HARRAN ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERS KİTAPLARI SERİSİ YAYIN SAYISI:2012/2-1 SEBZE VE SÜS BİTKİLERİ ZARARLILARI PROF. DR. EMİNE ÇIKMAN ŞANLIURFA-2013 HARRAN ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERS KİTAPLARI SERİSİ YAYIN SAYISI:2012/2-1 SEBZE VE SÜS BİTKİLERİ ZARARLILARI PROF. DR. EMİNE ÇIKMAN ŞANLIURFA-2013 Bu kitabı Annem Seyla ÇIKMAN ve babam merhum Mehmet ÇIKMAN’a atfediyorum. ÖNSÖZ Dünya nüfusunun hızlı çoğalması, bu çoğalmaya paralel olarak gıda maddelerinin üretimindeki yetersizlik ve dengesizlik, günümüzde, dünyanın birçok yerinde açlık sorununun veya yetersiz beslenmenin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bitkisel kökenli besinler içerisinde, içerdikleri karbonhidratlar, proteinler, yağlar, mineraller ve vitaminler sayesinde sebzeler gıda açığının kapatılmasında ve dengeli beslenmede önemli bir yer tutarlar. Gıda açığı, artan dünya nüfusuna paralel olarak günden güne artmaktadır. Ortaya çıkan ve çıkacak olan besin açığının kapatılması, var olan bitkisel ve hayvansal besin kaynaklarının genişletilmesi, iyileştirilmesi ve birim alandan alınan ürünün artırılması hiç şüphesiz kaliteli bol ürün veren çeşitler yanında iyi, ucuz fakat modern yetiştiriciliğin yapılmasına bağlıdır. Sebze üretim miktarı dünyada yaklaşık 894 milyon tondur, ekim alanı ise 53 milyon hektardır (Anonymous, 2010). Türkiye’de ise sebze ekim alanları yaklaşık olarak 1 milyon hektara ulaşmıştır. Ülkemiz 26 milyon tonluk sebze üretimi ile Dünya’da ilk 4 ülke arasındadır. Türkiye’de sebze üretiminin %87’si açıkta ve %13’ü de örtü altında gerçekleştirilmektedir. Tarım sektörünün çalışan nüfusun %32'sini barındırdığı ve işlenen toplam arazinin %12'sini de bahçe bitkilerinin oluşturduğu gerçeğinden hareketle, Türkiye’de bitkisel üretim değerinin yaklaşık %28’i sebzelere aittir. Türkiye'de yaklaşık 2.5-3 milyon kişinin bahçe bitkileri üretimi yaptığını söyleyebiliriz. Tarımla uğraşan ülkemizde sebzeler önemli bir ekim alanına sahiptir. Ülkemiz, dünya sebze üretimindeki %3,2’lik payı ve açıkta ve örtü altında her mevsim sebze yetiştirme özelliği ile dünya sebze üreticisi sayılı ülkeler arasında yer almaktadır. (Anonymous, 2010). Ülkemizin süs bitkileri sektöründe pazar ülkelere yakınlık, olumlu iklim şartları ve dinamik insan gücü gibi avantajlara sahiptir. Türkiye’de Süs bitkileri üretiminin ise %50’si açıkta üretim şeklinde yapılırken, %40’ı plastik seralarda, %10’u da cam seralarda yapılmaktadır. Türkiye’de kesme çiçek 1940’lı yıllardan itibaren ticari anlamda üretilmeye başlanmıştır. 2000 yılı itibariye, yaklaşık 1 500 hektar alanda süs bitkileri üretimi yapılmakta, bu alanın yaklaşık %52’si kesme çiçek üretiminde kullanılmaktadır. Kesme çiçek üretimi içerisinde en büyük payı %53 ile karanfil almaktadır. Dünyada toplam süs Bitkileri üretim alanı 2009 yılı itibariyle 1.512.221 hektardır. Türkiye’de 2009 yılında toplam 3.359 ha. Alanda süs bitkileri üretimi yapılmaktadır. Ülkenin tarımsal yapısı içerisinde önemli bir yeri olan sebze ve süs bitkileri, fide döneminden hasat dönemine kadar birçok hastalık, zararlı ve yabancıotların neden olduğu ürün kaybına maruz kalmaktadırlar. Sebze ve süs bitkilerinde ürün kaybına neden olan bu etmenler içerisinde zararlılar önemli ürün kaybına neden olmaktadırlar. Zararlıların sebzelerde neden oldukları zararın en düşük düzeyde tutulması, zararı oluşturan zararlılara karşı uygulanacak uygun mücadele yöntemlerine bağlıdır. Sebzelerde zarara neden olan zararlılara karşı yapılacak tarımsal mücadelede başarı elde edilmesi, zararlı türlerini ve bu türlerin biyolojilerinin ve ekolojilerinin iyi bilinmesini gerektirir. Bu nedenlerden dolayı “Sebze ve Süs Bitkileri Zararlıları” ders notları hazırlanmıştır. Ders notunun hazırlanmasında çeşitli kaynaklardan faydalanılarak zararlıların tanınması, biyolojileri ve mücadeleleri hakkında gerekli bilgiler verilmektedir. Şanlıurfa, 2013 Prof. Dr. Emine ÇIKMAN İÇİNDEKİLER 1. ŞUBE: VERTEBRATA (OMURGALILAR)………………………………...............1 1.1. Rodentia (Kemirgenler)……………………………………..........