nm›fl ve ç›karlar›n› daha çok temel alan politika aray›fllar›na giriflmifltir. Dönemin belki de en önemli özelli¤i Türkiye’nin iki bloklu sistem
içinde en riskli bölgede yer almas›d›r. SSCB’nin önünde Bat› dünyas›n›n güvenli¤i bak›m›ndan son derece önemli bir rol üstlenen Türkiye, zaman zaman blok siyasetine etki eden de¤il, sadece etkilenen bir ülke olarak da d›fl
politikas›n› belirlemek durumunda kalm›flt›r.
• 1965-1980 aras› dönem, asl›nda yaln›zca Türkiye aç›s›ndan de¤il tüm uluslararas› sistemde blok siyasetinin yumuflad›¤› bir dönem olmufltur. Bu durum blok siyasetini tamamen ortadan kald›rmam›flt›r ancak bloklar içinde
yer alan ülkeler d›fl politikalar›nda daha çok otonomi kazanm›fllard›r. Bu durum Türkiye’ye en çok Orta Do¤u politikas›nda yans›m›fl ve Türk d›fl politikas›n›n bu bölgeye yönelik giriflimleri Bat› / ‹srail ve Filistin / Arap ekseninde seyretmifltir. Türkiye’nin bu dönemde K›br›s politikalar›na da özel önem
verdi¤i görülmektedir.
• 1981-1990 dönemi So¤uk Savafl’›n yeniden alevlendi¤i ve sonlanmaya do¤ru evrildi¤i süreçtir. Bu dönem, Türk d›fl politikas›nda Turgut Özal’›n belirleyici oldu¤u; aktif bir politikay› ve ekonomik etki araçlar›ndan yararlanmay› amaçlayan bir dönemdir. Keza, bu yönelim Özal’›n cumhurbaflkanl›¤› döneminde daha belirgin hâle gelmifl, Körfez Savafl› boyunca da etkisini iyiden
iyiye belli etmifltir.
1
Türk d›fl politikas›n› tarihsel süreçte de¤iflime u¤ratan uluslararas› sistem de¤iflimlerini
ve yap›lar›n› ele al›n›z.
1990-1993 DÖNEM‹ TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA YEN‹
ORYANTASYON DÖNEM‹
So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan ortaya ç›kan yeni uluslararas› sistem Türkiye’nin f›rsatlar ve risklerle dolu yeni bir d›fl politika alan›na aç›lmas›na neden olmufltur. Bir anda Orta Do¤u, Orta Asya-Kafkaslar ve Balkanlar’da gerçekleflen dönüflümün önemli aktörlerinden birisi hâline gelen Türkiye’nin So¤uk Savafl mant›¤› ve dengeleri içinde d›fl politikalar›na devam etmesi zaten beklenemezdi. Ancak
bu dönüflüm döneminde de baz› istisnai aç›klamalar d›fl›nda bar›fl politikas›n›n,
Bat›c›l›¤›n ve güvenlik öncelikli yaklafl›m›n devam etti¤i görülmektedir.
1991 sonras›nda So¤uk Savafl’›n sona ermesi, bloklar›n ortadan kalkmas›, bölgesel sorunlar›n ortaya ç›kmas›yla birlikte, yani uluslararas› sistemin yeniden de¤iflmesiyle Türk d›fl politikas› asl›nda o döneme de¤in hiç olmad›¤› kadar
çeflitlenmifltir. So¤uk Savafl’›n bitmesi yan›nda, dönemin uluslararas› sorunlar›n›n
Türkiye’nin etraf›n› saran bölgede ortaya ç›kmas›, kaç›n›lmaz olarak d›fl politikaya
yans›m›flt›r.
N N
237
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
Bu dönem Türkiye’nin bulundu¤u bölge ve karfl›laflt›¤› sorunlar›n çeflitlili¤i
Türk d›fl politikas›n›n özel boyutunu oluflturmufltur. Türkiye, birçok sorun ve bölgeyle ilgilenmek, politikalar yürütmek durumunda kalm›flt›r. Keza, bir baflka Türkiye’ye özel durum, So¤uk Savafl’›n ard›ndan konumu ve önemi de¤iflen ülkenin
kendini, Bat› dünyas› için önemli oldu¤u noktas›nda kan›tlama çabas›d›r. Asl›nda
bu çaba, AT (AB) özelinde çok belirgin ve referans yap›lacak bir düzeyde olmasa
da ABD nezdinde de¤er bulmufl, Kafkaslar, Balkanlar, Orta Do¤u ve Orta Asya gibi iliflki alanlar›nda Türkiye-ABD ortakl›¤› Türkiye’yi bölgesinde farkl› da olsa hâlâ önemli bir ülke konumunda tutmufltur.
Türkiye, bölgesindeki büyük dönüflüme ayak uydurmaya çal›fl›rken bir yandan
da Avrupa ile iliflkilerinin sürmesi konusunu garanti alt›na almaya çal›flm›flt›r. 1991
sonras› Türkiye’nin Avrupa diplomasisi AT (AB)’ye kat›lma yönünde devam etmifltir. Her ne kadar AT (AB) bu konuda d›fllay›c› bir tav›r tak›nsa ve Türkiye’yi her
defas›nda farkl› alternatifleri düflünmeye itse de Türkiye, son noktada Topluluktan
(Birlikten) tam üyeli¤ine yönelik olumlu bir yan›t almay› baflarm›flt›r. Türkiye, AT
(AB) politikas›nda s›kl›kla bölgesel önemini ve bunun AT (AB) için de¤erini vurgulamak durumunda kalm›flt›r.
Balkanlar’a bakt›¤›m›zda, asl›nda 1991 sonras› Türkiye’nin bu bölgede izledi¤i realist ve aktif diplomasi oldukça ifle yaram›fl, hem bölgedeki ülkeler hem de
uluslararas› kamuoyu nezdinde Türkiye takdir toplam›flt›r. Keza, bölgeye yönelik giriflilen politikalar Yunanistan’la olan rekabetten Türkiye’nin avantajl› ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r.
SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Orta Asya’da kurulan Türk Cumhuriyetlerine
yönelik olarak Türkiye, ABD’nin de teflviki ile hem “model” hem de “lider” olmaya çal›flm›flt›r. Ne var ki bölgede Rusya ve ‹ran faktörlerinin varl›¤› ve Türkiye’nin
öz kaynaklar›n›n, araçlar›n›n k›s›tl›l›¤›, Türkiye’nin bu rolünü s›n›rl› tutmufltur. Türkiye de Rusya ve ‹ran’› dikkate alman›n önemini erkenden fark etmifltir. Nitekim
ayn› durum Kafkaslar için de geçerli olmufltur. Özellikle enerji kaynaklar› ve bunlar›n üzerinden geçti¤i yollar kapsam›nda bu iki ülkeyle rekabet karmafl›k ve yo¤un iliflkilerin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Buna ilaveten 1991 sonras› Türkiye’nin ekonomik aç›dan giderek gelifliyor olmas› da bu bölgeye yönelmenin temel
faktörleri aras›nda say›labilir.
1991 sonras› Türkiye’nin Orta Do¤u’da oynad›¤› rol, büyük güvenlik kayg›lar›n› beraberinde getirmifltir. ‹ran, Irak ve Suriye gibi ülkelerdeki geliflmelerin Türkiye taraf›ndan tehlikeli görülmesi bu bölgeye yönelik ABD ifl birli¤ine ve savunma
giderlerinin artt›r›lmas›na olan ihtiyac› artt›rm›flt›r. Bu konuda PKK terörü önemli
bir rol oynam›flt›r. Nitekim bu durum bölgede ‹srail ile ittifak giriflimlerini de beraberinde getirmifltir.
Bu dönem aç›s›ndan özel bir durum gösteren konulardan biri Yunanistan ve
K›br›s sorunlar›d›r. Türkiye, 1990’l› y›llarda Yunanistan’la gerilimler yaflamaya devam etse de bu durum, özellikle bir s›cak temas ihtimali bak›m›ndan, giderek azalm›flt›r. K›br›s sorununda da çeflitli diplomatik geliflmeler yaflansa da soruna iliflkin
geçerli ve sürekli bir çözüm henüz elde edilememifltir. Nitekim bu durum GKRY’nin
AB üyesi olmas› sonras›nda daha karmafl›k bir hâle gelmifltir (Rubin, 2002: 375-378).
So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan Türkiye’nin Orta Asya politikas›n› tart›fl›n›z.
2
238
Türk D›fl Politikas›-II
1990-1993 aras›ndaki dönem ayn› zamanda Türk d›fl politikas›na yön veren
Cumhurbaflkan› T. Özal’›n etkili oldu¤u dönem anlam›na gelmektedir. T. Özal’›n
pragmatik ve büyük ölçüde de ABD ekseninde yürütmeye çal›flt›¤› d›fl politika,
1990’a kadar her türlü de¤iflimi reddeden ve flüpheyle bakan statükonun yo¤un
biçimde egemen oldu¤u d›fl politikada yeni bir anlay›fl› da ortaya koymufltur.
1990 sonras›nda Türkiye’nin önündeki yeni imkânlar ve alternatifleri ülkenin
geliflimi ve bölgede etkili bir güç olmak için de¤erlendirmeye çal›flan T. Özal’›n
1. Körfez Krizi’nde ortaya koydu¤u tav›r dikkat çekicidir. Komflu Irak’›n, asl›nda tam da yeni ortaya ç›kan düzenden pay kapma hevesi ile Kuveyt’i iflgali ile
bafllayan süreçte Türkiye, ABD ile hareket etmenin yeni dünya düzeninde sa¤lam bir yer almak ve Türkiye’nin imkânlar›n› geniflletmek bak›m›ndan önemli
oldu¤unu düflünmüfltür. Özal’a göre ABD, So¤uk Savafl›’›n galibi ve art›k “tek
kutuplu” dünyan›n lideridir. ‹deolojik olarak da ABD ile bir karfl›tl›k söz konusu de¤ildir. Benzer bir durum, Orta Asya ve Kafkaslar’daki dönüflüm çerçevesinde de yaflanm›flt›r. Bir anda ortaya ç›kan Türk Cumhuriyetlere yönelik Türkiye’nin politikas›na ABD destek vermifl, “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk Dünyas›”, “21. Yüzy›l Türk Yüzy›l›”, “Yükselen Y›ld›z” vb. heyecan verici sloganlar s›kl›kla duyulmaya bafllanm›flt›r. Türkiye’nin yeni d›fl politika kimli¤i bak›m›ndan
da bu dönemde ön plana ç›kan kavram›n “Türklük” oldu¤u söylenebilir. Baflta
ABD olmak üzere Bat›l› devletler SSCB’den boflalan yeri Kafkasya ve Orta Asya’da ‹ran destekli siyasi ‹slam’›n doldurulmas›ndan çekindikleri için Bat› yanl›s› Müslüman, fakat laik ve demokratik bir yap›y› temsil eden Türkiye’ye destek
vermifllerdir (Ayd›n, 2002: 383). Ancak Türkiye’nin bölgeye yönelik politikas›n›
yürütmesinde söylem d›fl›nda, uygun ve yeterli araçlara sahip oldu¤u da söylenemez. Bu durum 1993’e gelindi¤inde art›k iyice ortaya ç›km›flt›r. Eski SSCB elitlerinin egemen oldu¤u yeni Türk Cumhuriyetlerinde Türkiye’nin “a¤abey” ya da
kimlik politikas› zaman zaman endifle ve dirençle de karfl›laflm›flt›r. ABD’nin de
geçen zaman içinde Rusya’n›n bu bölge üzerindeki gücünü kabullenmesi, Türkiye’nin d›fl politikas›ndaki Türk Dünyas› vurgusunun çekicili¤ini yitirmesine
neden olmufltur. “Önce Rusya” (Russia First) olarak adland›r›lan ABD’nin yeni
bölge politikas›nda Türkiye yine de önemli bir rol üstlenmekle birlikte, Rusya’n›n kendi arka bahçesindeki egemenlik haklar› tan›nm›fl oldu¤u için, etki alan› daralm›flt›r.
Yukar›da ifade edildi¤i üzere, Türkiye’nin ABD ile yak›n ifl birli¤i içinde bölgede etkili olma çabas›, ABD’nin Irak’ta Saddam’›n yönetimde kalmas›na izin
verilmesi, Orta Asya ve Kafkaslar’da Rusya ile ifl birli¤ini öncelikleri aras›na almas› Türkiye’nin d›fl politika araçlar›n›n yeterince güçlü olmamas›ndan dolay›
zora girmifltir.
1993 SONRASINDA “YEN‹DEN AVRUPA”
POL‹T‹KALARINDA YO⁄UNLAfiMA, BEKLENT‹LER,
KR‹ZLER, ÇATIfiMALAR
1990-1993 aras›nda bölgesel güç olma heyecan› ve çabalar› ile geçen üç y›l›n ard›ndan Türk d›fl politikas› Avrupa politikalar›na da yeniden yo¤un ilgi göstermeye
bafllam›flt›r. Bunda Turgut Özal’›n ölmesi ile siyasi liderli¤in de¤iflmesi, hem bölgede arzu edilen sonuçlara ulafl›lamamas› hem de AB’nin yeni bir cazibe merkezi
olarak h›zla Türkiye’siz bir biçimde yeniden yap›lanma yolunda ilerlemesi etkili ol-
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
mufltur. 1990-1993 aras›nda her iki taraf›n da birbiriyle ilgisi s›n›rl›, mesafeli kalm›flken 1993 sonras›nda Türkiye aniden AB’nin önemli konu bafll›klar›ndan birisi hâline gelmifltir. Burada Türkiye’nin motivasyonu, AB entegrasyon sürecinden d›fllanmamak, modernleflme-Bat›l›laflma hamlesine AB yoluyla devam etmek ve özellikle Yunanistan karfl›s›nda ç›karlar›n› koruyacak bir statüye sahip olmak fleklinde
özetlenebilecek nedenler etkili olmufltur. So¤uk Savafl sonras›, uluslararas› ortamda, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›, ulus devletleri, AB (Avrupa Birli¤i), NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaflmas› Örgütü), APEC (Asya-Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü), BDT (Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u) örneklerinde oldu¤u gibi bölgesel entegrasyonlara yöneltmifl ancak bu dönem, ayn› zamanda bölgesel olmakla birlikte dünya bar›fl›n› tehdit potansiyeline sahip etnik çat›flmalar›n s›kl›kla yaflanmaya bafllad›¤› bir dönem olmufltur. So¤uk Savafl sonras› dönemde BM’nin müdahalede bulundu¤u uluslararas› çat›flmalar üç iken etnik çat›flma say›s›n›n k›rk yedi olmas› bunu net biçimde ortaya koymaktad›r (Y›lmaz, 2011: 144). Bu geliflmeler de Türkiye’nin AB politikas›na yönelmesinde etkili olmufltur. 1993’te kurulan
Tansu Çiller-Erdal ‹nönü (ard›ndan Murat Karayalç›n) Hükûmeti’nin hedefini yeni
dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birli¤i’ne girmifl ve AB’ye üye bir Türkiye
oluflturmufltur (Atefl, 2004: 55).
