SAYI 15 / 2012
BU BİR SÜRELİ YAYINDIR
PARA İLE SATILMAZ
YÖNETİM
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi
Ahmet SELAMET
Genel Yayın Yönetmeni
Sabri DERELİ
Yayın Danışma Kurulu
Prof. Dr. Halil İNALCIK, Prof. Dr. Semavi EYİCE, Prof. Dr. İlber ORTAYLI,
Prof. Dr. İskender PALA, Ahmet Faruk YANARDAĞ,
Doç. Dr. Haluk DURSUN, Şevket DEDELİOĞLU
Yayın Koordinatörü
Fatih YAVAŞ
YAYIN
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü
Alper ÇEKER
Yayın Kurulu
Müjdat ULUÇAM, Salih DOĞAN, Fatih DALGALI, Betül EREN, Esra ERKAL,
Ömer OSMANOĞLU, Metin ÖZTÜRK, Hüseyin SORGUN, M. Lütfi ŞEN,
Nurten ŞAFAK TOPCU, Altay ÜNALTAY, Yaylagül CERAN
Sanat Yönetmeni
Aydın SÜLEYMAN
Grafik Tasarım
Şükran KUMRAL
Fotoğraflar
Alp ESİN, Rabia YILMAZ
Reklam Koordinatörü
Mustafa YALMAN
Rezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili)
İletişim
iletiş[email protected]
YAPIM
KÜLTÜR A.Ş.
Baskı - Cilt
Aktif Matbaa
(0212) ...........
Renk Ayrımı / CTP
........
Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, çizim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur.
Yazılardan kaynak belirterek tam veya özet alıntı yapılabilir.
Fotoğraflar izinsiz kullanılamaz.
İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI
İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Tic. A.Ş.
Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri
34010 Topkapı - Zeytinburnu / İSTANBUL
100. YILINDA
BALKAN SAVAŞLARI
Erol Şadi Erdinç’in hatırasına
Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
01
18
10
Prof. Dr. İlber ORTAYLI
TÜRK EDEBİYATININ
ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN
BEŞ EDEBİYATÇI
30
Yrd. Doç. Dr. York NORMAN
Fatih DALGALI
Ahmet Akif TOSUN
MİNİATÜRK
İSTANBUL MEKAN
57
56
AJANDA
58
OYALANMALAR YA
DA “BİR AMERİKAN
DİPLOMATININ
İSTANBUL ANILARI”
01
42
RUM-İLİ’NİN FETHİ
VE ULUS DEVLET
ANLAYIŞININ
GETİRDİKLERİ
36
Sennur SEZER
50
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE
BALKAN YEMEKLERİ
HİLMİ BABA ve 1878
SONRASINDA OSMANLI
İMPARATORLUĞU’NDA
BOŞNAK MUHACİRLERİN
YAŞADIĞI MÜŞKİLAT
TAKDİM
Rumeli, Türklerin yitik vatanıdır. İstanbul’un Mecidiyeköy,
Bağcılar gibi birçok semti Balkanlardan çeşitli dönemlerde
yaşanan göçlerin sonucunda kurulmuştur. Kasımpaşa’nın
Ohri’li Arnavut ciğercileri, Evliya Çelebi’nin renkli tasvirleriyle gözümüzün önünde canlanır, sesleri kulaklarımızı çınlatır.
İstanbul’da adını bu coğrafyadan alan Rumeli Han, Selanik Pasajı ve Rumeli Caddesi gibi birçok yapı ve mekân vardır.
Tüm bu içiçe geçmişlik sayesinde, toprak olarak geride bıraktığımız Rumeli’nin adetleriyle, müzikleriyle, yemekleriyle
ve diliyle İstanbul’da yaşamaya devam ettiğini söyleyebiliriz.
Şehrimizle özdeşleşen Yahya Kemal, Yaşar Nabi Nayır, Meh-
met Akif Ersoy gibi isimler hep Rumeli kökenlidir. İstanbul’daki Rumeli kültürü, en sevilen sinema filimlerine ve televizyon
dizilerine konu olmuştur.
1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin bu sayısını, Balkan
Savaşları’nın 100. Yılı dolayısıyla Rumeli’nin bilinmeyen ya da
unutulmaya yüz tutmuş yönlerine ayırdık. Balkanlar, birbirinden değerli yazarlar tarafından tarihinden mutfağına kadar
çok çeşitli yönleriyle ele alındı ve okurlarla paylaşıldı.
Sizlere ilgi çekici bir sayı takdim etmenin hazzıyla sözlerimi
noktalarken, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı olarak dergimize katkıda bulunan yazarlara ve yayında emeği geçen mesai arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim.
SUNUŞ
Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde Türkler dünyanın
çeşitli coğrafyalarında pek çok zulüme maruz kaldılar ancak
Balkanlarda olup bitenler, yaşanan yoğun göçler nedeniyle
şehrimiz İstanbul’u doğrudan etkiledi. Bu sebeple Kültür A.Ş.
de İstanbul’a yerel yönetim alanında hizmet veren diğer kurumlar gibi Balkan Harbi’nin 100. Yılı ile yakından ilgilenmektedir.
1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi dosya konusunun dışında da tanıtım amaçlı yazılara yer veriyor. Bu sayfalarımızda
çabuk tüketilen gündemi takip etme kaygısından çok, okurları
kalıcı eserler hakkında bilgilendirmeyi hedefliyoruz. Geçmişin
yeni nesillere bilgi kirliliği, bir tür yozlaşma ile takdim edildiği
bir dönemde tarihe not düşen yayınların öne çıkarılması gerektiğinin bilincindeyiz.
Bu ilginin tezahürü olarak 1453 İstanbul Kültür ve Sanat
Dergisi’nin yeni sayısını Balkan Harbi ve Rumeli kültürüne
ayırdık. İlber Ortaylı, Abdullah Uçman ve York Norman tarih
ve edebiyat penceresinden konuya yaklaşırken, usta kalemlerden Sennur Sezer İstanbul’da yaşatılan Rumeli mutfağı ile
ilgili renkli bir yazıya imza attı.
İstanbul’un kültür ve sanat hayatının bir parçası olmak bizler
için coşku verici. Kültür A.Ş. ailesi olarak, dergimizin yeni bir
sayısında sizlerin huzuruna çıkmanın heyecanını yaşıyor; yazar dostlarımızın ve mesai arkadaşlarımızın emeklerini takdir
edeceğinizi ümit ediyoruz.
Kültür A.Ş.
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
8
100. YILINDA
BALKAN
SAVAŞLARI
Erol Şadi Erdinç’in hatırasına
Prof. Dr. İlber ORTAYLI*
Balkan Savaşlarının
kendi cereyan tarzı kadar
neticeleri de çok önemlidir.
Bu neticeler Avrupa politikasını,
özellikle Avrupa’nın savunma
politikalarını ve stratejilerini çok
etkiledi.
100. YILINDA BALKAN SAVAŞLARI/ Prof. Dr. İlber ORTAYLI
2012 yılı ve 2013 yılının başı, Balkan Savaşı’nın yüzüncü yılıdır. Bu vesileyle, konu hakkında Belgrad vb. şehirlerde çeşitli
toplantılar yapıldı. Şüphesiz ülkemizde de bazı etkinlikler
gerçekleştirilecektir. Bu makalede Balkan Savaşları hakkındaki bazı gerçekleri sizlerle paylaşmak istiyorum.
Balkan Savaşlarının kendi cereyan tarzı kadar neticeleri de
çok önemlidir. Bu neticeler Avrupa politikasını, özellikle
Avrupa’nın savunma politikalarını ve stratejilerini çok etkiledi. Balkan Savaşları en nihayetinde de Balkan devletlerinin
içtimai gelişimini etkileyen ve modern Türkiye’nin oluşmasını sağlayan savaşlardan biridir.
derildiğini görüyoruz. Öz be öz Türklerin Ortodoks oldukları
için mübadeleye dahil edilmeleri, geleceğin Türkiye’si için
her bakımdan büyük bir kayıp olmuştur.
Buna karşılık 1912-13 yıllarında yaşananlar mübadele gibi
değildir. Birkaç ay içinde yüzbinlerce insanın göçüne Türkiye
hazırlıksız yakalanmıştır. Üstelik gelen Yunan ve Bulgar orduları, Rus, Britanya, İtalya gibi ülkelerin ordularında bulunan
şövalyece ananelere sahip değildi ve bu nedenle katliamlar
ve yağmalar gerçekleştirdiler. Köyleri yaktılar, kaçan insanlara çeşitli zulümler yaptılar. Açıkçası, geleceğin Türk hükümetlerinin bu yapılanları tarih kitaplarına geçirmemekte doğru
mu yaptıklarına henüz karar vermiş değilim. Türkiye’de gelecek nesillerin kin beslememesi adına yapılmış bir uygulamadır bu fakat tarihin unutturulmaya çalışılması feci neticeler
doğurabilir. Bu nedenle üzerinden yüz yıl geçen bu olayın
ciddi bir biçimde etüd edilmesi
gerekmektedir.
Türkiye bu zaman diliminde kapasitesinin üzerinde muhacir
çekti. Genel yanılgının aksine biz 1923 yılındaki mübadelede
Balkan Savaşları kadar mağdur olmadık. Çünkü mübadelede,
büyük bölümü Yunanistan’ın Trakya, Makedonya, Yanya bölgesinden ve adalardan (bilhassa
Girit’ten) olmak üzere 500.000
Balkan Savaşları en nihayetinde de
kadar mübadil geldi. Türkiye o
Balkan Savaşları esas itibariyle
Balkan devletlerinin içtimai gelişimini
sıradaki fakirliğe rağmen bu kit1912 yılının Ekim ayında başladı.
leyi oldukça ustalıkla yerleştirO sırada idarede parti olarak İttietkileyen ve modern Türkiye’nin oluşmiştir. Tamamen adil bir biçimde
hat ve Terakki yoktu ama önemli
masını sağlayan savaşlardan biridir.
olmasa da giden Rumların araziyerlerde hep partinin adamları
vardı. Bu insanlar olaylara karleri mübadelede gelenlere tevdi
edildi. Bu mübadillerin ilk iki sene büyük sıkıntı çekmelerine şı hazırlıksız yakalandılar. Yine de burada tarih kitaplarının
bir hatasını düzeltmek gerekir. Genellikle bu dönem için saf
rağmen, açlıktan ve sari hastalıktan kitlesel ölümler olmadı.
Türk hükümet yetkililerinin uyanık Rusların taahhütlerine
Mübadele konusunda Türklerin Rumları Anadolu’dan atkandığı yazılır; oysa iş bu kadar basit değildir.
tığı tarzında bir tarihçilik doğru değildir çünkü mübadeleyi Yunanistan istemiştir. Bu istek üzerine büyük devletler Büyük Rusya İmparatorluğu’nun içinde o sırada çeşitli akımYunanistan’dan yana taraf oldu ve Türkiye’yi baskı altına lar yayılıyordu. İmparatorluk dahilinde “Müslümanlar” olarak
aldılar. Ancak Türk hükümetinin de uzun yıllar süren savaş- adlandırılan Türkler vardı ve bu insanların 1900’lerin başlalardan sonra bu insanları burada tutmakta istekli olmadığı rında aşağı yukarı 40 yıllık bir eğitim geçmişi bulunuyordu.
Küçümsenmemesi gereken bu 40 yıl içinde Rusya Türkleri
gözlemlenmektedir.
eğitime ve matbuata büyük imkânlar harcamıştır. Kazan’da
İlginç bir biçimde Anadolu’da mübadeleye karşı çıkan yerler
medreseler kuruldu, bu medreseler için insanlar Kahire’de El
oldu. Örneğin 1915 yılında Ermeni tehcirine muhalefet eden
Ezher’de ya da Bağdat’ta okudu, Arapça öğrendi. Rusya TürkKayseri halkı, daha sonra da Rumların ayrılmasını istemedi.
leri bunlarla yetinmeyip Avrupa’ya gitti ve orada da eğitim
Çünkü sanayi ve zanaat ile meşgul olan bu girişimci insangördüler. Tasvir ettiğimiz bu dünyaya açılım süreci sonucunlar, üretimi ticarete çevirdikleri için dışarıda ayağa ihtiyaç
da Rusya’da liberaller, muhafazakârlar, sosyalist devrimciler,
duymaktaydılar ve bu bağlantıyı sağlayan insanları yitirmek Bolşevikler ve Menşevikler gibi akımlar ortaya çıktı. Farklı
istemediler. Konu açılmışken, Türkiye’de yerli ahalinin katıl- düşünen insanlar bu evrede Rusya’nın devlet hayatına da
dığı büyük katliamların olmadığını bu vesileyle ifade etmek girdi. Örneğin Rus Dışişleri Bakanlığı’na baktığınızda her zaisterim. 6-7 Eylül olayları bile provakatörler ve İstanbul’da o man dışarıdaki Pan-Slavist çevrelerden farklı düşünen, daha
sırada bulunan işsiz güruh tarafından yapılmıştır; yerli halk reel politika yapan, ayağı yere basan insanlar görürsünüz.
buna katılmamıştır. Örneğin bu olaylar sırasında Samatya’da Maalesef Türk hükümeti o sırada Rusya’da ilk temas kurdusemtin sakinleri yağmacıların buraya girişini engellemiştir.
ğu çevreye inanma eğiliminde oldu ve Rumeli’deki tecrübeli
Mübadeleye dönecek olursak, o sıradaki gevşeklik içinde, askerlerden oluşan taburlarını terhis ederek Balkan Savaşı’na
sayıları tahminen 200.000 olan Karamanlı Türklerin de gön- hazırlıksız yakalandı. Balkanlar ne yazık ki askersiz ve savun12
* Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Öğretim Görevlisi
100. YILINDA BALKAN SAVAŞLARI/ Prof. Dr. İlber ORTAYLI
13
100. YILINDA BALKAN SAVAŞLARI/ Prof. Dr. İlber ORTAYLI
masız kaldı. Üstelik diplomatik çevrelerde de Balkan ülkeleri-
savaş sırasında Türklerle birlikte Rum halkın da adalarda em-
nin Türkiye’ye karşı ittifak ederek savaş açabileceğine dair bir
niyete casusluk yaptığı, yani buralarda Türkiye’nin mirasının
kanaat oluşmamıştı. Neticede Yunanistan, Bulgaristan, Sır-
dolaştığı ortaya çıkmıştır. Adaların işgali geçici bir statü ol-
bistan hatta Karadağ Prensliği bize karşı savaşa girişti. 1912
duğu halde geri alınmaları hiçbir zaman mümkün olmadı.
kışının zorlu şartlarına bizim komuta kademesindeki iç çe-
Türkiye Akdeniz’deki hakimiyetini artık kaybetmişti.
kişmeler de eklendi. Ordunun subayları İttihatçıydı. Örneğin
Yunanistan’ın elindeki tek zırhlı olan Averof adaları alırken,
Hamidiye zırhlısı bir şey yapmadı. Bu başarısızlık, İttihatçılarla geçinemeyen Kâmil Paşa hükümetinin sevap hanesine
yazıldı. Yani bu savaşta hem düşmanla hem de iç hükümetle
çarpışıldı. İnsanlar birbirini harcamaya çalıştı, bunu vatana
ihanet amacıyla yapmadılar ama sonuçlar ağır oldu. Bu ya-
Dışarıda çeşitli ülkelerde Türklerin cengaverliğinin son bulduğu, harp gücünün tarihe karıştığı öne sürülmeye başladı.
Artık hiç kimse Türkiye’yi gelecek harp yani I. Dünya Savaşı
için müttefik olarak istemiyordu. Ancak Türk ordusu Balkan
Savaşı’ndan sonra süratle modernize edildi ve gençleştirildi.
İçeride de Türkçülük cereyanı ortaya çıktı. Türkler Türkçü-
zıyı ithaf ettiğim ve kısa bir süre önce aramızdan ayrılan Erol
lüğü kitaplardan değil, göçmen kafilelerinde yaşayarak öğ-
Şadi Erdinç, bahsi geçen İttihat ve Terakki Cemiyeti konusu-
rendi. Örneğin İzmir çok hazin günler yaşadı. Yerlilerle göç-
nun en önemli uzmanıydı.
menler arasında, yapılan yardımlar yüzünden doğal olarak
Edirne, Yanya, İşkodra gibi şehirler tüm yetersizliklere rağmen kahramanca savunuldu, bu cephelere komuta eden pa-
bazı gerilimler görüldü; buna karşılık Rumeli’nin taze gücü
Anadolu’da çeşitli zanaatlarda gelişmeyi sağladı.
şalar savaşı kaybetmelerine rağmen madalyalarla onurlandı-
Sonuç olarak bizlerin 100. yılında Balkan Savaşı üzerinde
rıldı. Sonunda Rumeli vatanını yitirdiğimiz ve Fatih Sultan
durması, kitaplardaki ihmali bırakması gerekmektedir. Gelen
Mehmed’in fütühatının beş asır sonra elden çıktığı Balkan
göçmenlerin intibakını, hükümetlerin bu konulardaki politi-
Savaşı, Trablusgarp Savaşı olarak bilinen faciayı da tamamla-
kalarını çocuklarımıza anlatmak ve Balkanlarda kaybettiği-
dı. Giremediği ve kıyılarında tutunmaya çalıştığı Trablusgarp
miz anavatan hakkında donanımlı, buraların dillerini bilen
ve adalar, İtalya’ya bırakıldı. Oysa yeni bulunan raporlarda
bir gençlik yetiştirmek zorundayız.
Çatalca Mübadele Müzesi’nde sergilenen mübadillere ait bavul ve sandıklar. Sağ tarataki sandığın üzerinde bulunan gemi resmi dikkat çekicidir.
15
100. YILINDA BALKAN SAVAŞLARI/ Prof. Dr. İlber ORTAYLI
16
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
18 ÇEKER Arşivi
Alper
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
TÜRK EDEBİYATININ
ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN
BEŞ EDEBİYATÇI
Prof. Dr. Abdullah UÇMAN*
Türk edebiyatının çehresini değiştiren Şemseddin Sami,
Rıza Tevfik, Cenab Şahabeddin ve Yahya Kemal,
o yıllarda Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan Balkan
coğrafyasındaki çeşitli şehirlerde dünyaya gelmişlerdir. Bu
gruba dahil edebileceğimiz Mehmed Âkif ise İstanbul’da
doğmuş olmakla beraber aile kökleri itibariyle Rumelili’dir.