…………………1 1.1.1. Spalacidae………………………………………………………………………....1 1.1.1.1. Spalax leucodon Nortmann (Körfare)…………………………………………..1 1.1.2. Cricetidae………………………………………........................................…….3 1.1.2.1. Microtus spp. (Tarlafareleri)……………………………………….……………3 2. ŞUBE: MOLLUSCA (YUMUŞAKÇALAR)……………………………………...…5 2.1. Pulmonata (Sümüklü böcekler ve Salyangozlar)………………………..….………8 2.1.1. Helicidae (Kara salyangozları)……………………….…………………………..8 2.1.1.1. Helix aspersa Müller (Esmer salyangoz)……………………………….………8 2.1.1.2. Helix pisana Müller (Beyaz salyangoz)……………………………………….12 2.2. Gastropoda (Sümüklü böcekler)………………………………………………….13 2.2.1. Limacidae (Sümüklü böcekler)………………………………………….....……13 2.1.1.1. Deroceras reticulatum (Müller) (Küçük gri salyangoz)………………….....…13 1.1. Rodentia (Kemirgenler)……………………………………………..……………..16 1.1.1. Spalacidae………………………………………………………………......……16 1.1.1.1. Spalax leucodon Nortmann (Kör fare)……………………………………..….16 3. ŞUBE: NEMATHELMINTES (NEMATODA) (İPLİKSİ SOLUCANLAR, YUVARLAK SOLUCANLAR)…………………...………………..….19 3.1. Tylenchida (Kemirgenler)…………………………………………………………22 3.1.1. Anguinidae……………………………………………………….………..…….22 3.1.1.1. Ditylenchus myceliophagus Goodey (Kültür mantarı nematodu)…………….22 3.1.2. Aphelenchoididae………………………………………….…………………….24 3.1.2.2. Aphelenchoides composticola Franklin (Funs nematodu)………………….....24 3.1.2.2. Aphelenchoides fragariae (Ritzema-Bos), (Çilek nematodu)…………………25 3.1.3. Dolichodoridae………………………………………………………………......28 3.1.3.1. Merlinus brevidens (Allen) (Biz nematodu)……………………………..........28 3.1.4. Heteroderidae………………………………………………………………...…..30 3.1.4.1. Globodera rostochiensis Wollenweber ve Globodera pallida Stone (Patates kist nematodları)…………………………………………………………………...30 I 3.1.4.2. Heterodera cruciferae Franklin (Lahana kist nematodu)…………………...…33 3.2.3. Altfamilya: Meloidogyniidae)………………...………………………….……...35 3.1.4.3. Meloidogyne spp., (Kök ur nematodları)……………………………….……...35 3.1.5. Pratylenchidae…………………………………………………………………...39 3.1.5.1. Pratylenchus penetrans (Cobb) Filipjev and Schuurmans-Stekhoven (Lezyon nematodu)……………………………………………………………………..39 3.1.6. Tylenchidae……………………………………………………………………...42 3.1.6.1. Ditylenchus dipsaci (Kühn) (Soğan sak nematodu)…………………………...42 3.1.7. Tylenculidae…………….……………………………………………………….46 3.1.7.1. Tylenchulus semipenetrans Cobb (Turinçgil nematodu)……………………...46 4. ŞUBE: ARTHROPODA (EKLEM BACAKLILAR)………………………...……..50 4.1. Arachnoidea (=Arachnida) (Örümcekgiller)………………………………………50 4.1.1. Astigmata…………………………………………………………………….…..54 4.1.1.1. Acaridae……………………………………………………………………..…54 4.1.1.1.1 Mycetoglyphus fungivorus Oudemans (Saman akarı)………………….…….54 4.1.1.1.2. Caloglyphus rhizoglyphoides (Zachvatkin)……………………...……….….56 4.1.1.2. Histiostomatidae……………………………………………………...………..57 4.1.1.2.1. Histiostoma sapromyzarum (Dufour)…………………………..……...…….57 4.1.2. Prostigmata………………………………………………………………………59 4.1.2.1. Eriophyidae…………………………………………………….……………....59 4.1.2.1.1. Aculops lycopersici (Massee) (Domates uyuzu)…………………………….59 4.1.2.1.2. Aculus schlechtendali (Nalepa) (Domates uyuzu)…………………………..61 4.1.2.1.3. Anthocoptes salicis (Nalepa)………………………………………………...64 4.1.2.1.4. Eriophyes erineus (Nalepa)………………………………………………….66 4.1.2.1.4. Eriophyes ficus Cotte (İncir akarı)…………………………………….……..68 4.1.2.1.5. Eriophyes triradiatus Nalepe (Erik tomurcuk akarı)………………………..70 4.1.2.1.6. Phyllocoptes abaenus (Keifer) (Erik yaprak akarı)…………………...……..72 4.1.2.1.6. Phyllocoptes rosarum (Liro)………………………………………………...73 4.1.3.1. Pyemotidae…………………………………………………………………….74 4.1.3.1.1. Pygmephorus sellnicki Krezal……………………………………………….74 4.1.3.1.2. Pygmephorus allmanni Krczal………………………………………………75 4.1.4.1. Rhyncaphytoptidae……………………………………………………….……76 II 4.1.4.1.1. Diptacus gigantorhynchus (Nalepa)………………………………………....76 4.1.5.1. Tarsonemidae………………………………………………………..