Türkmen-Hytaý ykdysady hyzmatdaşlygy Gadymy oguz-türkmenleri tarapyndan Çyn-Maçyn diýlip atlandyrylan Hytaý Halk Respublikasynyň we Türkmenistanyň gatnaşyklarynyň iň täze taryhy 1991nji ýylyň 27-nji oktýabrynda Türkmenistanyň öz döwlet garaşsyzlygyna eýe bolmagy bilen ýakyndan bagly boldy. 1991-nji ýylyň 27-nji dekabrynda Hytaý hökümeti tarapyndan Türkmenistanyň hökümetiniň ykrar edilmegi, 1992-nji ýylyň 6-njy ýanwarynda Türkmenistanyň we HHR-yň arasynda diplomatik gatnaşyklaryň ýola goýulmagy, soňra iki döwletiň arasynda başga-da ençeme döwletara, hökümetara resminamalaryna gol çekilmegi türkmen we hytaý halklarynyň kökleri müňýyllyklaryň jümmüşine gidýän köp asyrlyk dostlukly hyzmatdaşlyk gatnaşyklarynyň esasyny düzdi we gadymy ýüpek ýoluny gaýtadan dikeltmegiň ilkinji ädimlerine ýol açdy. Iki taraplaýyn işjeň gatnaşyklaryň ösmegine iki döwletiň paýtagtlarynda ilçihanalaryň açylmagy uly täsirini ýetirdi. Türkmenistan bilen Hytaýyň arasynda netijeli hyzmatdaşlyk ýyllarynda köp wajyp ugurlarda özara hereketleriň saldamly tejribesi toplandy. Ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň döwletara, hökümetara we pudagara derejede gol çekilen 100-den gowrak resminamalary öz içine alýan ygtybarly we berk halkara-hukuk binýady döredildi. 2007-nji ýylyň iýulynda Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Hytaýa ilkinji döwlet saparynyň bolmagy bilen türkmenhytaý gatnaşyklarynyň täze bir sahypasy açyldy. 2008-nji ýylyň awgustynda Hormatly Prezidentimiz Pekinde geçirilen XXIX tomusky olimpiýa oýunlarynyň açylyş dabarasyna gatnaşdy. 2010-njy ýylyň maý we 2011-nji ýylyň noýabr aýlarynda bolsa, HHR-na döwlet saparyny amala aşyrdy. HHR-yň öňki başlygy Hu Szintao 2008-nji ýylyň awgustynda 2009-njy ýylyň dekabrynda Türkmenistanda resmi sapar etdi. Geçen ýylyň mart aýynda döwlet baştutany wezipesine saýlanan Si Szinpin Orta Aziýa saparyna Türkmenistandan başlap, 2013-nji ýylyň 3-4-nji sentýabrynda ýurdumyzda saparda boldy. Bu döwlet saparlary iki ýurduň taryhy gatnaşyklarynyň möhüm wakalarynyň biri boldy. Saparlar dostlukly döwletlerimiziň hyzmatdaşlygynyň mundan beýläk-de giňelmegine we berkemegine belent badalga boldy. Söwda, maýa goýum, ulag, aragatnaşyk, himiýa, dokma senagaty, oba hojalygy, saglygy goraýyş we innowasion tilsimatlar ulgamy hyzmatdaşlygyň esasan ileri tutulýan ugurlarydyr. Türkmen-hytaý söwda gatnaşyklary hem iki döwletiň arasyndaky hyzmatdaşlygyň möhüm bölegini eýeleýär. Türkmenistan bilen Hytaý bu ugurda strategik derejä ýetdi. Hytaý Türkmenistanyň iri söwda hyzmatdaşlarynyň biridir, ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň möçberi soňky ýyllarda ep-esli artdy we oňyn depgini saklanyp galýar. Hyzmatdaşlygyň bu tarapyny işjeňleşdirmek maksady bilen, hyzmatdaşlyk boýunça türkmen-hytaý komiteti döredildi. Häzirki döwürde Hytaý Türkmenistanyň iň iri söwda hyzmatdaşy bolup durýar. 2012-nji ýylyň netijelerine görä, haryt dolanyşygy 9 milliard amerikan dollaryna barabar boldy. 