19
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
Edebiyat tarihçilerinin Tanzimat’tan Sonraki Türk Edebiyatı
veya Yenileşme Dönemi Türk Edebiyatı şeklinde isimlendirdikleri Yeni Türk Edebiyatı kadrosu içinde yer alan ve edebî
faaliyetleriyle Türk edebiyatının çehresini değiştiren Şemseddin Sami, Rıza Tevfik, Cenab Şahabeddin ve Yahya Kemal, o yıllarda Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan Balkan coğrafyasındaki çeşitli şehirlerde dünyaya gelmişlerdir.
Bu gruba dahil edebileceğimiz Mehmed Âkif ise İstanbul’da
doğmuş olmakla beraber aile kökleri itibariyle Rumelili’dir.
kilerini farklı bir bakış açısıyla ele alması, anne-babanın zorlamasıyla yapılan bir kısım evliliklerin faciayla sonuçlanması
yüzünden görücü usulü evliliğin tenkidi ve Türk toplumunda artık kadına da değer verilmesi gibi meseleler üzerinde
durması bakımından, bu roman, aynı konu etrafında daha
sonra kaleme alınacak eserler için de örnek teşkil etmiştir.2
Piyesleri ise, gerek yazıldığı devrin konuşma dili, gerekse
kuruluşu ve sahnelenmeye uygun oluşları dolayısıyla benzerlerinden daha başarılı bulunmasına rağmen fazla şöhret
kazanmamıştır.
Tanzimat sonrası Türk edebiyatında gazeteci, lügatçı, dil bilgini, tiyatro ve roman yazarı olarak tanınan Şemseddin Sami Birçok tercümesi ve öğretici nitelikte telif eseri bulunan
1850 yılında Yanya vilâyetinin Ergiri sancağına bağlı Fraşe- Şemseddin Sami’nin Türk dili ve kültürü bakımından üzerinri köyünde dünyaya gelir. Yanya’daki Zosimea adlı
de durulması gereken en önemli tarafı ansiklopedi
ve sözlük yazarlığıdır. Türk kültür hayatında tave modern eğitim programının uygulandığı bir
rih ve coğrafya ile dünya sahnesinden çekilRum mektebinde küçük yaşta Latince, Rumca,
miş devletler, milletler ve ülkelerle meşhur
İtalyanca ve Fransızca; bazı özel hocalardan
adamlar üzerine Doğu ve Batı kaynaklada Arapça ve Farsça öğrenir. 1872 yılında
rından faydalanarak hazırlamış olduğu
İstanbul’a gelen Şemseddin Sami, bir tave Türkiye’de ilk ansiklopedi kabul edilen
raftan Matbuat Kalemi’nde çalışırken diKāmûsü’l-a’lâm, kendisi tarafından “Tağer taraftan da devrin çeşitli gazetelerine
rih ve coğrafya fenlerinin bir mahzen-i
Fransızca’dan tercümeler yapar. Bir yankebîri”
şeklinde nitelendirilmiştir. Devdan memuriyet hayatı devam ederken dirinde şarkiyatçıların da takdirini kazanan
ğer yandan da gazetelerde hemen her koeser,
önemli bir başvuru kaynağı olma
nuda yazılar yazar, kendi adına bazı der-gi
özelliğini
hâlâ korumaktadır.
ve gazeteler çıkarır.1 1882’de Fransızca’dan
Türkçe’ye Kāmus-ı Fransevî’yi, 1885’te de TürkTürkçülüğün ilmî mânâda bir nevi beyannâmesi kabul edilen dille ilgili yazılarında ise,
çe’den Fransızca’ya Kāmus-ı Fransevî’yi neşreder;
Türk
dilinin ve Türk milletinin Osmanlı Devleti’nin
bu eseri dolayısıyla Sultan II. Abdülhamid tarafınŞemseddin Sami
kurucusu
olan Osman Gazi’den çok önce de var
dan kendisine “Ûlâ sınıf-ı sânîsi” rütbesiyle “İftihar Madalyası” verilir. 1889-1898 yılları arasında tek başına olduğu üzerinde durmuş, Osmanlıca yerine Lisân-ı Türkî
hazırlayıp tamamladığı tarih, coğrafya ve meşhur adamlar denmesinin daha uygun olacağını belirtmiş ve bu görüş
ansiklopedisini Kāmusü’l-a’lâm adıyla neşreder. XX. yüzyılın doğrultusunda hazırladığı sözlüğe de Kāmus-ı Türkî adını
başında, 1900’de de Türk dilinin en önemli lügatlarından biri vermiştir. Türk dilinin belli bir düşünceyle hazırlanmış ilk
sözlüğü kabul edilen bu eser, Türkçe kelimelere alfabetik bir
olan Kāmus-ı Türkî’yi yayımlar.
sıra ile yer verilmesi ve Türk adının yine ilk defa bir sözlüğe
Tanzimat’ın ilânını takip eden yıllarda kendi kendini yetişkonulması bakımından ayrı önem taşımaktadır. Yayımlantiren kişilerden biri olan Şemseddin Sami roman ve tiyatro
dığı zaman büyük bir ihtiyaca cevap veren eser, üzerinden
yazarlığından gazeteciliğe, lügatçılıktan ansiklopedi yazaryüzyıldan fazla bir zaman geçmiş olmasına rağmen değerini
lığına kadar değişik alanlarda faaliyet göstermiş ve önemli
hâlâ korumaktadır.3
eserler vermiş bir şahsiyettir. Elli dört yıllık hayatına tek başına bir insanın gerçekleştirmesi pek mümkün görünmeyecek Tanzimat’tan sonra hemen hemen bütün edebiyatçı ve fikir
sayıda eser sığdırmıştır. Yenileşme dönemi Türk edebiyatın- adamlarının üzerinde durduğu Türk dilinin ıslahı meselesinda Batılı edebî türlerden roman ve tiyatro denemeleri yap- de Şemseddin Sami’yi en fazla meşgul eden şey, konuşma
mış, 1872 yılında yayımladığı Taaşşuk-ı Talât ve Fitnat adlı ve özellikle yazı dilinin Arapça-Farsça kelime ve terkiplerin
romanıyla Türk edebiyatında roman türünün ilk örneğini or- hakimiyetinden kurtulması konusudur. Ancak o bu hususta
taya koymuştur. Telif roman türünde ilk deneme olmasının hiçbir zaman aşırılığa kaçmamış, sadece, Türkçe’de karşılığı
getirdiği bazı acemiliklerle birlikte eserinde kadın-erkek iliş- bulunan ve konuşma dilinde pek fazla kullanılmayan kelime20
* Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
lerin tasfiyesini istemiş; kökeni ne olursa olsun, konuşma dilindeki bütün kelimelerin Türkçe’ye dahil olduğunu kabul etmiştir. Bütün bunların yanında onun Latin harflerinin kabulü
doğrultusunda da bazı görüşler ileri sürdüğü görülmektedir.
*
Türk edebiyatı tarihinde daha ziyade hece vezni ve âşık tarzı
şiirleriyle tanınan Rıza Tevfik, 1869 yılında, o sırada babasının
kaymakamlık yaptığı, bugün Bulgaristan sınırları içinde kalan
Edirne vilâyetine bağlı Cisr-i Mustafa Paşa (Tsaribrod) kasabasında dünyaya gelir.4
ilgilenen şairin eserlerinde kuru bir didaktizme düşmeden,
başta tarih ve vatan sevgisi olmak üzere, din ve felsefeyle ilgili birçok yeni konu işlenir.
Rıza Tevfik’in küçük yaştan itibaren felsefenin esas problemlerinden biri olan varlık, yokluk, Tanrı, ölüm, kâinat, ruh ve
mutlak hakikat gibi konular üzerinde düşünmesinde, eserlerinin büyük bir kısmının felsefî endişeden doğduğunu ileri
sürdüğü Abdülhak Hâmid kadar, oldukça erken sayılabilecek
yaşlarda Batılı romantik şairlerle birlikte bir kısım materyalist
filozofların eserlerinin de rolü söz konusudur.
Şair mizacıyla gelenekten büyük bir ustalıkla yararlandığı
Küçük yaşta annesini kaybeden Rıza Tevfik ilk tahsilini ba- için, gelenek içinde bir değer ve anlam taşıyan Rıza Tevfik’in
basının yanında Sion Mektebi, Beylerbeyi ve Davutdivan, koşma ve nefesleri başta devrin aydınları olmak üzere toplumun değişik kesimlerinde büpaşa rüştiyesi gibi okullarda yaptıktan sonra bir
yük bir ilgiyle karşılanır. Rıza Tevfik bu yeni
süre Mekteb-i Sultanî’ye devam eder. Gelibotarzdaki şiirlerini yayımlamaya başladığı sılu Rüştiyesi’nden sonra bir vakit Mekteb-i
rada bir yandan da, artık iyice unutulmaya
Mülkiye’ye devam ederse de bir öğrenci
yüz tutan folklor, halk ve tekke edebiyatını
olayına karışınca 1889’-da buradan uzaktanıtıcı mahiyette çeşitli yazılar yayımlalaştırılır. 1891 yılında Tıbbiye-i Mülkiye’ye
mak suretiyle şiir estetiğini gelenek içinkaydolan Rıza Tevfik, uzun ve maceralı bir
de sağlam bir zemine oturtur. Böylece,
öğrencilik hayatından sonra, ancak 1898
bir yandan da, bu kültürün yeniden ele
yılında buradan mezun olabilir. 1908’de
alınıp
değerlendirilmesinde önemli bir
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra İttihat ve
katkısı olur.6
Terakkî Fırkası’ndan Edirne mebusu olarak
Meclis-i Mebusan’a giren Rıza Tevfik, bir süre
1914-1922 yılları arasında doğrudan doğruya
sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nda muhalefet
bu konuyla ilgili olarak 50 kadar makale yayımsaflarına katılır. 1918’de iktidara gelen Tevfik Paşa
layan Rıza Tevfik’in bu yazılarının, aynı zamanda,
Rıza Tevfik
kabinesinde Maarif nâzırı, Damat Ferit Paşa kabiMillî edebiyat cereyanını fikrî planda hazırladığı
nesinde de âyan âzası ve Şûrâ-yı Devlet reisi olan
ve bir kamuoyu meydana gelmesine büyük ölRıza Tevfik, 1920 yılında imzalanan Sevr Antlaşması’nı imza- çüde yardımcı olduğu anlaşılmaktadır. Genel planda bütün
layan heyette yer alması dolayısıyla 150’likler’e dahil edilir bu hazırlıkların arkasından Rıza Tevfik’in bir devre damgave 1943 yılına kadar Ürdün ve Lübnan’da bir nevi sürgün sını vuran şahsiyeti, tekke şairleri ve halk âşıklarının genelhayatı yaşamak zorunda kalır.
likle musiki eşliğinde okudukları divan, koşma ve nefes gibi
Şiir yazmaya devrin birçok genç şairi gibi Abdülhak Hâmid âhenkli şiirlerden yola çıkarak kaleme aldığı şiirleriyle ortaya
tesiri altında başlayan Rıza Tevfik, kısa bir süre sonra kendi çıkar. Millî edebiyatın henüz yeni yeni oluşmaya başladığı II.
üslûbunu bulmakta gecikmez. II. Meşrutiyet’i izleyen yıllarda Meşrutiyet’ten sonraki yıllarda onun divan, koşma ve nefesyayımladığı divan, koşma ve nefesleriyle, daha önce Mehmet ler yazmak suretiyle Türk edebiyatının asıl kaynağına yönelEmin’le (Yurdakul) başlayan hece vezni ve sadece Türkçe şiir mesi, o sırada daha birçok genç şaire de yol gösterir.
tarzının en dikkat çekici örneklerini veren Rıza Tevfik, Türk
şiirinde şekil ve estetik bakımdan tekke ve halk şiiri geleneğine, duygu bakımından impressionisme’e bağlı yeni bir şiir
anlayışının öncülüğünü yapar.5
Rıza Tevfik dil, şekil ve üslûp bakımından en mükemmel şiirlerini 1911-1922 yılları arasında kaleme alır. Aruz vezniyle
yazdığı ilk şiirlerinde daha çok ferdî ıztırapları etrafında bazı
temalar çevresinde dolaşan Rıza Tevfik’in şiirlerine bu yıllarda birçok yeni konu dahil olur. Bu dönemde ferdî ıstıraplarıyla beraber içinde yaşadığı toplumun çeşitli meseleleriyle de
Millî edebiyat anlayışını doğrudan doğruya hece vezni ve
sade Türkçe ile yazmak şeklinde anlayanlar, onun yer yer
Arapça, Farsça kelime ve tamlamalar bulunan şiir dilini tenkit
edip âşık tarzı geleneğini devam ettirmesini boş bir gayret
olarak görürlerse de, II. Meşrutiyet’ten sonraki yıllarda Ahmet
Hâşim ve Yahya Kemal’in şiirleriyle ortaya çıkmasına kadar
Rıza Tevfik şair olarak âdeta tek başınadır.
Balkan Savaşı’nın hemen arkasından Rumeli’deki Türk topraklarının büyük bir kısmı düşmanın eline geçince, Rıza
Tevfik, “Edirne İçin” başlıklı bir divan ile “Rumeli İçin” adıy-
21
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
la iki şiir kaleme alır.7 Balkan Savaşı’ndan sonra Edirne’nin
Bulgarların eline geçmesi ve doğum yeri olan Cisr-i Mustafa
Paşa’nın tamamen harab edilmesi üzerine Edirne hakkındaki
şiiri kaleme alan Rıza Tevfik burada, “ıssız bir bahçe” halinde
tasvir ettiği vatan topraklarını bir “mezarlık”a benzetir. Diğer
şiirinde de, büyük bir felâkete uğrayan vatanın perişan halini
ayrıntılarıyla tasvir eden şair, acı bir dille, memleketi bu hale
düşürenlerden hesap sorar.8
Devrinde birçokları tarafından adının başına koyduğu “Feylesof” lâkabı hafife alınan Rıza Tevfik’in felsefe konusundaki
yazılarından, onun Doğu ve Batı felsefesine ait son derece
zengin bir birikime sahip olduğu anlaşılmaktadır. O bir felsefeci olarak yeni bir ekol kurmak veya yeni bir anlayış
getirmekten ziyade mevcut felsefî görüşleri yeniden ele alıp yorumlamak suretiyle bunlarla
modern görüşler arasında dikkate değer
benzerlikler üzerinde durmuştur.9
*
ve yapı unsuru olarak, daha belirgin bir şekilde resim ve
musikiden yararlandığı dikkati çeker. Bazan kelimelerin
uyandırdığı pitoresk hayallere, bazan da onların fonetik
imkânlarına ağırlık veren şair, ideal olarak, şiir ile resim ve
musikiyi birleştirme çabasına girer.12
“Terâne-i Mehtâb” ve “Riyâh-ı Leyâl” gibi bir kısım şiirlerinde
geçen “sâat-i semen-fâm”, “nây-ı zümürrüd” ve “tûf-ı tesliyyet” gibi tamlamalar yüzünden ağır tenkitlere hedef olan Cenab Şahabeddin, bu konuda Ahmet Midhat Efendi’nin onu
dekadanlıkla itham etmesi üzerine başlayan ve o sırada Türk
edebiyatçılarını uzun süre meşgul eden “Dekadanlık” tartışmasının doğmasına sebep olur.13
Şiiri bir resim ve okuyucu da “tatlı bir hülya uyandıran güzel bir musiki nağmesi” olarak gören
Cenab Şahabeddin, “Elhân-ı Şitâ”, “Yakazât-ı
Leyliyye”, “Temâşâ-yı Leyâl” ve “Temâşâ-yı
Hazân” gibi şiirlerinde, arzu ettiği bu tarz
bir uyumun en güzel örneklerini ortaya
koymuştur. Şiirde âhenge büyük önem
veren şair, bundan dolayı hayatının sonuna kadar hece veznine ilgi duymamış,
bütün şiirlerini aruz vezniyle yazmış; ayrıca çeşitli yazı ve polemiklerinde âhenksiz
bulduğu hece veznini küçümsemiştir. Dil
konusunda da, şiire âhenk verdiği için, Arapça ve Farsça ağırlıklı Osmanlıca’da ısrar etmiş,
bu konudaki kanaatlerini “Yeni Lisan” hareketinden sonra da sürdürmüştür.14
Edebiyat tarihlerinde esas olarak 18961901 yılları arasında faaliyet gösterdiği
üzerinde durulan Servet-i Fünun topluluğunun Tevfik Fikret’le birlikte şiir alanındaki ye-gâne temsilcisi olan Cenab Şahabeddin de Manastır’da doğmuş (1870), babasının
Plevne’de şehit düşmesi üzerine ailenin diğer
fertleriyle birlikte küçük yaşta İstanbul’a gelmiştir.10 Tanzimat’tan sonraki yenileşme dönemi Türk
Cenab Şehabettin
Sanatı yegâne gaye edinen ve sosyal konularla
şiirinde Abdülhak Hâmid’den sonra en büyük yenilikleri gerçekleştiren Cenab Şahabeddin, şiir yazmaya he- ilgili herhangi bir şey yazmadığı hakkında yaygın bir kanaat
nüz Mekteb-i Tıbbiye’de öğrenci iken başlamış, tıp tahsili için bulunan Cenab Şahabeddin’in de, şiir müsveddeleri içinde
Paris’te bulunduğu 1890-1893 yıllarında Fransız parnasyen henüz son şeklini bulmamış çeşitli şiirleri arasında “Hilâl-i
ve sembolist şairlerini tanımış, özellikle Verlaine’den etki- Giryân” adını taşıyan bir şiirin doğrudan doğruya Balkan
lenmiştir. Burada parnasyenlerden şiirin, “kelimelerle resme- felâketi üzerine kaleme alındığı anlaşılmaktadır.15 Birbirindilen bir levha” olduğunu öğrenmiş, İstanbul’a döndükten den farklı birkaç müsveddesi bulunan bu şiirde şairin Rumeli
sonra yayımladığı şiirlerle “kelimelerle çizilen tablo” tarzında topraklarındaki korkunç katliam ve yıkımdan duyduğu acı,
ıztırap ve hüznü bütün samimiyetiyle dile getirdiği görülyeni şiir anlayışının ilk örneklerini ortaya koymuştur.11
mektedir.