AB taraf›nda ise 1990-93 aras›nda Türkiye’nin üyeli¤i konusu, 1989 Komisyon
görüflüne ra¤men âdeta unutulmufltur. AB Konseyi, Komisyonun 1987’de Türkiye’nin üyelik baflvurusuna yönelik yapt›¤› çal›flman›n ard›ndan oluflturdu¤u ve
1989’da aç›klad›¤› “görüfl”ü (avis) bile ele alma ve karara ba¤lamaya ilgisi duymam›flt›. Türkiye’nin üyelik görüflmelerine bafllamas›n› uygun bulmayan Komisyon
görüflünün en önemli gerekçelerinden birisi, 1981’de Yunanistan, 1986’da ise ‹spanya ve Portekiz ile geniflleyen AT’nin bunu henüz hazmedemedi¤i, AT’nin flimdiki as›l önceli¤inin geniflleme de¤il “derinleflme” oldu¤udur. Oysa Berlin Duvar›’n›n çökmesinin hemen ard›ndan Avrupa’n›n sosyal, ekonomik ve siyasi birli¤inin en önemli zemini AB olarak belirlenmifl ve en k›sa zamanda en genifl biçimde
geniflleme karar› al›nm›flt›. Soru geniflleme mi, derinleflme mi de¤il; hangi ilkeler
çerçevesinde, hangi alanda ve ne kadar sürede genifllemenin gerçekleflece¤i olmufltur. Daha 1990’da Demokratik (Do¤u) Almanya’y› Federal Almanya Cumhuriyeti içinde bünyesine dahil ederek âdeta “gizli” bir geniflleme gerçeklefltiren AB’ye
kimlerin hangi süreçte üye olaca¤›, 1990-1993 aras›ndaki en önemli konulardan birisiydi. AB ile So¤uk Savafl’›n “tarafs›z” ama “zengin” ülkeleri ‹sveç, Finlandiya,
Avusturya ve Norveç 1995’te üye olmak üzere derhâl üyelik müzakerelerine bafllam›flt›. Di¤er ülkelerle ise “Avrupa Anlaflmalar›” yap›lm›fl, iliflkiler üyelik yönünde
gelifltirilmeye bafllanm›flt›. AB’ye Rusya Federasyonu, Ukrayna, Beyaz Rusya gibi
ülkelerin üyeli¤i de zaman zaman gündeme gelirken Türkiye’nin üyeli¤i gündem
d›fl› kalm›flt›. AB Komisyonu’nun kamuoyu araflt›rmalar› ile AB vatandafllar›n›n görüfllerine baflvurdu¤u Eurobarometre çal›flmalar›nda “Afla¤›daki ülkelerden hangisinin gelecekte AB’ye üye olmas›n› ya da olmamas›n› istersiniz?” sorusunda seçeneklerin s›raland›¤› ülkeler aras›nda (Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan, Slovakya, Romanya, Slovenya, K›br›s (RY), Malta, Estonya, Litvanya, Letonya, Türkiye, ‹sviçre, ‹zlanda, Norveç, Rusya, H›rvatistan, Ukrayna, Moldova,
Bosna-Hersek, E.Yugoslavya (S›rbistan-Karada¤), Beyaz Rusya, Arnavutluk) örne¤in 1994, 1997, 1998’de yap›lan anketlerde Türkiye yer bile almam›flt›. Zaten afla¤›daki tabloda da görülece¤i üzere Türkiye’nin yer ald›¤› anketlerde de AB vatandafllar› taraf›ndan üyeli¤i en az desteklenen ülkelerin bafl›nda Türkiye yer almaktad›r. Bu destek % 31,7 civar›ndad›r. Ancak asl›nda durum çok da dramatik de¤il-
239
240
Türk D›fl Politikas›-II
dir. Zira di¤er aday ülkelerde en yüksek destek Malta ve Macaristan’a gelmekteyken verilen destek oran› % 50’yi aflamam›flt›r. Bulgaristan, Litvanya, Romanya ve
Slovenya’n›n ald›¤› destek ise % 37 civar›ndad›r. Türkiye’ye AB liderlerinden ciddi
samimi bir destek gelmesi hâlinde, aradaki fark rahatl›kla kapanabilirdi.
3
Türkiye’nin AB ile iliflkilerinde temel sorun olarak addedilen “kimlik” sorununu tart›fl›n›z.
N N
Türkiye her ne kadar 1993 sonras›nda Gümrük Birli¤i arac›l›¤› ile AB konusunda ciddi bir yönelim içine girse de 1993 Kopenhag Kriterleri’nin ilan edilmesi ile
1959’dan beri AET/AT/AB ile var olan iliflkilerinin kendisine hiçbir avantaj sa¤layamayaca¤› bir durumda kalm›flt›r. Türkiye’nin, daha 3 y›l öncesinde “düflman
cephesinde” yer alan pek çok Do¤u ve Orta Avrupa ülkeleriyle “eflit” koflullarda
yar›fla bafllamamas›, zaten bafll› bafl›na bir adaletsizlik yaratm›fl ve Türkiye’nin âdeta bütün kazan›mlar› ortadan kalkm›fl olsa da as›l sorun daha sonra, özellikle
1997’de ortaya ç›kacakt›. Türkiye’nin di¤er aday ülkeler gibi objektif kriterler çerçevesinde de¤erlendirilmeyece¤i ortaya ç›km›flt›. Bu da daha çok “kimlik” ba¤lam›nda yap›lan tart›flmalardan kaynaklan›yordu. AB içinde özellikle muhafazakâr
politikac›lar›n bafl›n› çekti¤i yeni egemen görüfl, AB’nin bir medeniyet projesi oldu¤u ve bu medeniyetin de Türkiye’yi kapsamad›¤› fleklindeydi. Türkiye 1947’de
Avrupa Konseyi kurucu üyesi olmas›na, 1952’de NATO üyesi, 1959’da AET’ye baflvuruda bulunma hakk›na sahip bir “Avrupa ülkesi” ve daha 1989’daki AT Komisyonu görüflünde de üye olma hakk› tescil edilen bir Avrupal› devlet olarak tan›mlanmas›na ra¤men, “Avrupal›l›¤›” tart›flmaya aç›lm›flt›. Yeni dünya düzeninde ideolojik karfl›tl›k dönemi yeni bitmiflken Avrupa baflka bir karfl›tl›¤› öteki üzerinden
infla etmeye çal›fl›yordu. Kuflku yok ki bütün AB bu görüflte de¤ildi. Avrupal› olman›n tarihi-kültürel-dinsel esaslarla de¤il, insan haklar›, demokrasi, piyasa ekonomisi gibi modern esaslarla belirlenmesi gerekti¤i de dile getiriliyordu. Bu nedenle Türkiye, AB politikas›n› Gümrük Birli¤i üzerinden gerçeklefltirmeye karar ver-
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
mifl, üye olmaks›z›n Gümrük Birli¤i oluflturman›n risklerine ra¤men, bunu AB üyeli¤i için geriye döndürülmesi mümkün olmayacak bir atak olarak planlam›flt›. AET
ile 1970’de imzalanan ve 1973’te yürürlü¤e giren Katma Protokol’e göre Türkiye ile
AET aras›nda 22 y›ll›k bir sürede Gümrük Birli¤i oluflturulmas› öngörülmüfl ve bu
aflamal› bir biçimde uygulanmaya bafllanm›flt›. 31 Aral›k 1995’te gerçekleflen Türkiye ile AB aras›ndaki Gümrük Birli¤i anlaflmas› 1993-1996 dönemi Türk d›fl politikas›n›n en önemli gündem maddelerinin bafl›nda gelmektedir.
AB politikas› d›fl›nda Türkiye’nin ABD, NATO ve Orta Asya-Kafkaslar politikalar›nda da 1993 sonras›nda oldukça canl› bir dönem yaflanm›flt›r. Bilindi¤i üzere
So¤uk Savafl’›n sembol kurumlar›ndan olan NATO’nun 1990 sonras›nda görev ve
misyonu sorgulanm›fl, oluflan yeni dünya düzeninde stratejilerinin güncellenmesi
gündeme gelmifltir. Bu de¤iflikliklerden birisi de “ileride savunma” (Forward Defense) stratejisinin terk edilmesidir. Fakat Türkiye, yak›n bölgesindeki sorunlar ve
PKK terörü nedeniyle NATO’nun genel strateji de¤iflikliklerinden daha farkl› güvenlik stratejileri belirlemek zorunda kalm›fl, k›smen de olsa So¤uk Savafl döneminin NATO politikas›n› sürdürmüfltür. Türkiye, bu dönemde ‹srail ve Rusya ile silah
kaynaklar›n› gelifltirmek noktas›nda ifl birli¤ine gitmifl, yerli silah üretimine daha da
a¤›rl›k vermifltir (Sönmezo¤lu, 2006: 481-482).
Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Orta Asya ve Kafkaslar’da ortaya ç›kan Türk Cumhuriyetler’in (Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve
K›rg›zistan) varl›¤› ve Türkiye ile olan yak›n iliflkileri, Türkiye’ye verilen önemi daha da art›rm›flt›r. Türkiye, 1993-1996 döneminde bu ülkelerle iliflkilerini gelifltirmek
için çeflitli alanlarda çal›flmalar yürütmüfl, TRT Avrasya televizyon kanal›, Türk ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Ajans› (T‹KA) ve 1993’te kurulan Türk Kültür ve Sanatlar› Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) gibi kurumlar kurulmufltur.
1993-1996 y›llar›nda Türkiye’nin d›fl politikas›nda önemli ilgi alanlar›ndan birisini de Balkanlar oluflturmufltur. Yugoslavya’n›n da¤›lmas› ile birlikte Balkanlar’daki Osmanl› miras› Müslümanlara yönelen ve ac›mas›zca devam eden iç savaflta
Türkiye, NATO öncülü¤ünde S›rplara karfl› askerî müdahale ve operasyon yap›lmas›n› sa¤lamak için uzun süre verdi¤i çabalar, sonunda ABD’de karfl›l›k bulmufl
ve NATO’nun 28 fiubat 1994’te S›rp hedeflerine yönelik bafllatt›¤› ataklarla Balkan
tarihi yeniden flekillenmifltir. Bütün bu süreçte hem ABD’nin müttefiki hem NATO
üyesi hem de âdeta Balkanlar’daki Müslümanlar›n hamisi olarak çaba gösteren
Türkiye’nin Balkanlar’la iliflkileri de yo¤unlaflm›flt›r.
1993-1996 döneminde Türk-Yunan iliflkileri ise en gerilimli dönemlerinden birini yaflam›flt›r. Bunda K›br›s ve Ege’deki anlaflmazl›k kadar Türkiye’nin Yunanistan’› terör örgütü PKK’ye destek vermekle suçlamas› da önemli rol oynam›flt›r. Ancak neredeyse savafla dönüflecek as›l büyük kriz Kardak’ta yaflanan gerginlik olmufltur. Ege’deki “statüsü belirlenmemifl” bu adac›kla ilgili kriz ABD’nin devreye
girmesi ve yürüttü¤ü diplomatik ara buluculuk ile afl›labilmifltir. Bu krizin TürkiyeAB iliflkilerine de olumsuz etkisi olmufl, Birlik, Kardak için “AB topraklar›” gibi bir
kavramdan hareketle, Türkiye’nin “tecavüzü”nün ayn› zamanda AB topra¤›na yönelik oldu¤u fleklinde bir aç›klama yapm›flt›r.
1993-1996 y›llar› aras›nda Türkiye’nin Orta Do¤u politikas› daha çok bölücü terörle iliflkili olarak geliflmifltir. Irak’ta ortaya ç›kan otorite bofllu¤u ve Çekiç GüçPKK iliflkisi konusundaki iddialar Türkiye’nin ABD ile olan iliflkilerinin ilk gündem
maddesi olmufltur. Türkiye bu dönemde Irak’taki otorite bofllu¤unun, ülkenin kuzeyinde bir Kürt devleti kurulmas›na yol açabilece¤inden de endifle etmifltir.
241
242
Türk D›fl Politikas›-II
TÜRK‹YE-AB ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹ DÖNEM VE TÜRK
DIfi POL‹T‹KASININ ÖNCEL‹KLER‹: 1997-1999
So¤uk Savafl sonras›nda AB politikas›n›n en önemli ve karmafl›k döneminin 19971999 y›llar› oldu¤u söylenebilir. 90’l› y›llar›n bafllar›nda AB içinde egemen olan
“Türkiye’siz bir AB” projeksiyonu 1997’de önce AB Komisyonu’nun AB’nin gelece¤ini, özellikle de geniflleme stratejisini ele ald›¤› “Gündem (Agenda) 2000” Raporu, ard›ndan da Aral›k 1997’de Lüksemburg’da yap›lan AB Konseyi Zirvesi’ne yans›m›flt›r. Hem rapor hem de kararlarda Türkiye’nin aç›k bir biçimde geniflleme sürecinin d›fl›nda tutuldu¤u ortaya ç›km›flt›r. Türkiye’nin bu y›llarda içinde bulundu¤u iç politik krizin de etkisi ile AB’ye bask› yapmak da çok mümkün olamam›flt›r.
Almanya’n›n birleflmesini sa¤layan Hristiyan Demokrat lider H.Kohl’ün büyük ölçüde belirledi¤i yeni AB vizyonu, AB’yi bir medeniyet projesi olarak görüyor ve
Türkiye’yi iyi bir partner olarak tan›ml›yordu. Türkiye’nin bu dönemde en büyük
eksikli¤i ise kendisine destek ç›kacak ve AB içine tafl›yabilecek AB üyesi bir müttefikinin olmamas›d›r.
Kuflku yok ki bu dönem AB’nin Türkiye politikas› en çok Yunanistan’›n istedi¤i flekilde gerçekleflmifltir. Yunanistan bu dönemde hem AB genifllemesini bloke
etme tehdidi ile Güney K›br›s Rum Yönetimi’ni, K›br›s’›n bütününü temsil edecek
flekilde AB geniflleme süreci içine yerlefltirmifl hem de Türkiye’ye AB üzerinden
bask› oluflturulmas› konusunda çaba göstermifltir. Kabul etmek gerekir ki Yunanistan bu politikas›nda Türkiye’nin AB içinden destek alamamas›n›n da avantaj›n›
kullanm›flt›r.
Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye bekledi¤ini alamay›nca AB ile siyasi diyalo¤u
kesti¤ini aç›klam›fl ve kendisine eflit koflullarda adayl›k statüsü verilinceye kadar
baflta K›br›s ve Yunanistan konular› olmak üzere siyasi konularda AB’yi taraf kabul etmeyece¤ini beyan etmifltir. Türkiye’nin tamamen kaybedilmemesi için üretilen “Avrupa Konferans›” gibi mekanizmalar da yeterli olamam›fl, Türkiye daha fazla içe dönerek, son derece sertlefltirdi¤i Yunanistan ve K›br›s politikalar› ile AB’yi
etkilemeye çal›flm›flt›r. Bu süreç içinde PKK liderinin Suriye’den ç›kar›lmas› için
son derece etkin bir bask› uygulayan Türkiye, Abdullah Öcalan’›n kaç›fl sürecini de
yak›ndan takip etmifl ancak bu vesileyle önce ‹talya, ard›ndan Almanya, son olarak da Yunanistan ile ciddi gerilimler yaflam›flt›r. Abdullah Öcalan’›n Kenya’da Yunan Büyükelçili¤inde bar›nmas› ve buradan ç›karken yakaland›¤›nda üzerinden
K›br›s Cumhuriyeti pasaportu ç›kmas›, Türkiye’nin Yunanistan’a bask›s›n› daha da
art›rm›flt›r. Türkiye bu politikas›nda, Yunanistan’›n AB konusunda Türkiye’yi bloke etmesine de son vermeye çal›flm›flt›r. Baflta Yunanistan olmak üzere AB taraf›
ise Türkiye’nin AB içinde olmad›¤› bir durumda daha zor kontrol edilebilen bir ülke olaca¤›n› ve bölgede ortaya ç›kabilecek bir istikrars›zl›¤›n, ciddi olumsuz sonuçlar› olabilece¤ini fark etmifltir. Öcalan skandal› üzerine Yunanistan’da gerçekleflen kabine de¤iflikli¤i ile D›fliflleri Bakan› olan Y. Papaendrau ile Türk D›fliflleri
Bakan› ‹smail Cem aras›ndaki olumlu iliflki k›sa zamanda etkisini göstermifl ve iki
ülke aç›k ve gizli baz› görüflmelerle aralar›ndaki sorunlar› çözme gayreti içine girmifltir. ABD de bu sürece yo¤un biçimde destek olmufltur. Ancak iki ülke aras›ndaki so¤uklu¤un giderilmesi ve kamuoyunun haz›rlanmas›nda en etkili olan önce
Türkiye ard›ndan Yunanistan’da yaflanan büyük deprem felaketleridir. 20 binden
fazla insan›n yaflam›n› yitirdi¤i depremler iki ülkenin anlaflma zeminini çok h›zl›
gelifltiren bir faktör olmufl, Türkiye’nin AB içinde yer almas› konusunda pek çok
engel kendili¤inden ortadan kalkm›flt›r.
243
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
Kuflku yok ki bu dönemin en önemli olaylar›ndan birisi de Almanya’daki iktidar de¤iflikli¤idir. Kohl döneminin kapanmas› ve Almanya’da Sosyal DemokratYeflil iktidar›n göreve gelmesi ile birlikte AB içinde Türkiye konusu çok daha farkl› bir biçimde ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Ayn› dönemde “AB’den kopan bir Türkiye Bat› ittifak›ndan da kopar ve sürekli olarak istikrars›zlaflarak bölgesinde sorun
üretir” fleklindeki bir anlay›flla ABD de AB üzerinde Türkiye’nin aday ülke ilan
edilmesi için ciddi bir bask› kurmufltur. Deprem diplomasisi, Almanya’daki iktidar
de¤iflimi ve ABD’nin oluflturdu¤u bask› ile Türkiye’ye AB yolu Aral›k 1999’da Helsinki Zirvesi’nde aç›lm›fl ve Türkiye iki y›l aradan sonra -asl›nda bu iki y›lda AB bak›m›ndan Türkiye’yi aday ilan etmek için neredeyse hiçbir olumlu geliflme olmamas›na ra¤men- aday ülke olarak ilan edilmifltir. Türkiye, Helsinki Zirve kararlar›
konusunda -özellikle Yunanistan ile iliflkiler ve K›br›s konular›nda- baz› tereddütler yaflasa da adayl›¤› memnuniyetle karfl›lam›flt›r.