…………78 4.1.5.1.1. Tarsonemus karli Sharanov et Mitrofanov………………………….……….78 4.1.5.1.2. Polyphagotarsonemus latus (Banks) (Sarı akar, Beyaz pamuk akarı)…..…..78 4.1.6.1. Tetranychidae (Kırmızı örümcekler)………………………………………......82 4.1.6.1.1. Eotetranychus carpini (Oudemans)………………………………………….82 4.1.6.1.2. Eotetranychus populi (Koch)………………………………………………...85 4.1.6.1.3. Tetranychus urticae Koch (İki noktalı kırmızı örümcek)……………............87 4.1.6.1.4. Tetranychus cinnabarinus (Boisduval) (Pamuk kırmızıörümceği)……….…91 4.2. Hexapoda (Insecta) (Böcekler)…………………………………………..………...93 4.2.1. Orthoptera (Düz kanatlılar)……..……………………………………………….95 4.2.1.1. Acrididae (Tarla çekirgeleri, Kısa antenli çekirgeler)…..…………………..…95 4.2.1.1.1. Dociostaurus maroccanus (Thunberg) (Fas çekirgesi)…..……….…………95 4.2.1.2. Catantopidae (Tarla çekirgeleri, Kısa antenli çekirgeler)……...………………97 4.2.1.2.1. Calliptamus italicus (Linnaeus) (İtalyan çekirgesi)………………….……...97 4.2.1.3. Tettigonidae (Yeşil çekirgeler, Ot çekirgeleri, Uzun antenli çekirgeler)……...99 4.2.1.3.1. Poecilimon spp…………………………………………………..…………..99 4.2.1.4. Gryllidae (Kara çekirgeler, Cırtlak çekirgeler)……………….……...………101 4.2.1.4.1. Gryllus bimaculatus (De Geer) (İki Noktalı Kara Çekirge)………………..101 4.2.1.5. Gryllotalpidae (Tarla çekirgeleri, Kısa antenli çekirgeler)………………...…105 4.2.1.5.1. Gryllotalpa gryllotalpa Linnaeus (Danaburnu)………………………….....105 4.2.2. Dermaptera (Deri kanatlılar)……………..……………….…………….……...108 4.2.2. 1. Forficulidae (Kulağa kaçan)…………………………………………………108 4.2.2.1.1. Forficula auricularia (Linnaeus) (Kulağakaçan)…..……………..………..108 4.2.3. Thysanoptera (Kirpikkanatlılar)…..………………………………………..…..112 4.2.3. 1. Thripidae (Darkanatlı tripsler)…………..………………………………...…112 4.2.3. 1. 1. Thrips tabaci Lindeman (Tütün tripsi, soğan tripsi)………………………112 4.2.4. Heteroptera (Değişik kanatlılar)……………………………………….……….115 4.2.4.1. Pentatomidae (Anteni beşparçalı tahtakuruları, Kalkanlı tahtakuruları)……..115 4.2.4.1.1. Eurydema ornatum Linnaeus (Lahana kokulu böceği)………………...…..115 4.2.4.1.2. Eurydema ventrale (Kolenati) (Geniş vücutlu lahana piskokulu böceği)…………………………………………………………………..118 III 4.2.4.1.3. Graphosoma lineatum Linnaeus (Çizgili havuç tahtakurusu)………..….…119 4.2.4.1.4. Nezara viridula Linnaeus (Pis kokulu yeşilböcek)….……...……….……...121 4.2.4.2. Miridae……………………...………………………………………………...126 4.2.4.2.1. Lygus pratensis (Linnaeus) (Lekeli bitki böceği)…………………………..126 4.2.4.3. Tingidae (Armut kaplanları)……………………………………………....….128 4.2.4.3.1. Stephanitis pyri (Fabricius) (Arput kaplanı)………………………………..128 4.2.4.4. Rhopalidae (Ot tahtakuruları)………………………………..……...………..131 4.2.4.4.1. Liorhyssus hyalinus (Fabricius) (Marul tohum tahtakurusu)…………..…..131 4.2.5.Homoptera (Homojen kanatlılar)…………………………………………..……133 4.2.5.1. Cicadellidae Latreille (Cüce Ağustosböcekleri)…………………………...…133 4.2.5.1.1. Empoasca decipiens (Paoli) (Yuvarlakbaşlı yaprakpiresi)……………...….133 4.2.5.2. Cercopidae Latreille (Köpüklü Ağustosböcekleri)…………………………...135 4.2.5.2.1. Philaenus supimarius (Linnaeus)………………………………………..…135 4.2.5.3. Aleyrodidae Westwood (Beyazsinekler)...................................................139 4.2.5.3.1. Bemisia tabaci (Gennadius) (Pamuk beyazsineği, Tütün beyazsineği)……139 4.2.5.3.2. Trialeurodes vaporariorum (Westwood) (Sera beyazsineği)………………144 4.2.5.4. Aphididae Latreille (Yaprak bitleri)………………………………………….149 4.2.5.4.1. Aphis craccivora Koch (Börülce Yaprakbiti)…………………………...….149 4.2.5.4.2. Aphis fabae Scopoli (Siyah Bakla Yaprakbiti)……………………...……...153 4.2.5.4.3. Aphis gossypii Glover (Pamuk yaprakbiti)…………………………….......156 4.2.5.4.4. Aphis nasturtii Kaltenbach (Patates yaprakbiti)…………………...……….159 4.2.5.4.5. Aphis nerii Boyer de Fonscolombe (Zakkum yaprakbiti)…………….……161 4.2.5.4.6. Brachycaudus cardui Linnaeus (Enginar Yaprakbiti)…………..……........164 4.2.5.4.7. Brevicoryne brassicae (Linnaeus) (Lahana Yaprakbiti)……………..….