fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk økúkrVxtøk (MkeyuçkeS) ¼qíkfk¤,ðíko{kLk yLku ¼rð»Þ
Mkkh:
yuLSÞkuÃ÷kMxe íkÚkk þ†r¢Þk fÞko ðøkh fkuhkuLkhe ykxohe Lke rçk{khe {kxuLke Mkkhðkh Lkðe ÃkæÄríkyku
ðå[u ðÄíke nheVkE Aíkkt fkuhkuLkhe ykxohe (³ËÞLke Ä{Lke) çkkÞÃkkMk økúkrVxtøk (MkeyuçkeS) ³ËÞLke
Ä{LkLke økt¼eh çke{kheyku {kxu MkkiÚke ðÄw yMkhfkhf yLku xfkW Mkkhðkh ÃkæÄrík Au. MkeyuçkeSLke
«r¢Þk MðÞt AuÕ÷k fux÷kf ð»kkou{kt LkkðeLÞíkk yLku Wí¢ktrík{ktÚke ÃkMkkh ÚkE Au. yk Mk{eûkkLkk ÷u¾{kt
yk «r¢Þk íkÚkk ykuV – ÃktÃk,r{rLk{÷e ELðurÍð zkÞhufx fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk
(yu{ykEzeMkeyuçke) yLku hkuçkkurxf ykrMkMxuz (hkuçkkuxLke {ËËÚke) MkeyuçkeS MkrníkLkk ykÄwrLkf
MðÁÃkku rðþu xqtf{kt yiríknkrMkf yLku ðíko{kLk ÿrüfkuý hsq fhðk{ktt ykÔÞku Au. ¼rð»Þ{kt MksoLk yLku
ELxhðuLMkLk fkŠzÞku÷kuSMx ðå[u fkuhkuLkhe rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk {kxu çknwykÞk{e ð÷ýLke sÁh Au.
[kðe\Ãk þçËku : MkeyuçkeS, fkuhkuLkhe ykxohe (³ËÞLke Ä{Lke)Lkk hkuøk
«MíkkðLkk : ³ËÞLke Ä{LkeLkk yðhkuÄ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k {kÞkufkŠzÞ÷ hfíkrûkýíkk MkwÄkhe þfkÞ Au.
suLkkÚke hfíkrûkýíkk{kt hkník {¤u A.u íkuðk rMkæÄktík Ãkh fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk Mksohe (MkeyuçkeS)
yLku ÃkfÞwoxurLkÞMk fkuhkuLkhe ELxhðuLMkLk (yuLSÞku Ã÷kMxe) ykÄkheík Au.MkeyuçkeS yu ³ËÞ Ãkh
fhðk{kt ykðíke MkkiÚke Mkk{kLÞ «rfÞk Au.
fkuhkuLkhe rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk ºký MkËeykuLkk MktþkuÄLkkuLkk ÃkkÞk Ãkh ykÄkrhík Au. MxeVLk nuÕMku 1711
{kt «Úk{ fkŠzÞkf fuÚkuhkEÍuþLk fÞwO níkwt 1910{kt yu÷urfMkMk fhu÷ MkeyuçkeS {kxuLkk rMkæÄktík
ËþkoÔÞk níkk. suLkk {kxu íku{Lku 191h{kt íkçkeçke þk¾kLkwt Lkkuçku÷ Ãkkrhíkkur»kf {éÞwt níkwt 19Ãk3 {kt
zku.snkuLk røkçkkuLku «Úk{ ³ËÞ – VuVMkk çkkÞÃkkMk fÞwO níkwt yLku 1968 {kt zku huLke Vuðk÷kuhkuyu «Úk{
ðkh ³ËÞLke Ä{LkeLke çke{kheyku {kxu MkuVuLkMk rþhk økúkVxLkku WÃkÞkuøk fÞkuo níkku.
yktíkrhf MíkLkLku ÷økíke Ä{LkeLkku WÃkÞkuøk «Úk{ðkh 19Ãk1{kt fhðk{kt ykÔÞku níkku. sÞkhu ðkELkçkøko
(ykf]rík 1) yu yktíkrhf {u{he ykxohe (ykEyu{yu)Lku {kÞkufkŠzÞ{{kt MkeÄk EBÃ÷kLx fheLku ³ËÞLkk
MLkkÞwykuLku rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk fhðkLke «Þkuøkkí{f xufrLkf sýkðe níke.