AB ile Türkiye aras›nda bafllayan yeni dönem, 2000’de AB’nin Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi’ni, 2001’de ise Türkiye’nin Ulusal Program› haz›rlay›p ilan etmesi ile
önemli bir aflamaya gelmifltir. 3 Ekim 2005’te üyelik müzakerelerine bafllan›ncaya
kadar geçen süre ise Türkiye tarihinin görmedi¤i yo¤unluk ve kapsamda büyük bir
dönüflüm ve reform dönemi olmufltur.
Lüksemburg Zirvesi’nden sonra Türkiye ile AB iliflkilerinde ortaya ç›kan geliflmelerin Türkiye- AB iliflkilerine olan etkisini tart›fl›n›z.
Bu dönemin d›fl politika bak›m›ndan en önemli geliflmesi ise 11 Eylül 2001’de
ABD’de yaflanan terör eylemleri olmufltur. Dünya tarihinde iz b›rakacak kadar
önemli bu eylemler, ABD baflta olmak üzere bütün Bat› dünyas›n›n d›fl ve güvenlik politikalar›n› derinden etkilemifl ve de¤ifltirmifltir. Türkiye’nin 11 Eylül sonras›
d›fl politikas› genel olarak Bat› ittifak› ile birlikte devam etmifl, hatta Türkiye 11 Eylül benzeri bir sald›r›y› ‹stanbul’da yaflam›flt›r. Ancak burada Türkiye için sorunlu
olan, ABD’nin öncülü¤ünde “radikal ‹slamc› teröre karfl›” yürütüldü¤ü ilan edilen
önlemlerin, halk› Müslüman olan ve güneyinde ‹slam ülkelerinin yer ald›¤› bir ülke olarak kendisini çok yönlü etkilemesidir. ABD yönetimine egemen olan “NeoCon”lar›n (Yeni Muhafazakârlar) ABD’nin güvenlik stratejisini dünya hâkimiyeti
üzerine bina etmeleri ve ‹slam’› hedef alan söylemleri Türkiye’nin iflini daha da
zorlaflt›rm›flt›r. Terörle mücadele ad›na Afganistan’a giren ABD liderli¤indeki NATO güçlerine destek veren Türkiye, k›sa bir süre sonra daha büyük bir sorunla karfl› karfl›ya kalacak ve Irak konusunda ABD ile ayr› düflecektir.
4
N N
2002 SONRASI TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA DE⁄‹fi‹M
TARTIfiMALARI
AK Partinin Kas›m 2002’de tek bafl›na iktidara gelmesi ve TBMM’de sadece AK Parti ve CHP’nin kalmas›, Türk d›fl politikas›n›n genel yap›s›, iflleyifli ve ilkeleri bak›m›ndan önemli bir de¤iflim dönemini de beraberinde getirmifltir. AK Parti iktidara
geldi¤inde iki önemli d›fl politika konusu ile bafl bafla kalm›flt›: Bunlardan birincisi 11 Eylül sonras› dönemde ABD’nin yeni d›fl ve güvenlik politikas›n›n yak›n bölgede ortaya ç›kard›¤› gerilimdi. Afganistan, sonras›nda Irak’a da girmek konusunda kararl› olan ABD, bu konuda Türkiye’nin destek vermesini ve Irak’a yönelik bir
cephenin Türkiye üzerinden aç›lmas›n› istiyordu. Bu durum AK Parti bak›m›ndan
oldukça sorunluydu. AK Partinin ikinci önemli konusu ise AB politikalar›yd›. Zira
Aral›k 1999’da adayl›k statüsü alan Türkiye’nin üyelik müzakerelerine bafllamas›
244
Realist d›fl politika, bir
ülkenin d›fl politikas›n›
devletlerin yegâne aktörler
oldu¤una inand›¤›
uluslararas› sistemde,
uluslararas› ç›karlar›n›
maksimum k›lacak rasyonel
davran›fllarla güç elde etme
mücadelesine göre
belirlemesidir.
Liberal d›fl politika, bir
ülkenin d›fl politikas›n›,
uluslararas› sistemde
devletlerden baflka
aktörlerin de var oldu¤una
inanarak, ortak de¤er ve
prensipler etraf›nda bar›fla
dayal› bir düzenin
oluflturulabilece¤i
düflüncesiyle güç elde
etmekten ziyade bar›fl›n
korunmas› yönünde
belirlemesidir.
Türk D›fl Politikas›-II
için çok ciddi bir reform dönemi bafllam›flt›. Daha da önemlisi 1999 kararlar› K›br›s ve Yunanistan ile uzlaflmazl›klar›n afl›lmas›n› da gerektiriyordu. AB üyeli¤ine
h›zla yaklaflan GKRY’nin ileride Türkiye için yarataca¤› sorunlar çok aç›k biçimde
görülüyordu. Bu konularda AK Partinin nas›l bir politika izleyece¤i merakla beklenmekteydi.
AK Partinin ilk önemli d›fl politika icraat›, AB üyeli¤inin AK Parti taraf›ndan temel hedef olarak belirlendi¤ine dair aç›klamalar ve yo¤un diplomatik temaslar olmufltur. AK Parti, Aral›k 2002’deki AB Zirvesi’nde Türkiye lehine önemli bir karar ç›karmak için seferber olmufltu. Bu konuda ABD’den de destek alan AK Parti, ülke
içindeki siyasi anomaliyi de de¤ifltirmeye çal›fl›yor, yasakl› Genel Baflkan Recep Tayyip Erdo¤an’›n yolunu açmak için ana muhalefet partisi CHP ile uzlaflma ar›yordu.
Aral›k 2002’deki AB Zirvesi’ne kadar olan süreç, AK Partinin AB politikalar›nda
samimi oldu¤unu ortaya koymufltu. Ancak geliflmeler olumlu olsa da zirveden Türkiye konusunda müzakere takvimi ç›kmam›fl, konu 2004’e ertelenmiflti. Ancak Türkiye için as›l büyük sorun Irak konusuydu. ABD’nin Irak’a Türkiye üzerinden müdahale edebilmesi için Hükûmet’in TBMM’ye gönderdi¤i “tezkere” 1 Mart 2003’te
oylanm›fl ancak yeterli ço¤unluk sa¤lanamad›¤› için reddedilmiflti. Bu durum,
Irak’a yap›lacak müdahaleyi Türkiye üzerinden açaca¤› ikinci cephe ile gerçeklefltirmeyi tasarlayan ABD’yi çok rahats›z etmifl ve Türkiye-ABD iliflkilerinde büyük
bir krize yol açm›flt›.
Asl›nda, 2002 y›l›nda AK Partinin iktidara gelmesiyle Türk d›fl politikas›nda bir
de¤iflim yafland›¤› ve d›fl politikada ‘eksen kaymas›’ oldu¤u yönünde tart›flmalar
bafllam›flt›r. Bu tart›flmalar› bafllatan ilk geliflme ABD’nin Irak’a müdahalesinde 1
Mart 2003 Tezkeresi’nin TBMM’den geçmemesi olmufltur. Keza AK Partinin bu dönemde ABD’den ba¤›ms›z bir Orta Do¤u politikas› izledi¤i düflünülmüfltür. Nitekim AK Parti iktidara gelir gelmez AB ile iliflkiler konusuna a¤›rl›k vermifl, Birlikle
gelifltirilen iliflkiler ve bu yönde gerçeklefltirilen reformlar sonucunda 3 Ekim 2005
y›l›nda tam üyelik müzakerelerinin bafllamas› karar› al›nm›flt›r. AK Parti Hükûmeti’nin bu do¤rultuda uygulad›¤› politikalar asl›nda o döneme kadar uygulanan
‘realist d›fl politikan›n’ liberal bir karakter almas›na yol açm›fl, Türkiye, AB çerçevesinde Kophenag Kriterleri uyar›nca siyasi, ekonomik ve toplumsal reformlar
gerçeklefltirmeye çal›flm›flt›r. Bu kapsamda h›zl› ve etkili bir süreç de oluflturan AK
Parti Hükûmeti, d›fl politika araçlar›n› da de¤ifltirmifl, askerî ve stratejik sert politikalar yerine ekonomi, kimlik, insan haklar›, sivil yönetim ve diyalog gibi yumuflak
araçlar kullanm›flt›r. Bu durum Türkiye’nin bu döneme kadarki ABD / NATO merkezli d›fl politikas›n› AB merkezli hâle getirmifltir. Asl›nda her ne kadar dönemin
geliflmeleri Türkiye’nin Bat› yönelimli d›fl politikas›n›n devam› gibi kabul edilmiflse de 2000’li y›llara birbirinden oldukça ayr›lm›fl olan ABD merkezli ve AB merkezli d›fl politika noktas›nda AK Parti iktidar› dengeyi AB yönünde bozmufltur. Ne var
ki bu h›zl› ve etkili AB bazl› iliflki giriflimleri 2006 y›l›na gelindi¤inde h›z›n› kesmifl,
hatta bu tarihten sonra duraksamaya girmifltir. Bu durumun nedeni olarak öncelikle Fransa ve Almanya gibi AB’nin lider ülkelerinin Türkiye’yi d›fllay›c› tavr› gösterilmifltir. Bu ülkelerin Birlik içindeki bask›n tavr› bir yandan Birlik içindeki di¤er
üyeleri etkilerken di¤er yandan Türk d›fl politika belirleyicilerini de etkilemifl ve
oluflan olumsuz havan›n, iliflkilerin bu noktaya gelmesine neden oldu¤u belirtilmifltir. Buna ilaveten, 11 Eylül sald›r›lar› sonras› ABD’nin Orta Do¤u’ya yönelik politikalar›n›n bu dönemde de¤ifliklik göstermifl oldu¤u ve bu kapsamda hem Türkiye’ye düflen rolün de¤iflti¤i hem de Türkiye’nin yeniden ABD d›fl politikas› çerçevesinde bölgeye dönmesinin gündeme geldi¤i tart›fl›lm›flt›r (Gözen, 2010: 26-28).
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
AK Partinin d›fl politika felsefesini de¤erlendirmek bak›m›ndan Prof. Dr. Ahmet
Davuto¤lu’nun özel bir yeri bulunmaktad›r. Önce Baflbakan ve Cumhurbaflkan›’n›n
D›fl Politika Bafldan›flmanl›¤›n› yapan ard›ndan da D›fliflleri Bakan› olan Davuto¤lu,
2001’de ç›kan “Stratejik Derinlik” kitab›nda ortaya koydu¤u vizyonu Türk d›fl politikas›na da yans›tmaya çal›flm›flt›r. Bu politikan›n realist mi idealist mi, ‹slamc› m›
Bat›c› m›, Yeni Osmanl›c› m› modern Türkiyeci mi, pragmatik mi ilkeli mi oldu¤una dair yo¤un tart›flmalar yaflanmaktad›r. Hiç kuflku yok ki Türkiye gibi bir ülkenin
d›fl politikas›n› belirleyen pek çok içsel ve d›flsal faktör bulunmakta, daha da önemlisi art›k on y›llardan, hatta yüzy›llardan gelen baz› d›fl politika gelenekleri bulunmaktad›r. Ancak özellikle 2005 sonras›nda “Stratejik Derinlik” vizyonunun, Türk d›fl
politikas›nda çok özel bir yeri ve etkisi oldu¤u konusu genelde kabul görmektedir.
2002 sonras› Türk d›fl politikas›nda bir de¤iflimin oldu¤u yads›namaz. Ancak bu
de¤iflim bir yandan uluslararas› konjonktürün di¤er yandan da Türkiye’nin dönüflümüyle ilgilidir. Bal’a göre (2010: 49-51) bu dönüflüm temel hatlar›yla flöyledir:
Öncelikle, 1990’l› y›llar uluslararas› sistemin henüz de¤iflti¤i ve bu kapsamda büyük bocalamalar›n yafland›¤› dönemdir. Dolay›s›yla yeni sistemin nas›l olaca¤›, bu
sistemde Türkiye’nin nerede yer alaca¤› ve Türk d›fl politikas›n›n hangi parametreler çerçevesinde flekil bulaca¤› henüz belirlenmemifltir. 2000’li y›llarla birlikte bu
durum daha da netlik kazanm›fl ve AK Partinin tek bafl›na iktidar›yla Türkiye’nin
gerek uluslararas› konumu gerekse amaçlar› noktas›nda bir karara var›lm›flt›r. Bu
kapsamda ilk de¤ifliklik ‘yurtta sulh, cihanda sulh’ prensibinin uygulanmas›nda yaflanm›fl ve önceden statükocu bir flekilde yorumlanan bu prensip daha farkl› yorumlanmaya bafllanm›flt›r. Türkiye, önceleri bu prensip çerçevesinde yaflanan uluslararas› sorunlara direkt müdahil olmam›fl ve sorun kendisine zarar vermedi¤i sürece de tepki vermemifltir. Ne var ki bu kapsamda daha aktif bir politika izlenmesi gerekti¤ini düflünen yeni d›fl politika karar vericileri Türkiye’nin bölgesinde ve
dünyada bar›fl ve istikrar›n sa¤lanmas› giriflimlerini önemsemeye bafllam›flt›r. AK
Partinin ilk iktidar y›llar›nda ‘komflularla s›f›r sorun’ politikas› bu ba¤lamda harekete geçirilmifl bir politika olmakla birlikte, bir ölçüye kadar da baflar›lm›flt›r.
Bal’a göre ikinci olarak, Türk d›fl politikas›n›n ‘yüzünü Bat›’ya dönme’ ilkesinin
yorumu da de¤iflmifltir. Bu kapsamda Bat›c›l›k anlay›fl› sadece Bat› ba¤lam›nda anlam›n› yitirmifl, Türkiye genel olarak AB’ye evet diyen ancak dünyay› Bat›’dan ibaret görmeyen bir konuma evrilmifltir. Keza, bu dönem bölgesel bir güç olma e¤ilimi gösteren Türkiye’nin sadece bir yöne bakmas› düflünülemez. Türkiye’nin tüm
taraflarla ilgilenmesi, sadece Bat› ile s›n›rl› kalmamas› bu aç›dan normaldir.
Üçüncüsü, Türk d›fl politika aktörlerinin zihnindeki Rusya alg›s› So¤uk Savafl’›n
bitiminden bu yana de¤iflmifltir. Rusya art›k Türkiye aç›s›ndan çekinilecek bölgesel bir aktör olmaktan ziyade ifl birli¤i yap›lacak bir ülkedir. Dolay›s›yla bu durum
hem Türkiye’nin Bat›’yla iliflkilerinde hem de bölgesel etkisinde önemli bir faktör
hâline gelmifltir.
Bal’›n Türkiye’nin 2000’li y›llarda yaflad›¤› dönüflümlerden bir di¤eri olarak savundu¤u baflka bir nokta, Türkiye’nin kendisini stratejik ve tarihsel olarak yeniden
sorgulamaya ve tan›mlamaya bafllamas› ve kendini yeniden keflfetmesidir. Bu sorgulaman›n sonunda Türk d›fl politikas›, etraf›n›n düflmanlarca çevrili oldu¤u anlay›fl›n›
terk etmifl ve bölgesinde dostlar edinmesinin önemini anlam›flt›r. Bu yeni anlay›fl,
Türkiye’yi do¤al olarak Bat› d›fl›nda alternatiflerle iflbirlikleri kurmaya yönelmifltir.
Bu kapsamda bir baflka husus Türkiye’nin önceki dönemlere göre d›fl politikada özgüveninin artmas› ve özerk hâle gelmesi, dolay›s›yla Ankara merkezli otonom kararlar almas›d›r. Buna ilaveten, 2002 sonras› Türk iç siyasal yap›s›nda ger-
245
246
Türk D›fl Politikas›-II
çekleflen de¤iflim d›fl politika karar mekanizmalar›n› de¤ifltirmifl ve çok yönlü ve
çok merkezli karar süreçleri yaratm›flt›r. Bu da d›fl politikan›n farkl› bir flekil almas›n› sa¤lam›fl, özellikle demokratikleflme sürecinin bu durum üzerinde büyük katk›s› olmufltur.
Yenigün’e göre (2010:72-81) AK Parti dönemi, So¤uk Savafl sonras› Türk d›fl
politikas›n›n üçüncü dönemi say›lmal›d›r. Özal yönetimindeki d›fl politika birinci
dönem, ard›ndan bafllayan koalisyon hükûmetleri dönemi ikinci dönem ve AK
Parti dönemi üçüncü dönemdir. Bu dönemde AK Partinin yaln›z bafl›na iktidarda
olmas› Türkiye’nin uluslararas› alanda hareket kabiliyetini artt›rm›fl ve prestijini
yükseltmifltir. Keza bu üçüncü dönem Yenigün’e göre, oldukça baflar›s›z bir d›fl
politikan›n izlendi¤i ikinci dönemden sonra ne istedi¤ini bilen bir d›fl politikan›n
belirlendi¤i bir dönemdir. AK Parti iktidar› boyunca fiili bir flekilde çok yönlü bir
d›fl politika izlenmeye bafllanm›fl, bu durumda D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu’nun etkisi büyük olmufltur. Davuto¤lu’nun d›fliflleri bakanl›¤›na gelmesi Türkiye
aç›s›ndan k›sa, orta ve uzun vadeli hedef ve prensiplerin kabul edilmesi ve hayata geçirilmesini sa¤lam›flt›r. Bu prensipler flu flekilde özetlenebilir:
1. Ülke içerisinde güvenlik ve demokrasi aras›nda bir denge kurularak bölgesinde aktif rol oynayan bir Türkiye.