…166 4.2.5.4.8. Cavariella aegopodii (Scopoli) (Havuç Yaprakbiti)……………………….169 4.2.5.4.9. Macrosiphum rosae (Linnaeus) (Gül yaprakbiti)………………….……….172 4.2.5.4.10. Myzus persicae (Sulzer) (Yeşil Şeftali Yaprakbiti)………...……..……...175 4.2.5.4.11. Pemphigus bursarius Linneaus (Marul Afidi)…………………………….179 4.2.5.4.12. Phyllaphis fagi (Linnaeus)…………………………………………….…..182 4.2.5.5. Psyllidae Latreille (Sıçrayan bitkibitleri)......................................................184 4.2.5.5.1. Bacteriocera tremblayi (Wagner) (Soğan pisillası)……………………..….184 4.2.5.5. Margarodidae (Ochoa) Dev koşniler, inci koşniller)…………………………186 IV 4.2.5.5.1. Icerya purchasi Maskell (Torbalı koşnil)……………………………..……186 4.2.5.5.2. Marchalina hellenica Gennadius (Çam pamuklu koşnili)…………………191 4.2.5.6. Coccidae Stephens (Yumuşak vücutlu kabuklubitler)………………………..196 4.2.5.6.1. Coccus (Lecanium) pseudomagnoliarum Kuwana (Gri yumuşak koşnil)……………………………………………………………...……196 4.2.5.6.2. Coccus hesperidum Linnaeus (Kahverengi yumuşak koşnil)………………199 4.2.5.6.3. Coccus longulus (Dauglas) (Yumuşak uzun koşnil)………………..……...203 4.2.5.7. Diaspididae Latreille (Sert kabuklu bitler)…………………………………...205 4.2.5.7.1. Aonidiella aurantii Maskell (Kırmızı kabuklubit)………………………….205 4.2.5.7.2. Aspidiotus nerii Bouché (Zakkum kabuklubiti)…………………………....211 4.2.5.7.3. Leucaspis pusilla Loew (Çam yaprak koşnili)……………………….…….214 4.2.5.7.4. Pseudaulacaspis pentagona (Targioni-Tozzetti) (Dut kabuklu biti)………216 4.2.5.7.5. Unaspis euonymi Comst (Taflan kabuklu biti)…………………………..…220 4.2.5.8. Pseudococcidae (Unlu bitler)………………………………………………....223 4.2.5.8.1. Planococcus citri (Risso) (Turunçgil unlu biti)………………………….…223 4.2.6. Coleoptera (Kın kanatlılar)……….…………………………………………….229 4.2.6.1. Scarabaeidae Latreille………………………………………………….……..229 4.2.6.1.1. Melolontha melolontha (Linnaeus) (Mayısböceği)…………….....………..229 4.2.6.1.2. Polyphylla fullo (Linnaeus) (Haziranböceği)…………………..……….….233 4.2.6.2. Buprestidae Leach (Süslü Böcekler)……………………………...…….……234 4.2.6.2.1. Aurigena chlorana (Laporte et Gory) (Yağ güllerinde makaslı böcek)……234 4.2.6.3. Elateridae Leach……………………………………………………………...238 4.2.6.3.1. Agriotes spp. (Telkurtları)…………………..………..………….……...….238 4.2.6.4. Coccinellidae Latreille………………………………………………………..241 4.2.6.4.1. Epilachna chrysomelina Fabricius (Karpuz telliböceği)………….…..…....241 4.2.6.5. Chrysomelidae Latreille (Yaprakböcekleri)…………...……………………..243 4.2.6.5.1. Chrysolina menthastri (Suffrian) (Nane yaprakböceği)…………......……..243 4.2.6.5.2. Leptinotarsa decemlineata (Say) (Patates böceği)……………….…….…..246 4.2.6.5.3. Phyllotreta spp. (Toprak Pireleri)…………………………………………..251 4.2.6.5.4. Psylliodes spp. (Toprak Pireleri)……………………...........................……253 4.2.6.5.5. Rhaphidopalpa foveicollis (Lucas) (Kavun kızıl böceği)…………..…..….255 4.2.6.6. Cerambycidae Latreille (Teke böcekleri)………………………………….....257 V 4.2.6.6.1. Saperda carcharias (Linnaeus) (Kavak büyük teke böceği)………………257 4.2.6.6.2. Saperda populnea (Linnaeus) (Kavak teke böceği) ……………………….259 4.2.6.7. Bruchidae Latreille (Baklagil tohumböcekleri)………………...………….…261 4.2.6.7.1. Acanthoscelides obtectus (Say) (Fasulye tohumböceği)……..…………….261 4.2.6.7.2. Bruchus pisorum (Linnaeus) (Bezelye tohumböceği)………………..…….264 4.2.6.7.3. Bruchus rufimanus Boheman (Bakla tohumböceği)…………………….....266 4.2.6.7.4. Callosobruchus maculatus (Fabricius) (Baörülce tohumböceği)……..……268 4.2.6.8. Chrysomelidae Latreille (Yaprakböcekleri)…………...……………………..272 4.2.6.8.1. Melosoma (Chrysomela) populi (Linnaeus) (Kavak yaprakböceği)……….272 4.2.6.9. Curculionidae Latreille (Hortumlu kınkanatlılar)…………………………….277 4.2.6.9.1. Ceuthorhynchus assimilis (Paykull)(Lahana gal böceği)……..……………277 4.2.6.9.2. Ceuthorrhynchus pleurostigma (Marshall) (Lahana gal böceği)…………..280 4.2.6.9.3. Rhynchophorus ferrugineus (Olivier) (Palmiye kırmızıböceği)……………284 4.2.6.4.1. Chrysolina menthastri (Suffrian) (Nane yaprakböceği)…………......……..157 4.2.6.4.2. Leptinotarsa decemlineata (Say) (Patates böceği)……………….