17.11.2014 Öğrenme ve Koşullanma Prof. Dr. Nesrin Hisli Şahin Başkent Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü PSK 101 2014-2015 • Eğiticisiyle birlikte dikkati dağılmadan kalabalık bir yerde tasmasız yürüyebilmek • Pratik etmeden ve düzenli eğiticisi olmadan arama kurtarma yapabilmek • Yiyecek ödülleri olmadan da bu davranışları yapabilmek Çevreyle Etkileşim ve Değişim.. 1 17.11.2014 Türlerdeki değişim nasıl oluşur? Canlılarda değişim nasıl oluşur? Çevre ve Uyum  Türün  çevreye uyumu “Evrimleşme”    Türlerin biyolojisinin biçimlenmesi Var olmalarını ve üremelerini kolaylaştıran özelliklerin yeni nesillere geçmesi O özelliklere sahip olmayanların yok olması 2 17.11.2014 Çevre ve Uyum  Canlıların  çevreye uyumu “Öğrenme”     Çevre ile etkileşimlerde davranışlarımızın biçimlenmesi Doğuştan getirilen bir yetenek Uyumu kolaylaştıran davranışlar öğrenilir Uyumu zorlaştıranlar yok olur Bütün bu değişimlerin temel nedeni nedir? Çevreye uyum sadece evrimleşme ve öğrenme ile mi olur? 3 17.11.2014 Uyarıcılara uyum: “alışma/duyarsızlaşma”  Tekrarlayan uyarıcılara alışılır değişmeden tekrarlayan uyarıcılar dikkati çekmez  Yeni ve bilinmeyen uyarıcılar dikkati çeker  Böylece canlılar sadece kendi var oluşları için önemli olan, tehlike potansiyeli taşıyan uyarıcılara tepki vermeyi öğrenir  Enerjilerini verimli kullanırlar  Hiç ÖĞRENME Deneyimin canlının davranışlarında ya da yeteneklerinde göreceli olarak kalıcı değişimlere yol açtığı süreç Öğrenme Performanstaki değişimlerle ölçülür 4 17.11.2014 Canlılar için kaç türlü öğrenme söz konusudur?.. Öğrenme türleri Öğrenme: Deneyime dayalı olarak davranışta gözlenen göreceli olarak kalıcı bir değişim  Davranışçılık: Davranışı sadece gözlenen davranışlara dayayarak ve zihinsel süreçleri göz ardı ederek açıklamaya çalışan psikoloji kuramı  Öğrenme türleri  Çağrışımsal/Birleştirmeye/Koşullanmaya dayalı (iki olay arasında bağlantı kurulması) • Klasik koşullanma • Edimsel koşullanma Gözlemeye ve taklit etmeye dayalı (zihin devrede)  Öğrenme Türleri  Klasik  koşullanma (Classical conditioning) Uyarıcıları birleştirmeyi öğrenmek  Edimsel   koşullanma (Operant conditioning) Tepkinin sonuçlarından öğrenmek Tepki ile sonucu birleştirmek  Model   alarak öğrenme (Modeling; Observational learning) Başkasını gözleyerek öğrenmek Başkasının davranışlarından çıkarımlar yaparak öğrenmek 5 17.11.2014 Klasik Koşulla(n)ma Daha önce var olmayan yeni bir uyarıcı-tepki bağlantısının dolayısıyla davranışın oluşması 1920 1900’ler Pavlov Watson The Little A lbert Experiment 6 dk..mp4 Klasik Koşullanma: Uyarıcıları Birleştirmeyi öğrenme  Koşullanma öncesi Tepkiler Tükürük salgısı yok Zil sesi Nötr uyarıcı Tükürük salgısı var Unconditioned response Yiyecek Doğal uyarıcı Unconditioned stimulus Klasik Koşullanma  Koşullanma sırası Koşullanacak Nötr Uyarıcı Koşullanmamış Doğal Tepki Unconditioened respomnse Doğal Uyarıcı Unconditioned stimulus 6 17.11.2014 Klasik Koşullanma  Koşullanma sonrası Koşullanmış Tepki Conditioned response Koşullanmış uyarıcı Conditioened stimulus Klasik Koşullanma: Edinme (Acquisition)  “Nötr” bir uyarıcının, doğal, koşullanmamış bir uyarıcıyla eşleştirilmesi sonucunda, kendi başına, doğal uyarıcının yol açtığı koşullanmamış tepkilere yol açar hale gelmesidir  “Nötr” uyarıcı, tekrarlayan birleştirilmeler sonucunda “koşullanmış” uyarıcı özelliğini edinir  Çevredeki her tür nötr uyarıcı, doğal uyarıcılarla (refleks tepkilerine yol açan) birleşebilir  Bedensel tepkiler çevresel ipuçlarından etkilenir 7 17.11.2014 Doğal uyarıcılar ve doğal tepkiler (refleksler)        UYARICI Yiyecek Bozulmuş yiyecek Isı düşmesi Boğaz tıkanıklığı Işık Acı        TEPKİ Tükürük salgılama Bulantı hissi Titreme Öksürme Gözbebeği genişlemesi Kaçınma “Edinme”nin oluşması için temel ilkeler  Uyarıcıların ortaya çıkış zamanları arasındaki “yakınlık”/”Ardışıklık” (Contiguity)   Koşullanacak olan, “nötr” uyarıcının hemen arkasından “doğal” uyarıcının (koşullanmamış uyarıcının) takip etmesi Zaman aralığı: ¼ saniye  “Koşut   olma özelliği (Contingency) Koşullanmış uyarıcının, koşullanmamış uyarıcının geleceğine ilişkin bir “işaret” olma özelliği taşıması Koşullanmamış uyarıcının (yiyecek) ortaya çıkışının ancak koşullanmış uyarıcının (zil) varlığına koşut olması Klasik Koşullanma: Uyarıcı Genellemesi (Stimulus generalization) Koşullanmış tepkinin kendiliğinden, yeni bir koşullama olmadan koşullanmış uyarıcıya benzer uyarıcılara da verilmesi  Orijinal koşullanmış uyarıcıya ne kadar benzerse o kadar güçlü tepki  Koşullanmış uyarıcıya benzeyen değişik ses tonları Yararı??... 