Daha sonra Servet-i Fünun mecmuasına geçerek orada Tevfik Fikret’le birlikte Türk edebiyatında yeniliğin ikinci devre- Cenab Şahabeddin 1918 yılında Avrupa yolculuğu sırasında
sini meydana getiren Edebiyat-ı Cedîde topluluğunun için- trenle Sofya’dan Bükreş’e giderken yolda babasının şehit
de yer alan Cenab Şahabeddin, burada Tevfik Fikret ve Halid düştüğü Plevne’den geçtiği sırada duygularını şu cümlelerle
Ziya ile birlikte yeniliğin üç isminden biri olmuştur. Bu dö- dile getirir:
nemde yazdığı şiirlerde gerek denemiş olduğu yeni şekiller, “Sabaha karşı Plevne civarından geçiyorduk. Alaca karangerek kullandığı orijinal tamlamalar, gerekse okuyucunun lıkta pencereyi açtım. Plevne ovasını görmek, arz üzerinde
zihninde uyandırdığı değişik imajlarla, eski edebiyat taraf- hakir bir mezarı bile kalmayan zavallı babamın rûh-ı menfâtarlarınca en çok eleştirilen şairlerden biri olmuştur.
nişînini biraz teneffüs etmek istiyordum. Eyvah, yüksek ve
22
Onun özellikle Servet-i Fünun ekolünün teşekkül etmeye
başladığı 1896 yılından sonraki şiirlerinde, şiirde bir âhenk
zengin ekinleri okşayan gece rüzgârı -madde ve hakikat gibi
insafsız- dedi ki:
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
“Babanın kanını emen bu toprak şimdi babanın cisim ve ruhundan yabancı açlıklara sünbüle-i gıda hazırlıyor.”
Şimdi ufk-ı şarkî kızarıyor, kızarıyordu; Osmanlı bayrağı gibi
al, kan gibi al olmuştu. Bir rûh-ı şehîd için bu ufk-ı sabah ne
güzel kefendi: “Baba, seni bu Ağustos ayının son seherinde
Plevne ufkunun bu geniş, kanlı mendili içinde kokladım!”16
Halid Ziya dışındaki çağdaşlarından daha büyük bir nesir ustası olan Cenab Şahabeddin, üslûba vermiş olduğu önemle,
aynı zamanda sanatkârane nesir dilinin önde gelen isimlerinden biri olarak da hatırlanmaktadır. Zaman zaman siyasî yazılar, zaman zaman da mizahî makaleler yazmaktan geri durmayan Cenab Şahabeddin, özellikle polemiklerinde oldukça
hırçın davranmış ve muhataplarına karşı kırıcı olmaktan çekinmemiştir. Dil ve edebiyatla ilgili bir kısım
yazılarında Râik Vecdî, siyasî yazılarında Ahmed Peyman, mizahî yazılarında da Dahhâk-ı
Mazlum takma adlarını kullanmıştır.
Cenab Şahabeddin, önemli bir üslûp ustası olarak devrinde dikkati çeken nesirlerinden bir kısmını daha sonra Evrâk-ı Eyyâm
(1913) ile bir kısmını da Nesr-i Harb, Nesr-i
Sulh ve Tiryaki Sözleri’nde (1918) bir araya
getirmiştir.
mizden ve âhiretten bahseden annesinden dinlemiş olduğu
Yunus ilâhileriyle Ahmediye ve Muhammediye’nin, çocuk
ruhunda, İslâmiyetin müşfik yanının derin izler bıraktığı anlaşılmaktadır.18
Yahya Kemal’in, daha sonraki yıllarda Türk kültür ve edebiyatına getireceği yeni fikir ve görüşlerde, hep bu yetişme
çağlarında almış olduğu dinî ve millî terbiyenin mutlak denecek tesiri olduğu görülecektir. Onun özellikle bu yıllarda
Üsküp’le ilgili olarak zihnine yerleşen “vatan toprağı” ve “vatan toprağının değerleri” gibi kavramlar, daha sonra Paris’te
geçirdiği kısa süren kimlik buhranı yıllarının arkasından çok
açık bir şekilde kendisini gösterecektir. Paris’te gerek Ecole
Libre des Sciences Politiques’te Albert Sorel ve Camille Julien gibi hocalardan aldığı tarih disiplini,
gerekse Charles Maurras ve Maurice Barrés
gibi Action Française ekolüne mensup Fransız milliyetçilerinden öğrendiği “tarih ortasında ve Fransız toprağında Fransızlığı
arama” düşüncesini, kendi fikir dünyasına
ve Türk tarihine aktarmak istediği zaman,
derhal şuuraltındaki çocukluk yıllarına gittiğini görürüz.19
Dolayısıyla, Yahya Kemal’de daha sonraki
*
yıllarda iyice şekillenecek olan İslâmiyet’i
estetik bir bakışla yorumlama biçiminin ilk
Ahmet Haşim’le birlikte modern Türk şiirinin
tohumlarının, Üsküp’teki çocukluk döneminde,
kurucularından biri kabul edilen Yahya Kemal,
küçük
yaşta kaybettiği annesi Nakiye Hanım va1884 yılında hem anne, hem baba tarafından
Yahya Kemal BEYATLI
sıtasıyla edindiği anlaşılmaktadır. Annesi Nakiye
bir “Evlâd-ı Fâtihân” torunu olarak, o sırada henüz Osmanlı coğrafyası sınırları içinde bulunan Üsküp’te Hanım dinine öylesine bağlı bir kadındır ki, kocasının eviydünyaya gelir. “Kaybolan Şehir” adlı şiirinde, kendi ifadesiy- le ailesini Üsküp’ten Selânik’e taşımak istemesi karşısında,
le “Bursa’nın Şar Dağı’nda devamı olan” Üsküp, fethedildiği Selânik’in “Yahudi ve gâvurla karışık bir ağyâr diyârı” oldu1392 yılından beri tamamiyle Osmanlı-Türk ruhunun sinmiş ğu gerekçesiyle, böyle bir teklife şiddetle karşı çıkar; halbuki
onun gözünde Üsküp “tam bir Müslüman şehri”dir.
olduğu Müslüman bir şehirdir.
Yahya Kemal Üsküp’te, tam anlamıyla halkın dinî inançlarıyla, yer yer hurafelerin de karışmış olduğu, son derece renkli
ve mutlu bir çocukluk hayatı geçirir. Çocukluk ve ilk gençlik yılları ezan ve Kur’an sesleri, Yunus Emre’nin ilâhileri;
dualar, ilâhiler ve Âmin Alayları ile gidilen mahalle mektebi
hâtıraları, Rumeli ve serhat türküleri, evlerinin yakınındaki
Rifâî Dergâhı’ndaki zikir ve tekbîr sadaları arasında geçen
Yahya Kemal, bu çağlarda kuvvetli bir şekilde dinî ve millî
duyguların tesiri altındadır.17
Hayatının bu dönemine ait hâtıralarında dikkati çeken en
önemli husus, âdeta içine sindire sindire yaşamış olduğu
bu hayatın onda tam anlamıyla bir terkip göstermesidir. Bu
çağlarında, özellikle beş vakit namazını kılan, ikindi sonrası
ölmüşlerine daima “Yâsin-i şerîf” okuyan, sık sık peygamberi-
Yahya Kemal’in çocukluk yıllarına ait unutamadığı diğer bir
hâtırası da, 1897 yılı baharında Selânik’te Teselya Harbi kahramanlarını karşıladıkları o heyecan dolu ve anlı-şanlı merasimdir.
Eğil dağlar eğil üstünden aşam,
Yeni talim çıkmış varam alışam.
mısralarıyla başlayan meşhur türkünün yakıldığı muharebe,
o sırada 80 yaşlarındaki Abdülezel Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu tarafından üç ay gibi kısa sürede zaferle sonuçlanmış ve 93 Muharebesi ile moral çöküntüsü yaşayan Türk
milletini yeniden eski şanlı günlerine dönmüştür.
Yahya Kemal ilk mısralarını 1911 yılında Brötanya seyahati
sırasında yazmaya başlayıp ancak 1925 yılında tamamladı-
23
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
ğı “Açık Deniz” şiirinde, acısını çok derinden duyduğu kaybolmuş vatan topraklarının ıstırabını kuvvetli bir şekilde ifade eder. Ancak o burada acılarının içine gömülmek yerine,
“akıncı cedlerinin fetih ihtirası” ile maddî planda değil de
sanat ve kültürel bağlamda içine hapsolduğu sınırları aşmayı
dener.20 Kendisinin bizzat, “Bu manzume en uzun zamanda
yazdığım şiirdir ve benim hayatımı ihtiva eden bir hikâyedir.”
dediği “Açık Deniz”in daha ilk mısralarında, onun yaşadığı
trajediyi ve derin hüznü farketmemek mümkün değildir:
Balkan şehirlerinde geçerken çocukluğum;
Her lâhza bir alev gibi hasretti duyduğum.
Kalbimde vardı Byron’u bedbaht eden melâl
Gezdim o yaşta dağları, hulyâm içinde lâl,
Aldım Rakofça kırlarının hür havasını,
Duydum akıncı cedlerimin ihtirâsını.
“Mısra benim haysiyetimdir!” diyen ve kendisinin anladığı tarzda şiirin de, tıpkı taş üstüne taş konulmak suretiyle ortaya çıkan
bir mimarî eser gibi, bazan yıllarca süren
son derece meşakkatli bir ameliye sonunda inşa edildiğine inanan Yahya Kemal,
bunun için kendi yazdıklarını da kolay kolay beğenmez ve kafasındaki ideal güzelliğe
ulaştığına inanmadığı şiirlerinden kimseye
söz etmez.21
çok farklıdır. II. Meşrutiyet’ten sonraki fikir akımları arasında
İslâmcılık içinde yer alan Mehmed Âkif’in sanat anlayışının
temelinde, şiiri ve bütünüyle edebiyatı toplumu aydınlatmada ve birtakım hakikatleri ifade etmede bir araç olarak görmek söz konusudur.
Sözüm odun gibi olsun hakikat olsun tek!
diyen Mehmed Âkif için önemli olan, yaşanan hayatın bütün yönleriyle şiire dahil edilmesidir. Mehmed Âkif’e göre,
Türk milletinin tarihi boyunca uğrunda savaştığı ve gerektiği
zaman canını feda edebileceği bazı kutsal değerler vardır.
Meselâ hürriyet ve istiklâl, Türk milletinin en kutsal değerleri
arasında yer alır. Bu değerler, beraberinde vatan gibi,
bayrak gibi başka değerleri de getirir. Ona göre
vatan, bir milletin üzerinde doğup büyüdüğü,
ecdadından kanı ve canı pahasına miras kalan
mukaddes bir emanettir. Bundan dolayı vatan, millet unsurundan asla ayrı düşünülemez. Vatan bir coğrafya, millet ise bir insan
topluluğudur. Bir insan topluluğunu millet
haline getiren de, hürriyet ve istiklâl gibi;
hak, hukuk, dil ve din gibi bazı mukaddes
değerlerdir. İşte bu ebedî değerlerin başında gelen vatan tehlikeye düştüğü zaman,
millet olabilme şuuruna ermiş ve vatanını seven her fert, vatanını kurtarmak için en değerli
varlığı olan canını bile feda etmekten çekinmez. 23
Yahya Kemal aynı zamanda, Türk edebiyatında
Mehmet Akif ERSOY
Tanzimat’tan sonraki Batılılaşma sürecinMehmed Âkif, Safahât’ın dördüncü kitabı olade mâzi ile kopan bağları birleştiren zincirin
rak 1914 yılında yayımladığı Fatih Kürsüsü’nde,
önemli bir halkası kabul edilmektedir. Türk edebiyatında doğrudan doğruya Balkan Savaşı’nı söz konusu eder. “İki Arkagerçekleştirmiş olduğu köklü değişiklikler ve yenilikler hak- daş Fatih Yolunda” başlıklı ilk bölüm, Galata Köprüsü’nde vakında, “Ben daima bize lâzım olanı düşündüm!” diyen Yahya purdan inen iki arkadaşın, Fatih Camii’ne kadar yürüyerek yol
Kemal, aynı zamanda, yenileşme adına bir dönem inkâr edi- boyunca yaptıkları konuşmalardan meydana gelmektedir. Bu
len ve fuzulî bulunan mâziye ait birçok değer hükmünün bi- konuşma sırasında pek çok toplum ve kültür meselesi nükteli
zim aslî değerlerimiz olduğunu kabul ettiren bir yol açıcıdır. bir üslûpla dile getirilir.
Dolayısıyla, onun şiirleri kadar kültür, sanat, edebiyat, mede“Vâiz Kürsüde” başlıklı ikinci bölümdeki vâizin konuşması
niyet, tarih, millet ve İstanbul hakkında yapmış olduğu tespit
ise, birçok yönüyle Mehmed Âkif’in Balkan Savaşı sırasında
ve tahliller de son derece önemlidir.22
Fatih Camii kürsüsünde yaptığı konuşmaya benzer. Önce
*
kâinattaki nizam ve düzenden söz eden hoca, çalışan Batı
Bu gruba dahil edilebilecek diğer bir isim de Mehmed Âkif’tir. dünyasının yeryüzüne ve gökyüzüne hükmederken tembelMehmed Âkif her ne kadar 1873 yılında İstanbul’da Fatih’te lik içindeki Şark dünyasının miskinlik içinde bocaladığını andünyaya gelmişse de baba tarafından Rumelili’dir. Çevresin- latır. “Ecdat böyle miydi?” diyerek mâzideki kahramanlıkları
de İpekli Hoca diye tanınan babası Mehmed Tahir Efendi, anlatan vâiz, kader ve tevekkülün yanlış anlaşılması üzerinde
aslen Arnavutluk’un İpek kasabasının Suşisa köyünden tahsil de durur.
için İstanbul’a gelip icazet almış ve İstanbul’da kalmıştır.
Konuşmasında milleti, artık hiçbir şeye aldırış etmeyen
24
İstanbul’da Baytar Mektebi’nde okuduğu yıllarda Servet-i
Fünuncuların şiir anlayışlarının yaygınlaştığı bir sırada şiir
yazmaya başlayan Mehmed Âkif’in sanat anlayışı onlardan
“avam”, her şeyden ümidini kesmiş “bedbinler”, Batı’nın rezillikleri peşinden koşan “zübbeler” ve eğlenceden başka
bir şey düşünmeyen “sefiller” olarak dört gruba ayıran vâiz,
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
Üsküp II. Murad Camii
25
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
eğlence düşkünlerine: “Alın eğlenin!” diyerek, birkaç sahne
gösterir. Bunlar: Üzerine Bulgar bayrağı çekilmiş Edirne kalesi;
Meriç’le Tunca nehri üzerinde yüzen ceset kümeleri; aylarca
kandan kıpkızıl akan Arda nehri; Gümülcine’de süngülerle
karnı deşilen, alnına haç işareti çizilen Müslümanlar ve sarıklarıyla idam sehpasında sallanan din adamlarıdır.
Canlandırılan bütün bu sahneler, üzerinde sarhoşların tepindiği Kosova şehitliği, Vardar’da boğulan masumlar, kandan
kızaran Selânik ovası, cesetler, cesetler ve cesetlerle devam
eder.. Vâiz konuşmasının sonunda göz yaşlarına hakim olamayan cemaatle birlikte dua ederek vaazını bitirir.24
Mehmed Âkif sadece Balkan Savaşı sırasında değil, Millî Mücadele yıllarında Balıkesir’de Zağanos Paşa Camii’nde, Kastamonu’da Nasrullah Camii’nde verdiği vaazlarla da halkı
birlik ve beraberliğe davet ederek artık Anadolu’dan başka
gidilecek bir yer kalmadığını, ırz ve namus düşmanlarını hep
birlikte vatan topraklarından püskürtmek gerektiğini anlatmıştır.25
“Leylâ”, “Bülbül” ve “Çanakkale Şehitlerine” adlı şiirlerinde yer
yer lirizmin doruğuna çıkan Mehmed Âkif, bütün İslâm dünyasıyla beraber Anadolu’nun bir ateş çemberi içinde bulunduğu bir zamanda doğrudan doğruya sanatla meşgul olmayı
lüzumsuz bir meşgale saymış ve sanatını doğrudan doğruya
milletinin ve memleketinin ıstıraplarını anlatma yolunda kullanmıştır. Türk milletinin ölüm-kalım mücadelesi verdiği bir
zamanda Türk “İstiklâl Marşı”nı kaleme alan Mehmed Âkif,
her yönüyle Türk edebiyatının örnek şahsiyetlerinden biri
olma özelliğini taşımaktadır.
*
26
EDİRNE İÇİN (*)
Ağla sevdiceğim! Gül ruhlerinden,
Jâleler dökülsün, nevbahâr oldu!
Harâbât ellerin bülbüllerinden
Bu ıssız bahçeler nâlekâr oldu!
Gördüğün goncalar elem dağıdır,
Ağla rûhum ağla!.. Şimdi çağıdır.
Ilık göz yaşları keder dağıdır!
Sular bile coşup bî-karâr oldu.
Bir vakit başında hümâ uçardı;
Ağaçlar yoluna çiçek saçardı;
Bastığın yerlerde çiğdem açardı,
Bir yıldır o yerler hep mezâr oldu!
Sevgilim, seninle bağdaşalım gel!
O geçmiş günlere ağlaşalım gel!.
Sînende tuttuğun gonca-i emel,
Sarsar-ı kahr ile târümâr oldu!