2013nji ýylyň birinji ýarymynda bu görkeziji 4,5 milliard amerikan dollaryna golaýlady. Munuň özi Türkmenistanyň söwda hyzmatdaşlarynyň arasynda Hytaýyň öňdäki orna düşendigini alamatlandyrdy. Häzirki wagtda ýangyç energetika toplumy, ulag hem-de aragatnaşyk, oba hojalygy, dokma, himiýa we azyk senagaty pudaklary, derman öndürmek hem-de gurluşyk ýaly ugurlara degişli Türkmenistanyň iri maýa goýum taslamalaryny durmuşa geçirmäge hytaý kompaniýalary işjeň gatnaşýarlar. Ýurdumyzda hytaý maýasynyň gatnaşmagy bilen kärhanalaryň onlarçasy işleýär. 2011-nji ýylda biziň ýurdumyzda hytaý maýasynyň gatnaşmagynda 37 kärhana işleýärdi, umumy bahasy 4 milliard 500 million amerikan dollaryna golaý bolan 66 maýa goýum taslamasy hasaba alyndy. Türkmenistanyň nebit-gaz toplumynda, dokma önümçiliginde, aragatnaşyk ulgamynda, gurluşykda, ulag-aragatnaşyk ulgamynda türkmen-hytaý gatnaşyklary barha giň gerim alýar. Hytaý hünärmenleri ýüpekçilik pudagyny ösdürmekde türkmen kärdeşlerine ýakyndan ýardam berýärler. Demir ýol ulgamynda hem Türkmenistan bilen Hytaýyň arasynda giň gerimli hyzmatdaşlyk alnyp barylýar. Taryhda Beýik ýüpek ýolunyň Hytaýdan gelýän kerwenleriniň geçen Garagum çölüniň ýollaryny bu gün Hytaýdan satyn alynan ýolagçy wagonlarynyň kerwenleri tükelleýär. Ýangyç-energetika pudagy iki taraplaýyn ykdysady hyzmatdaşlygyň ileri tutulýan ugry bolup durýar. Türkmen-Hytaý gaz geçirijisini gurmak we türkmen gazyny Hytaýa ibermek Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň 2007-nji ýylyň iýul aýynda Hytaý Halk Respublikasyna döwlet saparyndan soň iş ýüzünde durmuşa geçirilip başlandy. Munuň özi hormatly Prezidentimiziň ykdysadyýetimizi diwersifikasiýalaşdyrmak babatda alyp barýan parasatly syýasatynyň oňyn netijeleriniň şöhlelenmesi bolup durýar.“Asyryň taslamasy” adyny alan bu taslamanyň durmuşa geçirilmeginiň esaslaryny düzýän iki resminama bu saparyň çäklerinde gol çekildi. Türkmenistanyň we Hytaýyň tagallalary bilen 2009-njy ýylyň dekabr aýynyň 14-ne işe girizilen uzynlygy 7000 km bolan, dört döwletiň Türkmenistan – Özbegistan – Gazagystan – Hytaý territoriasynyň üstünden geçýän we “asyryň beýik gurluşygy” diýilip atlandyrylýan Transaziýa gaz geçirijisiniň 185 kilometri Türkmenistanyň çäginden, 530 kilometri Özbegistanyň çäginden, 1304 kilometri Gazagystanyň çäginden, 6811 kilometri bolsa, Hytaýyň çäginden geçýär. Bu gaz geçiriji 30 ýylyň dowamynda her ýylda Hytaýa başda 40 mlrd kubometr türkmen tebigy gazyny ibermäge niýetlenilendir. Hormatly Prezidentimiziň 2011-nji ýylyň 23-nji noýabrynda Hytaýa eden resmi saparynyň dowamynda Hytaýa iberilýän Türkmen tebigy gazynyň möçberini artdyrmak baradaky Ylalaşyga gol çekmegi we 2012-nji ýylyň iýun аýynyň 5-7-si aralygynda bolsa, Hytaýda geçirilen Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň agza ýurtlarynyň sammitinde Türkmenistandan Hytaýa tebigy gazyň goşmaça möçberlerini ugratmak boýunça hyzmatdaşlyk hakyndaky Çarçuwaly ylalaşyga gol çekilmegi wajyp ähmiýete eýedir. Şu resminama laýyklykda, HHR-e her ýylda ugradylýan tebigy türkmen gazynyň möçberi 65 milliard kub metre ýetiriler. Şeýle hem, HHR-iň başlygy Si Szinpiniň 2013-nji ýyldaky Türkmenistana saparynyň dowamynda “Türkmengaz” döwlet konserni bilen Hytaýyň milli