(1) {kLkðe{kt ykEyu{yuLkku WÃkÞkuøk fheLku «Úk{ MkeyuçkeS ÷kutøk{kÞh ÿkhk 19Ãk8{kt fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt
(2) ykÄwrLkf xufrLkf zku.ðLkoh £kuMk{uLk, yuLzÙu fLkkozo yLku rzrfLMkLk rh[kzoMkLkk fk{ ÃkhÚke
rðfMkkððk{kt ykðe Au.
zkur{¾kuðu yuf «Þkuøk{kt «Úk{ MkV¤ fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk økúkrVxtøk (MkeyuçkeS) ykuÃkhuþLk fÞwO
níkwt fku÷uMkkuðu «Úk{ rf÷rLkf÷ MkeyuçkeS fÞwO níkwt su{kt MxÙu[h xufrLkf÷Lkku WÃkÞkuøk fhkÞku níkku. yk
WÃkhktík hÃk Vuçkúwykhe 1964 yLku 9 {u 1967 ðå[u fku÷kuMkuðLkk rLkËuoþLk nuX¤ rzÃkkxo{uLx ykuV
Mksohe rð»ð{kt yuf {kºk yuðwt fuLÿ níkwt sÞkt MkeyuçkeS ykÞkusLkçkæÄ heíku fhðk{kt ykðíke níke.
heLk Vuðku÷khkuyu 9 {u,1967 Lkk hkus MkV¤ MkeyuçkeS fhe níke yLku 1968{kt y{urhfk{kt íkuLke
LkkuÄýe fhkðLkkhk «Úk{ níkk. heLk Vuðk÷kuhu yLku rf÷ð÷uLz rf÷rLkf ¾kíku íku{Lkk MknÞkuøkeykuLku ÞkuøÞ
heíku s MkV¤íkkÃkqðof MkeyuçkeS fhLkkhk yLku LkkuÄkðLkkhk «Úk{ økýðk{kt ykðu Au. yu ðkík yufË{
Mkk[e Au fu MkeyuçkeS{kt ¢ktrík ÷kððkLkwt fk{ rf÷ð÷uLz rf÷rLkf xe{u fÞwO níkwt. 1968 {kt íku{ýu
171 ykuÃkhuþLk fÞko níkk. rf÷ð÷uLz rf÷rLkfLke xe{u s rðïLku íkuLkk rðþu ¼hkuMkku ykÃÞku níkku. òu
fu ÷kufr«Þ {kLÞíkk yuðe Au fu rðïLkwt Mkki «Úk{ MkeyuçkeS rf÷ð÷uLz rf÷rLkf xe{ ÿkhk fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt yLku LkkuÄkÞwt níkwt íku ðkík Mkk[e LkÚke.
fkŠzÞku – ÃkÕ{kuLkhe çkkÞÃkkMk (MkeÃkeçke) {þeLkLkk ykøk{Lk MkkÚku fkŠzÞkf MksoLkku {kxu ¾k{eÞwfík
³ËÞ Ãkh srx÷ ykuÃkhuþLk fhðkLkwt þfÞ çkLÞwt. ÃkhVÞwÍLk rð¿kkLkLkk rðfkMkLkk fkhýu «khtr¼f
rËðMkkuLke Mkh¾k{ýe{kt ËËeo Ãkh ykuÃkhuþLk ÃkAeLke rhfðhe Ëhr{ÞkLk ÃktÃk hLkLke yMkh ykuAe ÚkE Au.
MkeÃkeçkeLkk Mkkhe heíku ËMíkkðuSfhý ÚkÞu÷k yLku y{wf ytþu yiríknkrMkf rðÃkheík yMkhkuLkk fkhýu
fkuhkuLkhe ykxohe økúkrVxtøk ykuV – çkkÞÃkkMk (ykuÃkeMkeyuçke) fhðkLkk «ÞkMk ÚkÞk Au. fku÷uMkkuðu
Äçkfíkk ³ËÞLke Ä{Lke Mksohe fhðkLkku «Þkuøk 1967{kt LkkuÄkÔÞku níkku. Ãkhtíkwt yk xufrLkf xqtfk
økk¤k{kt Ãkzíke {qfðk{kt ykðe níke
(3)
Òufu ykuVÃktÃk çkkÞÃkkMk 1990Lkk ËkÞfkLke þÁykík{kt çkuLkuxeLkk fk{ MkkÚku
ÃkwLk:fk{økeheLkku yLkw¼ð fÞkuo níkku su{kt Äxu÷k Lkku ÷k¼ níkku
(4)
ðíko{kLk Mk{eûkk{kt MkeyuçkeSLkk ðíko{kLk ËhsòLke [[ko ÚkE Au su{kt rðrðÄ økúkVxMk
(f÷{) yLku rðþu»k ËËeoykuLke [[ko fhðk{kt ykðe Au. íku{kt MkeyuçkeSLkk ¼rð»Þ rðþu Ãký
[[ko ÚkE Au.