8 17.11.2014 Klasik Koşullanma: Uyarıcı ayrıştırması (Stimulus discrimination)  Bazı uyarıcılara tepki verip, diğerlerine vermemeyi öğrenme  Koşullanmamış uyarıcının sadece ve sadece koşullanmış uyarıcıyı takip etmesi, diğer benzeyen hiçbir uyarıcıyı takip etmemesi.. Klasik Koşullanma: Sönme (Extinction)  Koşullanmış uyarıcı, koşullanmamış uyarıcıyla eşleştirilmediğinde, koşullanmış tepkinin bir süre sonra kaybolması, sönmesi Klasik Koşullanma: Kendiliğinden geri gelme (Spontaneous recovery)  Sönme oluştuktan bir süre sonra koşullanmış tepkinin geçici olarak, daha fazla koşullanma olmadan ortaya çıkması 9 17.11.2014 Klasik Koşullanma: Yenilenme (Renewal)  Koşullanmış tepkinin sönme oluştuktan sonra yeni bir ortamda, yeniden ortaya çıkması Classical Conditioning © 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc. Klasik koşullanma 10 17.11.2014 Üst Düzey Koşullanma (Second order conditioning) Üst düzey koşullanma öncesi Üst düzey koşullanma sırası Tükürük salgısı yok Nötr tepki Tükürük salgısı var Koşullanmış tepki Üst düzey koşullanma sonrası Tükürük salgısı var Üst düzey koşullanmış tepki Klasik Koşullanma: Fobiler Koşullanma Öncesi Korku, anksiyete yok Koşullanma Sırası Korku, anksiyete var + Koşullanma Sonrası Korku, anksiyete var Küçük Albert Deneyi: John B Watson ve Rosalie Rayner 11 17.11.2014 Klasik koşullanma ve “plasebo etkisi”  Tedavi aracının etkisi olarak açıklanamayan iyileşmeler  İçinde etken madde olmayan “ilaç” alındığında ağrının gerçekten kesilmesi Yine bir «kazara» ortaya çıkan bilimsel bulgu!! Klasik koşullama ve beden sistemleri  Bağışıklık  sistemi Ader ve Cohen deneyleri, 1974 • Koşullanmış uyarıcı: Sakarinli su • Koşullanmamış uyarıcı: Cytoxan (Hem mide bulantısı + hem bağışıklık sistemini baskılama) • Asıl deney: sönme tepkisi; bağışıklık sisteminin koşullanabileceği tesadüfen anlaşılmış  MS Hastaları (Giang, 1996) • Meyve suyu + bağışıklık sistemi baskılayıcı madde  Endokrin sistem  Benedetti ve ark. (2003)  Sauer ve ark. (2008) • Hormonları harekete geçiren bir ilaçla birlikte verilen “hap” • Bağışıklık ve endokrin sistem koşullanmalarında “sempatik” sinir sistemi rolü 12 17.11.2014 Tek seferde koşullanma.. Klasik koşullanma ve tat tiksinme öğrenmesi (Aversive conditioning)  Belirli bir “tat”ın bulantıyla koşullanması Bulantı, yenen madde ile ilişkili olmak zorunda değil Tek bir birleştirme yeterli olabilir  Uzun süreli bir koşullanmadır  Kemoterapi gören kanser hastaları  Özellikle çocuklar ve protein alımı sorunları  Çocuklara kemoterapi başlamadan belirli bir “günah keçisi” yiyeceğin verilmesi (şeker, dondurma)    Doğada işlevsel değeri var Klasik koşullanma ve reklamlar.. Ürün Hoş duygular 13 17.11.2014 Klasik Koşulla(n)ma Uygulamaları  Korkuyu edinme ve yenme    Çekilme ve tiksinme    Korku ile birlikte sunulan (yaşanan) nötr uyarıcılar Aynı uyarıcıların gevşeme ile birlikte sunulması (yaşanması): Karşıt koşullama (Counterconditioning) Doğal çekicilerle birlikte sunulan nötr uyarıcılar Doğal tiksindiricilerle birlikte sunulan nötr uyarıcılar Hastalık ve sağlık    Allerjik tepkiler Beklentiye bağlı mide bulantısı ve kusma Bağışıklık sistemi İnsanlarda Klasik Koşullanma  Korkunun    Hoş  edinilmesi ve yenilmesi Fobilerin oluşması Fobilerin karşıt koşullama ile yenilmesi duyguların açıklanması Bir koku, bir yer, bir şarkı  Klasik koşullanma ve reklamlar koşullanma ve alkol tedavisi  Klasik koşullanma ve madde bağımlılığı  Klasik   “Alışma etkisi” Yeni yerlerde büyük riskler Klasik Koşullanma ve “Alışma” Etkisi (Habituation)     Tekrarlayıcı sunumlardan sonra o maddeye verilen tepkinin azalması Koşullanmamış uyarıcı: Psikoaktif madde Koşullanmış uyarıcı: Maddenin alındığı ortam Tekrarlayıcı birleştirmeler sonucunda    “Ortam”ın nötr olma özelliğini kaybetmesi ve koşullanmış uyarıcı haline dönüşmesi Ortamın da “Madde” nin yaptığı etkiyi yapar hale gelmesi Bedenin kendisini korumak amacıyla maddenin etkisine karşı hazırlaması ve ters etkilenmeyi başlatması • Madde kalp atışlarını hızlandırıyorsa, “ortam” dan etkilenen beden yavaşlıyor • Kullanıcı kişi, farkında olmadan aynı etki için daha yüksek doz alıyor • Bazıları “alışma” oluşmasın diye yer değiştirebiliyorlar 14 17.11.2014 «Altın vuruş» ve klasik koşullanma “Alışma etkisi” ve “altın vuruş”?  