nebitgaz korporasiýasynyň arasynda Türkmenistanyň iň uly hem-de dünýädäki iri gaz käni hasaplanýan “Galkynyş” gaz käninde ýylda 30 mlrd kub metr möçberde harytlyk gazy öndürýän desganyň taslamasyny düzmek we doly taýýar edip gurmak barada şertnama gol çekildi. Gaz käniniň birinji tapgyrynda daşary ýurtly kompaniýalar bilen ýylda harytlyk tebigy gazyň 30 milliard kub metrini çykarmaga hem-de taýýarlamaga niýetlenen desgalar toplumy guruldy. Hormatly Prezidentimiziň öňdengörüjilikli syýasaty bilen “Galkynyş” gaz känini özleşdirmegiň birinji tapgyrynda desgalaryň gurluşygy tamamlanyp, bu ýerde bir ýylda jemi 30 milliard kub metr harytlyk gaz, 2 million tonna kükürt hem-de 400 müň tonna kondensat öndürmek meýilnamalaşdyrylýar. Türkmenistan - Hytaý gaz geçirijisine “mawy ýangyjyň" goşmaça möçberiniň ugradylşyny üpjün etmek maksady bilen, 2011-nji ýylyň 14-nji dekabrynda Lebap welaýatynyň Hojambaz etrabyndaky ýangyç serişdelerine örän baý "Bagtyýarlyk" şertnamalaýyn çäkde Hytaý tarapyndan gazy gaýtadan işleýän ikinji zawodyň gurluşygyna başlanyldy. Gadymy döwürde yklymyň halklaryny baglanyşdyran Beýik Ýüpek ýolunyň häzirki günlerde täzeden dikeldilýändigini alamatlandyrýan bu transmilli gaz ugry ykdysady, geosyýasy we durmuş ulgamy, şol sanda ähliumumy energetika howpsuzlygyny üpjün etmäge degişli meseleleri çözmek nukdaýnazaryndan ägirt uly ähmiýete eýedir. 2010-njy ýylyň ýanwar aýynda Pekine we oňa ýanaşyk etraplara ugurda “Szinbýan” gaz gysyjy bekedine tebigy gaz akdyrylyp başlandy. Bu waka “Günbatar-Gündogar” gaz geçirijisiniň günbatar böleginiň doly ulanmaga berilmegini alamatlandyrdy, ol Transmilli gaz geçirijisi bilen birleşdirildi. Şol gaz geçiriji boýunça Samandepe ýatagyndan Özbegistanyň we Gazagystanyň üsti bilen gaz akdyrylýar. Umumy uzynlygy 8700 kilometre barabar bolan “GünbatarGündogar” gaz geçirijisiniň ikinji şahasy Horgosdan (Sinszýan) gözbaş alýar we ýurduň günorta etraplaryna, şol sanda Şanhaýa, Guanduna uzalyp gidýär-de Gonkongda tamamlanýar. Şeýlelikde, Hytaýyň 15 welaýatynyň üstünden geçýän täze gaz geçirijisi dört ýüz milliona golaý adamy “mawy ýangyç” bilen üpjün etmäge mümkinçilik berer. Iki döwletiň gatnaşyklarynda halklarymyzyň arasyndaky dostlugy pugtalandyrýan we özara düşünişmegi esasy serişdeleriň biri bolup durýan medenigumanitar hyzmatdaşlyk hem barha uly orun tutýar. Hut şonuň üçin hem iki ýurduň arasynda bilim we ylym, edebiýat we sungat, sport we syýahatçylyk çäklerinde hyzmatdaşlyk barha pugtalanýar we giňelýär. Türkmen talyplarynyň ençemesi bu döwletde ýokary bilim alýarlar. Häzirki wagtda türkmen-hytaý gatnaşyklary täze, has-da ýokary derejä çykdylar. Bu bolsa sebitde parahatçylygyň, howpsuzlygyň we durnuklulygyň pugtalanmagyna we ösüşe oňaýly täsir edýär, şol sanda gadymy ýüpek ýoluny täzeden dikeltmäge hem uly mümkinçilikler döredýär. Döwletimiz bilen bu iri hyzmatdaşymyzyň arasyndaky gatnaşyklar hemişe özara düşünişmegiň hem-de birek-biregi goldamagyň ýokary derejesinde alnyp barylýar. Bu bolsa, ikitaraplaýyn gatnaşyklary pugtalandyrmagyň möhüm şerti bolup hyzmat eder. ©Veritas, 2013
© Copyright 2024 Paperzz