2. Komflularla s›f›r sorun politikas›n› hayata geçirmek.
3. Balkanlar, Orta Do¤u, Kafkaslar ve Orta Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle etkili iliflkiler gelifltirmek.
4. AB, ABD ve Rusya gibi küresel aktörler aras›nda bir denge politikas› izleyerek uyum içinde bir d›fl politika yürütmek.
5. Uluslararas› örgütlerin etkin kullan›lmas›na yönelik bir diplomasi stratejisi
benimsemek.
2003’ten bu zamana, belirtilen ilkeler do¤rultusunda politikalar üreten Türkiye
birçok baflar›y› da elde etmifltir. Bu kapsamda örne¤in BM Güvenlik Konseyi Geçici Üyeli¤i, ‹slam Konferans› Örgütü Genel Sekreterli¤i gibi uluslararas› kurulufllarda aktif görevler üstlenilmifl, Yunanistan ile süregiden sorunlarda diyalog yoluyla çözüm aray›fllar›na gidilmifl, Balkanlar’da aktif bir pozisyona gelinmifl, Kafkaslar’da Gürcistan ve Azerbaycan ile yak›n iliflkiler kurulmufl, hatta Ermenistan da bu
kapsama al›nmaya çal›fl›lm›flt›r. Yenigün’e göre bu dönemde Türk d›fl politikas› önceki dönemlerden farkl› olarak edilgen konumdan etken konuma geçmifl ve tarihinde birçok ilke de sahne olmufltur. Örne¤in ilk defa bu dönemde sivil toplum
kurulufllar› (STK) d›fl politika yap›m sürecinde etkili olmaya bafllam›fllard›r. Bu durum dolayl› olarak kamuoyu tercihinin d›fl politikaya yans›mas›n› da beraberinde
getirmifltir. Bir baflka ilk, uluslararas› kurumlar›n harekete geçirilmesi kabiliyetinde
yaflanm›flt›r. Mesela Türkiye, Mavi Marmara olay›nda ABD’ye ra¤men BM’den ‹srail’i k›nayan bir karar ç›kartabilmifltir. Bunlara ilaveten, Türkiye d›fl politikada çok
yönlü bir kimlik kullanmaya yönelmifltir. Bu kapsamda Balkanlar’da ya da Orta
Do¤u’da dinî bir kimlik, Kafkaslar ve Orta Asya’da millî bir kimlik, AB ile iliflkilerinde Bat›l› bir kimlik ve ABD, Rusya gibi ülkelerle iliflkilerinde küresel bir kimlik
benimseyerek bilinçli bir strateji uygulamaya gitmifltir. Bu stratejiyle birlikte Türkiye yaln›zca Avrupal›l›¤›na de¤il, çok yönlü bir co¤rafyada bulunmas›na da vurgu
yapmaya bafllam›flt›r. Nitekim duruma ve flartlara göre yeri geldi¤inde Orta Do¤ulu, yeri geldi¤inde Avrasyal›, yeri geldi¤inde de Kafkasyal› olmufltur.
Bütün bu de¤erlendirmeler ›fl›¤›nda bir sonuç belirlemek gerekirse Türk d›fl politikas›n›n 2002 sonras› daha aktif bir yap›da oldu¤unu söylemek mümkündür.
Türkiye gerek bölgesel gerek küresel meselelerde daha etkin ve etkili olmaya ça-
247
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
l›flmaktad›r. Ülkelerin d›fl politika vizyonlar›n›n uluslararas› dengeler, yap›lar ve
aktörler hesaba kat›lmadan belirlenmesi mümkün de¤ildir. Bu durum, 2002 sonras› Türk d›fl politikas› için de geçerlidir. Türkiye, içinde bulundu¤u uluslararas› konjonktürde d›fl politika stratejileri bak›m›ndan belirli de¤iflimler yaflamaktad›r. Bu
de¤iflimlerin Türk d›fl politikas›nda süreklilik hâline gelecek ilkelere dönüfltü¤ünü
söylemek bugünden bak›ld›¤›nda kolay de¤ildir. Di¤er yandan, bu de¤iflimlerin
geleneksel ilkeleri de kökünden de¤ifltirdi¤i söylenemez.
2002 sonras› Türk d›fl politikas›ndaki de¤iflimin temel nedenlerini tart›fl›n›z.
2007 SONRASINDA STRATEJ‹K DER‹NL‹K VE ÇOK
YÖNLÜ DIfi POL‹T‹KA DÖNEM‹
Bu kitab›n 7. Ünitesi’nde de ayr›nt›l› olarak vurguland›¤› gibi Türk d›fl politikas›nda
2002, özellikle de 2007 sonras›nda en çok öne ç›kan kavramlar›n bafl›nda “Stratejik
Derinlik” gelmektedir. Tekrarlamak gerekirse “stratejik derinlik” ile vurgulanan,
Türkiye’nin tarihsel ve co¤rafi özelli¤i ile jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumun dünya siyaseti ve sisteminin dönüflümü aç›s›ndan çok önemli bir derinli¤e
sahip oldu¤udur. Davuto¤lu’na göre; Türkiye, tarihsel, co¤rafi ve kültürel olarak
bölgesel ve küresel boyutta asl›nda uluslararas› sistemin “merkez” ülkesi konumundad›r (Davuto¤lu, 2012; Yefliltafl-Balc›, 2011: 12). Buna göre, Türkiye, jeopoliti¤inin
rolünü yeniden yorumlanmak zorundad›r. Geçmiflten getirilen statükoyu muhafaza
anlay›fl›ndan vazgeçilmeli; küresel ve bölgesel dengelerin dinamik flekilde de¤iflti¤i
bu yeni dönemde Türkiye, d›fl politika stratejisini yeniden yorumlamal› ve uluslararas› alanda kendine yeni bir yer kazanmal›, jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik
konumunun avantajlar› ile tarihsel ve co¤rafi sorumlulu¤unu yerine getirerek bölgesel etkinli¤i küresel etkinli¤e dönüfltürmelidir (Davuto¤lu, 2012: 117).
Önce Cumhuriyet’in kurulmas› süreci, ard›ndan 2. Dünya Savafl›, son olarak da
So¤uk Savafl kutuplaflmas›n›n belirledi¤i Türk d›fl politikas› ilkelerinin ve imkânlar›n›n yeniden de¤erlendirilmesi gerekti¤i aç›kt›r. 2000’li y›llar›n bafllar›na kadar hakim olan klasik Türk d›fl politikas›n›n aksine bu dönemde Türkiye, uluslararas›
olaylarda ve geliflmelerde “bekle-gör” anlay›fl›ndan vazgeçmifl ve ilgili süreçlere
müdahil olmufl, kriz dönemlerinde çözüm odakl› çal›flmalar yürütmüfltür. “Vizyon
odakl›l›k” olarak ifade edilen bu anlay›fl ile Türkiye baflta bölgesinde oluflan krizlere ve problemlere do¤rudan ve etkin müdahale edici politikalar oluflturmaya çal›flmaktad›r. Bunun yan›nda Türkiye tarihsel derinli¤inden dolay› bölgesindeki her
geliflmeye karfl› bir hassasiyet içindedir. Vizyon odakl› bir politika benimsemeye
çal›flan Türkiye ayr›ca, Afrika, Güney Amerika, Do¤u Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle iliflkilerini siyasi, ekonomik ve kültürel boyutta derinlefltirmeye de çal›flmaktad›r (Yefliltafl ve Balc›, 2011: 13).
Vizyon odakl› olman›n gere¤i olarak ortaya ç›kan bir di¤er kavram ise “proaktif diplomasi” kavram›d›r. Davuto¤lu, proaktif diplomasi ile “önleyici diplomasi”
kavramlar›n› bir arada kullanmaktad›r. Çevresindeki sorunlardan Türkiye’nin çok
etkilendi¤i, bunun yan›nda o ülkelerdeki halklar›n da Türkiye’den beklentileri oldu¤unu belirten Davuto¤lu, bu noktada sorunlara iliflkin aktif ve temelde önleyici
diplomasi faaliyetlerini Türkiye’nin yürütmesi gerekti¤ini belirtir. Gerçekten de gerek Orta Do¤u’da gerek Balkanlar’da, Türkiye ara buluculuk ve kolaylaflt›r›c›, uzlaflt›r›c› faaliyetlerde bulunmakta, bölgesel bar›fl› sa¤lamada yo¤un çaba harcamaktad›r (TASAM, 2010). Bu çabaya örnek olarak, Suriye ile ‹srail, ‹ran ile Bat› dünyas› ve Boflnaklar ile S›rplar aras›ndaki uyuflmazl›klarda üstlendi¤i ara buluculuk ro-
5
N N
248
Türk D›fl Politikas›-II
lü gösterilebilir. Türkiye’nin krizlerin çözümünde özellikle dikkat etti¤i ve Davuto¤lu’nun da bu noktada s›kl›kla dile getirdi¤i unsur ise “yumuflak güç” (soft power) kavram›d›r. Türk d›fl politikas›n›n, bölgesindeki sorunlar›n fliddetten ve askerî çözümlerden ar›nd›r›lm›fl bir flekilde çözümlenmesi için çaba harcamas› yukar›da ifade edilen politikan›n temel unsurlar›ndand›r.
Daha somut bir ifade ile Türkiye art›k ABD ekseni ya da AB odakl› bir d›fl politika ile de¤il, alternatifler üreterek gerçek anlamda kendine özgü küresel bir d›fl politika izleme çabas›ndad›r. Elbette bu, bahsi geçen ülkeler ve bölgelerle iliflkileri ve
ifl birli¤ini kesmek ya da azaltmak anlam›na gelmemektedir. Yaflanan sorunlar noktas›nda da ayn› durum geçerlidir. Türkiye art›k y›llard›r süren Yunanistan ya da K›br›s ile ilgili sorunlar ekseninde sürüklenip gitmek istememekte, farkl› yollarla bunlar› çözme noktas›nda somut ad›mlar atmaktad›r. Davuto¤lu’na göre, yay›ld›¤› co¤rafya ile her zaman çok bölgeli, büyük ölçekli ve çok merkezli bir d›fl politika gelene¤i olan Osmanl› Devleti’nin miras› üzerinde kurulmufl olan Türkiye’nin y›llar
boyu sadece Yunanistan’a endeksli bir d›fl politika stratejisine ba¤›ml› hâle gelmifl
olmas› çok yanl›flt›r ve bu asl›nda Türkiye’nin potansiyeline, gücüne, derinli¤ine uygun bir politika de¤ildir (Davuto¤lu, 2012: 147). Bu yüzden Türk d›fl politikas›, her
türlü alternatife aç›k bir vizyona, stratejik belirleyici kabiliyete, de¤iflimleri zaman›nda fark edebilen bir taktik esnekli¤e sahip olmal›d›r. Bu sayede Türkiye, bölgesinde ve uluslararas› alanda a¤›rl›¤› hissedilen bir ülke konumuna yükselebilecek ve
avantajlar› iyi de¤erlendirebilecektir. Aksi taktirde büyük güçlerin taktik hedeflerinin edilgen unsuru olan bir bölge ülkesinden öteye geçilemeyecektir (Davuto¤lu,
2012: 91). Bu tek yönlü ve tek odakl› politikadan s›yr›lmaya çal›flan Türkiye “uluslararas› düzeyde aktif kat›l›m” ilkesiyle hareket etmekte, bu ba¤lamda özellikle
uluslararas› örgütlerde aktif kat›l›m› amaçlamaktad›r. Birleflmifl Milletler Güvenlik
Konseyi geçici üyeli¤i, G20 üyeli¤i, ‹KÖ üyeli¤i ve Genel Sekreterli¤inin bir Türk’te
olmas›, Afrika Birli¤i ve Arap Ligi’nde gözlemcilik statüsü, Güney Amerika Uluslar
Toplulu¤u (UNASUR) ile yak›n iliflkiler kurma çabas› bu yaklafl›m›n örnekleri olarak gösterilebilir. Elbette mevcut Avrupa Konseyi, NATO, Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› (AG‹T) ve Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü (KE‹Ö) üyelikleri de
uluslararas› alanda aktif kat›l›m politikas›nda önemli yer tutmaktad›r. Bu çok yönlü
kat›l›m ve aktiflik önemlidir çünkü Davuto¤lu’na göre, “Türkiye’nin gelecek yüzy›la yönelik d›fl politika stratejisi, güç merkezleri ile iliflkilerin alternatif tarzda yeniden düzenlenmesi ve uzun dönemli kültürel, ekonomik ve siyasi ba¤lar›n sa¤lamlaflt›r›ld›¤› bir hinterlant oluflturmas›” gerekmektedir. Türkiye’nin bu noktada kullanabilece¤i üç önemli jeopolitik etki alan› vard›r ve buralarda etkin-aktif rol üstlenmelidir. Bu alanlar: 1- Yak›n kara havzas›: Balkanlar, Orta Do¤u, Kafkaslar 2- Yak›n
deniz havzas›: Karadeniz, Adriyatik, Do¤u Akdeniz, K›z›ldeniz, Körfez, Hazar Denizi 3- Yak›n k›ta havzas›: Avrupa, Kuzey Afrika, Güney Asya, Orta ve Do¤u Asya.
Davuto¤lu için iç içe geçmifl ve dairevi kuflaklardan oluflan bu havzalarda, Türkiye’nin bölgesel etki alanlar›n› kademeli olarak geniflletmesi ve uluslararas› alanda
küresel konumunu güçlendirmesi, Türk d›fl politikas›n›n hedefinde olmas› gereken
jeopoliti¤in temelidir (Davuto¤lu, 2012: 118).
Elbette bu ba¤lamda Türkiye’nin öncelik verdi¤i bölge, yak›n co¤rafyas› ve buradaki sorunlar›n ivedilikle çözülmesi ve kal›c› bir bar›fl›n oluflturulmas›d›r. AK Parti döneminde “bar›fl havzas›” kavram›yla bu çok s›k dile getirilmekte ve bu temelde politikalar gelifltirilmektedir. Davuto¤lu, havzay›, birçok jeopolitik, jeokültürel
ve jeoekonomik hatt›n kesiflerek oluflturdu¤u, iç stratejik bütünlü¤e sahip bölgeler
olarak tan›mlamaktad›r (Davuto¤lu, 2012: 21). “Bar›fl havzas›” kavram› ise bahsi
249
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
geçen havzalarda var olan çat›flmalar›n sona ermesi, istikrar›n ve sürekli bar›fl›n
sa¤lanmas›n› öngören bir d›fl politika vizyonudur (Yefliltafl ve Balc›, 2011: 22). Davuto¤lu’na göre, bar›fl havzas›n›n oluflturulmas›nda Türkiye, gerek Balkanlar’da
gerekse Kafkaslar’da çok daha aktif bir d›fl politika yap›m›na yönelmeli, olaylara
müdahil olmal›d›r; çünkü Türkiye, Osmanl› tarih miras›n›n bir varisidir ve bölgesel
meseleler de temelde, bu tarih miras›n›n izlerini tafl›maktad›r (Davuto¤lu, 2012:
22). Ayr›ca, Türkiye art›k daha önceki dönemlerde oldu¤u gibi Bat› Avrupa ile bütünleflme ve bölge ötesi ittifak iliflkilerinin cazibesiyle bu yak›n havza ile yabanc›laflma hatas›na düflmemeli, sahip oldu¤u siyasi, ekonomik ve kültürel a¤›rl›¤› ile
havzada sahip oldu¤u etkinli¤ini ve performans›n› sürekli artt›rmal›d›r. Çünkü sadece bu havzan›n gelece¤i de¤il, Türkiye’nin iç bütünlü¤ü dahi bu havza içindeki
faktörlerle do¤rudan ilgili bir durumdur (Davuto¤lu, 2012: 119).
Türkiye’nin d›fl politikas›nda son dönemde uygulanmaya çal›fl›lan de¤iflimin temel kavram› olan “stratejik derinlik” kavram› ile anlat›lmak istenen nedir?