Hey Rıza hastayım, gönül şen değil,
Misafirhânedir bu, gülşen değil!
Sevgilim! Ağlayan sade sen değil,
Bu mâtemle herkes zâr zâr oldu!.
Rıza Tevfik,1 Nisan 1914
(*) “Edirne’nin sukutu günü yazılmış bir manzumedir. Ben o taraflarda doğmuşum. Maskat-ı re’sim Cisr-i Mustafa Paşa’dır. O kasabanın külliyen harâb olduğunu haber almıştım.” (Rıza Tevfik)
RUMELİ İÇİN
Gülşeni açmadan emel goncası,
Sarsar-ı felâket perişan etti.
Sevgilim, düşmanın hâin pençesi
Saçından bir tutam tel aldı gitti.
Biz tazen vârını talan etmiştik,
At sürüp o bağı harman etmiştik.
Atalar yurdunu vîran etmiştik,
O vîran binâyı yel aldı gitti.
Biz hakkın yüzüne sille vurmuştuk
Vicdânın emrine karşı durmuştuk.
Cehennem üstüne köprü kurmuştuk,
Nâmert köprüsünü sel aldı gitti.
Allah’ın gazabı şarka uğradı,
Katil çetesini kırdı, doğradı.
Anama sövenin kızı, avradı
Domuz çobanından döl aldı gitti.
Hey Rıza, dökülen bu kan bizimdi.
Düşmana kul olan cânân bizimdi.
Rumeli!.. O nazlı vatan bizimdi
“Biz benimsemedik el aldı gitti”
Rıza Tevfik
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
KAYBOLAN ŞEHİR
HİLÂL-İ GİRYÂN (I)
Üsküp ki Yıldırım Bayezid Han diyârıdır,
Evlâd-ı fâtihâna onun yâdigârıdır.
Fîrûze kubbelerle bizim şehrimizdi o;
Yalnız bizimdi, çehre ve rûhiyle bizdi o.
Kızlar paralandı, köy soyuldu,
Çiğnendi vatan, ezildi sînem...
Yanya’mla Manastır’ım ne oldu?
Kimlerde Selânik’im, Edirne’m?
Üsküp ki Şar Dağı’nda devâmıydı Bursa’nın,
Bir lâle bahçesiydi dökülmüş temiz kanın.
Üç şanlı harbin arşa asılmış silâhları
Parlardı yaşlı gözlere bayram sabahları.
Mescidleri yıktılar ayakla
Çiğnendi minâreler, dirîgâ!
Mü’minleri kovdular dayakla
Kandiller edildi câm-ı sahbâ
Ben girmeden hayâtı şafaklandıran çağa,
Bir sonbaharda annemi gömdük o toprağa.
Bir gül üstünde bin çarık gezdi
Ezdi ebkârı, ezdi ezhârı ...
Muhterem her ne varsa hep ezdi!
İsâ Bey’in fetihte açılmış mezarlığı
Hulyâma âhiret gibi nakşetti varlığı.
Vaktiyle öz vatanda bizimken, bugün niçin
Üsküp bizim değil? Bunu duydum, için için.
Kan gölleri eyliyor temevvüc
Menba’lar inildiyor yanında
Her ev kül içinde bir harâbe (*)
Kalbimde bir hayâli kalıp kaybolan şehir!
Ayrılmanın bıraktığı hicran derindedir!
Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene,
Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene.
Yahya Kemal Beyatlı
*
HİLÂL-İ GİRYÂN (2)
Baktıkça sana görür hayâlim
Akşamı, hazânı, ihtizârı!..
Bedbaht-ı vatan bugün işittim
Düşmen seni darbe cür’et etmiş...
Sen galib iken taaşşuk ettim
Mağlûb iken eyledim perestiş!
Artık o zavallı Rumeli’nde
Öksüz gibi kaldı şimdi her yer
Bir âsıfa-i memât içinde
Ağlar dereler, ağaçlar inler
Şûyîde olur cebîn-i millet
Emvâc-ı sirişk ü demle ancak (**)
Cenab Şahabeddin
(*) Cenab Şahabeddin’in Bütün Şiirleri, s. 271. (**)Cenab Şahabeddin’in Bütün Şiirleri, s. 273.
27
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
DİPNOTLAR:
12
Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Şemseddin Sami, Hayatı ve Eserleri, Mehmet Kaplan, “Cenab Şahabeddin’in Şiirlerinde Pitoresk” ve “Cenab 1
İstanbul 1934.
Robert Finn, Türk Romanı: İlk Dönem, 1872-1900 ( çev. Tomris Uyar), 2
Şahabeddin’in Şiirlerinde Ses ve Musiki”, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar, C. I, İstanbul 1976, s. 392-424.
Ankara 1984, s. 17-23; Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerinde 13
Araştırmalar, C. II, İstanbul 1987, s. 73-92.
2006, s. 27-31; Fazıl Gökçek, Bir Tartışmanın Hikâyesi- Dekadanlar, Ömer Faruk Akün, “Hayatı, Hizmetleri ve Eserleri İle Şemseddin Sami”, 3
Temel Türkçe Sözlük, İstanbul 1985, s. VII-XX.
İsmail Hikmet (Ertaylan), Türk Edebiyatı Tarihi, C. III, Bakü 1925, s. 799; 4
(Feridun) Kandemir, Kendi Ağzından Rıza Tevfik, İstanbul 1943, s. 94; İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, 2. b., İstanbul 1970, s. 1486.
İnci Enginün, Yeni Türk Edebiyatı-Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, İstanbul İstanbul 2007.
Hasan Akay, Cenab Şahabeddin’in Şiirleri Üzerinde Stilistik Bir Araştırma, 13
İstanbul 1998, s. 60-67.
13 Cenab Şahabeddin’in Avrupa Mektupları (haz. Zeynep Uluant), İzmir 15
1997, s. 19-20.
Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri, C. I, 4. b., İstanbul 1969, s. 175-181.
16
Rıza Tevfik’in bu yazıları Rıza Tevfik’in Tekke ve Halk Edebiyatı İle İlgili 17
5
6
Makaleleri (Ankara 1982; 2. b., İstanbul 2001) adıyla tarafımızdan bir kitap halinde yayımlanmıştır.
Cenab Şahabeddin’in Bütün Şiirleri, 2.b., s. 270-273.
Nihad Sami Banarlı, Yahya Kemal’in Hâtıraları, İstanbul 1960, s. 20-28.
Yahya Kemal Beyatlı, Çocukluğum, Gençliğim, Siyasî ve Edebî Hâtıralarım, İstanbul 1973, s. 3-4, 21.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Yahya Kemal, İstanbul 1963, s. 39-41.
18
Serâb-ı Ömrüm, İstanbul 1949, s. 82-83; s. 110-111.
7
Şiirin geniş bir şekilde tahlili için bk. Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri, 19
Abdullah Uçman, Rıza Tevfik’in Şiirleri ve Edebî Makaleleri Üzerinde Bir 8
Araştırma, İstanbul 2004, s. 267-268.
C. I, s. 189-198.
H. Vehbi Eralp, Yahya Kemal İçin, İstanbul 1959, s. 14.
20
Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Konya 1966, 9
s. 408-410.
İstiklâl Marşı-İstikbal Marşı:41 Dize 41 Yorum (ed. Hasan Akay- M. Fatih 10
22
Şiirleri, İstanbul 1934; İnci Enginün, Cenap Şahabettin, Ankara 1989.
Andı), İstanbul 2010, s. 167-168.
Hayatı için bk. Sadettin Nüzhet (Ergun), Cenap Şahabettin, Hayatı ve Seçme Mehmed Âkif Ersoy, Safahât (haz. M. Ertuğrul Düzdağ, 6. b., İstanbul 11
23
şiirleri, kızları Reşîka Ozankan ve Şîvezat Erez tarafından verilen evrakı 2005, s. 203-260.
Mehmet Kaplan’ın yönetiminde ele alınıp değerlendirilerek Bütün Şiirleri 24
Hayatta iken şiirlerini bir araya getirip yayımlamayan Cenab Şahabeddin’in (haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Uçman, İstanbul 1984; 2. b., İstanbul 2011) adıyla yayımlanmıştır.
28
A. H. Tanpınar, Yahya Kemal, s. 179-180.
21
Eşref Edip, Mehmed Âkif-Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1962, s. 128-130.
TÜRK EDEBİYATININ ÇEHRESİNİ DEĞİŞTİREN BEŞ EDEBİYATÇI / Prof. Dr. Abdullah UÇMAN
29
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BALKAN YEMEKLERİ / Sennur SEZER
30
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BALKAN YEMEKLERİ / Sennur SEZER
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE
BALKAN
YEMEKLERİ
Sennur SEZER*
Balkan halkları daha çok hamur işleriyle tanınır.
Adları farklı da olsa Boşnakların oklavasız açtıkları pitalar
(börek), Arnavutların ise pırasalı börekleri ünlüdür.
31
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BALKAN YEMEKLERİ / Sennur SEZER
Balkanlar, son yıllardaki moda söyleyişle Güneydoğu Avrupa,
Avrupa kıtasının Güneydoğu kesiminde, İtalya Yarımadası’nın
Doğusu, Anadolu’nun Batısı ve Kuzeybatısında yer alan coğrafi ve kültürel bölge. Hırvatistan, Sırbistan, Karadağ, Kosova,
Slovenya, Arnavutluk, Makedonya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Trakya’yı kapsar. Avrupa’nın
yoksul, geri kalmış ve sorunlu yerlerinin başında gelir.
İstanbul’un Suriçi mahallelerinin dışına kız vermeyi düşünmeyen hanımlar için: Rumeli. İlk anda nedense bitmeyen
göç kervanları düşüyor akla. II. Beyazıt’ın sefere giderken düğüne gitmelerine kızdığı Tatar kabilesinin sürgünü, suikasta
yeltenen derviş yüzünden Kalenderilerin sürgünü... Akıncılar
ya da evlad-ı Fatihan... Ve bitmez tükenmez Balkan savaşları.
İnsan Rumeli türkülerindeki hüznün bu savaşlarda ölenlerden yansıdığını sanıyor...
lerde daha çok kahvaltı edilen sütçü dükkânlarını anımsar.
Onların genel adı “Bulgar Sütçü”dür. Sahipleri yaşlandıkça
el değiştiren bu dükkânlardan biri 1910’larda Beyoğlu’ndaki
Tomas Süthanesiydi. Sonra pastane biçimini aldı: Güven Pastanesi. Bugün şehrin Çerkeso, Baylan, İnci gibi ünlü pastanelerinin kurucuları ve şu andaki yöneticileri de Balkanlardan
gelmiştir. Aralarında hem Makedon hem de Arnavut olanlar
vardır. Bugün tatlıcılarda tulumba tatlısının “Balkan Tulumbası” diye satıldığını da hatırlayalım.
İlk anda Anadolu’dan Rumeli’ye daha çok gidilmiş, Anadolu
Rumeli’yi daha çok etkilemiş gibi geliyor insana. Balkan dillerindeki uygarlık sözcüklerinin Türkçe asıllı oluşu, İvo Andriç’in
Boşnakça denilen Slav asıllı dille yazdığında kullandığı Türkçe asıllı sözcükler: (minderluk, çayzanluk, şeçerluk, akşamluk, çiviluk), Balkan ülkelerindeki adı Türkçeden geçtiği açık
yemekler (bekri meze, köfteta, dolmadakis, cacikis, tıranata,
musakka) hatırlanınca yazacaklarımın yönünü değiştirebilir.
Evet, Anadolu Balkanları etkilemiş ama biz Balkanların İstanbul’daki etkilerine öyle alışmışız ki, fark bile etmiyoruz.
Arnavut sözcüğü İstanbul mutfağının yemeklerinden birinin
de adıdır: Arnavut ciğeri. Arnavutların seyyar çiğ ciğer satıcısı
olduğunu da biliyoruz. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde şu
tespiti yapar: “Bu ciğercilerin hepsi Ohri, Görice, Horpuşta Arnavutlarıdır. Nice bin taze ciğeri kırkar ellişer tanesini, yüreği,
böbreği, şirdeni bumbarıyla sırıklara dizip “İyi koyun ciğeri”
diye feryat ederler.”
Ortodoks İstanbul
Fatih İstanbul’la birlikte bir Ortodoks şehri fethetti. Galata, ticaret yüzünden buraya yerleşip, buralı olmuş Katolik Levantenlerin şehriydi, karşı yaka ise Ortodoks Rumların.
Genç Sultan Mehmet, şehre daha önce burada yaşama şansları olmayan Gregoryen Ermeniler ile kadim Süryanileri getirtti. Böylece Ortodoks nüfus arttı. Fetihler artınca yeni topraklardan başkente akın başladı: Bulgar, Makedon ve Ortodoks
Arnavutlar şehir nüfusuna katıldı. Epirli Ortodoks Arnavutlar,
Üsküplü, Gostivarlı, Kalkandelenli Ortodoks Makedonlar geldiler İstanbul’a. Geldiler gelmesine ama İstanbul halkı kendi
bildiğince adlandırdı onları, Ortodoks Arnavutlara Rum, Ortodoks Makedonlara da Bulgar dedi. Bu halklar İstanbul’da
çoğunlukla pastacılık, tatlıcılık, muhallebicilik, sütçülük, yoğurtçuluk, peynircilik, ekmekçilik, ciğercilik, işkembecilik, tavukçuluk, bahçıvanlık gibi benzeri işlerde çalıştılar.
En eskisinden başlayalım. Süt ve süt ürünleri konusunda
İstanbul’un günlük yaşamının Bulgar/Makedon etkisinde
olduğunu söyleyebiliriz. Yaşı yetmişe ulaşanlar küçük semt32
* Yazar
İstanbul’daki Arnavutlar Fatih’in Arnavutluğu fethinden
sonra İstanbul’a gelmişler ve yerleştikleri semte de adlarını
vermişlerdir: Arnavutköy. Arnavutların bahçıvanlığının İstanbul mutfağına neler kazandırdığını ayrıntılarıyla bilemiyoruz.
Ancak çok acı bir kırmızıbiberin adı da onlarla (belki de tohumu da) gelmiştir İstanbul’a: Arnavut biberi.
Yine Evliya’ya göre İstanbul’da tam 400 ciğer kebabı dükkânı
çalışanı varmış. Bu ciğer kebabı dükkanlarında ciğer, kara tavuk (dalak), böbrek, yürek, şirden, ciğer kebabı ve köftesiyle
pençeviş pişer. Pençeviş birden fazla anlamı olan bir sözcüktür : 1. Karaciğer. 2. Koyun, keçi bağırsağı, bumbar. 3. Bumbarı pirinç, bulgur, kıyma, kimyonla doldurarak yapılan bir çeşit
yemek. 4. Koyun ve keçi bağırsaklarının çevresindeki yağlar.
Çelebi bu yemeklerin de yoksul yemeği olduğunu vurgular.
Ama bozahanelere gidenlerin bu yemeklere düşkün olduğunu da söz arasında söyleyiverir.
Evliya Çelebiye göre İstanbul işkembecilerinin hepsi
“Rum”dur ve vergiden muaftır. Daha önceki açıklamamıza
göre işkembecilerin Ortodoks Arnavut olması gerekir. Sakatatın etten ucuz oluşu, yoksul halkı ciğer (hem karaciğer
hem akciğer), dalak, işkembe, bumbar yemeye, satıcıları da
sakatat yemeklerine emek vermeye özendirmiştir. Evliya
Çelebi’nin “garip gurebâ yemeğidir” açıklaması da bizi tasdik
ediyor. Bu müşterilerin akşamdan kalma olmaları da muhtemeldir: “Bunların dükkânlarında seher vakti olunca yüzlerce
fakir mahmur dostlar toplanıp mahmurluğu gidermek için
zarafet ve kabahat çorbası yani işkembe aşı yerler. Gerçekten seherle mahmurluğu def için paça, işkembe iyidir derler.”
Karşılığı tam alınamayan bu emeği Arnavutlar bir göç bedeli
olarak ödemiş olabilirler.
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BALKAN YEMEKLERİ / Sennur SEZER
Ciğerci
33
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BALKAN YEMEKLERİ / Sennur SEZER
İşkembe ve tandır baş, paça yemeklerinin satıldığı işkembeciler bugün epey azaldı. Bu dükkânların, yavaş yavaş unutulmakta olan zerdenin de tek satış yeri olduğu hatırlanabilir.
Artık evlerde pişirilmeyen, daha çok seyyar satıcıların sattığı
kokoreç de bu tür yemeklerdendir. Ancak haşlanarak fırınlanması biçimindeki yemeği unutulmuştur. Eflak Boğdan, Erdel, Tamışvar, Budin ve Atina balıyla meşhur şehirlerdir. Balın
şeker yerine kullanıldığı dönemde Atina balının bir fincanının kırk fincan suyla bile tadını koruduğunu yazan Evliya ne
kadar mübalağa ederse etsin; o dönem Bal Kapanı’na gelen
balların büyük bir bölümü Balkanlardandır.
Balkanlar dendiğinde ilk akla gelen belki de “Balkan kaşarı”dır.
Kaşar, bir Musevi icadıdır, adı da Yahudice helal anlamındaki
“koşer” sözcüğünden türemiştir. Taze ve yağsız bir peynir olan
“teleme” İstanbul sofrasına Arnavutlar yoluyla gelmiştir: “Dükkânları yoktur. Çoğunluğu
Arnavut halkıdır. Sırıklar üzere
ikişer üçer yüz beyaz bez torbalar içre teleme peynirlerini
doldurup sırıklara bağlayıp
omuzlarında gezdirip “teleme peynir” diye bağırıp gezerler, ama Hûdâ âlimdir bir ter
ü taze peynirdir ki bal ile karıştırılsa, ısıcak ekmek ile yense insan ölünceye kadar yiyebilir.”
Balkan halkları daha çok hamur işleriyle tanınır. Adları farklı da olsa Boşnakların oklavasız açtıkları pitalar (börek),
Arnavutların pırasalı börekleri ünlüdür. Ancak hem Boşnakların hem de
Arnavutların iki tatlısı olan hurma ve
şekerpare, İstanbul mutfağında yer alır.