MkeyuçkeS{kt fuhLkwt ðíko{kLk Äkuhý
{sçkqík ÃkkÞk yLku ykÄwrLkf xufLkku÷kuSLkk rðfkMk MkkÚku MkeyuçkeS nðu ³ËÞLke Ä{Lke yríkþÞ Mkktfze
nkuðkÚke çke{kheyku {kxu ÄkuhýMkhLke Mkkhðkh çkLke økE Au su{kt Mkk{kLÞ rfMMkk{kt {]íÞwLkku Ëh {kºk
0.Ãk Úke 1.Ãk xfk Au. (fku»xf 1 swyku) ³ËÞLke Ä{Lke rçk{kheykuLkk Lke[uLkk rfMMkk{kt íku «Úk{
rðfÕÃk ÚkuhuÃke Au.
 zkÞkrçkxeMk MkkÚku ºkýuÞ Lk¤eyku ç÷kuf nkuðe.
 zkçke {wÏÞ ykxohe ç÷kuf nkuðe.
 zkçke çkkswLke {wÏÞ Ä{Lke WËøk{ ÃkkMku ç÷kuf nkuðe ³ËÞ yíÞtík Lkçk¤wt nkuðwt MkkÚku ºký
Lk¤eykuLkk ç÷kufus
 ðkÕð rhÃkuh,rhÃ÷uMk{uLx, yuMkðeykh ðøkuhu Mkt÷øLk «r¢Þk MkkÚku ³ËÞLke Ä{Lke çke{kheyku
 MxuLx ç÷kuf MkkÚkuLkk ËËeo
 ¼khíkeÞ Mkt˼o{kt LkkýkfeÞ {w~fu÷eyku Lk nkuÞ íkku ÷ktçkkøkk¤kLkk VkÞËk {kxu çku LkMk
çke{kheyku{kt Ãký ÷køkwt
 yufÞwx {kÞkufkŠzÞ÷ ELVkfoþLk ( nkxoyuxuf) {kxu MkeyuçkeSLkku Mk{Þ
yu. 6Ãk ð»koÚke ðÄw ðÞLkk ËËeoyku nkxoyuxufLkk 30 rËðMk ÃkAe MkeyuçkeS
çke. 6Ãk ð»koÚke ykuAe ðÞLkk ËËeoyku nkxoyuxufLkk 7 rËðMk ÃkAe MkeyuçkeS
Mke. yøkkW MkeyuçkeS Ähkðíkk ËËeoyku – nkxoyuxufLkk 1 ð»ko ÃkAe MkeyuçkeS
MkeyuçkeSLkk «fkh:
yu) ykuÃkeMkeyuçke ( Äçkfíkk ³ËÞLke Mksohe / yu{ykEMkeyuMk )
Mkeyuze (swyku ykf]rík h) Lke Mkkhðkh{kt Äçkfíkk ³ËÞLke Mksohe yuf ¢ktrík Mk{kLk Au. íku
ð]æÄkðMÚkk,fezLke rLk»¢eÞíkk yLku MÚkw¤fkÞ ËËeoyku, Lkçk¤k VuVMkkLkk ËËeoyku,Mkt÷øLk fuhkurxz Ä{Lke (
økúeðkÄ{Lke )Lke rçk{khe,r÷ðh rLkr»¢Þíkk ðøkuhu {kxu ÃkMktËøkeLke xufrLkf Au. yk xufrLkf{kt ³ËÞLku
Äçkfíkwt hk¾ðk{kt ykðu Au. yLku ³ËÞLke Ä{Lke{kt çkkÞÃkkMk økúkVx fhðk{kt ykðu Au. su{kt ykufxwÃkMk
(OCTUPUS) økuEzÞwyuLx (GAIDUANT) suðe ³ËÞLku Mktíkwr÷ík çkLkkðíke rMkMx{Lkku WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu Au. ³ËÞLku çktÄ fhðkLke yLku nkxo ÷ttøk {þeLkLkku WÃkÞkuøk fhðkLke sÁh Lk nkuðkÚke ËËeo
{kxu Ãkezk Äxu Au yLku ËËeoLke Mkkò ÚkðkLke «r¢Þk ÍzÃke çkLku Au.