Kişi maddeyi tipik olarak aynı yerde alıyor  Bu yere karşı bir koşullanmış tepki geliştiriyor  Koşullanma nedeniyle, O yere girdiğinde bedeni hemen, maddeyi almış gibi uyarılıyor ama hemen karşıt tepkiye girişiyor    Eroin Belirli bir tuvalet/Lavabo Hızlanıyor; eroinin yavaşlatma etkisine karşı kendini dengeliyor  Kişi maddeyi her zaman gittiği yerden farklı bir yerde alıyor  Yeni yere karşı henüz koşullanma olmadığından aynı miktarı da alsa, maddenin etkisi daha fazla oluyor   Eroin bedenin tüm faaliyetlerini yavaşlatıyor Beden kendini dengeleyemiyor; “Yer” etkisi olmadığından eroinin bedeni yavaşlatma etkisi çok daha yoğun oluyor; sistemler duruyor Edimsel koşulla(n)ma Bedellerle Öğrenme (Davranışın sonuçlarına bağlı öğrenme) Thorndike 1898 Skinner 1948 15 17.11.2014 Bu günkü quiz için neden çalıştınız? Kumarbazlar neden kumar oynamayı sürdürürler? Bir köpek neden enkaz altından canlı bulmaya çalışır? Edimsel koşullanma (Operant Conditioning      Kişinin kendisinin başlattığı bir davranışın nasıl olup da kişi farkında olmadan alışkanlık haline geldiğinin ya da ortadan kalktığının açıklanması Herhangi bir davranışın sonuçlarıyla birleştirilmesine bağlı olarak, davranışın oluşma olasılığının değişmesi “Operant” (edimsel) davranış  Çevre üzerinde bazı değişimlere yol açan bir istemli davranış Operant (edimsel) öğrenme  O davranış sonucunda ortaya çıkan değişimin (Sonucun) o davranışın oluşma olasılığını etkilemesi Sonucun davranışa koşutluğu  Karşılık bulması Thondike’ın “etki yasası” (Law of efect)  Hoş durumlarla sonuçlanan davranışlar tekrarlanır  Güçlenir  Hoş olmayan sonuçlara yol açan davranışlar tekrarlanmaz  Zayıflar  Thorndike kutusu 16 17.11.2014 Skinner’in Edimsel Koşullanması  Edimsel davranış Organizmanın çevre üzerindeki herhangi bir edimi   Edimsel Koşullanma Organizmanın kişisel olarak çevreye uyumunu kolaylaştıran bir doğal seçicilik  Davranışın onu takip eden sonuçlar bağlamında etkilenmesi  Sonuçlar • Pekiştirme • Cezalandırma  Skinner Kutusu  Edimsel koşullanmanın deneysel olarak incelendiği bir kutu  Skinner ve edimsel davranışın analizi Edimsel davranıştaki üç olay  Davranışın öncülleri  Davranışın kendisi  Davranışın sonuçları  Ayrıştırıcı uyarıcılar,  Belirli bir durumda, belirli bir davranışın nasıl sonuçlanacağına dair ipuçları veren öncüllerdir  Pekiştireç (Reinforcer)  Kendinden önce gelen davranışın tekrarlanmasına yol açan her şey  Ceza (Punishment)  Kendinden önce gelen davranışın durdurulmasına yol açan her şey  Biçimlendirme (Shaping)  İstenen davranış elde edilinceye kadar, o davranışa gittikçe daha çok benzeyen davranışların pekiştirilmesi  Diğerlerinin pekiştirilmemesi  En az benzeyen davranışla başlayıp, gittikçe daha çok benzeyenlerin pekiştirilmesi     Düğmenin yakınında durduğunda Sağ pençesini düğmeye yaklaştırdığında Düğmeye dokunduğunda Düğmeye bastırdığında 17 17.11.2014 Sıralama (zincirleme)        Birbirini takip edecek davranışların öğrenilmesinde Her davranışı kendinden sonra gelecek diğer davranış için öğrenilmiş hale getirmek En son yapılacak hareketin öğretilmesiyle başlayıp, başa doğru gitmek Fare ışık yandığında düğmeye basıyor ve yiyeceğini alıyor Daha sonra tesadüfen zile dokunuyor ışık yanıyor, o da düğmeye basıp yiyeceği alıyor Bir süre sonra fare yiyecek istediğinde zile basıp ışığı yaktırıyor ve düğmeye basıyor Gündelik hayatta öğrenilen pek çok şey ya biçimlendirme ya da sıralama öğrenmesiyle oluyor Öncül Koşullar: Ne zaman tepki verileceğinin ayrıştırılması  Genel bir durum ya da özel bir uyarıcı olabilir  Ayırıcı uyarıcı   Belirli bir tepkinin belirli sonuçlara yol açacağına dair bir işaret Edimsel tepkiler için ortamı hazırlarlar  Hocanın tahtaya tebeşirle yazmak üzere kolunu kaldırması; öğrencilerin kulaklarını tıkaması  Işık yandığında manivelaya basıldığında yiyecek elde edilmesi; Farenin ışığı gördüğünde manivelaya basması Pekiştir(il)me Tarzları Pekiştireç, davranışın tekrarlamasına yol açan sonuç   Olumlu pekiştirme, pekiştireç (Ödül değil) (Positive reinforcement)  Tepkiler, o tepkiden sonra elde edilen hoş uyarıcı aracılığıyla pekişmektedir, tekrarlamaktadır, güçlenmektedir  