…….…..160 4.2.6.4.3. Phyllotreta spp. (Toprak Pireleri)…………………………………………..165 4.2.6.4.4. Psylliodes spp. (Toprak Pireleri)……………………...........................……167 4.2.6.4.5. Rhaphidopalpa foveicollis (Lucas) (Kavun kızıl böceği)…………..…..….169 4.2.7. Lepidoptera (Pul kanatlılar)……………………………………………..……...291 4.2.7.1. Noctuidae (Gecekelebekleri)……………………………………………..…..291 4.2.7.1.1. Agrotis ipsilon (Hufnagel) (Tırpan kurdu)……...………………………….291 4.2.7.1.2. Agrotis segetum (Denis & Schiffermüller) (Bozkurt)……….……………..294 4.2.7.1.3. Helicoverpa armigera (Hübner) (Yeşil kurt)……...……………………….297 4.2.7.1.4. Spodoptera littoralis (Boisduval) (Pamuk Yaprakkurdu)……………..…...301 4.2.7.1.5. Tricoplusia ni (Hübner)…………..………………………………….……..304 4.2.7.2. Lycaenidae (Mavililer, İnceçizgililer ve Bakırlılar / Zarif Kanatlılar)….……308 4.2.7.2.1. Lampides boeticus (Linnaeus) (Börülce kapsülgüvesi)………………….....308 4.2.7.3. Pieridae (Lahana kelebekleri)………………………………………………...310 4.2.7.3.1. Pieris brassicae (Linnaeus) (Lahana kelebeği)……………………...……..310 4.2.7.4. Gelechiidae (Güve benzeri kelebekler)…..…………………………………..314 4.2.7.4.1. Phthorimaea operculella (Zeller) (Patates güvesi, Tütün gebesi)……...…..314 4.2.7.4.2. Tuta absoluta (Meyrick) (Domates güvesi)……………………………...…318 VI 4.2.7.5. Cossidae (=Ağaç kurtları)………………………………………………...…..328 4.2.7.5.1. Phragmocossia albida (Erschov) (Enginar kurdu)…………...…….…..…..328 4.2.7.6. Plutellidae……………………………………………………………...……..330 4.2.7.6.1. Plutella xylostella (Linnaeus) (Lahana yaprak güvesi)………………….....330 4.2.7.7. Pyralidae………………………………………………………………….…..334 4.2.7.7.1. Etiella zinckenella Treitschke (Fasülye kapsül kurdu)……..………………334 4.2.7.7.2. Hellula undalis (Fabricius) (Lahana göbek kurdu)………………………...337 4.2.8. Diptera (İki kanatlılar)……………………………………..……………...……341 4.2.8.1. Agromyzidae (Yaprakoyucu sinekler)………………………………….…….341 4.2.8.1.1. Liriomyza huidobrensis (Blanchard)…………………………………..…...341 4.2.8.1.2. Liriomyza trifolii Burgess…………………………………………..……....344 4.2.8.2. Anthomyiidae (Sebze sinekleri)………………………………….…………..348 4.2.8.2.1 Delia antiqua (Meigen) (Soğan sineği)……………………………………..348 4.2.8.2.2. Delia platura (Meigen) (Sebze tohum sineği, Kabak sineği)…………..…..352 4.2.8.2.3. Delia radicum (Linnaeus) (Soğan sineği)……………………………….…355 4.2.8.3. Cecidomyiidae (Ur sinekleri)………………………………………………...359 4.2.8.3.1. Asphondylia capsici Barnes (Biber galsineği)…………………………...…359 4.2.8.4. Psillidae (Yaprak pireleri)…………………………………………………....362 4.2.8.4.1. Psila rosae (Fabricius) (Havuç sineği)…………………………….……….362 4.2.8.5. Tephritidae (Meyve sinekleri)………………………………………………..365 4.2.8.5.1. Myiopardalis pardalina Bigot (Kavun sineği)……………………………..365 4.2.8.6. Anthomyiidae (Sebze sinekleri)………………………………………….…..369 4.2.8.6.1. Pegomyia hyoscyami Panzer (Pancar sineği)………………………………369 4.2.8.7. Phoridae (Kambur sinekler)………………………………………….……….372 4.2.8.7.1. Megaselia nigra (Meigen) (Dışkı sinekleri)…………………………..……372 4.2.8.8. Syrphidae (Çiçek sinekleri)……………………..............................................375 4.2.8.8.1. Eumerus narcissi Smith (Nergis küçük soğan sineği)…………………...…375 4.2.8.8.2. Meredon equestris (Fabricius) (Nergis büyük soğan sineği)…………….....379 4.2.8.9. Sciaridae (Mantar sinekleri)……………………………………………...…..381 4.2.8.9.1. Llycoriella solani Winnertz (Mantar sineği)……………………………….381 4.2.8.10. Cecidomyiidae (Ur sinekleri)……………………………………………….385 4.2.8.10.1. Heteropeza pygmaea Winnertz…………………………………………...385 VII 4.2.8.10.2. Mycophila speyeri Barnes…………………………………………......….385 4.2.9. Hymenoptera (Zar kanatlılar)…………………………………………...….......389 4.2.9.1. Tenthredinidae (Testeriliarılar)…………………………………………….....389 4.2.9.1.1. Athalia rosae (Linnaeus) (Pancar testereliarısı)………………………..…..389 5. KAYNAKLAR…………………………………………………………….…….…392 6. YARARLANILAN WEB SAYFALARI…………………………………………..423 7. SEBZE VE SÜS BİTKİLERİ VE ZARARLILAR LİSTESİ…………………..