Türkiye’nin Osmanl› mirasç›s› oldu¤u kabulü, bahsi geçen havzadaki varl›¤› ile
birlikte “tarihsel miras” kavram›n› do¤urmufltur. Kald› ki vurgulanmaya ve empoze
edilmeye çal›fl›lan, Türkiye’nin jeopolitik nüfuz alan› ve buradaki etkisi ile stratejik
bir derinli¤e sahip olmas›n› temellendiren de asl›nda bu miras ve “tarihsel derinlik”
olarak görülmektedir. Bu yüzden kavram, temelde Orta Do¤u, Balkanlar, Orta Asya’y› kapsamakta, buna Afrika da eklenmektedir. Çünkü bu bölgeler ile Türkiye
aras›nda kültürel ve tarihsel ba¤lar kurmaya uygun bir derinlik vard›r (Yefliltafl ve
Balc›, 2011: 22). Müslüman ve Osmanl› tarihî birikiminin sa¤lad›¤› kültürel derinlik
ve yay›ld›¤› co¤rafyay›, yeni Türk d›fl politikas› art›k bir yük ya da engel olarak görmemekte, aksine bunu stratejik bir güç ve de¤er olarak yeniden üretmektedir; bu
anlay›fl›n da Türkiye’nin hem iç hem d›fl politikas›na yeni imkânlar sunaca¤› düflünülmektedir (Kal›n, 2011: 10). Bu anlay›fl, Türkiye’ye bölge içinde tarihsel bir sorumluluk yüklemekte, yaflanan sorunlara karfl› aktif bir bar›fl politikas› ve mekik
diplomasisi gelifltirmesine neden olmaktad›r. Gelifltirilen mekik diplomasisi ve “ara
buluculuk” Türk d›fl politikas›n›n proaktif olma ilkesinin bir sonucu olarak öngörülmektedir. Bu ilkeden hareketle çat›flmalar›n yay›lmas›n› önlemek amac›yla Türkiye Filistin’de El Fetih ve Hamas, Kosova’da siyasi partiler, Irak’ta Sünni ve fiiiler
aras›nda ara buluculuk yapmakta; Suriye ve ‹srail, Pakistan ve Afganistan, ‹ran ve
Bat› aras›nda da benzeri bir rolü üstlenmektir (Yefliltafl ve Balc›, 2011: 24).
Davuto¤lu, komflulardan kaynaklanan d›fl politika riskinin azalt›lmas›n›n çok
önemli oldu¤unu ve bunun da “karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k” düzeyini art›rarak olaca¤›n›
belirtmektedir (Davuto¤lu, 2012: 146). 2002’de bafllayan AK Parti iktidar›n›n bu anlay›fl› benimsedi¤i ve uygulamaya çal›flt›¤› aç›kt›r. Burada belirlenen hedef ise
“komflularla s›f›r sorun” anlay›fl›n›n tesis edilmesidir. Davuto¤lu’na göre, “bu esas,
Türkiye’nin etraf› sürekli düflmanlarla çevrilidir psikolojisinden ve buna ba¤l› geliflen defansif refleksten kurtulup bütün komflular›yla iliflkilerini iyi düzeye getiren
bir ülke olma üzerine kuruludur” (TBMM, 2005). Türk d›fl politikas›n›n “yurtta bar›fl dünyada bar›fl” ilkesinin gelifltirilmifl ve geniflletilmifl bu yaklafl›m AK Parti dönemi d›fl politikas›n›n en önemli ilkelerinden birisi hâline gelmifltir. Komflularla s›f›r sorun anlay›fl› alt› temel unsur üzerine infla edilmifltir: “a-Herkes için eflit güvenlik, b-Ekonomik entegrasyon, c-Farkl› kültürlerin sayg› içinde bir arada yaflamas›,
d-En yüksek düzeyde siyasi iflbirli¤i oluflturma, e-En yüksek düzeyde bölgesel bilinç, f-‹stikrar ve geliflme ile güvenlik iflbirli¤i iliflkisinin iyi flekilde kurulmas›” (Aktaran Yefliltafl ve Balc›, 2011: 17-18).
6
N N
250
Türk D›fl Politikas›-II
Komflularla s›f›r sorun anlay›fl›, bir temel hedef, sa¤lanmaya çal›fl›lan bir ilke olmakla birlikte, özellikle de uygulamadaki sorunlar nedeniyle AK Parti döneminde
Türk d›fl politikas›nda en çok elefltiri alan kavramlardand›r. Bunun birkaç sebebi
vard›r. Öncelikle, bir ülkenin bütün komflular›yla sorunsuz olmas›n›n mümkün olmad›¤›, komflular aras›ndaki ç›kar uyuflmazl›klar›n›n bu politikay› imkâns›z k›laca¤› iddia edilmektedir. Ç›karlar üzerine kurulmufl d›fl politika ortam›nda, bir ülke ile
kurulacak iyi iliflkiler ve paylafl›m bir baflka ülkeyi rahats›z edebilir, iliflkilerin kötü
bir seyir almas›na neden olabilir iddias› da s›kl›kla dile getirilmektedir. Bu konuda
Türkiye’nin Ermenistan ve Azerbaycan ile iliflkileri s›kl›kla gündeme gelmektedir.
Bir di¤er elefltiri de pratikte yaflananlar üzerinden verilmektedir. Y›llard›r uygulanmaya çal›fl›lan komflularla s›f›r sorun anlay›fl›na ra¤men baflta Suriye olmak üzere,
Irak merkezi yönetimiyle ve ‹ran ile iliflkilerin iyi olmad›¤›, Ermenistan ile ilgili sorunlar›n giderilemedi¤i elefltirisi yap›lmakta ve s›f›r sorun anlay›fl›n›n iflas etti¤i savunulmaktad›r.
Stratejik derinlik içinde yer alan ve Türk d›fl politikas›nda önem kazanan önemli bir di¤er kavram da “aktar›m nesnesi” olman›n karfl›tl›¤› olarak tan›mlanan ve
Türkiye’nin sahip oldu¤u, jeokültürel, jeoekonomik ve jeopolitik derinlikle uluslararas› sistemde, yap›c› ve düzen kurucu bir ülke olma hâlini ifade eden “merkez
ülke” kavram›d›r. Bu kavram, uluslararas› sistem içinde Türkiye’nin hareket kabiliyetini ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Davuto¤lu’na göre; Türkiye, dünyada
merkezi bir co¤rafyaya sahiptir ve tarihin k›r›lma-dönüflme noktalar›n›n tesirlerini
yo¤un flekilde yaflam›fl bir insan unsurunu bar›nd›rmaktad›r. Ayr›ca art›k Türkiye,
tarihî ve co¤rafi derinliklerini yeniden anlamland›rmak zorunda olan bir ülkedir.
Türkiye’nin kendi dinamizmini ve potansiyelini uluslararas› dinamizm potas›nda
bir güç parametresine dönüfltürebilmesi gerekir. Böylece, kendi tarih ve co¤rafya
derinliklerinden kaynaklanan bir özgüvene sahip olman›n psikolojik gücü ile kendi dinamizmini bir güç oluflturma kanal›na ak›tabilecek ve uluslararas› dinamizmin
dengeye dönüflme sürecinde belirleyici olabilen bir strateji performans› da gösterebilecektir (Davuto¤lu, 2012: 9-10). Davuto¤lu’na göre; bu irade mutlaka gösterilmelidir. Çünkü siyasi irade yetersizli¤i dolay›s›yla d›fl politikadaki uygulamalar
konjonktürel dalgalanmalar›n ak›fl›na b›rak›l›r ve zamanlama kabiliyeti kaybedilirse ülke ancak baflkalar› taraf›ndan belirlenmifl gündemlere gösterilen anl›k tepkilerin oluflturdu¤u karmafl›k ve çeliflik bir tablonun esiri olur ve art›k belirleyici de¤il, savunmac› ve tepkici bir hâle gelir (Davuto¤lu, 2012: 33). ‹flte bu yüzden Türkiye 2007-2011 döneminde de “düzen kurucu aktör” olma anlay›fl›n› sürdürme
gayretinde olmufltur. Düzen kurucu aktör kavram›, Türkiye’nin di¤er ülkelerle iliflkilerde ve uluslararas› örgütlerde aktif bir flekilde rol almas›n› amaçlayan bir rol tan›mlamas›d›r. Buna göre Türkiye bir “düzen”e sonradan intibak eden de¤il, bizzat
düzenin kurulmas›na öncülük eden bir ülke olarak küresel ortamda yerini almak
çabas›ndad›r ve bu gücü, derinli¤i ve kapasiteyi kendisinde görmektedir. Türkiye’nin kendini kurucu bir aktör olarak görmesi “aksiyoner d›fl politika” izlemesinin
de ana nedenlerindendir. Bu anlay›fla göre, Türkiye reaksiyoner bir d›fl politikadan
her zaman kaç›nmal›d›r (Yefliltafl ve Balc›,2011: 18-21).
Davuto¤lu’nun çerçevesini çizdi¤i flekliyle aksiyoner bir politika ile kendini düzen kurucu bir aktör olarak gören Türkiye, özellikle 2007-2011 döneminde, Müslüman bir ülke olarak sahip oldu¤u demokrasi, laiklik unsular› ve üretken güçlü
ekonomisi ile Orta Do¤u ülkelerine model olarak da gösterilmifltir. Türkiye’nin
“model” olma vasf› asl›nda Türkiye’nin ifade etti¤i bir iddia de¤ildir, ancak hem ‹slam ülkelerinde hem de Bat› dünyas›nda, 1990’lar›n bafl›nda da benzeri yaflanan
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
bir “model ülke” kavram›n›n oldu¤u aç›kt›r. Gerçekten de Orta Do¤u’da 2010’dan
itibaren yaflanan, Tunus ile bafllay›p M›s›r, Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün,
Yemen, Moritanya, Suudi Arabistan, Umman, Irak, Lübnan ve Fas’ta devam eden,
ad›na “Arap Bahar›” denen geliflmeler çerçevesinde Türkiye’nin model olma konusu s›kl›kla gündeme gelmifltir. Halk devrimlerinin yafland›¤› ve yönetimlerinin de¤iflti¤i ülkelere Baflbakan Recep Tayyip Erdo¤an’›n yapt›¤› ziyaretlerde Türkiye’deki rejime ve siyasal sisteme iliflkin aç›klamalar› da model ülke olma noktas›ndaki
anlay›fl›n bir yans›mas› olarak görülebilir. Bu çerçevede Erdo¤an’›n M›s›r’da yapt›¤› ve laikli¤in korunmas› gerekti¤ini vurgulad›¤› Eylül 2011’deki konuflmas› son
derece önemli bir etki yaratm›flt›r.
Türkiye’nin son y›llarda, özellikle de 2007 sonras›nda d›fl politikas›nda “stratejik derinlik”, “komflularla s›f›r sorun”, “pro-aktif d›fl politika” gibi ilkeler üzerinden
yürüttü¤ü iliflkiler çeflitli yönleri ile elefltirilmektedir. Bunlar›n bafl›nda ise Türkiye’nin bir “eksen kaymas›” yaflad›¤›na dair tart›flmalar gelmektedir. Eksen kaymas›n›, bir ülkenin var olan ittifak iliflkilerinden ve temel yönelimlerinden ayr›larak
farkl› politikalar izlemesi ve ittifak iliflkileri içine girmesi olarak tan›mlayabiliriz
(Yefliltafl ve Balc›, 2011: 30). Bu tespit, Türkiye’nin Bat› Bloku’ndan uzaklaflt›¤› ve
Avrupa Birli¤i hedefini art›k öncelemedi¤i üzerinden yap›lmakta, özellikle Orta
Do¤u’da izledi¤i politika ve Osmanl› miras› ile ‹slam vurgular›ndan dolay› ortaya
ç›kmaktad›r. Türkiye’nin bir eksen kaymas› yaflad›¤› hem uluslararas› alanda hem
de Türkiye içinde s›kça dile getirilen bir tespittir. Ancak bunun ne kadar do¤ru oldu¤u da tart›flmal›d›r (Ba¤c›-Erdo¤an, 2010). Ülkenin d›fl politikas›n› belirleyenler,
yap›lmakta olan›n, pasif bir bekle-gör politikas›ndan ve olana göre hareket eden
bir anlay›fltan, proaktif bir politikaya geçifl oldu¤unu, tek eksenli ve sa¤l›ks›z bir
d›fl politika yerine baflta bölge ülkeleri olmak üzere küresel boyutta çok yönlü ve
düzen kurucu bir rol üstlenildi¤ini belirtmektedir. Ayr›ca, izlenen politikan›n sadece Orta Do¤u’ya dönük olmad›¤›n›, Asya, Afrika, Güney Amerika, Kafkasya ve Balkanlar’da da etkin bir politika gelifltirilmeye çal›fl›ld›¤›n› vurgulamaktad›rlar. Avrupa Birli¤i noktas›nda yap›lan elefltirilere karfl› da üyelik sürecinde AB’nin Türkiye’yi almamak ve üyelik sürecini yavafllatmak için elinden geleni yapt›¤›, müzakere bafll›klar›n› açmamalar›n›n bunun tipik bir göstergesi oldu¤u ancak Türkiye’nin
d›fl politikas›n›n ise AB kap›s›nda bekleyen edilgen bir politika olmayaca¤›n› belirtmektedirler. Ayr›ca Türkiye’nin, AB üyesi olmak istemekle Orta Do¤u ‹slam
co¤rafyas›nda, Afrika ya da Balkanlar’da etkin olmak aras›nda bir çeliflki de görmedi¤i; bu anlay›fl›n Avrupa-merkezci ve So¤uk Savafl refleksine dayal› küresel düzen tasavvurunun bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤›, elefltirilere cevap olarak verilmektedir (Kal›n, 2011: 10-12).
Türk d›fl politikas›n›n So¤uk Savafl sonras›ndaki önemli bir aktörü de ülke d›fl›nda yaflayan Türkiye kökenlilerin varl›¤›d›r. Dünyada yaklafl›k 5-6 milyon Türkiye kökenlinin yaflad›¤› bilinmektedir. Bunlar›n çok önemli bir bölümünün Avrupa’da yafl›yor olmas›, Türk d›fl politikas›n›n özellikle Avrupa aya¤›n› yak›ndan ilgilendirmektedir. Türkiye’nin önemli bir “yumuflak güç” (soft-power) unsuru hâline
gelen Türkiye kökenliler için oluflturulan “Yurtd›fl› Türkler ve Akraba Topluluklar
Baflkanl›¤›” ayn› zamanda Türkiye’nin insan›na sahip ç›kma ve onlar› destekleme,
onlardan destek alma iddias›n›n bir ifadesi olarak nitelenebilir (Erdo¤an, 2010).
So¤uk Savafl sonras› Türk d›fl politikas› ile Türkiye tarihi, kültürel özellikleri ve
vizyonu yeniden yap›lanma süreci içindedir. Henüz üzerinden çok fazla zaman
geçmedi¤i için bu politikalar›n nereye evrilece¤i konusunda kesin yarg›larda bulunmak ve mevcut baz› politikalardan hareketle gelece¤e yönelik kestirimlerde
251
252
Türk D›fl Politikas›-II
bulunmak oldukça zordur. Unutmamak gerekir ki h›zl› ve önemli de¤iflimlerin yafland›¤› So¤uk Savafl sonras› dönemde son derece karmafl›k bir bölgede yer alan
Türkiye’nin kendi iradesi d›fl›nda da geliflmeler yaflanmakta ve bunlar Türkiye’nin
d›fl politika vizyonunun gerçekleflmesine olumlu-olumsuz etkide bulunabilmektedir. Ancak Türkiye’nin d›fl politikas›n›n temel unsuru olan “bar›fl” politikas›n›n devam etti¤ine kuflku yoktur. Bar›fl politikas›na ilaveten Türkiye’nin son dönemde
üzerinde en çok durdu¤u ikinci küresel kavram “adalet” olmufltur. Türkiye, özellikle 2000’li y›llarda ortaya koydu¤u ekonomik performans ile de dikkat çekmekte ve So¤uk Savafl dönemi koflullar›nda yap›lanan düzene itiraz etmekte ve adalet
vurgusunu s›kl›kla tekrarlamaktad›r. Türkiye’nin tek boyutlu bir d›fl politik anlay›fltan ç›k›p, “çok boyutlu - çok kulvarl›” bir d›fl politika anlay›fl›na yönelmesi, d›fl politikada art›k dura¤an ve tek boyutlu bir yol izlemeyece¤inin, Türkiye’nin kendisini tek bir ülke ya da bölge ile s›n›rlamayaca¤› anlay›fl›n›n geliflti¤i gözlenmektedir.