Düğmeye basmak yiyeceğin elde edilmesini sağlarsa o davranış tekrar edilir Olumsuz pekiştirme, pekiştireç (Ceza değil) (Negative reinforcement)  Tepkiler, o tepkiden sonra hoş olmayan bir uyarıcının devreden çıkarılması nedeniyle pekişmektedir, tekrarlanmaktadır  Aspirin almak, baş ağrısını ortadan kaldırıyorsa, bir daha sefere baş ağrıdığında tekrar edilir 18 17.11.2014 Olumlu Pekiştirme  Davranış  Pozitif sonuç eklenir Ev ödevini zamanında  Hocanın övgü teslim etmek dolu sözleri  Arkadaşınızın arabasında  Güzel bir müzik yanlışlıkla bir çalıyor düğmeye basıyorsunuz  Gelecekteki davranış Ödevlerin genellikle zamanında teslim edilmesi Arkadaşınızın arabasına tekrar bindiğinizde kasıtlı olarak o düğmeye basıyorsunuz Olumsuz Pekiştirme  Davranış  Ev ödevini zamanında  teslim etmek  Arkadaşınızın arabasında  yanlışlıkla bir düğmeye basıyorsunuz Negatif sonuç Gelecekteki davranış ortadan kalkar Ödevlerin genellikle  Hocanın eleştiri zamanında teslim edilmesi dolu sözleri Kötü bir müzik bitiyor Arkadaşınızın arabasına tekrar bindiğinizde hoş olmayan bir müzik varsa kasıtlı olarak o düğmeye basıyorsunuz Kaçma ve Kaçınma Koşullanması (Avoidence learning) Kaçma ve kaçınma koşullanması, olumsuz pekiştirmeler sonucu oluşur  Kaçılır ve hoş olmayan durumdan kurtulunur  Hoş olmayan durum ortadan kalktığı için, kaçma davranışı pekişir  “Kaçınma Öğrenmesinin İki-faktör Kuramı”  Önce klasik koşullanma ile ortaya çıkan bir korku oluşur  Bu korku, kaçma ve kaçınma davranışlarını tetikler,  Bu davranışlar da korkuyu azalttığı için olumsuz biçimde pekiştirilmiş olur (tekrarlanır)  19 17.11.2014 1. Faktör: Korkuya klasik koşullanma Arabalara karşı koşullanmış korku + 2. Faktör: Kaçınma davranışının edimsel koşullanması Korkunun azalması Arabalardan Kaçınma Davranışının Güçlenmesi Arabalardan kaçınma Öğrenilmiş Çaresizlik (Learned Helplessness)  Martin Seligman, 1976 Davranışların (Çabaların) kaçınılmaz olumsuz uyarıcılarla bileştirilmesi sonucunda  Sonuçlar üzerinde kontrolün kaybı  Çabaların olumsuz sonuçlara koşullanması  Olumsuz sonucu yaşamamak için çabadan kaçınılması  Pekiştireç Türleri   Birincil pekiştireçler (Primary reinforcement)  Biyolojik ihtiyaçları giderdiği için organizmanın doğal olarak pekiştirici olarak algıladığı uyarıcılar  Yiyecek, su,vb İkincil pekiştireçler (Secondary reinforcement)  Birincil pekiştireçlerle birleştirilerek (klasik koşullanma ile), pekiştirici özellikler kazanan uyarıcılar  Para, marka  Belirli bir davranışı yaptıktan sonra köpeğe yiyecek verilirken “cici köpek” denmesi  Daha sonra “cici köpek” dendiğinde İstenen bir davranışın yapılması 20 17.11.2014 Edimsel koşullanma ve beyin..  Yiyecek beklentisi  Dopamin salınımı  Yiyecekle ilişkili herşey  Dopamin salınımı  Herhangibir uyarıcının ödül değeri kazanması o uyarıcının dopamin salınımında rolü olmasına bağlı  Dopamin bloke edilince ödül değerinin kaybediyor  Edimsel genelleme   Bir durumda pekiştirilerek edinilmiş bir davranışın başka benzer durumlara da aktarılması O yeni durumlarda da kullanılması  Edimsel ayrıştırma     Bir tepkinin sadece belirli bir duruma ya da uyarıcılara verilip diğerlerine verilmemesi Kırmızı ışıkta durup, yeşil ışıkta geçme, sarıda bekleme Polis varken trafik kurallarına uyma, yokken uymama Belirli numaraları olan otobüslere binip diğerlerine binmeme Seçici ayrıştırma.. 21 17.11.2014 Edimsel sönme  Öğrenilmiş tepkinin bir süre pekiştirilmemesi sonucunda zayıflaması ve zamanla kaybolması  Ceza yerine kullanılabilir Düğmeye basıldığında daha önce yiyecek geldiği halde artık gelmemesi sonucunda düğmeye basma davranışının zayıflaması ve yok olması  Çocuğun tırnak yeme davranışına dikkat etmemek, ilgi göstermemek, onun dikkatini başka yere çekmek  Sönmeye Direnç  Pekiştirilmediği halde tepkinin sürmesi Düşük dirençli tepkiler  Yüksek dirençli tepkiler  Daha önce tepkiyi sürdüren pekiştirme örüntüsünün (programının) ne olduğuna bağlıdır  Edimsel kendiliğinden geri gelme  Edinilmiş bir davranışın söndükten sonra pekiştirme olmadan kendiliğinden geri gelmesi  Kahve makinesı kahvenizi vermezse, bir süre sonra vaz geçip onu kullanmazsınız  Aradan bir süre geçtikten sonra yeniden kullanırsınız  Bir arkadaşınız selamınızı birkaç kez almazsa, telefonunuza cevap vermezse, bir süre selam vermezsiniz, ya da aramazsınız  Aradan bir süre geçtikten sonra yine