…..427 VIII 1. ŞUBE: VERTEBRATA (OMURGALILAR) 1.1. Takım: Rodentia (Kemirgenler) 1.1.1. Familya: Spalacidae 1.1.1.1. Tür: Spalax leucodon Nortmann (Kör fare) Tanınması Vücudu silindir şeklinde uzunluğu 175-235 mm’dir. Kuyruk mevcut değil. Gözler körelmiş, kulak kepçesi yok ve kulak tüyler arasında bir kabartı şeklinde, burun gelişmiş ve sertleşmiştir. Ön bacaklar kuvvetli kazıcı bir yapı almıştır. Vücuttaki sırt tüyleri yumuşak, uç kısımları kızılımsı-gri, dip kısımları ise açık gri renktedir. Vücuttaki tüyler önden taraftan arkaya doğru yatık şekildedir. Bundan dolayı vücudun tamamı toprak altındaki galerilerdeki hareket esnasında sürtünmeyi azaltan bir şekil kazanmıştır (Şekil 1 A). A B Şekil 1. A) Spalax leucodon Nortman’nun ergini, (http://www.konitsa.gr/), B) Spalax ehrenbergi Nehring’nin tarlada oluşturduğu galeri kümeleri (http://www.wikimedia.org/). Biyolojisi ve Zararı Toprak yüzeyine çok nadir olarak yalnızca geceleri çıkmaktadırlar. Hayatlarının tamamını çiftleşme dönemleri hariç açtıkları galeriler içerisinde yalnız (soliter) sürdürürler. Çiftleşme dönemi, kasım sonu şubat ayı arasında olmaktadır. Gebelik dönemleri 1 ay devam etmekte ve tek bir doğumda 2-4 yavru verirler. Yavrular 1 4-6 haftalık olduklarında bulundukları yuvayı terk eder ve kendi galerilerini açarak burada yalnız yaşamlarını sürdürürler. Kış uykusuna girmezler, kışın iklim şartlarına bağlı olarak toprak yüzeyinden daha derinlere inerek galeriler açarlar. Bu derinlik 4 m’ye kadar inebilir. Besinlerini bitkilerin toprakaltı organları oluşturmaktadır. Tek bir körfare 1-1.5 da.’lık alanda zarar oluşturabilir. Toprakta galerileri açarken çıkardıkları toprağı dışarı çıkarır ve toprak yüzeyinde kümeler farklı büyüklükte kümeler oluşur. Açmış oldukları galerilere ait deliklerin ağızlarını hiçbir zaman açık bırakmazlar (Şekil 1B). Ülkemizde geniş bir yayılma alanına sahiptir (Kock et al. 1972; Coşkun ve Ulutürk, 2004). Ülkemizde bulunan diğer bir türde Spalax ehrenbergi (Nehring)’dir. Kock et al. (1972) S. ehrenbergi’nin sadece Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunabileceğin belirtmişlerdir. Zararı, bitki kök ve yumrularını beslenmek için yuvasına taşıyıp biriktirmesidir. Sebzelerden pancar, patates, şalgam, havuç, soğan ve pırasada önemli zarara neden olmaktadırlar. Ayrıca, toprak altında galeri açarken bitki köklerini keserek zararlı olurlar. Kazdıkları bu galeriler yetiştiricilikte sulama işlemini aksatmaktadır. Savaşımı Kültürel önlemler: Sulama imkânının olduğu yerlerde kör farenin açmış olduğu galeriler su altında bırakılarak, galeriler içerisindeki bireylerin öldürülmesi şeklinde olmaktadır. Mekaniksel savaşım: Kör fare ile mücadelede en etkili savaş kapanlar kullanılarak yapılan mücadele yöntemidir. Bu amaçla, kör fare tarafından en son oluşturulmuş toprak yığının bulunduğu galerinin ağzı açılır, ortaya çıkan delik ağzına bir sopa sokularak 20-30 cm’lik galeri uzunluğunun düz olmasına ve bu kısma başka bir galerinin açılmamış olmasına dikkat edilir. Kazma sırasında kapan kurulmadan önce galerinin içerisine giren topraklar temizlenir. Kapan kurulu olarak kapan levhası deliğin içine gelecek şekilde yerleştirilir. Daha sonra delik ağzı bir miktar otla örtülür. Kurulmuş olan kapanlar sık sık kontrol edilir. Kör fare yakalanmış ise kapanlar diğer galerilere kurularak sorun ortadan kaldırılıncaya kadar işleme devam edilir. 2 Biyolojik Savaşım: Tilki kör farenin önemli avcıları arasındadır. Ayrıca köpek ve baykuş kör fareyi avlayan hayvanlardır. 