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
253
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Türk d›fl politikas›n›n tarihsel süreçte yaflad›¤›
de¤iflimler ve süreklilik gösteren ilkelerini ifade
etmek
Türk d›fl politikas›, tarihsel süreçte gerek uluslararas› sistemdeki dönüflümler gerekse ihtiyaç ve
ilkeleri do¤rultusunda de¤iflimler yaflam›flt›r. Bu
de¤iflimler, yaln›zca uluslararas› sistemin gere¤i
olarak de¤il, Türkiye’nin siyasi, ekonomik ve toplumsal de¤ifliminden de kaynaklanm›flt›r. Cumhuriyet’in kurulmas›ndan II. Dünya Savafl›’n›n bitimine kadar daha çok oluflum süreci içinde olmufl Türk d›fl politikas›, 1945 sonras› blok siyasetine girmifl ve bundan sonraki dönemlerde blok
siyasetindeki de¤iflimlerden kaynakl› baz› dönüflümler geçirse de temelde 1991 y›l›nda So¤uk
Savafl’›n bitimine kadar Bat› Bloku içinde kalarak
bu siyaseti devam ettirmifltir. So¤uk Savafl’›n sona ermesi Türkiye’nin yeni oluflan uluslararas›
sistemde yeni bir konum edinmesine yol açm›flt›r. Bu yeni konumda çeflitli roller üstlenen Türkiye, d›fl politikas›nda o zamana kadar hiç olmad›¤› kadar çeflitli alanlar ve sorunlarla ilgilenmeye bafllam›flt›r. Türk d›fl politikas› bu tarihsel süreçte süreklilik gösteren baz› ilkeler de ortaya
koymufltur. Bunlardan ilki Lozan Statükosu’nun
devaml›l›¤›d›r. ‹kincisi, Türkiye’nin d›fl politikadaki devaml› Bat› tercihidir. Sonuncusu ise bölgesinde yaflad›¤› güvenlik endiflesi ve bunun getirdi¤i d›fl politik yans›mad›r.
So¤uk Savafl’›n bitimi sonras›nda ortaya ç›kan
yeni f›rsatlar ve riskler çerçevesinde Türk d›fl politikas›ndaki de¤iflimleri incelemek
So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte tüm di¤er
devletler gibi Türkiye de blok politikas›ndan kurtulmufl ve ortaya ç›kan yeni sorunlar karfl›s›nda
yeni politikalar oluflturmak durumunda kalm›flt›r.
Bat›’ya dönük politikas›n› devam ettiren Türkiye,
ABD ile iliflkilerinde So¤uk Savafl dönemindeki
özel konumunu nispeten hissetmifltir. AT/ AB politikalar›nda ise bulundu¤u konumu ve bu jeopolitik konumdaki önemini sürekli hat›rlatmak suretiyle AT/ AB’nin d›fllay›c› politikalar›ndan korunmaya çal›flm›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan
ortaya ç›kan Türki devletler Türkiye’nin ABD ile
birlikte bu ülkelere “model” ve “lider” olarak yeni politikalar üretmesine neden olmufltur. Bu po-
litikadan dolay› da Rusya ve ‹ran ile özellikle Orta Asya ve Kafkaslarda sürekli bir rekabet içinde
olunmufltur. ABD’nin Rusya’ya öncelik veren politikas› ile de Türkiye Orta Asya’da ikinci plana
düflmüfltür. Turgut Özal’›n cumhurbaflkanl›¤›nda
ABD do¤rultusunda izlenen politikalar nedeniyle
Körfez Krizi’nde Irak’a karfl› bir politika yürütülmüfltür. Yunanistan ve K›br›s ile iliflkilerde düzelme olmam›flt›r. So¤uk Savafl’›n bitiminden 17 Nisan 1993’te Cumhurbaflkan› Turgut Özal’›n ani
ölümüne kadarki dönemde Türk d›fl politikas›n›n
ana belirleyicisi de Turgut Özal olmufltur.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
1993 sonras› Türkiye’nin AB’ye yönelik politikalar›na a¤›rl›k vermesindeki nedenleri ve bu politika
do¤rultusunda AB ile iliflkileri aç›klamak
Türkiye’nin di¤er bölgelerdeki politikalar›ndan
istenilen sonucun al›namamas›, AB’nin gittikçe
geliflen bir cazibe merkezi olmas› ve genel konjonktüre uygun flekilde uluslararas› birlik içinde
yer alma ihtiyac› ile Türkiye, 1993’ten sonra AB’ye
yönelik politikalar›na a¤›rl›k vermifltir. 1993 y›l›nda AB taraf›ndan belirlenen Kopenhag Kriterleri nedeniyle 1959’dan beri devam eden iliflkilerin avantaj›n› kaybetmifl olan Türkiye, 1995 y›l›ndan bafllamak üzere Gümrük Birli¤i’ni tamamlam›fl ve bu geliflme, AB ile iliflkilere yeni bir ivme
kazand›rm›flt›r. Yunanistan ile yaflanan krizlerin
en önemlilerinden biri olan Kardak Krizi ise Türkiye’nin hem AB hem de Yunanistan ile iliflkilerini olumsuz yönde etkilemifl ve iki ülkeyi savafl›n efli¤ine getirmifltir. Balkanlar’da Yugoslavya’n›n da¤›lmas›ndan sonra ortaya ç›kan iç savafl›n kontrol alt›na al›nmas› ad›na NATO’nun S›rplara yönelik müdahalesi için çabalayan Türkiye,
bu konuda baflar›l› olmufltur. NATO’nun bölgeye
müdahalesi sonras›nda Türkiye, özellikle bu bölgedeki Müslümanlar üzerindeki nüfuzunu art›rmaya yönelik politikalar uygulamaya bafllam›flt›r.
Türkiye’nin AB ile iliflkilerinde k›r›lma noktas›
olan 1997 Lüksemburg Zirvesi ve sonras›nda yaflanan iliflkileri aç›klamak
1995 y›l›nda AB ile Gümrük Birli¤i’nin kurulmas› ve pek çok Orta ve Do¤u Avrupa ülkesinin
AB’ye üyelik baflvurusunda bulunmas›yla beraber Türkiye’de de üyelik yönünde olumlu bek-
254
Türk D›fl Politikas›-II
lentiler oluflmufl ve d›fl politika büyük ölçüde AB
ile iliflkilere yo¤unlaflm›flt›r. Ancak öncelikle Komisyon’un Gündem 2000 Raporu’nda sonra da
Lüksemburg Zirvesi’nde al›nan kararlarda di¤er
ülkelere adayl›k verilmesine ra¤men Türkiye’nin
aday ülke olarak aç›klanmamas› AB ile iliflkileri
bozarak siyasi diyalogun kesilmesi ile sonuçlanm›flt›r. Abdullah Öcalan’›n yakalanmas› sürecinde de baflar›s›z politikalar yüzünden önce ‹talya,
ard›ndan Almanya ve son olarak Yunanistan ile
iliflkilerin bozulmas›, iliflkilerdeki so¤uklu¤u iyice art›rm›flt›r. Abdullah Öcalan sorunu nedeniyle
iliflkilerin Türkiye aç›s›ndan AB perspektifinden
vazgeçme noktas›na gelmesi ile hem iliflkilerin
bozuk oldu¤u ülkeler hem de AB Türkiye’yi tekrar kazanmaya çal›flm›flt›r. Yunanistan Hükûmeti’nde gerçeklefltirilen üst düzey görev de¤ifliklikleri ve Almanya’da meydana gelen iktidar de¤iflimi AB-Türkiye iliflkilerinin gelifltirilmesinde en
önemli rolü oynayan iki faktör olmufltur. ‹liflkilerde iyileflme isteklerinin aç›k oldu¤u bir dönemde Türkiye’de meydana gelen 17 A¤ustos
depremi bu düzelme için gerekli zemini oluflturmufl ve halk kitlelerini de bu de¤iflim iste¤inin
içine tafl›m›flt›r. Bu olaydan sonra yaflanan yo¤un
diplomasi sonras›nda 1999 y›l›nda Finlandiya’da
yap›lan Helsinki Zirvesi’nde Türkiye AB taraf›ndan aday ülke olarak aç›klanm›flt›r. AB taraf›ndan Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi yay›mlanm›fl, sonra
da Türkiye gerekli mevzuat de¤iflikliklerinin çerçevesini belirten Ulusal Program’› yay›mlam›flt›r.
Adayl›¤›n aç›klanmas› sonras›nda Türkiye’de yap›lan yasal de¤iflikliklerden sonra AB, 3 Ekim
2005 tarihinde Türkiye ile müzakerelere bafllama
karar› alm›flt›r. 11 Eylül 2001 tarihinde ABD’ye
karfl› yap›lan terörist sald›r› ile ABD’nin güvenlik
stratejisi de¤iflmifl ve Türkiye’nin yer ald›¤› co¤rayfa, teröre karfl› giriflilen savaflta en s›cak bölge
hâline gelmifltir. Türkiye’nin Bat› için jeopolitik
önemini hem ABD’ye hem de AB’ye tekrar hat›rlatan bu geliflme Türkiye’nin de ABD ile teröre
karfl› ifl birli¤i yapmas› ile sonuçlanm›flt›r. Teröre
karfl› ABD taraf›ndan giriflilen bu mücadelenin
Müslüman dünyaya karfl› olarak lanse edilmesi
ve Türkiye’nin baz› komflular›n› hedef almas› Türkiye’nin ABD ile iliflkilerinde sorunlara ve çeliflkili politikalara neden olmufltur.
N
A M A Ç
5
N
A M A Ç
6
2002 sonras› Türk d›fl politikas›ndaki de¤iflim
tart›flmalar›n› görebilmek ve bunlar›n Türk d›fl
politikas›n›n temel unsurlar› çerçevesindeki de¤erlendirmesini yapmak
2002 sonras› AK Parti Hükûmetlerinin yönetiminde Türk d›fl politikas›n›n gerek yap›sal gerek vizyon gerekse aktörleri bak›m›ndan bir de¤iflim
geçirdi¤i kabul edilebilir. Bu kapsamda Türk d›fl
politikas›n›n geleneksel olarak yaklaflt›¤› hemen
hemen her konuya AK Partinin farkl› alg› ve anlay›fllar getirdi¤i de söylenebilir. Bu durumun
uluslararas› dengelerle ilgisi oldu¤u kadar iç siyasal yap›yla da ilgisi büyüktür. AK Partinin
2002’den bu yana tek bafl›na iktidar olmas› ve
yönetimde istikrar› korumas› d›fl politikada tek
bafll› ve koordinasyonlu bir yap›n›n oluflmas›n›
sa¤lam›fl, bu durum do¤al olarak uluslararas›
alanda daha rahat hareket etme imkân›n› da beraberinde getirmifltir. 1991 sonras› oluflan yeni
sistemin 2000’li y›llarda daha da belirginleflmesi
AK Parti iktidar›n› bu ba¤lamda yeni d›fl politik
belirlenimlere götürmüfltür. Bu belirlenimlerin
ne gibi sonuçlar do¤uraca¤›n› öngörmek bugünden kolay olamad›¤› gibi bunlar›n Türk d›fl politikas›n›n süreklilik gösteren ilkeleri haline dönüflece¤ini belirtmek de çok mümkün de¤ildir.
Türkiye’nin d›fl politikada uygulamaya çal›flt›¤›
yeni vizyonun temel ilkelerini aç›klamak
2007 sonras› Türk d›fl politikas› temel olarak D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu taraf›ndan gelifltirilen vizyon çerçevesinde yürütülmüfltür. Bu
ba¤lamda “stratejik derinlik”, “vizyon odakl›l›k”,
“proaktif diplomasi”, “yumuflak güç”, “uluslararas› düzeyde aktif kat›l›m”, “bar›fl havzas›”, “tarihsel miras”, “komflularla s›f›r sorun”, “merkez
ülke”, “düzen kurucu aktör” ve “aksiyoner d›fl
politika” gibi kavramlarla Türkiye için çok boyutlu, çok kulvarl› bir d›fl politika öngörülmüfl ve
uygulanm›flt›r. Say›lan kavramlar çerçevesinde
Türkiye, di¤er ülkelerin sorunlar›na duyarl›, iliflkilerdeki sorunlar›n çözülmeye çal›fl›ld›¤›, kendi
co¤rafyas›nda bar›fl› terfi ettirmeye çal›flan ve bunu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k ile gerçeklefltirmeye çal›flan, çeflitli d›fl politika tercihlerinin sentezlendi¤i
ve çok boyutlu hale getirildi¤i bir d›fl politika izlemeye çal›flmaktad›r.
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
255
Kendimizi S›nayal›m
1. 1923-1945 dönemi Türk d›fl politikas› için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Statükocu bir politika izlenmifltir
b. Genelde tarafs›zl›k politikas› izlenmifltir
c. Oluflum sürecindedir
d. Blok siyaseti izlenmifltir
e. Lozan Statükosu belirleyicidir
6. Afla¤›dakilerden hangisinin Türk d›fl politikas›n›n
süreklilik gösteren unsurlar›ndan oldu¤u söylenemez?
a. Lozan Statükosu
b. Blok siyaseti
c. Bat› ile iliflkiler
d. Güvenlik endiflesi
e. Yurtta sulh, cihanda sulh anlay›fl›
2. 1945-1964 dönemi Türk d›fl politikas› için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a. Kat› blok siyaseti izlenmifltir.
b. Türkiye bu dönem boyunca Do¤u Bloku’nda
yer alm›flt›r.
c. Türk d›fl politikas› tarafs›zl›k ilkesini sürdürmüfltür.
d. Ülkeler aras› ikili iliflkiler de yürütülmüfltür.
e. Türkiye uluslararas› sistemden ba¤›ms›z bir d›fl
politika yürütmüfltür.
7. 2002 sonras› Türk d›fl politikas› için afla¤›dakilerden
hangisi söylenebilir?
a. AB ile iliflkiler tamamen kesilmifltir.
b. Türkiye ABD ve NATO’dan tamamen ba¤›ms›z
bir d›fl politika izlemifltir.
c. Türk d›fl politikas›n›n çeflitli unsurlar› farkl› yorumlanmaya bafllanm›flt›r.
d. Statükocu politika izlenmeye devam edilmifltir.
e. Sald›rgan bir d›fl politika izlenmifltir.
3. 1965-1980 aras› dönemde Türk d›fl politikas›nda belirleyici unsur afla¤›dakilerden hangisi olmufltur?
a. Blok siyasetinin terk edilmesi
b. So¤uk Savafl’›n sona ermesi
c. Blok siyasetinin yumuflamas›
d. Tarafs›zl›k politikas›
e. Liberal d›fl politika
4. 1981-1990 dönemi Türk d›fl politikas› için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Turgut Özal yönetimi d›fl politikada önemli bir
faktördür.
b. Tarafs›zl›k politikas› nispeten önemini yitirmifltir.
c. Statükocu politika daha az önemsenmifltir.
d. Aktif bir d›fl politika izlenmeye çal›fl›lm›flt›r.
e. Blok siyasetinden tamamen kopufl yaflanm›flt›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisi 1991 sonras› Türk d›fl politikas›n›n ilgilendi¤i sorun alanlar›ndan de¤ildir?
a. Balkanlar’daki etnik çat›flmalar
b. Kafkaslardaki bölgesel çat›flmalar
c. Orta Asya’daki istikrars›zl›klar
d. ABD ile yaflanan ç›kar çat›flmalar›
e. Rusya ile giriflilen rekabet
8. Afla¤›dakilerden hangisi 2002 sonras› AK Parti’nin
d›fl politika vizyonu içinde gösterilemez?
a. Komflularla s›f›r sorun
b. Ülke içinde demokrasi ve güvenlik dengesini
yaratarak etkin bir d›fl politika yürütmek
c. Bölgesinde tamamen ba¤›ms›z bir d›fl politika
izlemek
d. Uluslararas› kurumlar› daha etkin kullanmak
e. Rusya, ABD gibi küresel aktörler aras›nda denge sa¤lamak
9. Tarihsel süreçte Türk d›fl politikas›n›n geneli için
afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Baz› dönemler tarafs›zl›k politikas› terk edilmifltir.
b. Baz› dönemler aktif bir d›fl politika izlenmifltir.
c. Bir dönem blok siyaseti oldukça etkili olmufltur.
d. Baz› dönemler çok yönlü bir d›fl politika yürütülmüfltür.
e. 2002 sonras› Türkiye’nin bölgesinde güvenlik
endiflesi kalmam›flt›r.
10. Afla¤›daki politikalardan hangisinin dönemler itibariyle bak›ld›¤›nda Türk d›fl politikas›n› etkiledi¤i söylenemez?
a. Ba¤lant›s›zl›k politikas›
b. Realist politika
c. Liberal politika
d. Tarafs›zl›k politikas›
e. Stratejik derinlik vizyonu
256
Türk D›fl Politikas›-II
Okuma Parças›
Eksen Kaymas› m›? De¤iflen Türk D›fl Politikas›
ve Bat›
Emine AKÇADA⁄
Pazartesi, 28 Haziran 2010
Washington merkezli Transatlantic Academy, 3 Haziran
2010 tarihinde “S›f›r Soruna Ulaflmak: Türkiye, Komflular› ve Bat›” (Getting to Zero: Turkey, its Neighbors and
the West) bafll›kl› bir rapor yay›nlad›. Sabanc› Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi kurucu dekan›
Ahmet Evin, Bo¤aziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü ö¤retim üyesi Dr. Kemal Kiriflçi, Prof. Ronald H. Linden, Nathalie Tocci, Hamburg
Uluslararas› Ekonomi Enstitüsü Baflkan› Ekonomi Profesörü Thomas Straubhaar, Akademisyen Joshua W.