ararsınız ya da selam verirsiniz 22 17.11.2014 Schedules of Reinforcement © 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc. Sürekli pekiştirme, Aralıklı Pekiştirme  Sürekli pekiştirme programlarında, belirli bir tepki her zaman pekiştirilir  Kahve makinesine her para atıldığında kahve elde etmek  Aralıklı pekiştirme programlarında tepkilerin hepsi değil,bir bölümü pekiştirilir  Belirli bir zaman (Sabit, değişken) geçtikten sonra yapılan davranışların pekiştirilmesi  Belirli sayıda davranış (Sabit, değişken) yapıldıktan sonraki davranışların pekiştirilmesi Sürekli Pekiştirme (Continuous reinforcement) Sürekli pekiştirme, aralıklı pekiştirmeye kıyasla daha hızlı öğrenme sağlar  Çünkü davranış ve sonucu arasındaki ilişkinin algılanması daha kolaydır  Ancak pekiştirme olmadığında daha çabuk söner  Çünkü pekiştirecin olmaması daha çabuk fark edilir  23 17.11.2014 Aralıklı Pekiştirme (Partial reinforcement)  Davranışlar daha yavaş öğrenilir ama sönmeye karşı daha dirençlidir  Pekiştireçler geçmişte de belirsiz olduysa, bir daha gelmeyeceğini öğrenmek daha uzun sürer  Hızlı ve unutmaya daha dirençli öğrenmeyi sağlamak için, öncelikle istenen davranışı sürekli programla pekiştirmek  Davranış iyice öğrenildikten sonra aralıklı pekiştireç programına geçmek (özellikle değişken aralıklı olan daha zorlayıcı bir program ile) Aralıklı Pekiştirme Programları  Orana dayalı pekiştirmeler (Ratio schedules) “Parça başına pekiştirme”  Sabit oranlı pekiştirme  Değişken oranlı pekiştirme  Zamana dayalı pekiştirmeler (Interval schedules)  Sabit zaman aralıklarında pekiştirme  Değişken zamanlı pekiştirme Sabit-oranlı Pekiştirme (Fixed ratio)  Pekiştireç, belirli sayıda tepki ortaya çıktıktan sonra verilir   Her üç tepkiden sonra Önceleri üç tepkiden sonra, daha sonra altı tepkiden sonra, daha sonra dokuz tepkiden sonra, vb.  En yüksek düzeyde tepkiyi ortaya çıkarır  Organizma her pekiştirmeden sonra kısa bir süre duraklar  Belki de bir sonraki tepkinin hiçbir zaman pekiştirilmediği “öğrenildiği” için 24 17.11.2014 Değişken oranlı pekiştirme (Variable ratio)  Pekiştireçler belirli bir ortalama sayının çevresinde dönen sayıdaki tepkilerden sonra verilir  Kumar alışkanlığı; kumar makineleri  Yüksek düzeyde tepki vermeye yol açar  Pekiştirecin geleceği zaman belirsiz olduğu için son pekiştireçten sonraki duraksama daha kısa süreli olur Sabit zaman aralıklarında pekiştirme (Fixed interval)  Pekiştirecin sabit bir zaman geçtikten sonra verilmesi  Her pekiştireçten sonra tepkilerin sıklığında düşme olması, daha sonra yeni pekiştirme zamanı yaklaşırken tepkilerin artması  Aylık maaşa göre çalışma  Sınavdan önce çok çalışma Değişken zamanlı pekiştirme (Variable interval)  Pekiştireç, önceden belirlenmiş ortalama bir süre etrafında değişen süre geçtikten sonraki ilk tepkiden sonra verilir  Pekiştireç süresi belirsiz olduğu için daha tutarlı tepkilere yol açar  Pop-quizler  Belirsiz zamanlarda yapılan trafik denetlemeleri 25 17.11.2014 Cezalandırma (Punishment)  Cezalandırma, öğrenilmiş tepkinin, tepki verildikten sonra bir cezanın (davranışın organizmanın hoşlanmadığı bir sonuçla birleşmesi) sunulması ile zayıflatılmasıdır Sönme, unutma değil, bastırma Ne yapılmaması gerektiğinin öğrenilmesi  Cezayı veren olumsuz duygularla birleştiriliyor   Cezalandırma Pozitif Cezalandırma (Positif punishment)  Olumsuz bir sonuç verilerek istenen bir davranışın arttırılması • Babanız söylediği halde arabanın lastiklerini değiştirmiyosunuz • Babanız bu davranışınızı yüksek sesle eleştiriyor • Eleştiriden kurtulmak için lastikleri değiştiriyorsunuz  Negatif cezalandırma (Negatif punishment)  Olumlu bir durum geri çekilerek istenmeyen bir davranışın zayıflatılması, durdurulması • Kız kardeşiniz eve söz verdiği saatten iki saat geç geliyor • Anneniz, babanız onun bir ay gece dışarıya çıkamayacağını söylüyor • Kız kardeşiniz bir dahaki sefere geç kalmıyor  Dayak cennetten çıkma mıdır? 26 17.11.2014 Punishment © 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc. Comparing Operant Procedures © 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc.  