Bozaların biraz serti Arnavut bozası diye
anılır, kuşkusuz Arnavut buluşudur. Ama
kulağınıza fısıldayayım, Üsküp’te bozayı yaz
günü içebilirsiniz. Ayran kıvamındadır.
Elbasan tava adlı et yemeği ise Balkanlardan Türk mutfağına, yapıldığı yerin gerçek bir armağanıdır.
Önemli bir Arnavutluk şehri olan Elbasan’ı (Rrethi i Elbasanit) özleyenler onu bir yemek adında yaşattılar belki de.
34
ELBASAN TAVA
Malzeme: 1kg incik ya da parça et, 2 su bardağı sıcak su, 4 adet yumurta, 2,5 su bardağı yoğurt, 2 adet
soğan, 3 yemek kaşığı tereyağı, 1/2 Su bardağı un, ½
limon suyu, Tuz, karabiber
Hazırlanışı:
1.Bir tencerede yağ eritilip kızdırılır. Et içine konarak alt üst edilerek kızartılır..
2.Soğanlarımızı iri dişe gelir şekilde doğradıktan sonra, etlere ekleyip birkaç defa çevrilir.
3. Öte yanda yemeğimizin ikinci aşaması için yoğurt ve unumuzu bir kapta iyice karıştırırız.
4. Etin suyu süzülür. Etler bir fırın kabına alınır.
5. 2 - 2.5 bardak kadar et suyunu yoğurtlu karışımına yavaşça yedirilir.
Bu karışım 10 dk. kadar kısık ateşte ara ara karıştırılarak pişirilir.
6. Yumurtalarımızı ayrı bir kapta iyice çırpıp, kesilmesine bırakmadan pişen karışıma yedirilerek eklenir.
7. Bu hazırlanan sos, fırın tepsisine alınan etlerin üzerine sıcak sıcak dökülür.
8Önceden ısıtılmış orta sıcaklıkta bir fırında 10-15 dakika üzeri hafif kızarıncaya kadar fırınlayıp, sıcak servis yapılır.
İSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BALKAN YEMEKLERİ / Sennur SEZER
ŞEKERPARE
HURMACIK TATLISI
Malzemeler: 3 adet yumurta sarısı, 1 paket eritilmiş
tereyağ ya da margarin, 1 paket kabartma tozu , 2,5
su bardağı un
İç harcı için: 3/4 su bardağı iri kıyılmış ceviz içi, Tarçın,
Malzeme: 2 adet yumurta, 2 çay bardağı pudra şekeri,
2 çay bardağı sıvı yağ, 1 adet kabartma tozu
Aldığı kadar un (ortalama 4 su bardağı), Ortasına batırmak için fındık veya fıstık
Hindistan cevizi
Şurup: 3 su bardağı şeker, 3-3,5 su bardağı su,1/4 limon
suyu
Üzeri için:1 adet yumurta sarısı
Hazırlanışı
Şerbeti için: 3 su bardağı şeker, 2,5 su bardağı su,
Çeyrek limonun suyu
Hazırlanışı:
1. Öncelikle yağ eritilip soğutulur. Daha sonra yumurta, un ve kabartma tozu eklenip hamur yoğrulur.
2. İç malzemeleri karıştırıp hamurdan küçük bezeler alıp elle açıp içerisine cevizli harçtan konup kapatılır.
3. Kapatılan kısım alt tarafa gelecek şekilde yağlanmış fırın tepsisine dizilerek üzerine yumurta sarısı sürülür. 180 derecede fırında pişirilir.
1. Yoğurma kabında, yumurta, pudra şekeri, sıvı yağ ve kabartma tozunu iyice karıştırılır. Aldığı kadar un ilave ederek çok sert olmayan bir hamur yoğrulur.
2. Hamurdan küçük parçalar kopartıp yuvarlayarak hafifçe bastırılır. Yağlanmış fırın tepsisine sıralanır.
Üzerlerine fındık yada fıstık batırılır.
3. Önceden ısıtılan fırında 170 derecede 15 dakika hafif pembeleşene kadar pişirilir
4. Şekerpareleri fırından çıkarıp ilk sıcaklığı gidince üzerine soğuk şerbet dökülür. (Biri sıcak biri soğuk olacak).
Şurup için
3 - 3,5 su bardağı suya, 3 su bardağı şeker ekleyin. 5 dakika kaynatılır. Şurup hafif kıvamlanınca üzerine limon
suyu sıkılıp bir iki taşım daha kaynatılır.
4. Şerbetimizi kaynatıp indirmeye yakın limon suyu ve bir çimdik tuz eklenir.
5. Ilık tatlıya ılık şerbet dökülür.
35
HİLMİ BABA VE 1878 SONRASINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BOŞNAK MUHACİRLERİN YAŞADIĞI MÜŞKİLAT/ Yrd. Doç. Dr. York NORMAN
36
HİLMİ BABA ve 1878 SONRASINDA
HİLMİ BABA VE 1878 SONRASINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BOŞNAK MUHACİRLERİN YAŞADIĞI MÜŞKİLAT/ Yrd. Doç. Dr. York NORMAN
OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA
BOŞNAK MUHACİRLERİN YAŞADIĞI
MÜŞKİLAT
Yrd. Doç. Dr. York NORMAN*
1878, Osmanlı İmparatorluğu için korkunç bir yıldı. Saltanatın,
Avrupa vilayetlerinin çoğunluğunu Sırbistan, Romanya ve
Bulgaristan gibi yeni yeni ortaya çıkan milliyetçi devletlere
kaybetmesi ve Bosna Hersek’in Avusturya Macaristan
tarafından işgal edilmesi tahrip edici toplumsal
ve siyasal boyutta idi. Yitirilen topraklardan gelen
Müslüman toplulukları İstanbul’a ve arda kalan Anadolu
ve Orta Doğu eyaletlerine akın ettiler.
37
HİLMİ BABA VE 1878 SONRASINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BOŞNAK MUHACİRLERİN YAŞADIĞI MÜŞKİLAT/ Yrd. Doç. Dr. York NORMAN
1878, Osmanlı İmparatorluğu için korkunç bir yıldı. Saltana- Hilmi Baba, Kallay’ın eğitim ve askeriye ile ilgili reformları
tın, Avrupa vilayetlerinin çoğunluğunu Sırbistan, Romanya karşısında aynı derecede şaşkına döndü. Orta Avrupa müfve Bulgaristan gibi yeni yeni ortaya çıkan milliyetçi devletlere redat programına göre parlak ve genç Boşnak Müslüman
kaybetmesi ve Bosna Hersek’in Avusturya Macaristan tarafın- erkekler seküler okullara kaydedilmeye teşvik edildikleri gibi
dan işgal edilmesi tahrip edici toplumsal ve siyasal boyutta idi. askerliğe uygun delikanlı gençlerin hepsi Avusturya-MacarsYitirilen topraklardan gelen Müslüman toplulukları İstanbul’a tan memurlarının buyruğu altında askere alınmış Bosnalı
ve arda kalan Anadolu ve Orta Doğu eyaletlerine akın ettiler. Sırplar’ın ve Hırvatlar’ın yanında Habsburg Ordusu’nda asBu çoğu kişinin, Osmanlılar’ın yeniçeri ocağını lağvetmesin- kerlik hizmetlerini yerine getirmeye mecbur tutuldular. Hilden sonra üstlendikleri çağdaşlaşma projesinin erdemleri mi Baba ve hemşehrileri bu tedbirler karşısında 1883 yılında
hakkında gitgide artan bir karamsarlığa kapılmalarına yol isyan ettiler, ancak mağlup oldular. Hilmi Baba’nın görüşüne
açtı. Modern ordu ve eğitim sistemi
göre kendisinin ve halkının Müslüile birlikte çok dinli anayasal bir moman olarak başka bir yerde özgürBosnalı
Müslümanlara
ülkelerinarşiye dönüşme fikrinin, imparace yaşamaları ümidiyle Bosna’dan
nin
istilasından
yapılan
en
muktorluğu Avrupalı güçler tarafından
kaçmak dışında seçenekleri yoktu.
tedir yakarışlardan birisi “vatan
bölünmekten kurtaracağı konusunHilmi Baba ve onun gibi düşünen
da muhacirler, devlet adamları ve
aşkının inancın bir parçası oldudiğer muhacirler iki dünya aramüşterek Osmanlı hamiyetperverğu” şeklindeki Hz. Muhammed’in
sında tamamen parçalanmışlardı.
leri, birbirlerine benzer bir şekilde
buyruğu idi. Hilmi Baba için vaHilmi Baba ülkelerinde kalmayı
hayal kırıklığına uğradılar.
tan Bosna eyaletinden ziyade
tercih eden Müslüman Boşnaklarla
Bu durum özellikle muhacirlerin
heyecan verici bir tartışmaya girişOsmanlı İmparatorluğu’nun kenarasında ekseriyetle aşikârdı. Meti. Kendisine muhalif bakış açısının
disi idi. İmparatorluk İslam dünsela, Avusturya-Macaristan İmpaen önde gelen sözcüsü Habsburgyasının en yüksek siyasi liderliğiratorluğu’nun Bosna Hersek’i istila
lar tarafından dindar mahallenin
ni temsil ediyordu.
etmesi Müslüman nüfus arasında
cemaatinin başkanlığını yapmak
muazzam bir ihtilafa sebep oldu.
üzere atanan Müslüman yetkililerOsmanlı İmparatorluğu’na firar eden Bosnalı Müslümanların di. Tuzla müftüsü Tevfik Azapagić, Hilmi Baba’yı ve sürgünü
aşağı yukarı 1/3’u topraklarında kalmalarının ya yaşamlarının, yeğleyenleri kendilerine ihtiyacın en yüksek seviyede olduya maişetlerinin ya da inançlarının kaybı ile neticeleneceğine ğu bir anda milletlerini terk etmelerinden dolayı ayıplamak
ikna olmuşlardı. Müslüman kimliğe sahip takriben 150.000 ci- için kısa bir risale kaleme aldı. Hilmi Baba, Habsburg yönetiminin görevlendirdiği bu dini otoriteleri konumlarını muvarında göçmenin sürgünü derin bir anlam içeriyordu.
hafaza etmek uğruna kendi insanlarına ihanet etmekle suçBosnalı muhacirlerin içerisinde bulundukları zor koşulların
layarak, karşılık verdi. Onları dinleyen müslüman Bosnalılar
temsilcisi olan şahıslardan biri de Hilmi Baba idi. Kendisi şüphesiz inançlarından vazgeçmeye mahkumdular.
aynı zamanda meşhur bir din alimi olduğu gibi işgalin heÖte taraftan, Hilmi Baba Müslüman muhacirlerin Osmanlı’nın
men ardından Saraybosna’da etkinliklerde bulunmuştu.
merkezine gelirlerse Müslüman cemaatini ıslah etmek için
1880’lerin başlarında Avusturya-Macaristanlılar Bosnalı
çok şey yapabileceklerini tasavvur etti. Yakın zamanlarda
Müslümanları yoğun bir biçimde asimile etmeye kalkıştıkİstanbul’da kurulmuş, Batı’dan ilham almış okullarda eğitim
ları zaman Hilmi Baba İstanbul’a mülteci olarak sığınmayı
görmek veya seküler hayat tarzını fazlasıyla benimsemek yedüşündü. Bosna’nın Avusturya-Macaristan İmparatorluğu rine Bosna’dan yeni gelenler Müslüman geleneklerine geri
valisi Benjamin Kallay, Habsburg yönetimi için Bosnalı Müs- dönüşü ve inancın manevi esaslarına yönelik taahhütü teşvik
lümanları kültürel anlamda özbenliklerinden uzaklaştırmaya etmeliydiler. Bu tür argümanlar muhacir topluluğun çoğunçalıştı. Vakıf, medrese ve Müslüman mahkemeleri gibi gele- luğuna ve kırsal kesimden yakınlarda gelen şehirli göçmenneksel İslam müesseselerini düzenledi ve tüm Müslüman lere çekici geldi. Çünkü devlet tarafından ihmal edildiklerini
cemaatinin çıkarlarını temsilen baş Müslüman resmi görev- ve Tanzimat’ın duraksayan desteğinden yoksun olduklarını
lisini (Reis-ül Ulema) atadı.
hissediyorlardı.
38
*
Dr. York Norman Amerika’da Buffalo State College’de
Yrd. Doçent olarak akademik çalışmalarını sürdürmektedir.
HİLMİ BABA VE 1878 SONRASINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BOŞNAK MUHACİRLERİN YAŞADIĞI MÜŞKİLAT/ Yrd. Doç. Dr. York NORMAN
Bosnalı Müslümanlara ülkelerinin istilasından yapılan en
muktedir yakarışlardan birisi “vatan aşkının inancın bir
parçası olduğu” şeklindeki Hz. Muhammed’in buyruğu idi.
Hilmi Baba için vatan Bosna eyaletinden ziyade Osmanlı
İmparatorluğu’nun kendisi idi. İmparatorluk İslam dünyasının en yüksek siyasi liderliğini temsil ediyordu. Öyle ki her
yerde ezilen Müslümanların koruyucusu idi. Sultanın halife
unvanı, son aksiliklere rağmen Müslüman ümmetinin belki
de yeniden canlanabileceği, ilerleyebileceği ümidini devam
ettirdi. “Tanrı’nın merhametinin sabah ve akşam hüküm
sürdüğü” ve “müminlerin serbestçe ibadet ettikleri İslamın
mekânı” (Darül’Islam) buradaydı. Müslümanlar burada
“tahrikten kurtuluş bulur”du.
Binaenaleyh, bu zor günlerde tüm Müslümanların üzerine
düşen, evlerinde kalmaları ve ulusal bir toplum olarak birliği
beraberliği korumalarıydı. Azapagić gitmeye gücü yetmeyen
kadın, çoluk çocuk, yaşlı ve yoksulları terk eden zengin kesimi
özellikle eleştirdi. İslami hukuk kaynaklarına atıfta bulunarak
sevdiklerini gereksiz yere terk eden göçmenlerin cehennemlik olduklarını söyleyip, onları lanetledi.
Azapagić aynı zamanda Müslümanların hicretinin sadece
Hz. Muhammed’in sağlığında –ve daha sonra değil- geçerli
olduğu münakaşasını yaptı. Avusturya-Macaristan’ın, halkını “zaptetmekten” ziyade
Bosna’nın millet olarak gelişebilmesi için insancıl bir
şekilde hareket ettiklerini
ileri sürdü. İşgalciler ibadet
etmelerine, ezan okumalaBosna’da bölgeyi zapt ettikten
rına müsaade ettikleri gibi
ve direnen Müslümanları ölmüşterek özerkliklerine saygı
dürdükten sonra yeni ecnebi
göstermişti. Bu yüzden dar’ül
otorite sahte bir şekilde Bosharbte yaşamıyorlardı. Kendinalı Müslümanların manevi
si gibi İslam hukukunu uygugereksinimlerine ve geleneklayan yetkililerin atanmasınlerine saygı göstereceklerine
da yukarıdaki durum aşikâr
dair söz verdi. Habsburglular
değildi. Bu “din hürriyeti” güAzapagic gi-bi görevlileri, ele
nümüzdeki “İslam mekânına”
1900’lü yıllarda Saraybosna
geçirdikleri toprakları ve insaneşdeğer nitelikteydi. Eğer
ların yavaş yavaş dinden dönmelerini meşru kılmak için tayin muhafazakâr Müslümanlar toplumlarının ihtiyaçlarına bir şeettiler. Avusturya Macaristan İmparatorluğu askeri hizmeti kilde yanıt vermek istiyorlarsa; yüz yüze geldikleri gerçekliğe
mecburi kılarak ve okullar inşa ederek gençliği asimile etme- intibak etmeleri gerekiyordu.
yi planladı. Hilmi Baba’nın fikrine göre bu eylem darü’l-harb Azapagić’e göre, Bosnalılar’ın müşkülatı Rekonkista’dan soniçin neden teşkil etti. Çünkü sindirilmeye kayıtsız kalmaları ra İspanya’daki Endülüs Müslümanlarının içinde bulundukumumi kimliklerinin yaşamasını yavaş yavaş sona erdirecek- ları durumla benzerlik arz etmekteydi. Her ne kadar İspanya
ti. Ebeveynlerin, çocuklarının Müslüman kardeşlerine karşı Kralı gönüllü olarak İberyalı Müslümanlara özerklik bahşether an savaşabilecekleri bir orduya iştirak etmelerine nasıl mek istediyse de Müslümanların çoğu firar etti. Anayurtlarıizin verebilecekleri sorusunu sordu. Katolikler’in idare ettiği nın geçersiz olduğuna hükmettiler.