(ykf]rík 3yu, 3çke). yLkw¼ðe fkŠzÞkf MksoLkLkk nkÚk{kt yk «¢eÞk Mkh¤íkkÚke ÚkkÞ Au yLku
rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk {kxu rðþu»k íkk÷e{ ÷uðe Ãkzu Au.
çke)
r{rLk{÷e ELðurÍð Ä{Lke yLku rþhk nkðuoMxªøk MkkÚku ykuV ÃktÃk MkeyuçkeS (
ykuÃkeMkeykhEyuMk) yk «r¢Þk{kt MkeyuçkeS {kÚkkÚke ÃkøkLkk ytøkqXk MkwÄe ykuAe ELkðurÍð çkLku Au.
(ykf]rík 4yu,4çke,4Mke ) yne Äçkfíkk ³ËÞLke MkeyuçkeS hurzÞ÷ Ä{LkeLkk nkðuoMxªøk yLku MkuVuLkMk
rþhk{kt r{rLk{÷e ELðurÍð xufrLkfÚke ÚkkÞ Au suÚke Äkð{kt [uÃk yLku íkuLku Mkt÷øLk Ãkezk{kt Äxkzku ÚkkÞ
Au.
Mke) xkux÷ Ä{Lkeyku ÿkhk çkkÞÃkkMk (ykf]rík Ãk) MkeyuçkeS Ëhr{ÞkLk Ä{LkeykuLkk økúkVxMkLku LkMkkuLkk
økúkVxMk MkkÚku nt{uþkt ðÄwt ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au (ykf]rík 6) suLkk {kxuLkk Mkh¤ fkhýku Lke[u «{kýu
Au:
 økúkVxuz LkMk{kt LkMkkuLkwt ÷kune Lkne, Ãkhtíkw Ä{LkeykuLkk ÷kuneLkku «ðkn ðnu Au. MkuVuLkMk ðuELMkLku
Lke[k Ëçkkýu LkMkkuLkwt ÷kuneLkk ÃkqhðXk {kxu [k÷w fhðk{kt ykðu Au.
 fkuhkuLkhe ykxeoheÞ÷ Mkhuhkþ Ëçkký ykþhu 40 yu{yu{yu[S nkuÞ Au yLku íku rþhkLkk
yktíkrhf ÃkzLku ðÄw ÍzÃkÚke LkwfþkLk Ãknku[kzþu.
 rþhkLkk yktíkrhf ÃkzLku ðÄw ÍzÃkÚke LkwfMkkLk Ãknku[kzþu.
 LkMkkuLkk økúkVxMk {kxu 10 ð»ko {kxu ÃkwLk:W˼ðLkku Ëh 60 xfk Ãknku[e þfu.
 LkMkkuLkk økúkVxMkLke Mkh¾k{ýe{kt Ä{LkeLkk økúkVxMk {kxu ÷ktçkk økk¤kLkk Ãkrhýk{ [kuffMkÃkýu
ðÄw Mkkhk nkuE þfu
MkeyuçkeS {kxu rðrðÄ ykxuorhÞ÷ økúkVxMk ( ykf]rík 7)
ELxhLk÷ {u{he ykxohe (ykEyu{yu) økkuÕz MxkLzzo økúkVx Au yLku ¾kMk fheLku Ãkurzf÷ ykEyu{yu
ÔÞðnkÁ heíku ¼køÞus çktÄ ÚkkÞ Au. {wfík ykEyu{yu yLku {wfík hurzÞ÷ ykxohe{kt 1Ãk ð»koLkk økk¤u
80 Úke 8Ãk xfk ÃkuxLMke økwýku¥kh nkuÞ Au. LkMkku{kt hnu÷wt økúkVx rÃkxuLMke Ëh 10 ð»koLkk ytíku Ãk0 xfk
Au.
÷uVx ELxhLk÷ {u{he ykxohe (r÷{k) MkkiÚke ðÄw WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkwt ykxuorhÞ÷ økúkVx (Ä{Lke) Au.