Cezadan kaçınma  Davranıştan sonra hoş olmayan uyarıcıların sunumuyla davranışın zayıflaması • İki kardeş bir oyuncak için kavga ediyorlar • Anne çocukları azarlıyor • Çocuklar kavgayı kesiyor  Davranışın bedelinden kaçınma (Olumsuz peliştireç)  Davranıştan sonra hoş olan bir uyarıcının geri çekilmesi (elden gitmesi) nedeniyle zayıflaması • İki kardeş oyuncak için kavga ediyor • Anne çocukların bir hafta TV izlemesini engelliyor • Çocuklar kavgayı kesiyor 27 17.11.2014 Hemen gelen/Geciktirilmiş sonuçlar  Bir davranıştan hemen sonra gelen sonuç, ertelenen sonuçtan daha etkilidir  “Ne kadar erken o kadar iyi”  Ancak, insanlar gelecekteki sonuçları hayal edebilirler  Yine de anında gelen pekiştireçlerden, cezalardan daha çok etkilenirler  Bu nedenle alkol, sigara, madde,vb. olumsuz davranışlarını sürdürürler Çocuk yetiştirme ve fiziksel cezalar  Çocuk yetiştirirken şiddete dayalı cezaların kullanımı tartışmalı bir konudur ve çocuğun gelişiminde istenmeyen olumsuz sonuçlarla ilişkilidir        Çocuk-ebeveyn ilişkisinin kalitesinde düşme Çocuklukta ahlaki ilkelerin içselleştirilmesinin zayıflaması Çocuklukta ve daha sonra saldırgan davranışların artması Sapkın ve antisosyal davranışların artması Çocuklukta ve yetişkinlikteki akıl sağlığının olumsuz etkilenmesi Fiziksel kötüye kullanım riskinin artması Kendi çocuklarına ve eşine kötü muamele olasılığının artması Sigara içmek uzun vadede kanser yapıyorsa neden içiyoruz? Hemen gelen «ödül»e karşılık, geç gelen ceza Ödülü:Pozitif pekiştireç; Negatif pekiştireç 28 17.11.2014 İnsanlar neden bilmediğim melektense bildiğim şeytan evladır der? Edimsel Koşullama Uygulamaları  Eğitim ve İşyeri Uygulamaları  Walden II (1948) • Özgürlük ve Asaletin Ötesi (1971): İnsanlar için edimsel koşullamanın bilimsel olarak kullanıldığı ütopia  “Eğitim makinaları” (Bilgisayarla eğitim): matematik, diller, sosyal bilgiler, fen bilimleri, işletmeler (ödül sistemleri), askeriye    Hemen verilen performans geribildirimi Kişinin kendi hızında öğrenmesi “Marka ekonomileri”  Arzu edilen davranışın hemen ikincil pekiştireçle ödüllendirilmesi • Maden işçileri • Akıl Hastahaneleri • Küçük çocukların eğitimi, terapisi Edimsel Koşullama Uygulamaları  Özelleşmiş Hayvan Eğitimleri  Biçimlendirme ve Zincirleme Öğrenme • TV Programları • Sirkler • Ev hayvanlarının eğitimi • Hastalara bakan köpeklerin eğitimi • Polis köpeklerinin eğitimi • Deniz aslanları ve yunusların eğitimi 29 17.11.2014 Edimsel Koşullama Uygulamaları  Problemli Davranışların Değiştirilmesi  Uygulamalı davranış analizi • Davranışsal bir yaklaşımın bilimsel yöntemle birleştirilerek bireylerin ve toplumun problemlerinin çözülmesi • Davranış değiştirilecek bir programın deneysel yönteme göre uygulanması ve sonuçların değerlendirilmesi • Kronik saç yolma • Emniyet kemeri kullanma • Akademik performansı iyileştirme • Sosyal beceri eğitimi • İşçilerin verimliliğini arttırma • Kazaları azaltma • Enerji tasarrufu Edimsel İlkelerle Davranış Değişimi      Problemin (Hedef davranış olarak) tanımlanması • Arzu edilen davranışların ödüllendirileceği bir program deseni Var olan durum verilerinin toplanması • Grafiklerin kullanımı Öncüllerin ve sonuçların belirlenmesi • Öncüller: Arzu edilen davranışı engelleyen etmenler • Sonuçlar: Arzu edilen davranış yapıldığında alınan doyum Öncüllerin ve sonuçların değiştirilmesine yönelik bir plan yapılması • Öncüllerin değiştirilmesi • Sonuçların değiştirilmesi:  Kişisel olarak uygulanan, kontrol edilen ödüller  Arzu edilen davranışı sürdürecek kadar güçlü olması  Nasıl bir pekiştireç programının kullanılacağının belirlenmesi • Pekiştireçlerin etkin kullanımı; gerektiğinde marka kullanımı  Hemen verilmesi • Biçimlendirmenin kullanımı  Kolayca uygulanan noktanın bir adım ötesinden (yavaşça zorlaştırarak) başlamak Programın uygulanması ve davranışın sürekli ölçümü; vazgeçilmemesi Klasik ve Edimsel Koşullama  Klasik Koşulla(n)ma   Davranış Türü  Ortaya çıkarılır  Refleks türü bir tepki  Otomatiktir Öğrenmenin oluşması  Bir uyarıcının (nötr) bir başka uyarıcıyla (doğal) birleştirilmesi Olayların oluş sırası  Nötr uyarıcı, doğal uyarıcıdan önce gelir ve koşullanır, koşullanmış uyarıcı haline gelir    Edimsel Koşulla(n)ma Davranış Türü  Yapılır  Çevre üzerinde gerçekleştirilir  Organizmanın kontrolündedir  Öğrenmenin oluşması  Tepkiler sonuçlarla birleştirilir  Sonuçlar, pekiştirici, cezalandırıcı ya da nötrdür  Olayların oluş sırası  Sonuçlar davranışı takip eder  Ayrıştırıcı uyarıcılar ise belirli bir davranışın yapılması için ortamı oluşturur 30 17.11.2014 Nörobilim ve