Alman tarzı okullar İslam’a yabancı toplumsal değerleri ve
İskan edilecek yer doğrultusunda yapılan bu tür argümanitikatları nasıl öğrencilerin kafasına sokmayacaktı.
lar Hilmi Baba için tamamen gerçek dışıydı. Tıpkı İspanya
Hilmi Baba’ya göre silahlı mücadele Avusturya-Macaristan Kralı’nın Cordoba’daki Müslüman tebasını Katolikliğe yöİmparatorluğunu durdurmada başarısızlığa uğradığı için nelik din değiştirmeye zorladığı gibi Avusturya-Macaristan
Bosnalı Müslümanlar tıpkı Hz. Muhammed’in Mekkeli yetkili- İmparatoru da yakınlarda feth edilmiş Müslüman halkı dinlerin zulmü ile karşılaştığında izlediği yolu takip etmeliydiler. lerini değiştirmeye mecbur edecekti. Saraybosna’da karşıGücü yeter durumda olanlar İslam topraklarına olan muha- laştığı Müslüman kökenli iki Avusturya-Macaristan askeriyle
cerete öncülük etmeli ve servetlerini, toplumlarını orada ye- alâkalı hikâyeden bahsediyordu. Macaristan kökenli Türkler
niden yerleştirmek için kullanmalıydılar. İma edilen, ruhani olduklarını ve inançlarından vazgeçmek zorunda kaldıklarıve müşterek mukavemetlerini kullanmaları idi.
nı söyleyen askerler şimdi ise tekrar ezan sesini duymaktan
Azapagić ve Bosna’dan göçe aleyhtar olan diğerleri Hil- çok memnun olduklarını Bosnalı kardeşlerine yüksek sesle
mi Baba’nın görüşlerine bütünüyle karşı çıktılar. Osmanlı söylüyordu. Aralarında 12000 kişinin ecnebi hükümdar taİmparatorluğu’nu değil Bosna’yı vatanları olarak gördüler. rafından katliama uğradığına ve 40.000 kişinin dinlerinden
39
HİLMİ BABA VE 1878 SONRASINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BOŞNAK MUHACİRLERİN YAŞADIĞI MÜŞKİLAT/ Yrd. Doç. Dr. York NORMAN
döndürüldüğüne dair şikayette bulundular. Askerler Avusturya-Macaristan’ın
atadığı müftülerin Avrupa yönetimi altında umudunu yitiren Müslümanlarla
alay etmelerine katılmamıştı. Çünkü bu
müftüler yeni Avrupalı üstatlarının idaresinde çok daha fazla maddi ilerleme kaydedeceklerini söylemekteydiler.
biçmeleri açısından Urfa, Halep ve Şam
arasındaki tepelerle kaplı alanın ideal olduğunu tavsiye etti. Hiç kuşkusuz, bunu,
Hz. Muhammed’e özgün yaşam biçimine geri dönüş olarak gördüğü halde,
denizden uzakta izole edilmiş yer Hilmi
Baba’ya birçok yönden Bosna’nın kendisini hatırlattı.
Eski bir kartpostalda Bosna Hersek
Yine de, Hilmi Baba yeni ikametinde bazı
Yine de, Hilmi Baba’nın Türkiye’nin Güsıkıntılarla karşılaştı. Osmanlı bürokratneyinde ve Suriye’nin Kuzeyinde Boslarını, Bosna’da Avusturya-Macaristan’ın
nalılar’ın yeniden yerleşmelerine dair
yaptıklarına benzer tarzda Batılılaşma
yaptığı çağrının tarihsel önemi üzerinde
ile ilgili kimi projeleri yerine getirmekle
çok durmamak gerekir. Anlaşıldığı kadasuçladı. Mesela Eyüp’te kaldığı sırada,
rıyla az sayıda Bosnalı bölgedeki köyleroğlunu şehirdeki Fransızca eğitim veren
de yaşamaya geldiler. Ancak bunu Hilmi
okula gönderen görünüşe göre dindar
Baba’nın mesajının geniş kapsamlı etkisi
bir Müslüman memurun evini ziyaret
ile aynı kefeye koymak tümden bir basiteder. Evde oğul, babasına yaklaşarak
leştirmedir. Açıkçası Hilmi Baba’nın öneokuduğu kitapların Tanrı’yı tek değil de
mi Bosna’da, komşu Balkan topraklarında
kutsal üçleme olarak nitelendirdiğinden
ve tümüyle Osmanlı İmparatorluğu’nda
bahseder. Kâtip çocuğuna okula gidip fegörülen siyasal ve demografik uyanış
yiz almaya devam etmesi gerektiğini ansırasında gelişen toplumsal hoşnutsuzcak Tanrı’nın tek olduğunu hatırlamasını
luğu ifade etmesinden ileri gelmektedir.
tenbihler. Hilmi Baba gençlerin kolaylıkla
Bosna’nın Avusturya-Macaristan İmparaEski bir kartpostalda Bosna Hersek
etkilenebileceklerini ve çocuğunu okultorluğu tarafından işgal edilmesini Hilmi
da tutmasının bütünüyle sorumsuz bir tavır olacağının altını Baba engelleyemezdi. Sultan II. Abdulhamid döneminde
devam eden çağdaşlaşma reformlarını da durduramazdı.
çizerek babayı ikaz eder.
Fakat hem Bosna’da hem İstanbul’da Batılı anlamda devlet
Hilmi Baba İstanbul’daki Osmanlı yüksek zümresinin Avrupakurucularının çıkarları uğruna feda edildiklerini hisseden dölı mahalle sakinlerine hitap ettiklerini söyleyerek kınar. İslam
nemin muhacirlerinin çoğunun temsilcisi idi. Reform çabahukukunun yerine Avrupa kanunnamelerini koydukları gibi
larından yabancılaşmış, ulusalcılığın bölücü mizacından kuşAvrupalı büyükelçilere saygı ifade eden bey, ağa veya paşa
kulu 1878’den 1908-1909’daki Jön Türk İhtilali’ne kadar olan
gibi Müslüman unvanları ile seslenmektedirler. Hatta basdönemde Osmanlı siyasetine egemen olan Pan-İslamist politonlarına kadar kıyafetlerini benimseyecek kadar ileriye gittikalarını takipte merkezi seçmen kitle haline geldi. Avusturmişlerdir!
ya-Macaristan Bosna’yı mutlak surette topraklarına katmak
Eleştirileri Bosnalı göçmen akranlarına İstanbul’da ya da ya- için ihtilalci ayaklanmayı mazeret gösterdi. Bu olay ve 1912kınında herhangi bir yerde yaşamaktan vazgeçmeleri çağrısı 1913’te Osmanlılar’ın Balkanlar’da geriye kalan topraklarının
ile doruk noktasına ulaştı. Sağlıklı ve üretken bir hayat tarzı hemen hemen tamamını kaybetmeleri üzerine Bosnalı musürmek isteyenlerin şayet şehir hayatını topyekün bırakır- hacirler siyasi akıbetleri ne olursa olsun Osmanlı Türkiyesi’ni
larsa mutlu olabileceklerini belirtti. Büyükbaş hayvanları kalıcı yuva haline getirmeleri dışında çok az seçenekle kalabeslemeleri ve dışarıdan çok az müdahale ile toprağı ekip kaldılar.
40
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
42
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE
ULUS DEVLET ANLAYIŞININ
GETİRDİKLERİ
Fatih DALGALI*
Anadolu’dan geçen Batılı gezginler Anadolu’ya;
Turquemenie veya Turquie, Bizans
İmparatorluğuna tabii yerlere Romanie
veya Romania demeye başladılar. Kısa süre
sonra bu kavram Balkan Yarımadasının
tamamı için kullanılır oldu. Osmanlılar,
Bizans’tan fethettikleri Balkan Yarımadası
toprakları için Romania’dan esinlenerek
Rum-ili adını kullanmaya başladılar. Rum adı
eski anlamını korudu ve coğrafi ad olarak devam etti.
43
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
Adını Batı’dan Doğu’ya uzanan ve Bulgaristan’ı ikiye bölen
dağ silsilesinden alan Balkan yarımadasının Doğu, Güney ve
Batı sınırları hakkında mevcut görüş birliğine rağmen Kuzey
sınırları tartışmalıdır. Bazı coğrafyacıların, bölgenin Kuzey
sınırlarını Tuna ve Drava nehirleri olarak kabul etmeleri yanında, bu sınırı Karpat Dağları’nın Doğusundan geçirenler
de vardır. Bu belirlemeye göre Balkan Yarımadası 1.000.000
km²‘lik yüzölçümünü kapsamaktadır. Balkan Yarımadasının
dikkati çeken ilk özelliği dağlık oluşu ve zor geçit vermesidir.1
almaktadır. Sarı Saltuk,8 manevi olarak kendisine bağlı olan
kalabalık sayıdaki Türkmen nüfusla birlikte Rumeli’ye gelmiş ve burasını yurt edinmiştir. Sarı Saltuk’un Dobruca’daki
faaliyeti ve faaliyet alanıyla ilgili en geniş bilgi Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bulunmaktadır.9 Yazıcızade Ali, II.
Murad’a ithaf ettiği Tarih-i Âl-i Selçuk’ta, Rumeli’ye giden
göçmenlerin bir kısmının Halil Ece ile birlikte Karesi İline geri
döndüklerini, kalanların ise Sarı Saltuk’un etrafında toplandıklarını kaydetmiştir.10
İslam dünyası, Osmanlılardan önce Roma İmparatorluğunun Osmanlı Devleti öncesi Balkanlar’daki dini ve siyasi buhran
ülkesini Bilâd-ı Rum veya Memleketü’l Rum olarak tanıyordu. bir birlik ve beraberliğin oluşmasını engellemekteydi. Ayrıca
Selçuklularla birlikte Türk hâkimiyetine geçen Anadolu’da Balkanlardaki mevcut hal Türklerin fetihlerini kolaylaştırdı.
Rum ismi vaktiyle Bizans idaresinde bulunmuş olan Balkanlar’da Hıristiyan mezhep gruplarını teşkil eden Katolik
Anadolu’yu gösteren coğrafi terim olarak kullanılır oldu.2 Latinler (Venedik, Ceneviz ve Macarlar) ve Ortodoks Rum ve
XII. yüzyıldan itibaren Anadolu’dan geçen Batılı gezginler İslavlar (Rumlar, Sırplar, Bulgarlar) arasındaki mezhep mücaAnadolu’ya; Turquemenie veya
deleleri Türk fetihlerini kolayTurquie, Bizans İmparatorluğulaştıran ilk sebeptir. Papa’-nın
Sarı Saltuk, manevi olarak kendisine
na tabii yerlere Romanie veya
teşvik ve desteğindeki Katolik
bağlı olan kalabalık sayıdaki Türkmen
Romania demeye başladılar.3
kralların ve prenslerin, OrtoKısa süre sonra bu kavram
nüfusla birlikte Rumeli’ye gelmiş ve
doks ahali üzerinde kendi mezBalkan Yarımadasının tamamı
burasını yurt edinmiştir. Sarı Saltuk’un
heplerini bırakıp Katolikliği kaiçin kullanılır oldu. Osmanbul ettirmeye yönelik baskı ve
Dobruca’daki faaliyeti ve faaliyet alalılar, Bizans’tan fethettikleri
zulümleri Balkanlar’da hayatı
nıyla ilgili en geniş bilgi Evliya Çelebi
Balkan Yarımadası toprakları
çekilmez hale getirdi. Türklerin
Seyahatnamesi’nde bulunmaktadır. Yaiçin Romania’dan esinlenerek
Ortodoks Hıristiyanlara gösterzıcızade Ali’nin Tarih-i Âl-i Selçuk’unda,
Rum-ili adını kullanmaya başdikleri dini müsamaha, Türk
Rumeli’ye giden göçmenlerin bir kısmıladılar. Rum adı eski anlamını
fetihlerini kolaylaştırmanın yakorudu ve coğrafi ad olarak denın Halil Ece ile birlikte Karesi İline geri
nında birçok Balkan halkının
vam etti.4 Kâtip Çelebi Cihandöndükleri, kalanların ise Sarı Saltuk’un
Müslümanlığı kabul etmesine
nüma adlı eserinde, İstanbul
etrafında toplandıkları kaydedilmiştir.
de sebep oldu.11
Boğazının Kuzey ve Batı’sında
bulunan yerlerin “Rum-ili” unBalkanlar, jeopolitik konumu,
vanı ile şöhret bulduğunu bildirmektedir.5 Bu tanım başlan- siyasî ve beşerî coğrafyasıyla çeşitli dünya milletlerinin ilgigıçtan itibaren coğrafi bölge adı olarak kullanıldığı gibi, idari sini çeken bir bölgeydi. Burası Avrupa’nın Doğu’ya açılan kataksimatta da genişliği gittikçe büyüyen idari bir birimi ifade pısıydı. Bunun neticesinde Os-manlılar yönlerini kısa sürede
etmiştir.
Balkanlara çevirdiler.12 Osmanlı orduları Rumeli’de ciddi bir
Çeşitli Türk kavimleri, Kuzey Karadeniz bozkırlarından gelip mukavemet görmeden süratle ilerlediler. Tarihte hiç bir ordu
VI. yüzyıldan itibaren Balkan yarımadasına yerleştiler. Fakat bu kadar kısa zamanda, bu kadar geniş yerleri kendi ülkesine
Bizans’ın dini ve önceden yerleşik hayata geçmiş olan Slavla- katmış değildi. Osmanlı Devleti, bütün bir cemiyet halinde
rın baskısı sonucu ortadan kayboldular.6
ilerliyor ve yerleşiyordu.13 Osmanlı Devleti’nin Balkan YarıTürklerin Güneyden gelip Kuzeydoğu Bulgaristan’da yer- madasındaki çabuk ve köklü yerleşmesinde Bizans’ın, Balkan
leş-mesi, Anadolu Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavüs’ün Devletlerinin ve Garp âlemi-nin o sıradaki durumlarının büyük
14
(1238-1278) Dobruca’daki sürgün hayatıyla yakından bağ- etkisi olmuştu. Balkanların en istikrarlı dönemi, Osmanlı idalantılıdır.7 Sultana bağlılığı devam eden çok sayıda Türkmen resinde olduğu 500 yıla yakın dönemdi. Müslümanlar, Avrupa
Anadolu’dan gelip Dobruca’ya yerleşti. Türkmenlerin bölge- toprakları üzerinde Hıristiyanlara iki kez üstünlük sağladılar.
ye gelişi ve yerleşmeleriyle ilgili çeşitli rivayetler bulunmak- Bunlardan birincisi Endülüs Emevileri döneminde İspanya’da,
tadır. Bu rivayetlerin odak noktasında daima Sarı Saltuk yer ikincisi Osmanlı döneminde Balkanlar’da gerçekleşti.15
44
* Yazar
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
XII. yüzyılın sonu XIV. yüzyılın başlarında, Anadolu Selçuklu
Devleti’nin Kuzeybatı ucunda, ağırlıklı olarak Bizans toprakları üzerinde yayılan bir beylik doğmuştu. Daha sonraları
Osmanlı İmparatorluğu olarak anılacak olan bu beylik, Anadolu’daki diğer beyliklerle temasta olduğu gibi, Bizans ile
de bazen dostane bazen de hasmane münasebetlerde bulunmuşlardı. Osmanlı Beyliği, bu münasebetler esnasında
önceleri Bizans’ın Anadolu topraklarını ele geçirme gayretinde bulunmuş, sonraları da zaman zaman yardım veya baskı
maksadıyla Rumeli’ye kuvvetler sevk etmişti. Diğer taraftan
Bizans aleyhine genişlemek isteyen Bulgarlar ve Sırplar da
Balkanlar’da önemli bir siyasi güç teşkil etmekteydi. Böylece Osmanlılar, Bulgarlar ve Sırplar her yönden kuşatmış oldukları Bizans İmparatorluğu’ndan aslan payını kapabilmek
için büyük gayret harcadı. Bu yüzden Osman Gazi’yle oğlu
Orhan Gazi, Bizans’ın gerek iç gerekse dış durumunu yakından takip ettiler ve bu mücadelelere katılarak rakiplerinden
daha etkin bir rol oynadılar. Orhan Bey, henüz babası Osman
Bey’e vekâlet ettiği tarihten itibaren Trakya sahillerine birçok
çıkartma yapmıştı. Bunlara 1321’de Doğu Trakya sahillerine
yapılan baskın harekâtı, 1327’de ihtiyar Andronikos’un torununa karşı desteklenmesi ve 1337’de Büyükçekmece ile
Epivatos sahillerine taarruz eden 45 gemiden oluşan kuvvetin yenilmesi örnek olarak gösterilebilir. Bununla beraber
Kantakuzenos’un Bizans tahtını ele geçirmesiyle birlikte,
Osmanlı askerleri 1345, 1346, 1347, 1349 ve 1353 yıllarında
muhtelif defalar Trakya ve Makedonya’ya geçerek dâhili ve
harici mücadelelere katılmışlardı.16
Osmanlı kuvvetleri ilk defa 1321’de Mudanya’yı aldıktan sonra Marmara Denizi kıyılarına ulaşarak Rumeli ile karşı karşıya
geldiler. Zaman zaman da Bizans’ı tazyik maksadıyla küçük
gruplar halinde Rumeli’ye geçmeleri Türklerin Rumeli’yi görmelerine ve tanımalarına vesile oldu.17
Osmanlı İmparatorluğu bilindiği üzere farklı din, dil, ırk ve
kültürden oluşan çok uluslu bir yapıya sahipti. Bu farklı uluslar, Osmanlı Devleti’nin kendilerine uyguladığı hoşgörü ve
adalet politikası sayesinde mutluluk ve refah içinde yaşıyorlardı.
Osmanlı Devleti, Balkanların fethinden sonra da aynı adaletli yönetimi burada uygulamış; eşine az rastlanır tolerans ve
hoşgörü siyasetini bu bölgelerde de kendisine düstur edinmişti. Bu izlenen politika sayesinde etnik zümreler hem milli
kimliklerini korumuşlar hem de huzur ve mutluluk içinde varlıklarını devam ettirmişlerdi. Öyle ki, Türkleri artık efendileri
gibi değil, kardeşleri gibi görmeye başlamışlardı. Yavuz Bülent Bakiler’in “Üsküp’ten Kosova’ya” adlı eserindeki şu sözler
bu görüşü tam destekleyici niteliktedir. “Arnavutlar Türkleri o
kadar çok severlerdi ki; Türk kelimesi onlar için bir yerde doğruluk, dürüstlük, yiğitlik, egemenlik, hak bilirlik, halk severlik
anlamına gelirdi.”