Walker ve Juliette Tolay-Sargnon taraf›ndan kaleme al›nan rapor, genel olarak Türkiye’nin global ve bölgesel
rolünü ve Türkiye’nin iç dinamiklerinin transatlantik
iliflkilere etkisini içermektedir.
Transatlantic Academy Direktörü Stephen Szabo, “Türkiye, s›k› iliflkilere sahip oldu¤u Bat› ile sorunlu ama
ayn› zamanda da stratejik bir bölge olan Do¤u aras›nda
uzun zamand›r köprü görevi görmektedir” diyor ve ekliyor “Bugün Türkiye siyasi, ekonomik ve kimlik ba¤lam›nda bir iç de¤iflim geçirmektedir. Uygulanan yeni
bölgesel diplomasi ile de Türkiye, komflular›yla kuruluflundan beri hiç olmad›¤› kadar iyi iliflkiler gelifltirmektedir. Bu yeni geliflme Bat›’n›n da yarar›na olmakla birlikte Türkiye’nin, Do¤u’nun siyasi ve ideolojik yap›s›na
kayabilece¤ine iliflkin endifleleri de beraberinde getirmektedir.”(1)
Genel bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda raporda ilk göze
çarpan, Türkiye’deki eksen kaymas› tart›flmalar›n›n ABD
ve AB’de de yans›malar›n›n bulundu¤udur. Önemli bir
müttefik olan Türkiye’nin “Komflularla s›f›r sorun politikas›” desteklenmekle birlikte Türkiye’nin Do¤u’nun siyasi e¤ilimlerine kayma ve Bat›’yla iliflkileri ikinci plana
itme olas›l›¤› endifle uyand›rmaktad›r. Ancak Türk siyasetçileri eksen kaymas› tart›flmalar›n›n gerçe¤i yans›tmad›¤›n› ve Türkiye’nin Bat› politikas›nda herhangi bir
de¤iflim olmad›¤›n› kesin bir dille ifade etmektedirler.(2)
Bu ba¤lamda belirtilmesi gereken Türk d›fl politikas›n›n, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflundan itibaren
dengeci ve statükocu bir vizyona sahip oldu¤udur. fiüphesiz Cumhuriyetin kuruluflundan sonra uzun bir süre
boyunca devlet ve güvenlik kavramlar› temel bir nitelik
tafl›m›fl ve Türkiye’nin konumu itibariyle güvenlik kayg›s› üst düzeyde olmufltur. Ancak uluslararas› konjonk-
türün de¤iflimi ile birlikte Türk d›fl politikas›nda da revizyona gidilmifl, sert güç yerine yumuflak güç unsurlar› (sorunlar›n diyalog ve diplomasiyle çözümü, ülkeler
aras› arabuluculuk, uluslararas› örgütlerde görünürlük...) ön plana ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca bölgesel bir güç
olarak yerini sa¤lamlaflt›rma amac›ndaki Türkiye için
d›fl politikada ‘çok yönlülük ve komflularla s›f›r sorun
politikas›’ temel bir anlay›fl haline gelmifltir. Nitekim
Türkiye’nin Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi üyeli¤i, Türk güvenlik güçlerinin Afganistan ve Lübnan’daki
varl›¤›, ‹slam Konferans› Örgütü (‹KÖ) Genel Sekreterli¤i’ne Prof. Dr. Ekmeleddin ‹hsano¤lu’nun seçilmesi,
Yunanistan ile iliflkilerin gelifltirilmesine yönelik ad›mlar at›lmas›, Rusya, Suriye ve Irak’la vizeler kald›r›lmas›,
‹ran nükleer politikas› konusunda arabuluculuk ve Ermenistan aç›l›m› bu çok yönlü d›fl politikan›n sonuçlar›
olarak de¤erlendirilmelidir.
Türkiye’nin bu kendine güvenli ve aktif d›fl politikas›n›n ABD’yi, AB’yi ve Türkiye’nin yak›n komflular›n› etkiledi¤ini vurgulayan “S›f›r Soruna Ulaflmak: Türkiye,
Komflular› ve Bat›” bafll›kl› rapor, kendi ç›karlar› için
ABD ve AB’nin de Türkiye’nin bu yeni d›fl politikas›na
destek vermesi gerekti¤ini ifade etmekte ortak ç›karlar
için taraflara baz› önerilerde bulunmaktad›r.(3)
Türkiye için öneriler:
• Türkiye’yi komflular› için yap›c› bir güç ve ilham
kayna¤› haline getirecek fleyin sürdürülebilir demokratikleflme ve evrensel de¤erlerin içsellefltirilmesi oldu¤unun bilincine var›lmas›.
• AB entegrasyon sürecinin Türkiye’nin iç de¤iflimi ile bölgesel rolü ve iliflkileri aç›s›ndan tafl›d›¤› önemin bilincinde olunmas›.
• Avrupa pazarlar› ile ticari iliflkilerin ve yat›r›mlar›n gelifltirilerek sürdürülmesi.
• Türkiye’nin transit bir göç yolu olarak kullan›ld›¤›n›n kabul edilip bu durumun denetim alt›na al›nmas› için gerekli yasal düzenlemelerin
yap›lmas›.
• Komflularla s›f›r sorun politikas›n›n baflar›ya
ulaflmas›n›n karmafl›k iliflkilerin iyi yönetilmesi
ile mümkün oldu¤unun ve bunun için de taraflar›n samimi ve yap›c› yaklafl›mlarda bulunmas›
gerekti¤inin fark›na var›lmas›.
• ABD ile iliflkileri gelifltirmek için Obama yönetiminin uygulad›¤› aç›k politikadan yararlan›lmas›.
Günümüzde Türkiye, laik ve demokratik anayasal bir
yönetimin, büyük ço¤unlu¤u Müslüman olan nüfusla
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
birlikte mümkün olabildi¤ini göstererek Orta Do¤u bölgesinde bir model ülke niteli¤i kazanm›flt›r. Ancak bu
ayr›cal›kl› konumun süreklili¤i raporun belirtti¤i gibi
sürdürülebilir demokratikleflme ve evrensel de¤erlerin
içsellefltirilmesi ile sa¤lanabilir. Bu konuda sa¤lanan
ilerlemeler flüphesiz Türkiye’nin AB sürecine de katk›
sa¤layacakt›r. Bat›l› de¤erleri benimsemifl, pek çok Bat›l› kuruma üye ve AB’ye aday bir ülke olarak Türkiye,
bölgesinde Bat›’n›n bir parças› olarak alg›lanmaktad›r.
Tüm bu özellikler Türkiye’nin komflular› nezdinde de
imaj›n› güçlendirirken Orta Do¤u bölgesinin siyasi ve
ekonomik dönüflümüne katk› sa¤layarak gerek ulusal
güvenli¤ini uluslararas› güvenlikten ayr› düflünemeyen
ABD’nin, gerekse Ortak D›fliflleri ve Güvenlik Politikas›
ve Avrupa Komfluluk Politikas› uygulamalar› ile s›n›rlar›n›n güvenli¤ini sa¤lamaya çal›flan AB’nin ç›karlar›na
da hizmet etmektedir. Dolay›s›yla Ortado¤u, Orta Asya
ve Kafkas ülkeleri ile iliflkilerini gelifltiren ve bu bölgelerde daha etkin olan, bu ülkelerin geliflimi ve uluslararas› sisteme entegrasyonunda pay sahibi olan bir Türkiye’nin Bat› nezdinde elini güçlendirece¤i düflünülebilinir. Bununla birlikte raporda belirtildi¤i üzere “komflularla s›f›r sorun politikas›n›n” iyi yönetimine önem verilmeli, AB ve ABD ile yap›c› iliflkiler gelifltirilmeye devam edilmelidir.
Barack Obama, devlet baflkan› olduktan sonra ilk denizafl›r› ziyaretini Türkiye’ye yapm›fl ve ABD’nin Orta Do¤u politikas›nda Türkiye’nin önemli bir rol üstlenece¤ini vurgulam›flt›r. 2009 y›l›nda geleneksel olarak “stratejik ortakl›k” fleklinde tan›mlanan ABD-Türkiye iliflkileri,
Barack Obama taraf›ndan “model ortakl›k” biçiminde
nitelendirilmifltir. 2009 y›l› boyunca iki ülke aras›nda terörle mücadele, Irak, Afganistan, Orta Do¤u bar›fl süreci, Türkiye’nin AB’ye kat›l›m süreci gibi çeflitli konularda iflbirli¤i devam etmifltir. Ancak Irak Savafl›, PKK sorunu, Amerikan Kongresindeki Ermeni soyk›r›m tasar› gibi konular neticesinde zarar gören Türk-Amerikan iliflkileri son dönemde de ‹srail ile yaflanan sorunlar ve ‹ran
nükleer program› nedeniyle gerginleflmifltir. Ancak deneyimler Türk-Amerikan iliflkilerinin zaman zaman sorun yaflamakla birlikte, iki ülkenin birbirlerinin d›fl politikas› ve güvenlik politikalar› aç›s›ndan tafl›d›¤› önem
nedeniyle k›sa zamanda düzeldi¤ini göstermektedir.
Raporun bu süreçte ABD için getirdi¤i öneriler(4):
• Sessiz diplomasi yoluyla Türkiye’nin reform çal›flmalar› desteklenerek ve Avrupal› partnerlere,
“ayr›cal›kl› ortakl›k” kavram›n›n inand›r›c›l›ktan
yoksun ve üyelik sürecini baltalay›c› bir nitelik
tafl›d›¤› ifade edilerek Türkiye’nin AB üyeli¤inin
desteklenmesi.
257
• Ekonomik faktörlerin, pazar aray›fllar›n›n ve
enerjinin Türk d›fl politikas›n› flekillendirdi¤inin
bilincine var›lmas›.
• Türkiye ve Ermenistan’a protokollerin onaylanmas› için bask› yap›larak Türk-Ermeni uzlafl›s›na destek olunmas›.
• K›br›s bar›fl sürecine destek olunmas›, K›br›s’›n
Türkiye’nin AB üyeli¤indeki kritik önemi ve
AB’nin bu süreçte üçüncü taraf olarak s›n›rl› bir
varl›k gösterdi¤i göz önünde bulundurularak
ABD’nin daha aktif bir politika izlemesidir.
AB’ye gelince, AB’nin genifllemeden sorumlu üyesi Stefan Füle, “Türkiye’nin d›fl politikada ekseni kayd›” tart›flmalar›na iliflkin olarak, “Türkiye’nin ad›mlar› AB perspektifiyle çeliflmiyor. Ayn› zamanda komflularla s›f›r sorun politikas›n›n da somut sonuçlar getirece¤i beklentisindeyiz” aç›klamas›nda bulunmufltur.(5)
Temmuz ay›ndan itibaren AB Dönem Baflkanl›¤›’n› devralacak olan Belçika da, AB Daimi Temsilcisi Jean de
Ruyt’un yapt›¤› aç›klamayla AB içindeki Türkiye lehine
geliflmelerin sinyallerini vermifltir. Jean de Ruyt, Türkiye’nin son y›llarda dünyadaki konumunu ilerletti¤ini
belirterek, “Türkiye ile iliflkilerimizi yeniden dengeleyece¤iz. Yeni fas›llarda müzakereleri bafllatmak için elimizden geleni yapaca¤›z” demifltir.(6) Die Welt Gazetesi’ne göre y›l sonunda yap›lacak zirve toplant›s› öncesi
yeni strateji üzerinde çal›flan AB’nin, Türkiye’nin önem
verdi¤i müzakere bafll›klar›n›n aç›lmas› (Bugüne kadar
12 bafll›k aç›lm›fl olup toplam 18 bafll›k ise Fransa, K›br›s Rum Kesimi ve limanlar sorunu nedeniyle ask›da
bulunmaktad›r.) ve “vize muafiyeti” gibi konularda harekete geçme olas›l›¤› bulunmaktad›r.(7)
Gündemdeki bu çal›flmalar, raporun Avrupa Birli¤i için
getirdi¤i öneriler ile de paralellik tafl›maktad›r(8):
• Türkiye ile iliflkilerin, Avrupa entegrasyonu projesinin temel tafllar›ndan olan Ahde vefa ilkesi
uyar›nca yürütülmesi.
• Komflular›n›n ekonomik, siyasi ve sosyal anlamda küresel ekonomiye entegrasyonunda Türkiye’nin oynad›¤› rolün kabul edilmesi.
• Uygulanmakta olan Gümrük Birli¤i’nin Türkiye’nin zarar›na oldu¤unun kabul edilmesi ve çözüm yollar›n›n aranmas›.
• Lizbon Antlaflmas›’ndan yararlan›larak OGSP,
enerji, s›¤›nma, s›n›r kontrolü gibi alanlarda Türkiye ile iflbirli¤inin gelifltirilmesi.
AB üyelik hedefini her f›rsatta yineleyen ve gerekli reformlar›n ve düzenlemelerin gerçeklefltirilmesinde önemli ilerlemeler kaydeden Türkiye’nin, AB’ye yönelik en
büyük elefltirilerinin Birli¤in ahde vefa ilkesi uyar›nca
258
Türk D›fl Politikas›-II
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
davran›lmamas› ve Gümrük Birli¤i’nden kaynaklanan
dezavantajlar oldu¤u göz önünde bulunduruldu¤unda
bu konularda yap›lacak iyilefltirmelerin iki taraf›n iliflkilerini olumlu flekilde etkileyece¤i söylenebilir.
Özetle Türkiye’nin yeni d›fl politikas›yla, Bat› yerine
Do¤u’ya yöneldi¤i fleklinde yorumlanmamal›d›r. Türkiye’nin Do¤ulu komflular› ile iliflkilerini gelifltirmesi ve
özellikle Orta Do¤u bölgesindeki sorunlar›n çözümünde rol oynamas› istikrarl› bir Orta Do¤u görmek isteyen
Bat›l› müttefiklerinin de yarar›na olacakt›r. Bu politikan›n baflar›s› flüphesiz Türkiye’nin oldu¤u kadar ABD,
AB ve komflu ülkelerin katk›lar›na da ba¤l›d›r. Transatlantic Academy raporunun da belirtti¤i gibi kendi ç›karlar› için ABD ve AB de Türkiye’nin bu yeni d›fl politikas›na destek vermelidir. Böylece her iki taraf›n da yarar›na olacak flekilde Türkiye, Do¤u ile Bat› aras›ndaki
köprü konumunu devam ettirebilecektir.
Notlar:
1. Transatlantic Academy Raporu, Bkz. transatlanticacademy.org/view/resources/uploaded/GettingtoZeroFINAL.pdf (eriflim 18 Haziran 2010)
2. Eksen Kaymas› Tart›flmalar›, www.trt.net.tr/haber/HaberDetay.aspx?HaberKodu=4e372cac-b61d497e-944a-93f442df0bd1(eriflim 20 Haziran 2010)
3. Transatlantic Academy Raporu, Bkz. transatlanticacademy.org/view/resources/uploaded/GettingtoZeroFINAL.pdf (eriflim 18 Haziran 2010)
4. Ibid.
5. Türkiye’nin Ad›mlar› AB ile Çeliflmiyor, Bkz.
www.turktime.com/haber/Eksen-Kaymasi-Tartismalarina-AB-den-Yanit-Geldi-Turkiye-nin-AdimlariAB-ile-Celismiyor-/97485 (eriflim 20 Haziran 2010)
6. AB, Türkiye Aç›l›m› Haz›rl›yor, Bkz. www.hurriyet.de/haberler/dunya/602988/ab-turkiye-acilimihazirliyor (eriflim 16 Haziran 2010)
7. Ibid.
8. Transatlantic Academy Raporu, Bkz. transatlanticacademy.org/view/resources/uploaded/GettingtoZeroFINAL.pdf (eriflim 18 Haziran 2010)
Kaynak: http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=720:eksen-kaymasm-deien-tuerk-d-politikas-ve-bat&catid=122:analizlerguvenlik&Itemid=147 (02.12.2012)
1. d
2. a
3. c
4. e
5. d
6. b
7. c
8. c
9. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘“2002 Sonras› Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim Tart›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2002 Sonras› Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim Tart›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2002 Sonras› Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim Tart›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “2002 Sonras› Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim Tart›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
259
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Türk d›fl politikas› 1923-1945 aras› dönemde bozulmufl
güç dengesi sistemine göre flekillenmifltir. Bu dönem
asl›nda oluflum aflamas›nda olan d›fl politikada Lozan
Statükosu oldukça etkili olmufl, Bat› ile iliflkiler her hâlükârda devam ettirilmifl, öte yandan güvenlik endifleleri de belirleyici bir etken olmufltur. 1945 y›l›nda II. Dünya Savafl›’n›n sona ermesi yeni bir uluslararas› sistem
oluflturmufl, bu sisteme So¤uk Savafl ad› verilmifl ve
blok siyaseti, sistemi belirleyen tek unsur hâline gelmifltir. Türk d›fl politikas› bu etkiden do¤al olarak kaç›namam›fl, Bat› Bloku içinde yer alarak d›fl politikas›n›
belirlemifltir. 1965 sonras› Türkiye’nin ABD ile yaflad›¤›
sorunlar ve blok siyasetinin nispeten yumuflamas› çok
yönlü bir d›fl politikan›n izlenmesine izin vermifl, ne var
ki 1991’e kadar So¤uk Savafl’›n egemen oldu¤u uluslararas› sistem Türk d›fl politikas›n›n birincil etki kayna¤›
olmay› sürdürmüfltür. 1991 sonras› SSCB’nin da¤›lmas›
ve So¤uk Savafl’›n sona ermesi uluslararas› sistemi ideolojik ekseninden ç›kararak daha çok reel politika ve
bölgesel ve küresel ç›karlar›n ön plana ç›kt›¤› bir eksene kayd›rm›flt›r. Bu sistemde Türkiye yine önemli bir
konumda olmufl, öte yandan blok siyasetinin sona ermesi dolay›s›yla çok yönlü d›fl politika izleyen ve ayn›
anda birçok sorunla u¤raflmak durumunda olan bir ülke konumuna gelmifltir. Türkiye bu yeni sistemde yeni
roller üstlenmifl, buna ilaveten kendi ç›karlar›n› da reel
politikaya göre belirlemesi gereken bir ülke olmufltur.