íku Mkk{kLÞ heíku yu÷yuze Ä{Lke Ãkh {qfðk{kt ykðu Au. yu÷yuze yLku r÷{kLkk ÷Þw{uLk ðÄíkk ykuAk
ytþu Mk{kLk nkuÞ Au yLku íkuyku íku{Lke fk{økehe{kt Ãký {u¤ ¾kÞ Au. ytík{kt r÷{kLke MkkiÚke {níðLke
rðþu»kíkk yu Au fu íku ÷kEð økúkVx Au. r÷{kLkwt WËøk{ MÚkkLk Mkçkf÷urðÞkLk{ktÚke ÚkÞkðík hnu Au íkuÚke
r÷{k yuf Sðtík LkMk íkhefu fk{ fhu Au su{kt ðkMkk ðuMkkuh{ ÞÚkkðík hnu Au. yuLzkuÚkr÷Þ{ Ãkh
ykÄkrhík rh÷urfMktøk VufxhLkk (EzeykhyuVLkkErxÙf ykufMkkEz) Mku¢uþLk{kt fkuE ¾÷u÷ Ãknku[íke LkÚke.
íkuLkk fkhýu r÷{k yuf W¥k{ økúkVx çkLku Au su ÃkwLk: W˼ððk Mkk{u MðÞt hûký Ähkðu Au.
ík{u íkuLku zÙøk yuÕÞw®xøk økúkVx Ãký fne þfku 10 ð»ko {kxu r÷{k ÃkuxLMke hux ÷øk¼øk 90 xfk Au.
WÃkhktík zkÞkrçkxeMk,ô{h,òrík,MkSof÷ xufrLkf ðøkuhu Äýk Ãkrhçk¤ku Ãkh ykÄkrhík hneLku rMkfðÂLþÞ÷
r÷{k økúkVxMk,£e r÷{k økúkVx (su Sðtík økúkVx nkuðkLkku ÷k¼ økw{kðu Au) «{ký{kt Lke[ku ÃkuxLMke hux
Ähkðu Au. r÷{k yLku rh{k ðkÞ økúkVx Þwðk rçkLk zkÞkrçkrxf rçkLk MÚkw¤ ËËeo {kxu ÷ktçkk økk¤kLkk
ykÞw»Þ {kxu ©u»X rðfÕÃk Au.
MkeyuçkeS{kt ðÃkhkíke yLÞ ykxoheÍ
WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ íkuðe yLÞ ykxoheÍ{kt hurzÞ÷ ykxohe, hkEtx ELxLko÷ {u{he ykxohe yLku økuMxÙku
yurÃkÃ÷kuEf ykxoheLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ykðe ykxoheLkku ÃkuxLMke hux ðÄíkk ykuAk ytþu £e r÷{kLke
Mk{kLk Au. ykxorhÞ÷ økúkVx MkkÚkuLke yuf {kºk Mk{MÞk yu Au fu íku çknw økríkþe÷ Au yLku íkuÚke
yrLkåArLkÞ ÃkrhÂMÚkíke{kt MÃkkÍ{{kt sE þfu Au. yÂMÚkh ËËeo{kt Lkçk¤w ³ËÞ, ð]æÄkðMÚkk,yrLkÞr{ík
Äçkfkhk 70 – 80 xfkÚke ykuAwt fkuhkuLkhe ç÷kufus yLku s{ýe ³ËÞLke Ä{Lke Ãkh LkMkkuLkwt økúkVx ðÄw
Mkkhk Au yLku íkuLke Mk÷kn ykÃkðk{kt ykðu Au fkhýfu íkuyku ÃkurMkð økúkVx Au yLku íkuyku MÃkkÍ{{kt
síkk LkÚke. MkuVuLkMk LkMkkuLkwt økúkVxLkku WÃkÞkuøk fhðkÚke MkuVuLkMk rþhkLku LkwfþkLk ÚkE þfu Au.
rðþu»k ÃkrhÂMÚkrík{kt MkeyuçkeS
(yu) ³ËÞLke Ä{LkeLke rçk{khe  zkÞkçkexeMk
MkeyuçkeS yu BÞwxeðuMku÷ ³ËÞLke Ä{Lke çke{khe Ähkðíkk zkÞkrçkxef {kxu Mkkhðkh MkkiÚke ÞkuøÞ Mð\Ãk
Au. ÷ktçkk økk¤kLkk Ãkrhýk{ Lke[uLke ÂMÚkrík{kt ðÄw MkwÄhþu.