Osmanlı Devleti, Rumeli’ye geçtiği andan itibaren yerli halkla
iyi geçinme politikası uygulamış, istimalet (gönül çekme, teselli etme) vererek yerli halkın Osmanlı’ya meyletmesini sağlamıştı.19 Özellikle Balkanların fethinde “Toprak ve reaya sultanındır” prensibini ilan ederek yerli feodallere karşı toprağı
ve köylü emeğini devlet veya tımar rejiminin teminatı altına
sokmuşlar, yerel feodallerin yerine merkezi imparatorluk rejimini ihya etmişlerdi. Balkan tarihçilerinden N. İorga; anarşiden bıkmış olan köylülerin, Osmanlının merkeziyetçi yapısını
uygun bulduklarını ve benimsediklerini kaydetmiştir.20
Ayrıca XIV. asırda Anadolu’da dini ve içtimai açıdan mühim
bir rol oynayan, Osmanlı Devleti’nin bu dönem kaynaklarında abdal veya baba unvanıyla anılan ve savaşlara katılan
dervişlerden bahsedilmektedir.21 Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde Bursa çevresinden Balkanlar’a kadar özellikle kırsal alanlardaki pek çok yerleşim merkezinin dervişlere
verilen alanlarda kurulduğu bilinmektedir. Dervişlerin fetih
ve iskândan başka İslamlaştırmada da etkilerinin olduğu
malumdur. Osmanlı Devleti, fethettiği topraklarda sömürge
siyaseti takip etmediği için fetihten kısa bir süre sonra Balkan yarımadasının iskânına öncelik verdi. Gelenlerin çoğunun gayesi Rumeli’yi yurt edinmekti. Anadolu’da olduğu gibi
Balkanlarda da Türkleşme ve İslamlaşma, birbirine paralel
yürüdü. Osmanlı Devleti Rumeli’ye yerleşme kararıyla geçmiş ve yerli halkla iyi geçinme politikasını uygulayarak halkın
Osmanlı’ya meyletmesini sağlamıştır.
Süleyman Paşa’nın Bizans’a yardım amacıyla Trakya’ya geçtiği andan itibaren Rumeli, Türkler için önemli bir yer oldu.
I. Murad (1360–1389), Edirne’nin fethinden sonra Rumeli
Beylerbeyliğini oluşturarak Lala Şahin Paşa’yı Beylerbeyi atadı. Rumeli Beylerbeyliği kuruluşunda; idari olmaktan ziyade
askeri bir kimliğe sahipti ve Rumeli toprakları Osmanlı sınırlarının dışında kalıncaya kadar ayrıcalıklı statüsünü korudu,
daima Anadolu Beylerbeyliğinden önde geldi.22
1354’te Gelibolu Yarımadasına geçen Osmanlılar, 1361’de
Edirne’yi alarak bir süre sonra başkent yaptılar. Buradan Balkanlardaki Hıristiyan devletlere karşı akınlar düzenlediler. XV.
yüzyıl başlarında Anadolu’daki savaşlar nedeniyle duraklayan bu ilerleme II. Murad’la birlikte yeniden hız kazandı. II.
Mehmed’in 1453’te İstanbul’u fethiyle Balkan Yarımadası’nın
Osmanlı egemenliğine girme süreci tamamlanmış oldu.
Osmanlılar, Kanunî Sultan Süleyman döneminde Orta
Avrupa’ya yöneldiler. 1521’de Belgrad’ı aldılar. 1526’da
Mohaç’ta Macar ordusunu bozguna uğrattılar. 1529’da başarısız I. Viyana kuşatmasıyla, Osmanlı Devletinin Batı’ya doğru
45
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
46
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
Katip Çelebi, Cihannuma, Sadeleştirilmiş metin,
Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2010, Sayfa: 138 -139.
47
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
genişlemesi durdu. Balkanların Güney’i doğrudan İmparatorluğa bağlanırken, Erdel, Eflak ve Boğdan özerk eyaletler
biçiminde yönetildi.23
Osmanlı modernleşmesini hızlandıran etkenlerin başında
ulusalcılık akımları ve hareketleri gelir ki bunlar aynı zamanda
imparatorluğun yıkımını da hazırlamıştır. Ulusalcılık, Balkanlarda Osmanlı egemenliğine karşı ortaya çıkmış bir akımdır.
XIV-XV. yüzyılların Osmanlı Balkan fetihleri bir yerde Balkanlara yeni bir dinginlik getirmiş ve geleneksel sistemi restore etmişti. Bu yenileme, Balkanlarda o dönemde süren toplumsal
değişme sancılarını durdurmuştu. Ancak XVII. yüzyılda doruk
noktasına ulaşan Osmanlı gücünün, Rumeli’de ve özellikle
Anadolu’da başlayan iktisadi-sosyal değişmenin sancıları ve
hoşnutsuzlukla yüz yüze gelmesi fazla gecikmedi. İmparatorluk, dünyasının değişen şartlarına uyum sağlayamıyor ve
devletin arazi rejimi, bürokratik örgütlenmesi, asıl önemlisi
de devletin askeri düzeni büyük sarsıntılar geçiriyordu.
Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli dinlere bağlı ve çeşitli diller konuşan unsurları arasında XVI. yüzyıldan beri gerek kültürel, gerekse ulusalcı nitelikli bazı hareketlerin ya da kıpırdanmaların olduğu bilinmekteydi. Bu nedenle Balkanlardaki
uyanışı 1789’daki Fransız İhtilali’nin bir sonucu gibi göstermek pek doğru değildir.
Balkan halkları arasında ulusçuluk hareketleri ve ulusçuluğun
gelişimi her hangi bir Avrupa ülkesinde olduğundan daha
farklıdır XVIII. ve XIX. yüzyılları kapsayan Balkan ulusalcılığı
nitelik olarak çağdaş dünyanın koloni ülkelerindeki ulusçu
hareketlerden de farklıdır. Osmanlı imparatorluğunun sosyal-ekonomik düzeni ve hukuki yapısından dolayı Balkanlarda soya dayalı bir aristokrasi gelişmemiş, XIV. yüzyıldan önceki yerli aristokrasi de hemen hemen yok olmuştur. Balkan
İslavlarının ulusçu hareketi ön planda kilisenin, XVIII. yüzyıldan itibaren ise, gelişen ticaret burjuvazisinin ve daha sonra
da köylülerin katılmasıyla gelişti. Ulusalcılığın karşısında Osmanlılık vardı (bu düşünce Osmanlıcılık değildir) bu Osmanlılık bir yaşam tarzı ve toplum düzeniydi, henüz bir ideoloji
olmamıştı. XVIII. yüzyıldan sonra Osmanlılık hilafet ve resmi
İslamlığın beslediği bir ideoloji olmaya başlayacaktı.
48
Balkanlarda patlak veren başkaldırma hareketleri, Osmanlı
Devletini içinden çıkılmaz bir buhrana sürüklemişti. Çünkü
devletin isyanlara gerekli karşılığı verememesi isyancıları
daha da iştahlandırdığı gibi Avrupalı büyük devletlerin de
daha fazla içişlerine karışmalarına neden olmuştu. Çünkü
Avrupalı devletler bu bağımsızlık hareketlerini kendi menfaatleri gereği derhal uluslararası bir sorun haline getirerek
çözüm yoluna gitmişlerdi. Bu durum, Balkan uluslarının daha
da şımarmalarına ve Osmanlı Devleti’nin prestijinin sarsılmasına neden olmuştu. Osmanlı Devleti’ndeki kötü gidişat
Tanzimat ve Islahat hareketlerine zemin hazırlamış, ancak bu
yenilikler de devleti dağılmaktan kurtaramamıştı.
Özellikle Balkanlardaki ilk bağımsızlık kıpırdanışları Ruslara
da Osmanlılar üzerindeki tarihi ve milli politikalarını uygulamaları içinde yeni bir fırsat vermişti. Rusların müdahale ve
kışkırtmalarıyla isyanlar daha da şiddetlenmiş, olaylar Osmanlı-Rus savaşlarına zemin hazırlamıştı. Balkanlardaki ilk
milliyetçi kıpırdanmalar aynı zamanda kendinden sonraki
isyan hareketlerine yön ve destek verici nitelikteydi. Osmanlı Devletinin içine düştüğü bu zor durumdan yararlanmak
üzere büyük devletler yeni topraklar ve çıkarlar elde etmek
istiyrdu. Hıristiyan topluluklar ise bağımsızlıklarını kazanmak
amacıyla ayaklanma, hatta devletin valileri kendi başlarına
buyruk olmak için çeşitli çarelere başvurmak ve girişimlerde
bulunmak yolunu tutmuşlardı. İşte bütün bunlar da devleti
içinden çıkılmaz bir hale getirmiştir.
DİPNOTLAR:
1
Kemal H.Karpat , “Balkanlar” , DİY. İ.A. , s. 25.
2
Halil İnalcık; “Rumeli” İ.A. , C.IX, s.767.
3
Osman Turan, “ Mesud I”, İ.A. , C. VI., s.724.
Akdes Nimet Kurat ve Rauf Ahmet Hotinli ; “Bulgaristan” ,İ.A. , s. 697 – 698.
4
M. Tayyib Gökbilgin, “Kanuni Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti, Livaları, Şehir ve Kasabaları”, Belleten, C. XX. Ankara 1956, s. 247 – 248.
5
6
Halil İnalcık, “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, İstanbul 1993, 9 – 34.
7
Osman Turan; Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 497.
8
Aurel Decei, “Dobruca”, İ.A. , 630.
9
Franz Babinger; “Sarı Saltuk Dede” İ.A. , 620 – 621. ; Ahmet Yaşar Ocak; “Sarı Saltuk ve Saltukname”, Türk Kültürü, S. 197, İstanbul 1979. , s.42 – 61.
10
Decei, a.g.m. , s.630.
11
A.Adams Gibbons, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Çev; Ragıb Hulusi, İstanbul, 1995, s. 64
12
Mediha Akarslan, Bosna-Hersek ve Türkiye, İstanbul 1993, s.29.
13
Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul 1997, s.190.
14
Fuat Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1984, s. 4.
15
Mediha Akarslan, Bosna-Hersek ve Türkiye, İstanbul 1993, s.30.
16
İlker Alp , “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Döneminde Rumeli’nin Türkler Tarafından İskânı” , Söğüt III. Osmanlı Sempozyumu (Eylül 1988, Söğüt ), Ankara 1989, s. 39 – 40.
17
18
Necdet Öztürk , “Osmanlıların Rumeli’ye Geçişi ve Gelibolu’nun Fethi” , Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 52, İstanbul, 1991, s. 22.
Yavuz Bülent Bakiler, Üsküp’ten Kosava’ya, Ankara 1996, s.102.
Halil İnalcık, “Rumeli” , İ.A. , s.770.
19
Halil İnalcık, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğuna”, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve vesikalar, Ankara 1954, s. 138 – 139.
20
21
Köprülü, a.g.e. , s. 94 – 95.
22
Mehmet İbşirli; “Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti, İstanbul 1994, s. 225.
23
24
Heyet, Balkanların Dünü-Bugünü-Yarını, Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul 1993, s.15–16.
İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1987, s. 47-50.
RUM-İLİ’NİN FETHİ VE ULUS DEVLET ANLAYIŞININ GETİRDİKLERİ / Fatih DALGALI
49
50
OYALANMALAR YA DA
“BİR AMERİKAN
DİPLOMATININ
*
İSTANBUL ANILARI”
Ahmet Akif TOSUN**
S.S.Cox, iki yıllık görev süresini kapsayan
ve Türkçe’de, “Bir Amerikan Diplomatının
İstanbul Anıları” adı ile yayınlanmış olan
hatıratının önsözünde, kitabın sadece
adının değil kendisinin de bir oyalanma
olduğunu söyler.
51
OYALANMALAR YA DA “BİR AMERİKAN DİPLOMATININ İSTANBUL ANILARI”/ Ahmet Akif TOSUN
Samuel Sullivan Cox, Amerikalı bir politikacı ve 1885-1887 Kitabın Türkçe baskısı yapılırken yayınevi herhale okurunun
yılları arasında İstanbul’da ABD hükümetini temsil etmiş olan rikayı çözecek ve Osmanlıca’yı anlayacak kadar Türkçe bildibüyükelçidir. 1856 yılında başladığı ABD Temsilciler Meclisi ğini düşünmüş olacak ki, bu metnin Latin harfleri ile çeviriyaüyeliği görevini önce Ohio daha sonra da New York bölgesini zısını yayımlamamış.Türkçe baskıda bu metnin Latin harfleri
temsil ederek 1885 senesine kadar kısa kesintilerle sürdürmüş- ile yayımlanmış halini göremeyince, kitabın İngilizce aslını
tür. Beş defa seçimleri kazanarak görev yapan Cox, 1885’de temin ederek orada nasıl yayımlandığına baktık. Yazar ABD
dönemin Amerikan Başkanı Glover Cleveland’ın teklifi üzeri- büyükelçisi S.S.Cox, orijinal kitapta Amerikalı okuyucunun
ne Temsilciler Meclisi üyeliğinden istifa ederek Türkiye’ye Bü- anlaması için, Türkçe ithaf yazısının İngilizcesini “Dedication
yükelçi olarak atanmıştır. Amerikalı diplomatın Türkçe’ye Gül by Permission” başlığı ile kitaba koymuş, ancak belirttiğimiz
Çağalı Güven’in temiz çevirisi ile
gibi bu metnin ne ingilizceden
kazandırılmış olan hatıratı 2010
tercümesi ne de rikanın Latin
senesinde Türkiye İş Bankası KülAmerikalı bir politikacı ve diplomat
harflerine çeviriyazısı İş Bankası
tür Yayınların’dan çıktı.
Kültür Yayınları’ndan çıkan kiolan Samuel Sullivan Cox’ın ülkemiz
tapta yok. Rika hattı okumakta
S.S.Cox, iki yıllık görev süresihakkındaki kitabı nihayet dilimize kagüçlük çekenler için burada yani kapsayan ve Türkçe’de, “Bir
zandırıldı. Ancak editöre ya da çevirAmerikan Diplomatının İstanbul
zının çeviriyazısını veriyoruz.
mene ait bir önsöz ya da dipnot içerAnıları” adı ile yayınlanmış olan
Kitabın aslı ile tercümesi arameden yayımlanan kitaptaki sansür,
hatıratının önsözünde, kitabın
sındaki bu farktan sonra orijinal
Türk okurlar için gizemini korumakta.
sadece adının değil kendisinin
kitabın içindekiler kısmı ile terde bir oyalanma olduğunu söycüme arasında da bir farklılık oller. Kitabın adını İngilizce’den
duğunu gördük. Elli bir bölümde tamamlanmış
Türkçe’ye birebir çevirirsek, “bir diplomatın Türolan orijinal kitap Türkçe’de kırk dokuz bölümkiye’deki oyalanmaları” diyebiliriz herhalde. Hem
muhteva hem de dil olarak Cox gayri resmi bir
de bitivermiş. Başlıkları incelediğimizde ise 18.
uslup tercih etmiş, hatıralarında resmi işlerin sıve 19. bölümlerin tümden çıkartıldığını gördük.
kıcılığından ziyade iki yıl yaşadığı Türkiye ile igili
Çıkarılan bölümlerin başlıkları merakımızı daha
özellikle Amerikalı okura ilginç geleceğini düşünda arttırdı, “Religions of the East: The Caliphate
düğü ayrıntıları ve gündelik hayattan kesitleri
and its Consequences” (Doğu Dinleri: Hilafet ve
anlatmış. Tabii bütün bunları yaparken dönemin
sonuçları), ve “Religions of the East: Moslem”
Padişahı, Sultan II. Abdülhamid ile yaptığı görüşSamuel Sullivan Cox
(Doğu Dinleri: Müslümanlık).
meleri, katıldığı davetleri, saray yaşantısına dair
gözlemlerini çeşitli çizim ve fotoğraflarla desteklemiş, elin- Kitabın önsözünde yayıncının/mütercimin bu atlanan böden geldiğince ayrıntılı bir şekilde tasvir etmiş; bütün bu iş- lümlerle ilgili bir açıklaması var mı diye baktık ancak böyle
lerin içinde de siyasi rakiplerinin ve gazetecilerin eleştirilerine bir önsöze ya da dipnota da rastlayamadık. İngilizce metnin
cevap yetiştirmeye çalışmış.
farklı nüshalarını karşılaştırarak kitapları bir daha incelediğiYazılmasının üzerinden bir asırdan daha fazla zaman geçen mizde bizim elimizdeki İngilizce nüsha ile tercümeye esas
bu hatıratı bir makalenin sayfalarına taşımamızın iki önem- olan nüsha arasındaki tarih farkını gördük. Bizim elimizdeki
li sebebi var. Bunlardan biri, eserin İstanbul’un 19. yüzyılın kitap 1. baskı olmalıydı, ancak tercümeye kaynak olan metin
sonundaki gündelik yaşantısına yapılmış bir şahitliği bize için künyede verilen bilgi, “Newyork 1893” şeklindeydi. Acaba
aktarması ve bunu yaparken bir yabancının gözüyle ka- 1887 ve 1893 te yapılan farklı baskılarda bu bölümler yazar
leme alındığı için muhtemelen o dönemde yaşayan bir İs- tarafından çıkartılmış mıydı? Bunu anlamak için ise kitabın
tanbullu’nun dikkatini çekmeyecek ayrıntılara, yabancı ol- 1893 baskısının Kanada Toronto Üniversitesi kütüphanesinde
manın yol açtığı bir hayret ile yer vermesi. İkinci husus ise bir kopyasının olduğunu ve bu kopyanın da artık telif hakları
Sultan II. Abdülhamid adına, okunaklı bir rika ile yazılmış serbest olan bir eser olduğu için internet üzerinden yayınTürkçe ithaf yazısını ve onun karşısında sultanın at üzerin- lanmakta olduğunu öğrendik (ilgilenenler için adresi: http://
de göründüğü bir gençlik resmini bu kitabın ilk sayfalarn- archive.org/details/diversionsofdipl00coxsuoft ). Görünen o
da görmemiz. Yazımızın konusu bu maddelerden daha çok ki kitabın bu kopyasında da yazar hiçbir değişiklik yapmadan
ikincisi ile ilgili.
elli bir bölüm olarak hatıratını yayınlatmıştı.
52
*“Diversions of a Diplomat in Turkey”, Cox S.S., C.L. Webster & Co. New York,
1887. Bir Amerikan Diplomatının İstanbul Anıları, Cox S.S., Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, İstanbul 2010.