S›ra Sizde 2
Türkiye’nin Orta Asya ülkelerine kültürel bak›mdan yak›n olmas› nedeniyle ABD taraf›ndan da desteklenen
“lider olma”, “model olma” politikas› izlenmifltir. Ancak
bu ülkelerdeki yöneticilerin SSCB yanl›s› olmas›, Rusya’n›n bu bölgedeki etkisinin varl›¤›n› korumas›n› sa¤lam›fl ve Türkiye gerekli araçlardan da yoksun olmas›
nedeniyle bu politikas›ndan istedi¤i sonucu alamam›flt›r. Rusya’n›n bu bölgedeki politikalarda güçlü bir aktör
olmas›ndan ve Rusya hesaba kat›lmadan burada politika yürütülemeyece¤inin anlafl›lmas›ndan sonra ABD de
Rusya’y› ön plana koydu¤u “Önce Rusya” politikas›na
geçifl yapm›flt›r. Rusya’n›n ABD taraf›ndan öncelikli konuma çekilmesi, Türkiye’nin bu bölgedeki politikalar›n›n etkili olmamas›n›n da bir di¤er nedenini oluflturmufltur.
S›ra Sizde 3
Yüzy›llard›r birbiri ile mücadele hâlinde olan Osmanl›
ve Avrupa, savafl›n temel diplomatik araç olmaktan ç›kt›¤› dönemde de bu refleksi aflamam›flt›r. Birbirine karfl› yaflam mücadelesi veren bu iki farkl› kültür, temelde
din üzerinden tan›mlanm›flt›r. Kültür, dil, yaflanm›fll›k,
birbiriyle savafl gibi di¤er etkenlerin AB üyesi ülkeler
içinde de ayn› flekilde deneyimlenmemifl olmas›, AB ve
Türkiye’yi ay›ran temel etkenin din olmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Türkiye’nin üyelik baflvurusu sonras›nda Komisyon’un 1989 y›l›ndaki görüflünde (avis) Türkiye’nin “Avrupal›l›¤›” teyit edilmifl olmas›na ra¤men din üzerinden
temellendirilen bu karfl›tl›k, AB üyesi ülkelerde özellikle Hristiyan Demokratlar taraf›ndan dile getirilmifltir.
AB-Türkiye iliflkilerinde durgunluk ve gerilim süreçleri
de bu nedenden dolay› genellikle Hristiyan Demokratlar›n iktidar oldu¤u dönemlere rastlam›flt›r. AB’nin bir
kültür projesi de¤il, medeniyet projesi oldu¤unu savunan di¤er iktidarlar döneminde ise iliflkiler daha olumlu ve yap›c› bir seyir izlemifltir.
S›ra Sizde 4
Lüksemburg Zirvesi sonras›nda Türkiye, AB ile siyasi
diyalo¤u kesti¤ini aç›klam›flt›r. AB ile siyasi diyalo¤un
kesildi¤i bir dönemde Abdullah Öcalan’›n yakalanmas›
s›ras›nda AB ülkelerinden ‹talya, Almanya ve Yunanistan ile de sorunlar yaflanm›fl ve iliflkiler kopma noktas›na gelmifltir. Yaflanan diplomatik krizler sonras›nda iliflkilerin geldi¤i noktadan memnun olmayan taraflar, iliflkileri düzeltmek için çareler aramaya bafllam›flt›r. Yunanistan Hükûmeti’nde yap›lan de¤ifliklikler ve Almanya’da yap›lan seçimler sonras› Sosyal Demokratlar›n iktidara gelmesi, Türkiye aç›s›ndan iliflkileri düzeltmek
için temel etkeni oluflturmufltur. Türkiye’de yaflanan 17
A¤ustos depremi ise AB ve AB ülkeleri aç›s›ndan iliflkileri tekrar düzeltmek aç›s›ndan f›rsat olarak ald›lanm›fl
ve “Deprem Diplomasisi” ad› verilen bir süreçle iliflkilerde h›zl› bir iyileflme gerçekleflmifltir. Almanya ile Yunanistan’›n bafl›n› çekti¤i bu iyileflme sürecinde Türkiye’nin de yo¤un diplomatik çabalar› sonucu Helsinki
Zirvesi’nde Türkiye AB’ye “aday ülke” olarak aç›klanm›flt›r. Devam eden süreçte Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi ve
Ulusal Program do¤rultusunda yap›lan yasal de¤ifliklikler sonras›nda 3 Ekim 2005 tarihinde AB, Türkiye ile
müzakerelere bafllama karar› alm›flt›r.
260
Türk D›fl Politikas›-II
S›ra Sizde 5
2002 sonras› Türk d›fl politikas›ndaki de¤iflimi uluslararas› sistemden ayr› düflünmek mümkün de¤ildir. Bu dönemde So¤uk Savafl sonras› oluflmaya bafllayan yeni
sistemin daha netleflti¤i ve bu kapsam›nda Türkiye’nin
bu sistem içindeki konumunun daha belirgenliflti¤ini
söyleyebiliriz. Tek parti iktidar› olarak AK Partinin hem
de¤iflen bu uluslararas› yap› hem de iç siyasal, ekonomik ve toplumsal de¤iflimler sonucu d›fl politikada daha aktif ve etkili hâle gelmesi gerek Türkiye’nin siyasal
ve ekonomik anlamda kendine olan güveninin artmas›
gerekse uluslararas› sistemdeki yap›larla olan iliflkisinin
de¤iflmesi ve bu iliflkilere bak›fl aç›s›n›n farkl› bir flekilde ele al›nmas› sonucunu do¤urmufltur. 2002 sonras›
de¤iflimde AK Parti Hükûmetlerinin vizyonunun da do¤al olarak etkisi vard›r ancak bu vizyonu ne iç siyasal
ne de uluslararas› süreçten ba¤›ms›z düflünmek çok da
mümkün de¤ildir.
S›ra Sizde 6
Stratejik derinlik kavram› ile vurgulanmak istenen Türkiye’nin tarihsel ve co¤rafi özelli¤i ile jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumun dünya siyaseti ve sisteminin dönüflümü aç›s›ndan çok önemli bir derinli¤e sahip oldu¤udur. Bu derinlik Türkiye’nin tarihinden gelen kültürel ve politik ba¤lar›n yan›nda co¤rafi konumu
ve ekonomik gücü ile de ba¤lant›l›d›r. Bu kavram çerçevesinde Türkiye, varolan dura¤an d›fl politikas›ndan
vazgeçmeli ve kendi stratejik derinli¤ini aktif bir politika ile birlefltirerek hem dünyada hem de bölgesinde
üzerine düflen görevleri yerine getirmelidir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Aras, B., Akp›nar, P. (2011). “Türk D›fl Politikas›nda Davuto¤lu Dönemi: 2009 De¤erlendirmesi”, Türk D›fl
Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör: Burhanettin Duran,
Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s.13-45.
Aras, B. (2009). “Davuto¤lu Era in Turkish Foreign Policy”, SETA, Policy Brief, Ankara.
http://www.setadc.org/pdfs/SETA_Policy_Brief_No_32_Davutoglu_Era_Bulent_Aras.pdf
Ataman, M. ve Uçgan, N. (2011). “Türkiye’nin Körfez
Ülkeleri, Yemen, M›s›r, Ürdün ve Lübnan Politikas›
2009”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2009, (Editör:
Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman),
1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s.189-223.
Ataman, M., Uçgan,N. (2011). “Türkiye’nin Körfez Ülkeleri, Yemen, Ürdün, M›s›r ve Lübnan Politikas›
2010”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör:
Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman),
1. Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 161-201
Ayd›n, M. (2002). “Kafkasya ve Orta Asya’yla ‹liflkiler”,
Türk D›fl Politikas›, Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör: Bask›n
Oran), Cilt II, 6. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Ba¤c›, H., Erdo¤an, M. M. (2010). “Çeflitlenen ve Yay›lan ‹ktidar Odaklar› ve Eksen Kaymas›”, Stratejik
Boyut, s.108-121.
Ba¤c›, H. (2010). Zeitgeist - Zaman›n Ruhu: Küresel
Politikalar ve Türkiye Yaz›lar›, Ankara: Orion Yay›nevi.
Ba¤c›, H. (2001). Türk D›fl Politikas›nda 1950’li Y›llar, Ankara: ODTÜ Gelifltirme Vakf› Yay›nlar›.
Bal, ‹. (2010). “Türk D›fl Politikas›nda Süreklilik ve
De¤iflim, Türkiye’nin De¤iflen D›fl Politikas›”,
(Derleyenler Cüneyt Yenigün, Ertan Efegil), ‹stanbul: Nobel Yay›nlar›, s. 37-62.
Çakmak, H. (2012) Türk D›fl Politikas› 1919-2012,1.
Bask›, ‹stanbul.
Çandar, C., (2010), Türk D›fl Politikas›nda “Eksen”
Tart›flmalar›: Çok Kutuplu Dünya ‹çin Yeni Bir
Vizyon, Ankara: SETA-Ekonomi ve Toplumsal Araflt›rmalar Vakf›.
Davuto¤lu, A. (2012). Stratejik Derinlik: Türkiye’nin
Uluslararas› Konumu, 79. Bask›, ‹stanbul: Küre
Yay›nc›l›k.
Erdo¤an, M. M. (2010). (Ed.) 50. Y›l›nda Yurtd›fl›ndaki Türkler, Orion Yay›nlar›, Ankara.
Erdo¤an, M. M. (2006). “AB- Türkiye ‹liflkilerinde Ortak
Payda: Vizyonsuzluk”, Liberal Düflünce, Say›: 44,
Güz 2006, s.5-25.
Erdo¤an, M. M. (2006). “So¤uk Savafl Sonras› Dönemde
Türkiye Avrupa Birli¤i ‹liflkileri: 1990-2005” , Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi.
Fuller, G. E. (2008) Yükselen Bölgesel Aktör: Yeni
Türkiye Cumhuriyeti: Çev. Mustafa Ayd›n, 4. Bask›, Timafl Yay›nlar›, ‹stanbul.
Gözen, R. (2011).”Türkiye’nin ABD Politikas› 2010”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›, s.265-301.
8. Ünite - Genel De¤erlendirme: So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politikas›n›n Temel Özellikleri
Gözen, R. (2010). “Türk D›fl Politikas›nda De¤iflim Var
M›?”, Türkiye’nin De¤iflen D›fl Politikas›, (Derleyenler Cüneyt Yenigün, Ertan Efegil), ‹stanbul: Nobel Yay›nlar›, s. 19-36.
Hale, W. (2003) Türk D›fl Politikas› 1774-2000, 1.
Bask› ‹stanbul:Kültür ve Sanat Yay›nlar›.
‹çduygu, A., Kiriflçi, K. (2009). Land Of Diverse Migrations, Challenges Of Emigration And Immigration In Turkey, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Kal›n, ‹. (Ed.) (2011). 2000’li Y›llar:Türkiye’de D›fl
Politika, ‹stanbul: Medyan Yay›nc›l›k.
Kal›n, ‹. (2011). Türk D›fl Politikas› ve Kamu Diplomasisi, T.C. Baflbakanl›k Kamu Diplomasisi Koordinatörlü¤ü, http://kdk.gov.tr/sag/turk-dis-politikasi-ve-kamu-diplomasisi/20
Kal›n, ‹. (2009). “Debating Turkey in the Middle East:
The Davvn of a Nev Geopolitical Imaginalion”, Insight Turkey, Vol. 11, No 1 (2009 K›fl), s. 83-96.
Kal›n, ‹. (2008). “Turkey and the Middle East: Ideology
or Geopolitics?”, Private View (Autumn 2008), s.
26-35.
Kardafl, fi. (2011). “2000’li Y›llarda Türk-Amerikan ‹liflkileri.”, 2000’li Y›llar:Türkiye’de D›fl Politika.
(Editör: ‹brahim Kal›n). ‹stanbul: Medyan Yay›nc›l›k, s.17-19.
Karluk, R›dvan.(2011). Avrupa Birli¤i, ‹stanbul: Beta
Bas›m.
Karluk, R›dvan. (1997). Gümrük Birli¤i Dönemecinde
Türkiye, Gümrük Birli¤i Ne Getirdi, Ne
Götürdü? Ankara: Turhan Kitabevi.
Karluk, R›dvan-Tonus, Özgür. (2002) Avrupa Birli¤i
Kap›s›nda Türkiye, Ankara: Turhan Kitabevi
Karpat, K. (2012) Türk D›fl Politikas› Tarihi, ‹stanbul:
Timafl Yay›nlar›.
Kaya, A. (2010). “Constructing Communities in Turkish
Diaspora: A Quest for Politics,” in Marlies Casier
and Joost Jongerden (eds.), Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and
the Kurdish Issue. London: Routledge: 165-181.
Kiriflçi, K.,Rubin, B. (Eds.) (2001). Turkey In World Politics: An Emerging Multi-Regional Power, ‹stanbul:
Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›.
O¤uzlu, H. T., (2009), “Türk D›fl Politikas›nda Davuto¤lu Dönemi”, Ortado¤u Analiz, Cilt 1, Say› 9, s.43-50
Rubin, Barry. (2002). “Türkiye’nin Yeni D›fl Politikas›n›
Anlamak”, Günümüzde Türkiye’nin D›fl Politikas›, (Derleyenler Barry Rubin, Kemal Kiriflçi), ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nevi, s. 374-380.
Sönmezo¤lu, F. (2006). II. Dünya Savafl›’ndan Günümüze Türk D›fl Politikas›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
261
Sönmezo¤lu, F. (1998). Türk D›fl Politikas›n›n Analizi, 2. Bask›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›.
Uslu, N. (2011). “Türkiye’nin K›br›s Politikas› 2010”,
Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1. Bask›,
Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 223-265
Uslu, N. (2006). Türk D›fl Politikas› Yol Ayr›m›nda
So¤uk Savafl Sonras›nda Yeni Sorunlar, Yeni
‹mkanlar ve Yeni Aray›fllar, Anka Yay›nlar›.
Usul, A. R. (2011). “Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri
2010”, Türk D›fl Politika Y›ll›¤› 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal ‹nat, Mühittin Ataman), 1.
Bask›, Ankara: SETA Yay›nlar›, s. 201-223.
Yenigün, C. (2010). “Türk D›fl Politikas›nda Üçüncü Dalga”, Türkiye’nin De¤iflen D›fl Politikas›, (Derleyenler Cüneyt Yenigün, Ertan Efegil), ‹stanbul: Nobel Yay›nlar›, s. 63-86.
Yefliltafl, M ve Balc›, A. (2011). “AK Parti Dönemi Türk
D›fl Politikas› Sözlü¤ü: Kavramsal Bir Harita”, BilgiSosyal Bilimler Dergisi, s. 9-34 www.bilgidergi.com/uploads/AKPvedispolitika.pdf

İlan Metni

ADB dehfleti, ‹ngiltere vahfleti yaflarken…

Temalı Oteller: Yok Mekânla Var Edilmeye