(1) ðnu÷e íkfu rLkËkLk yLku Mksohe
(2) zkÞkrçkxefMk rLkÞtºký [kufMkkEÃkqðof MkwøkhLkku ftLxÙku÷
(3) MxurxLMkLkku WÃkÞkuøk
(4) ykxuorhÞ÷ økúkVxMkLkku WÃkÞkuøk (Ä{Lke)
zkÞkrçkrxfMk{kt yÃkqýo rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk Lke[uLkk rfMMkk{kt ðÄw nkuE þfu :
 ðÄw rzVÞwÍ yLku rzMx÷ Mkeyuze
 Lkçk¤e fku÷uxh÷ rðfkMk
 zkÞkrçkxef ËËeo{kt {kE¢kuMkfÞwo÷uxhe rzMVtfþLk
(çke) ³ËÞLkwt ÃkÃkªøk Lkçk¤wt (LV DYS FUNCTION)
{kuxk «{ký{kt {kÞkufkŠzÞ÷ ELVkfoþLk (ykf]rík 8) Lkk fkhýu MfkhLke h[Lkk yLku yuLÞwrhÍ{
Vku{uoþLk íkÚkk r{xÙ÷ ðkÕð huøÞwhÍkExuþLkLkk fkhýu ³ËÞLkk rh{kuzu®÷økÚke EMfur{f zkE÷uxuz
fkŠzÞku{kÞkuÃkÚke ÃkuËk ÚkkÞ Au. yu÷ðe rzMkVtfþLk{kt MkeyuçkeS Lke[uLkk Mktfuík{kt òuðk {¤u Au.
1. LkkuutÄÃkkºk (Ãk0 xfk) zkçke {wÏÞ ³ËÞLke Ä{Lke ç÷kuufus
2. «kurfMk{÷ yu÷yuze yLku «kurfMk{÷ yu÷MkeyufMkLkwt LkkuÄÃkkºk (70 xfkÚke ðÄwt yÚkðk Mk{kLk)
MxuLkkurMkMk
3. Ä{LkeLke rçk{khe
yu÷ðe rzMkVtfþLk{kt MkeyuçkeSLkk Ãkrhýk{ku
Ãk0 xfkÚke ðÄkhu yu÷ðeEyuV ÃktÃkªøk Lkku MkçktÄ 1.9 xfk {]íÞwt Ëh MkkÚku Au sÞkhu h0 xfk
yu÷ðeEyuVLku 6.7 xfk {]íÞwËh MkkÚku Mkktf¤ðk{kt ykðu Au. Ãkkt[ ð»koLkku çk[e sðkLkku Ëh fku»xf h {kt
ËþkoðkÞku Au.
MkeyuçkeSÚke Lkçk¤k yu÷ðe(ÃktÃkªøk) ËËeoykuLku nkEçkhLku®xøk {kÞkufkŠzÞ{{kt rhÃkVÞwÍoLkÚke EyuV{kt
MkwÄkhkLkk fkhýu VkÞËku Úkþu su{kt rh{kuzu®÷økLke «r¢Þk WÕxkþu. rhrÃkx ELkVkfx ÿkhk Úkíkw LkwfþkLk
yLku y[kLkf fkŠzÞkf rLkÄLk {ÞkorËík Úkþu.
 Þu÷ rMkrhÍ EyuV yLku rMkBÃxkur{f MxuxMk{kt Mkkhku MkwÄkhku ËþkoÔÞku Au. su{kt hfíkrûkýíkkLkk
Ëur¾íkk Ãkqhkðk Lk nkuÞ íkuðk ËËeoyku{kt {]íÞwËh h.8 xfk hnÞku Au.
 R¢xef÷ «ukrfMk{÷ xÙeÃk÷ ðuMku÷ çke{khe yLku Ãkqhíkk ÷ûÞktf MkkÚkuLkk Lke[k EyuV Ähkðíkk
ËËeoyku Ãkh Mksohe fhðe òuEyu.
 fkuEÃký EyuV MÃkMx heíku çknw Lke[ku LkÚke
 fkuEÃký EyuV MÃkMx heíku çknw ô[kuu LkÚke
 nuíkwMk¼h «ËŠþík ÚkE þfu íkuðku hfíkrûkýíkk ykð~Þf LkÚke.
 {kºk ykhðe rzMkVtfþLk(s{ýw ³ËÞ Lkçk¤wt MkçkMkux yLku ÃkwLk:Mksohe fuMkLku çknwt Mkkð[uíkeÃkqðof
÷uðk òuEyu.