Davranışçılık Amigdalanın uzantısı olan nucleus accumbens’in (NAc) ödüllenmiş ve tekrarlanan davranışlarda rolü var  NAc’i de harekete geçiren dopamin  Maymunlarda dopamin salınımı sadece yiyecek yenirken değil, yiyeceğin geldiğine dair çevresel ipuçları ortaya çıkınca da oluşuyor  Dopamin salınımına engel olunması durumunda o ipucu da yiyecek de pekiştireç değerini kaybediyor  Gözleyerek Öğrenme (Observational Learning) Taklit Yoluyla Model Alarak Öğrenme Bandura Gözleyerek Öğrenme Diğerlerinden “feyz alma”  Bir modelin davranışlarını gözleyerek öğrenme  Beceriler, Değerler, Zevkler  Neyin önemli neyin önemsiz olduğu; hangi davranışın neye yol açtığı, vb.  Saldırganlık öğrenmesi • TV programları  Sınama-yanılma öğrenmesinin ötesine geçiş 31 17.11.2014 Observational Learning © 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc. Gözleyerek Öğrenmede Temel Süreçler  Dikkat (Attention)   Modelin söylediğine ya da yaptığına dikkati verme Modelin dikkat çekicilik özellikleri önemlidir  Tutma (Retention)   Bilginin kodlanması ve bellekte tutulması Görsel imajlar ya da sözel açıklamalar faydalı olabilir  Motor kopyalama (Motor reproduction): Hareketin taklidi   Modelin davranışının taklit edilmesi Sınırlamalar önemli olabilir  Pekiştirme (Vicarious reinforcement)  Dolaylı pekişme; cezalanma Hangi hocanın hem söylediğini hem de yaptığını yaparsınız? Neden? 32 17.11.2014 Gözleyerek Öğrenme Uygulamaları  Gündelik hayatımızda öğrendiklerimizin çoğu gözleyerek Öğretmen modellerimiz Ebeveynlerimiz İş yerinde patronlarımız Koçlar      Psikologlar yardımseverlik davranışlarını öğretmeye çalışırken modeller kullanır Kan verme davranışları Çevreyi koruma davranışları    Global sosyal problemlere yaklaşım Pembe diziler aracılığıyla okuma-yazma öğretme AIDS’e karşı korunma; Tanzanya pembe dizisi   Günümüzdeki popüler dizilerin gözleyerek öğrenme açısından sorunları nedir? Koşullanmalarda Dönüm Noktaları  Biyolojik Sınırlamalar: Evrim ve Yatkınlık  Klasik Koşullamaya sınırlamalar • Öğrenilmiş tat tiksinmeleri • Bazı şeylerden korkmaya biyolojik olarak yatkınlık  Edimsel Koşullamaya Sınırlamalar • “Aklını başına topla”mayan hayvanlar • İçgüdülerin devreye girmesi  Biliş ve Koşullanma:     Davranışçılığı Zorlayan İlk Çalışmalar İçgörüsel öğrenmeler ve Bilişsel Haritalar Klasik Koşullanmada Bilişin Rolü Edimsel Koşullanmada Bilişin Rolü • Farkındalık • Gizil Öğrenme 33 17.11.2014 Öğrenmedeki bilişsel faktörler  Amaçlı davranış (Tolman, 1932)  Davranışların çoğu bir “amaç”a yönelik İnsanlarda “kendini yönetme”, “yönlendirme” davranışı  «Beklenti» öğrenmesi ve Bilgi değeri  • • • •  Koşullanmış uyarıcının “bilgi”/işaret değeri Organizma sürekli bilgi işleyen bir canlıdır Olaylar arasında algısal ya da mantıksal ilişkiler kurar Dünyanın bir temsilini kurmaya çalışır “Bilişsel harita” Gizil/Arka plandaki Öğrenme (Latent Learning) • Davranışta hemen yansımayan öğrenme • Pekişme olmasa da öğrenmenin alt yapısının oluşması • Amaç olunca ortaya çıkması Öğrenmedeki bilişsel faktörler  Organizmanın daha önceki öğrenme tarihçesi ve koşullanmış uyarıcının klasik koşullanmadaki “bilgi” değeri (Leon Kamin, 1968)         Fareler Zil + şok; tekrarlayan birleştirmeler Zil: Korku için koşullanmış uyarıcı oluyor Koşullanma devam ederken bu kez zili çaldığı anda ışık yanıyor Işık-zil + şok Işık kendi başına koşullanmış uyarıcı olup da korku oluşturmuyor Organizma, zili koşullanmış uyarıcı olarak benimsiyor; çünkü baştan zile koşullanmıştı Koşullanmadaki ilke “ardışıklık” olmuyor, ama farenin daha önceki öğrenme tarihçesi (Bellek) oluyor Öğrenmedeki bilişsel faktörler         İçgörüsel öğrenme (Köhler, 1952) “Sultan” deneyleri Organizmanın problemin çözümüne aniden “içgörü” geliştirmesi Sınama-Yanılma denemeleri olmadan problemin “kafada” çözülmesi Daha önceki öğrenmelerin, zihinsel alışkanlıkların gölgesinden kurtulunmasına bağlı Olmayan bir “bağlantının/ilişkinin” bulunması Yaratıcılık performansı Farklı kültürlere maruz kalmak besliyor 34 17.11.2014 İçgörüsel öğrenme.. Sultan Öğrenmedeki Biyolojik Faktörler  Biyolojik engeller  İçgüdüsel ağırlık (İnstinctive drift) (Keller ve Marion Breland, 1961) • Hayvanların öğrenmelerinde içgüdüsel davranış engellerinin çıkması  Hazırlıklılık (Preparedness) (Garcia ve Koelling, 1966) • Bazı durumların biyolojik hazırlık nedeniyle daha