1.1.2. Familya: Cricetidae 1.1.2.1. Tür: Microtus spp., (Tarlafareleri) Tanınması Vücut tıknaz, baş iri ve burun basıktır. Kuyruk vücut uzunluğunun 1/5’I kadar olup üzeri seyrek, açık renkteki kıllarla kaplıdır. Vücudunun sırt kısmındaki kıllarının uçları kırmızımsı kahverengi, dipte esmer gri, karın kılları ise beyaz veya kirli beyaz renktedir. Boyları 90-180 mm’dir (Şekil 2). Şekil 2. Microtus sp.’un ergini (http://www.agroatlas.ru/). Biyolojisi ve Zararı Tarla fareleri, 10-70 cm derinliğindeki toprakaltındaki 4-6 giriş deliği bulunan galerilerde yaşarlar. Gece ve gündüz aktiftirler. Ancak, gece daha fazla aktivite gösteririler. Üreme kapasiteleri çok yüksek olup, yılda 4-6 doğum yaparlar. Bir doğumda ortalama 5-6 yavru verirler. Gebelik süreleri 3 haftadır. Doğan yavruların %40’ı çeşitli nedenlerle ölmektedir. Yavrular 15-20 günlük olduklarında kendi yiyeceklerini temin etmeye başlarlar. Bundan sonra zararlı olmaya başlarlar. Yavru 2-3 ayda ergin olur. Ortalama ömür 3-4 yıldır. 3 Sebzelerin yeşil aksam, tohum ve meyvelerini kemirip yemek suretiyle zarar verirler. Bazen bitkinin kök boğazı kısmını da kemirebilir. Sebzelerden pancar, domates kavun, karpuz, hıyar, çilek, mantar, patates, şalgam, havuç, soğan ve pırasada önemli zararlara neden olmaktadırlar. Kemirgenlerden fare ve sıçanların orman, park ve süs bitkilerinde zarara neden olmaktadır. Tohum ve tomurcukları yiyerek, genç fidan ve ağaçları kemirerek, toprakta galeriler açarak zararlı olmaktadırlar. Ayrıca zarar verdikleri bitkilerin tadına alışmışlarsa soğanlı ve yumrulu süs bitkilerinde çok sayıda yumru ve soğanı kısa süre içerisinde yiyerek zarar verebilmektedirler. Ayrıca kör fare olarak bilinen ve yaşam şekli olarak Spalacidae familyasına ait türlere benzeyen Talpa europae Linneaus (Avrupa kör faresi) ve Talpa ceaca Savi, (Talpidae)’da sebze ve süs bitkilerinde zarara neden olmaktadırlar Savaşımı Kültürel önlemler: Tarla fareleri ile mücadelede, torağın derin işlenmesi, ekim nöbeti, tarla temizliği, yaygın olarak bulunan tarlaların su altında bırakılması, kapan kullanma gibi tedbirlerle popülasyonları düşürülebilir. Biyolojik savaşım: Tarla farelerinin başlıca avcıları kedi, köpek, tilki, gelincik, sansar, yılan ve birçok kuş türüdür. Doğada bu avcı türlerinin korunması tarla farelerinin popülasyonlarının baskı altında tutulmasında fayda sağlayacaktır. Kimyasal savaşım: Mücadelede zehirli yem kullanılmaktadır. En elverişli mücadele zamanı ilkbahar ve sonbahardır. Bu mevsimlerde çevrede yeterince yiyecek bulamadıkları için zehirli yemi uygulaması yapılarak popülâsyonları baskı altına alınabilir. Bunun için 100 kg buğdaya 2 kg çinko fosfür karıştırılarak hazırlanan zehirli yem, el değdirmeden tahta kaşık veya bu amaçla hazırlanan alet yardımı ile deliklere konur. Ayrıca aynı şekilde difacoum % 0.005 ve flocoumafen % 0.005 adlı hazır yemler de kullanılabilir. Tarla fareleriyle kimyasal mücadele iklim uygun olduğu sürece her zaman yapılabilir. Ancak en uygunu ve etkili olanı, kıştan çıktıkları ve en zayıf oldukları ilkbahar ile kışa girişte sonbahardır. Tarla fareleriyle bulaşık alanlarda 25 m2 'de 5 işlek 4 delik sayıldığında mücadeleye başlamak gerekirse de bitki çeşidine ve uğranılan ürün kaybının fazla oluşuna göre bu sayı düşebilir. Zehirli yem hazırlamak için, elekten geçirilmiş temizlenmiş ve yıkanmış kurutulmuş 100 kg buğday yeteri kadar su (2.5 lt kadar) ile nemlendirilir. Üzerine 2,5 litre sıvı yağ ilave edilip iyice karıştırılır. İlave edilen yağ, bütün buğday danelerine bulaştıktan sonra 2 kg çinko fostur buğdaylar üzerine serpilip buğdayların rengi homojen siyah oluncaya kadar kürekle aktarılır. Böylece hazırlanan zehirli yem, beton veya kağıt üzerine ince bir tabaka halinde yayılır ve rutubetsiz kapalı bir yerde kurutulur. Zehirli yem uygulamasında, her deliğe 5 adet olacak şekilde yemler, el değmeden delik içlerine bırakılmalıdır. Uygulamanın tamamlanmasından sonra, ilaçlanan alan mutlaka kontrol edilerek fare ölüleri toplanıp yakılmalı veya derince bir çukura gömülmelidir. Tarla faresi mücadelesinde toplu ve tarama mücadele esas olduğundan, zararlının bulunduğu alandaki bütün tarlalar ve tarla kenarları ile çevredeki sulama kanallarında bulunan işlek delikler ilaçlanmalıdır. 