òufu fux÷kf MkçkMkux{kt su ËËeoyku yu÷ðe yuLÞwrhÍ{ yLku yÚkðk {kExÙ÷ ðkÕð ÷efus ³ËÞ Ãkh
Mkkuòu Ähkðu Au íku{kt {kºk MkeyuçkeS Ãkqhíkwt Mkkrçkík Lkne ÚkkÞ fkhýfu íku ïkMk [zðkLkk ÷ûkýku Ëþkoðe
þfu Au. yLku ykuÃkhuþLk ÃkAe nkxo VuE÷hLkk ÷ûkýku òuðk {¤e þfu Au. ykðk ËËeoykuLku MkeyuçkeS 
MkŠsf÷ ðuLxÙefÞw÷h rhMxkuhuþLk (yu÷ðe yuLÞwrhÍ{ rhÃkuh)  {exÙ÷ ðkÕð rhÃkuhLke sÁh Ãkzu Au.
MkŠsf÷ ðuLxÙefÞw÷h rhMxkuhuþLk (yuMkðeykh) yuðe Mksohe Au su{kt zkE÷uxuz yLku rh{kuzuÕz ÷uVx
ðurLxÙf÷Lku {kÞkufkŠzÞ{Lkwt Mkk{kLÞ ykfkh,fË yLku ykurhÞuLxuþLk ykÃkðk{kt ykðu Au. ðkMíkð{kt íku
³ËÞLke Ã÷kÂMxf Mksohe Au. íkuLkkÚke LkkuLkfkuLxÙufxkE÷ Mfkzo {kÞkufkŠzÞ{ Ëqh ÚkkÞ Au yLku yuf{kºk
fkuLxurfxtøk {kÞkufkŠzÞ{ MÚkÃkkÞ Au.
yuMkðeykh (fku»xf 3 yLku 4){kÞkufkŠzÞ÷ ðkuÕð MxÙex Äxkzu Au yLku íkuÚke –
 {kÞkufkŠzÞ÷ ykurfMksLk ¾Ãkík Äxu Au
 {kÞkufkŠzÞ÷ fkÞoûk{íkk ðÄu Au
 {kÞkuMkkEx ykurhÞuLxuþLk yLku M÷eÃkus MkwÄhu Au
 LÞwhkunku{kuoLk÷ r{r÷Þw{kt VuhVkh ÚkkÞ Au
yuMkxeykMkxeMkeyu[ (STITCH) ÃkheûkýkuLkk íkksuíkh{kt «fkrþík ÚkÞu÷k ynuðk÷kuyu fu {kuçkuozexe
÷k¼ yLku rMkBÃxku{urxf MkwÄkhku íkÚkk Äxu÷k rhrÃkx nkuÂMÃkx÷kEÍuþLk yLku MðefkÞo {kuçkozexe Ëþkoðu Au.
ykðk ËËeoyku Wå[ òu¾{ Ähkðíkk ËËeo Au yLku íku{Lku Vku÷ku yÃk{kt Ãký ðuLxÙefÞw÷h yuhuÚkr{ÞkMkLkk
fkhýu y[kLkf fkŠzÞkf yðMkkLk ÚkðkLkku ¾íkhku hnu Au. ykËþo heíku ykðk ËËeoyku Ãkh yuykEMkeze
Úkðwt òuEyu.
(Mke) Wå[ òu¾{ Ähkðíkk ËËeoyku{kt MkeyuçkeS
yLkufrðÄ fku{kuhrçkz ÂMÚkrík Ähkðíkk Wå[ òu¾{ MkkÚkuLkk ËËeoyku{kt rðï¼h{kt Ãk-1Ãk xfk {]íÞwËh
LkkuÄkÞ Au. zkÞkrçkxeMk yLku nkEÃkhxuLMkLkLku fku{kuhrçkz ÂMÚkrík økýðk{kt ykðíkk LkÚke. yLÞ
fku{kuhrçkz ÂMÚkrík{kt MÚkw¤íkk, rhLk÷ VuÕ[h yLku ÃkkuMx rhLk÷ xÙkLMkÃ÷kLx, 70 ð»ko fu 80 ð»koÚke ðÄw
ð]æÄkðMÚkk,MkeykuÃkeze fuhkurxz ykxohe çke{khe yLku MxÙkuf,ðuLxÙefÞw÷h rzMkVtfþLk,yu÷ðe yuLÞwrhÍ{,
VtfþLk {kExÙux ðÕð ÷efus çkkEðuLxÙefÞw÷h VuÕ[hLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(ze) ÃkwLk: MkeyuçkeS
ðíko{kLk Þwøk{kt rh – ykuÃkhurxð fuMk{kt ðÄkhku ÚkE hþÞku Au. ðíko{kLk rËðMkLke xufLkku÷kuSLkk fkhýu
rhzw (ÃkwLk:) «rfÞk Mkwhrûkík çkLke Au òufu rh – MxLkkuoxku{e çknw ô[wt òu¾{ Ähkðíke «rfÞk Au suLkk
{kxu fwþ¤íkk yLku Mksohe{kt ÄehsLke sYh Ãkzu Au íkÚkk íku{kt MÃkurþÞ÷kEÍz MkkÄLkku ðkÃkhðk Ãkzu Au.