** Yazar
OYALANMALAR YA DA “BİR AMERİKAN DİPLOMATININ İSTANBUL ANILARI”/ Ahmet AKİF TOSUN
53
OYALANMALAR YA DA “BİR AMERİKAN DİPLOMATININ İSTANBUL ANILARI”/ Ahmet Akif TOSUN
İthaf
Müsaadeleriyle Haşmetli II. Abdülhamid’e,
Osmanlılar ve diğerlerinin Hükümdarı Devletinizin başşehrindeki yaklaşık iki sene ikametim müddetince, bu
şehrin durumu, tabii güzellikleri yanında büyük bir ticaret merkezi olarak dikkatimden kaçmadı. Bu zaman
zarfında ve Majestelerine yakın bir Amerikan Bakanı
olarak, ülkeme karşı, şayet sizi memnun edecekse şunu
da ekleyebilirim, eşim ve bana karşı, aşikar dostluk gösterilerinize mahzar olmak benim için çok özel bir lütuftu.
Sizin alakanızın bu delilleri beni evime kadar takip etti ve
sosyal hayatın bir diğer sahasına girmiştir. Amerika’ya
dönüşümden bu yana, Doğu hatıralarım üzerinde sıklıkla iyice düşündüm. Tüm bu güzellikler arasında, hiçbiri başşehrinizde sürdürdüğüm ilişkilerin hatıralarından
daha büyüleyici değildi.
Devletinizin hükümeti veya hükümetlerinin kompleks
formunu müşahede ettim. Otoritenizin devamı ve tüm
menfaatlerin mutabakatını, sadece bir sivil yönetici değil aynı zamanda Doğu’nun büyük İnancı’nın başı olarak, sağlamadaki kabiliyet, dikkat ve doğruluğunuza
hayran kaldım.
Müteakip sayfalarda, barışın devamı için gösterdiğiniz
çabalarınızı ve diğer hükümetlerle aranızdaki harmoniyi ilerletmedeki tolerans ve ölçülülüğünüzü ihmal etmeksizin, müşahedelerime sadık kalmaya gayret ettim.
Bu nedenle, bu kitabı, hem kalbimde yaşattığım saygının bir delili olarak hem de aleni erdemleriniz ve şahsi
karakteriniz için, Majestelerine ithaf etmem için müsaadelerinizi istiyorum.
Şerefle,
En yüksek saygılarla,
SAMUEL S. Cox.
New York Şehri, 30 Eylül 1887.
54
Hepimizin bildiği Osman Gazi ile Şey Edebalı arasında geçen
hikayenin, Ertuğrul Gazi ile bir Arap arasında geçmesi mi dersiniz, Mekke-i Mükerreme ile Medine-i Münevvereyi defalarca
birbiri ile karıştırması mı? Yoksa Hazreti Muhammed’in nübüvvetten önce bir “deve sürücüsüyken(!)” Sina dağına giderek
oradaki manastırın rahibine emanname sözü vermesi mi, Azam
ve Şafi adlı iki imamın kurduğu mezheplere dahil olmayanların
tümünün “mehzembis” (mezhebsiz?) ya da “kiaffir” (kafir?) diye
adlandırıldıklarını söylemesi mi?
Metinlerin başlıkları dikkatimizi çektiği için asıllarını okuyarak
bu bölümlerin yayınevi tarafından neden yayınlanmadığını
anlamaya çalıştık. (Biz tercümanın eline aldığı kitabı tam olarak çevirerek yayımcıya bu şekilde verdiğini kabul ediyor; bunun için burada değişikliğin yayınevi tarafından yapıldığını
düşünüyoruz.)
Örneklerini zikrettiğimiz bu satırlarda belirtilen bilgi yanlışlarının tercüme edilerek neden kitaba alınmadığını bilemiyoruz.
Bir ihtimal bunların tartışmaya yol açacak olmasıydı ya da bu
kadar fahiş hataları olan bir yazarın rivayeten öğrendiği bu hususlar nedeniyle şahitlikleri ile aktardığı diğer bilgilerin güvenilirliğinin zedeleneceğinin düşünülmesi.
Kitabın Türkçe baskısında yayınlanmayan 18. bölümü okuduğumuzda karşlaştığımız manzara ise gerçekten içler acısıydı. Kendi ülkesine bilirkişi olarak yabancı bir halkı, ülkeyi
ve onların dinini bilirkişi kimliği ile anlatmaya çalışan ABD büyükelçisinin İslam, Hilafet ve Osmanlı hakkında kaleme aldıklarının, böyle bir kitap için asla kabul edilemeyecek basitlikte
bilgi yanlışlıkları ile dolu olduğunu gördük.
Yayımcı tüm bu eksik bölümleri ayrıntılı dipnotlarla yayımlayabilirdi. Böylece günümüze kadar gelmiş, Doğu ile ilgili bakış
açısının tarihi kaynaklarından biri bizlerle paylaşılmış olurdu.
Aksi durumda, kitabın editörünün ya da çevirmenin yazacağı
bir önsözde bu tasarrufların kullanılma nedenlerinin okuyucu
ile paylaşılması gerekirdi. Bu sayede okurlar yayınevinin sansürden ne murad ettiğini bilme olanağına erişirdi.
OYALANMALAR YA DA “BİR AMERİKAN DİPLOMATININ İSTANBUL ANILARI”/ Ahmet AKİF TOSUN
Kitabın Türkçe çevirisinde yer almayan görsellerden “Dervişler” ve “Kur’an okuyan bir
Müslüman” isimli gravürler
55
OYALANMALAR YA DA “BİR AMERİKAN DİPLOMATININ İSTANBUL ANILARI”/ Ahmet Akif TOSUN
MOSTAR KÖPRÜSÜ
Eski Mostar şehrinin mimari ve kentsel yapısının ayrılmaz bir parçası olan eser 1566-67 yılları arasında inşa edilmiştir. Mimar
Hayrettin’in eseridir. Mostar’ın simgesi haline gelen ve dünyanın en büyük tek gözlü taş köprülerinden biri olan köprü, 1993
yılında savaş sırasında yıkılmıştır. Büyük bir mimarlık mantığıyla estetiği buluşturan ve gerek sanatsal, gerekse bilimsel açıdan müstesna bir eser olan köprü, 2003 yılında, yeniden inşa edilerek hizmete açılmıştır. Mostar Köprüsü, Miniaturk’un en
çok ilgi gören maketleri arasındadır.
56
İSTANBUL MEKÂN
RUMELİ HAN
II. Abdülhamid’in başmabeyincisi olan Ragıp Paşa, Beyoğlu’na adını Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarının bulunduğu üç coğrafyadan alan üç adet han yaptırmıştır: Afrika,
Anadolu ve Rumeli hanları.
Bu binalardan Rumeli Han, İstiklâl Caddesi üzerinde, Ağa
Camii’nin yanında yer almaktadır. Neoklasik üsluptaki binanın üç girişi vardır. İstiklâl Caddesi’ne bakan girişte ana kapı
bulunur. Bu kapı barok ve ampir tarzlarda süslenmiştir. Kapının iki yanında Arap ve Latin harfleriyle pasajın adı yazar.
57
Rumeli han beş katlıdır. Ağa Camii tarafında durup başınızı
yukarı kaldırdığınızda dikkatinizi çeken soğan kubbe, binanın eklektik bir mimariye sahip olduğunu gösterir. Oturum
amacıyla yapılan han daha sonra bir iş merkezine dönüşmüştür. Girişindeki Rebul, İstanbul’un en eski eczanelerindendir.
İstiklâl Caddesi üzerinde yürüyen biri meraka kapılıp bu
hana girecek olursa, bir süre için Beyoğlu’ndan kopacak ve
kasvetli iç mimari onu adeta yeni bir dünyaya götürecektir.
BULGARİSTAN’DA TÜRK İSLAM KÜLTÜRÜ VE SANATI
Bulgaristan, tarihte Türk milletine bağlı kavimlerin ve boyların uğrağı ve yurdu olmuştur. Hiç bir zaman işgalci olmayan
ve fethettikleri yerleri yurt edinen Türk boyları buralara önem
vermiş ve imar etmiştir. Kültürümüzün önemli eserlerini barındıran ortak bir mazimizin bulunduğu Bulgaristan’daki Türkİslam sanatını inceleyen Prof. Dr. Hüseyin Memişoğlu’nun hazırladığı bu eserde Bulgaristan’da Türk varlığının, Türk-İslam
kültür ve sanat hayatının kapsamlı bir şekilde ortaya konulduğunu görüyoruz.
Eserin hazırlanmasında Osmanlı ve Bulgaristan devlet arşiv
belgelerinden, Bulgaristan’da yayımlanan Türkçe ve Bulgarca gazete, dergi, makale, kitap, salnameler ve istatistiklerden
faydalanılmış. Bu hacimli kitap dört ana bölümden oluşuyor: Bulgaristan’da Türk Varlığı, Bulgaristan’da Türk İslam
Kültürü ve Sanatı, Osmanlı Dönemi Sonrası Bulgaristan’da
Türk-İslam Kültürü ve Sanatı, Demokrasiye Geçiş Döneminde
Bulgaristan’da Türk-İslam Kültürü ve Sanatı.
58
teşkil eden pek çok yazılı anıt da Türk Epigrafik Anıtları başlığında toplanmış. İktisadi ve içtimai hayatla ilgili eserler;
taşköprüleri, bedestenler, kervansaray ve hanlar ayrı ayrı başlıklarda ele alınmış. Hamamlar, çeşmeler, şadırvanlar, saat kuleleri gibi yapılara da yer veren kitapta eğitim ve kültür eserleri geniş bir şekilde yer buluyor.
XIX. yüzyılda çağdaş teknolojinin gelişmesiyle temelleri atılan
matbaacılığın Bulgaristan’daki gelişimine değinen kitap, Türk
dili, edebiyatı, gelenekleri ve göreneklerinin Bulgaristan’daki
yansımasının izlerini de sürüyor.
Osmanlı dönemi sonrası Bulgaristan’da Türk-İslam kültürü ve
sanatının anlatıldığı bölümde; Prenslik, Krallık (Çarlık), Komünizm dönemlerinde Türk-Müslüman topluluğunun dini hayatı ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan Balkan Savaşlarına
kadar Bulgaristan’da Türk eğitimi; mektepler, öğretmenler,
vilayetler, öğrenciler, okutulan dersler grafiklerle anlatılmış,
belgelerle desteklenmiş.
Osmanlılardan önce Bulgaristan’da Türk varlığının; Hunlar,
Avarlar, Bulgarlar (Oğurlar), Peçenekler, Oğuzlar (Uzlar), Kumanlar alt başlıklarında anlatıldığı birinci bölüm Anadolu’da
iskân edilen Türkler ve Osmanlı Türklerinin Bulgaristan’a yerleşmesi konularını da ihtiva ediyor.
Demokrasiye geçiş döneminde Bulgaristan’da Türk-İslam
kültürünün ve sanatının anlatıldığı dördüncü bölümde; Türk
kültür ve sanatının yeniden doğuşu, Türk-Müslüman topluluğunun dinî hayatı ve dinî kurumların yeniden yapılandırılması
üzerinde durulmuş.
Kitabın ismiyle aynı adı taşıyan ikinci bölümde; Bulgaristan’da
Türk kültür ve sanatının ilk izleri anlatılmakla birlikte, buradaki
Osmanlı-Türk kültürünün eserleri de ayrıntılı bir şekilde anlatılmış. Dini karakter taşıyan eserler olarak camiler, mescitler,
tekkeler, zaviyeler ve türbeler; konumları, tarihi ve yapısal
özellikleri bakımından incelenmiş. Yine Bulgaristan’da XIV.
yüzyıldan beri Türk dili, tarihi ve kültürü için önemli kaynak
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Rumeli’deki Türk nüfusa
büyük darbe vurmuş; ama yine de Balkanlardaki Türk izleri
Türk sanatının abidevi eserleri sayesinde silinmemiştir. Günümüzde Türk nüfusunun azalmasına rağmen Türk mimarisi
ve sanatı yoğunluktadır. Bulgaristan’da Türk-İslam Kültürü ve
Sanatı isimli eser muhtevasıyla Bulgaristan’da Türk-İslam kültürü ve sanatını kapsamlı bir şekilde ortaya koymaktadır.
KÖPRÜLER KURDUK BALKANLARA
Türklerin Balkanlar’daki varlığı çok eski tarihlere dayanır.
Kıpçaklar, Uzlar, Peçenekler ve Hunlar Balkanlar’da at koşturmuşlardır. Osmanlı Devleti Balkanlar’da, dinlerarası ve mezheplerarası ilişkileri geliştiren köprüler kurmuştur. Tarihten
günümüze köprü olabilme; günümüz Türkiyesi ile Balkan
ülkeleri, Balkanlar’daki Türkler ile akraba toplulukları ve diğer komşuları arasında iletişim sağlayabilme düşüncesiyle
İstanbul Büyükşehir Belediyesi 2008 yılında “Köprüler Kurduk
Balkanlara” isimli uluslararası bir sempozyum düzenledi. 1453
İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin dosya konusunun Balkanlar olması hasebiyle; düzenlenen bu sempozyumu ve burada
sunulan makale konularını hatırlatmak istedik. Zira artık sadece sahaflarda ve kütüphanelerde bulabileceğiniz Köprüler
Kurduk Balkanlara adlı sempozyum tebliğlerinden oluşan bu
eser, muhtevasıyla konuya ilgi duyanların dikkatini çekecek
nitelikte.
Balkanlar’dan yaşanan göçleri, Adakale’yi, Balkanlar’daki dil
ve folklorü, Balkanlar’ın Türk edebiyatında ve Türk tiyatrosundaki yerini, Türk vakıflarını, Balkanlar’da dünya kültürel
mirasına katkıda bulunan mimari eserleri; Bosna Hersek’teki, Romanya’daki, Batı Trakya’daki Arnavutluk’taki Türkleri,
Kosova’nın bağımsızlığını ele alan makalele listesine bir göz
atalım: “Osmanlı Sisteminde Değişim Probleminin Bir Göstergesi Olarak 19.y y Nüfus Hareketleri” - Prof. Dr. Gülfettin Çelik, “Rumeli’den Bir Ruhani Göç Hikâyesi: Elbasanlı Selim Ruhi
Baba” - Prof. Dr. Frances Trix, “Savaşarası Dönemde Yugoslavya Krallığı’ndan Türkiye’ye Arnavut Göçleri (1919-1935)” Yrd. Doç. Dr. Nurcan Özgür Baklacıoğlu, “Adakale’nin Nüfusu,
Demografik Özellikleri ve Göçler (1878-1913)” - H. Yıldırım
Ağanoğlu, “Balkan Halklarının Dil ve Folklorunda Türk İzleri”
- Prof. Dr. Hayriye Süleymanoğlu Yenisoy, “Balkan Savaşı’nın
Edebiyata Yansıması” - Haluk Harun Duman, “Türk Tiyatro
Eserlerinde Balkan Motifi” - Doç. Dr. Enver Töre, “20. Asrın Başlarında Kosova, Manastır, Selanik Vilayetlerinde Rum Bulgar
Kilise ve Mektep Anlaşmazlıkları” - Yrd. Doç. Dr. Şamil Mutlu,
“Osmanlı- Rus Savaşından Sonra Bulgaristan’da Türk Vakıfları”
- Yrd. Doç. Dr. Neriman Ersoy Hacısalihoğlu, “Romanya Türklerinin Günümüzdeki Sosyo-Kültürel Durumu” - Prof. Dr. Mihai
Maxim, “Yunan Vatandaşlığından Atılan Türkler ve Makedonlar” - Yrd. Doç. Dr. Halim Çavuşoğlu, “Türk Dış Politikasında
Balkanlar” - Erhan Türbedar, “Kosova’nın Bağımsızlığı ve Türklerin Sosyo- kültürel Durumları” - Taner Güçlütürk, “Balkanlarda Türk Eserlerinin Bugünkü Durumu ve Köprü Mimarisinden
Örnekler” - Doç. Dr. Mehmet Zeki İbrahimgil, “Çağdaş Uluslararası Bakış Açısından Arnavutluk Türkiye İlişkileri” - Falma
Fshazi, “Sinemacı Gözüyle Adakale” - İsmet Arasan, “Sancılı
Bekleyiş Sürecinden Kosova’nın Bağımsızlığına Fotoğraflarla
Bir Yolculuk” - Edis Potor.
Dergimizin dosya konusu münasebetiyle dikkat çekeceğini
düşündüğümüz makalelerden birisi Doç. Dr. Mehmet Zeki
İbrahimgil’in “Balkanlarda Türk Eserlerinin Bugünkü Durumu
ve Köprü Mimarisinden Örnekler“ başlıklı tebliğidir. İbrahimgil, günümüz Balkan ülkelerindeki Türk eserleri üzerine genel
bir değerlendirme yapmakta, on bir Balkan ülkesinde günümüze kadar ayakta kalabilen eserlerin istatistikî olarak genel
durumunu ortaya koymaktadır. Sempozyumun ana başlığının “Köprüler Kurdum Balkanlara” olması sebebiyle, yazıda
Balkanlarda gerek mimari özelliği ile gerekse mimarı ve tarihi ile öne çıkmış birkaç köprü de ele alınmış. Bunlar; Mimar
Sinan’ın Bulgaristan Svilengrad Cisr-î Mustafa Paşa Köprüsü
ve Vişegrad Sokullu Mehmet Paşa Köprüsü ile Mimar Sinan’ın
kalfalarından Mimar Hayreddin’in Mostar Köprüsüdür.
59
60

TIR ANLASMASI SEMiNERi

FARK - Milli Eğitim Bakanlığı

Tam metin için tıklayınız. (PDF)

Anılara Yansıyan Yönleriyle Arnavutluk ve Arnavutlar

"Sokaktayız mutluyuz"

Effective E-Learning By Thoughtful Design

Bursa Ekolojik Koşullarında Bazı İki Sıralı Arpa

Makale PDF - Güncel Gastroenteroloji

Kitaptan bir bölüm okumak için tıklayın.

Efelik Müessesesinde Zeybekliğe Terfi ve Yemin Töreni

2. sayı - edebiyatta görsellik temsilleri

ELİUZ, Ülkü-“MUHADERAT”TA FEMİNAL SÖYLEM

ÜNİTE

usul-u kafi-hüccet kitabı