2. ŞUBE: MOLLUSCA (YUMUŞAKÇALAR) Yumuşakçalar şubesi eklembacaklılar şubesinden sonra ikinci büyük şubeyi oluşturur ve 7 sınıfa ayrılmaktadır. Yaklaşık olarak 10.000 türü tespit edilmiştir. Faklı ortamlarda yaşayan bu canlıların az sayıdaki bazı türleri bitkilerde zarar yapmaktadırlar. Bunlar Gastropoda sınıfı içerisinde bulunan sümüklü böcekler (Gastropoda: Limacidae) ve salyangozlar (Pulmonata: Helicidae)’dır. Vücutları segmentsiz ve yumuşaktır. Salyangozların vücutları spiral şeklinde kıvrılmış bir kabuk ile korunmuştur. Kabuk bütün vücudu içine alacak büyüklükte ve yüksekliği ile genişliği hemen hemen aynıdır. Kışın kabuk ağzı kapatılır. En çok tür içeren cinstir (Şekil 3 A). Fakat bu kabuk sümüklü böceklerde kaybolmuştur. Bütün türleri çıplaktır. Kabuk küçük plakalar şeklinde içte yer alır. Bunun yerine kalkan şeklinde manto olarak isimlendirilen kabuk vardır. Mantonun üst yüzeyinde Ca2C03 ’tan oluşan kalkerli, sert 5 bir kabuk yer almıştır, manto ile vücut boşluğu arasındaki kısım manto boşluğudur. Kabuk mantodaki salgı bezlerinin salgısıdır (Şekil 3 B). Arthropodların dış örtülerine benzer olarak bu kabukta barınmayı sağlar, fakat hayvanın hareketini güçleştirir. Başta iki çift duyarga bulunur. Uç kısmında lekeler bulunan arkadaki bir çift duyarga görme, öndekiler ise dokuma işlevini görürüler. Sindirim sistemi ağız, yutak, yemek borusu, mide, barsak ve anüsten meydana gelen tek bir tüpten ibarettir. A B Şekil 3. A) Helix pomatia Linnaeus’nın ergini (http://www.mcz.harvard.edu/), B) Limax maximus Linnaeus’nın ergini (http://www.jaxshells.org/). Biyolojisi ve Zararı Salyangoz ve sümüklü böcekler Hermafrodittirler; yani hem erkek hem de dişi cinsiyet organı aynı birey üzerinde bulunmaktadır. Ergin hale geldiklerinde önce erkek organ daha sonra da dişi organ gelişir. Ya da erkek organ körelir dişi organ gelişir. Erkekten dişi karaktere dönmede çevre faktörleri ve beslenme önemli rol oynar. Ancak döllenme iki ayrı bireyin çiftleşmesi şeklindedir. Yumurtalarını nemli rutubetli yerlere toprağın 5-10 cm derinliğinde açmış oldukları çukurlara kümeler halinde bırakırlar. Her bir yumurta kümesinde 20-30 yumurta bulunur (Capinera, 2001). Yumurtadan çıkan bireyler çevre koşulları uygun olduğunda (nem ve sıcaklık) hemen beslenmeye başlarlar. Gelişme nem, sıcaklık ve uygun besinin bulunmasına bağlıdır. Gelişme için %85 ve ya yukarı nem ve 25-30 ºC uygun şartlardır. Kışı çoğunlukla yumurta döneminde geçirirler. İlkbaharda açılan yumurtalardan çıkan bireyler sonbahara kaFsüsFdar ergin olur ve yumurta bırakabilecek duruma gelirler. Ancak, uygun şartlarda yaz mevsimin ortalarında bu safhaya gelebilirler. Yılda 2 döl verebilirler. 6 Genellikle gündüz gizlenip gece aktiftirler. Bitkilerin yaprak, sürgün, çiçek, meyve kemirmek ve yemek suretiyle zarara neden olurlar. Kemirilen yaprakların sadece damarları kalabilir. Ayrıca gezindikleri yüzeyde sümüksü iz bırakırlar. Helicidae ve Limacidae familyalarına ait bazı türler sebze, tahıl, orman, meyve ve süs bitkilerinde zararlıdırlar (Şekil 4 A,B). Dünyanın hemen hemen her yerine yayılmış durumundadırlar. Ülkemizde de yaygın olarak bulunmaktadır. A B Şekil 4. A) Deroceras reticulatum (Müller)’un yapraklarda oluşturduğu zararı (http://www.metaldehyde.com/), B) Helix pomatia Linnaeus’nın yapraklarda oluşturduğu zararı (http://www.molluscs.at/). Savaşımı Kültürel önlemler: Özellikle salyangozların mümkünse elle toplanıp imha edilmelidir. Ayrıca, Salyangoz ve sümüklü böceklerin yaşabileceği uygun çevre şartlarını ortadan kaldırılmalıdır. Bunun için bahçe içerisinde kuru ağaç, dal ve benzeri bitki artıklarının toplanmalıdır. Mekaniksel savaşım: Özellikle küçük tarımsal alanlarda salyangozların mümkünse elle toplanıp imha edilmelidir. Kimyasal savaşım: İlaçlamayı gerektirecek yoğunluğa ulaştıklarında Molluskisit etkili kimyasallar kullanılır. İyi sonuç elde etmek için ilaçlanacak alan sulandıktan sonra %4-5’lik Metaldehyde zehirli yem olarak uygulanır. Bunun için 1 kg %4-5’lik Metaldehyde 5 kg kepekle karıştırılarak 4-5 kg/da olacak şekilde yaklaşık 2 m ara ile küçük kümeler halinde bahçeye yerleştirilir. Daha sonra bahçe kontrol edilerek 7