çabuk öğrenilmesi (Amigdala) • Tat tiksinmesi/Tek seferlik birleştirme • Yılana korku koşullanması    Tüm memelilerde Bilinçdışında Gözleyerek bile koşullanma mümkün Öğrenmedeki Kültürel ve Psikolojik Faktörler  Kültürel engeller  Öğrenmenin türü/yöntemi /Nasıl öğrenileceği • Tüm kültürlerde 3 tür öğrenme de var; ilkeleri evrensel • Ancak bazı kültürlerde bazı tür öğrenme yaklaşımları daha çok vurgulanıyor  Öğrenilecek şeylerin içeriği/neyin öğrenileceği • Bazı kültürlerde pratik yapma olanakları daha çok  Psikolojik engeller (İnançlarımız, kişiliğimiz, önyargılarımızın devreye girmesi)  Zihinsel yapı/çerçeve; Bakış açısı • Katı çerçeve:  Başarısızlık= Yeteneksizlik • Açık, Büyümeye, gelişmeye, değişmeye yatkın çerçeve  Başarısızlık=Yetmemiş öğrenme 35 17.11.2014  Klasik koşullanmada biliş (Lovibond, 2006)  İlk Amerikalı davranışçılara göre • Ses ve tükürük salgısı arasında doğrudan refleks türü bağlantı kuruluyor (KU KT)  Pavlov’a göre • Ses ve yiyecek arasında bir sinirsel bağlantı oluşuyor daha sonra yiyecek tükürük salgısına yol açıyor (KU DU)  Bilişsel öğrenme kuramcılarına göre • Ses ve yiyecek arasında bir bağlantı (beklenti) kuruluyor • Ses yiyecek geleceği beklentisini oluşturuyor; o beklenti tükürük salgısına yol açıyor • Önemli olan KU ve DU’nın ne kadar sık birleştirildiği değil, • KU (Nötr U)’nın DU için ne kadar güçlü bir beklenti-tahmin yaşattığıdır; • Nötr uyarıcının doğal uyarıcı ile ne kadar tutarlı biçimde birleştirilmiş olduğudur  Edimsel koşullanmada biliş  Farkındalığın rolü • Organizmalar kendi tepkileri ve tepkinin olası sonuçları arasında bir farkındalık ya da beklenti geliştirirler • Davranışın en iyi yordayıcısı, gerçek sonuçtan ziyade sonuca yönelik algıdır • Bazan gerçekten var olmadığı halde insanlar ödül algılayabilirler  Gizil öğrenme • Öğrenme oluşmaktadır (ödül olmasa da) ancak performans için bir ödül söz konusu olduğunda performansa dökülür  Kendini değerlendirme, pekiştirme ve cezalandırma • Davranışın kontrolü her zaman dışsal ödüllerde ya da cezalarda değildir • İçsel ödüller ve cezalar da davranışı yönlendirir • Gurur duyma, pişmanlık duyma • Bilişsel değerlendirmeler; bilişsel duygular (suçluluk, utanç) Beyin ve Öğrenme  Beynin tecrübeler sonucunda kendini değiştirip uyum yapma yeteneği, tüm öğrenmelerimizin temelindedir  Öğrenme beynin tek bir bölümü tarafından yönetilmez  Öğrenme için tüm beyin yapıları ve devrelerine dayanılır  Ancak öğrendikçe beyin de kendi yapısını değiştirir  Bizlerin ödül yaşantısında devrede olan sistemler   Hipotalamus Dopamin yolları 36 17.11.2014 Beyin ve Öğrenme Amigdala ve serebellum,  Çeşitli türden klasik koşulllanma tepkilerinin edinilmesinde devrede  Amigdala koşullanmış korkuların edinilmesi  Serebellum klasik koşullanma davranışlarında devrede  Biyoloji öğrenmeyi etkiler; öğrenme de beyin işleyişini etkiler  Beceri öğrenmesinde otomatikleşme  Otomatikleşme olduğunda bilinç devreden çıkıyor • Beynin frontal lobları daha az aktifleşiyor  Çok uzun saatler pratik yapılıp kullanılan bölgeler daha çok gelişiyor • Keman çalanlarda notaları bastıran parmakların olduğu eli kontrol eden bölge  Uyum Yapan Beyin Belirli becerilerin öğretildiği hayvanların beyinleri üzerinde yapılan çalışmalar  Öğrenmenin beyin üzerinde bıraktığı izi deneysel olarak gösteriyor  Hayvanlarla yapılan “çevre zenginleştirme” deneyleri  Beyinde sinir hücreleri arasında daha fazla bağlantı, daha fazla dendrit, daha fazla sinaps, bazı nörotransmitörlerde daha fazla yoğunluk oluşumuna yol açıyor  Öğrenmenin beyni değiştirdiğine ilişkin görüşleri desteklemektedir  Bazı yaşlılarda zenginleştirilmiş, uyarıcı çevrenin varlığı beyin işleyişindeki zayıflamayı geriletebiliyor  Beynimizi geliştirmek.. “Beyinoloji”       “Arttırma Kuramı”, Dweck, 2006 Zekanızın ve düşünme becerilerinizin sabit olmadığını, değişebileceğini öğrenin “Öğrenme” tutkunu olun ve zorlayıcı durumlara sokarak zihninizi açın Hayran olduğunuz insanların zihinlerini nasıl açtıklarını düşünün Ve hemen, şimdi başlayın! Denemeden, neyi ne kadar yapabileceğinizi hiçbir zaman bilemezsiniz 37 17.11.2014 Stresle Başetmek için Farelerden Öğreneceklerimiz..  Tahmin   Kontrol  algısı Araç bozuk da olsa  İyiye  edilebilirlik Şok da olsa doğru gidiş algısı Yine şok alınıyor olsa  Sıkıntıyı giderme olanaklarının varlığı  Gerçek engel olmasa da 38