 ÃkuxLx r÷{k (LIMA) yÚkðk yLÞ økúkVxLkk «ðknLke nksheLkk fkhýu òu¾{{kt ðÄkhku ÚkkÞ
Au.
 nu{kuMxkurMkMk Úkfðe Lkk¾Lkkhe fk{økehe Au.
 ³ËÞ çknw øke[ heíku xufku ykÃku Au íkuÚke fk{ {w~fu÷ çkLku Au.
 ÷kune ðne sðwt yLku íkuLku ÷økíke Mk{MÞk
Wå[ òu¾{ Ähkðíkk sqÚk{kt MkeyuçkeS yksu Lke[u sýkðu÷ fkhýkuÚke þfÞ Au.
(yu) rçk®xøk nkxo MkeyuçkeS (ykuÃkeMkeyuçke. ykuxeMkeyuçke) suðe MkeyuçkeS xufrLkf{kt MkwÄkhku,
MkeÃkeçke xufLkku÷kuS{kt MkwÄkhku,MkeyuçkeS Ëhr{ÞkLk ³ËÞLkk hûký{kt MkwÄkhku ðÄw Mkkhe ELkðuÍeð
{kurLkx®høk xufLkku÷kuS,r{rLk{÷e ELkðuÍeð MkeyuçkeS yLku nkxo VuÕ[h Mksohe{kt rðfkMk.
(çke) ðÄw Mkkhe fkzeoÞkf ËðkykuLkk fkhýu ðÄw MkkÁ ÃkurhykuÃkhurxð {uLkus{uLx.
ËËeoLkwt MktÃkqýo {qÕÞktfLk yLku xÙkLMk EMkkuVursÞ÷ Efku yLku yLÞ E{u®søk {kuzur÷xeLke WÃk÷çÄíkk.
(Mke) ðÄw Mkkhe ÃkkuMx ykuÃkhurxð MkkhMkt¼k¤ ÍzÃke xÙu®føk MkkÚku
(ze) yuLkkMÚkurxMx-ELxuÂLMkrðMx, ÃkhVÞwÍrLkMx, Lku£kuh÷kuSMx,r¢rxf÷ fuh MÃkurþÞkr÷Mx, LÞwhku÷kuSMx,
ÃkÕ{kuLkku÷kuSMx, rVrsÞkuÚkuhkrÃkMx,nu{uxku÷kursMxMk ðøkuhuLkk fkhýu fkŠzÞkf Mksohe yuf xe{ ðfo çkLke
Au.
MkeyuçkeSLkwt ¼rð»Þ (ykf]rík 9)
¼qíkfk¤Lkk ËkÞfk{kt yLkuf MkwÄkhk ÚkÞk nkuðkÚke MkŠsf÷ fkuhkuLkhe rhðuMfÞw÷hkEÍuþLkLkku [nuhku
çkË÷kE økÞku Au su{kt MkkiÚke {wÏÞ Au r{rLk{÷e ELkðursð xufrLkfLkku rðfkMk.íku{kt r{rLk{÷e ELkðuÍeð
zkÞhufx fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk (yu{ykEzeMkeyuçke) yLku MktÃkqýo yuLzkuM¢kurÃkf,hkuçkkuxLke MknkÞÚke
fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk økúkrVxtøk (xeEMkeyuçke) Mkk{u÷ Au.
(yu) nkErçkúz rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk
yk Lkðku ykðe hnu÷ku rð[kh su ÞwhurÃkÞLk Ëuþku{kt «ðíkuo Au sÞkt Äçkfíkk ³ËÞ Ãkh ÷uz
(LAD) økúkVx Ãkh LkkLkk zkçkk Úkkuhufkuxku{e r÷{k (LIMA) fhðk{kt ykðu Au. yLku íku rMk®xøk{kt
s{ýe ³ËÞLke Ä{Lke Ãkh íkÚkk zkçke ykMkÃkkMk ð¤íke Ä{Lke Ãkh yuÂLsÞkuÃ÷kMxe fhðk{kt ykðu Au.
íkuÚke ºkuðze LkMk çke{khe Ähkðíkk ËËeoLke Mkkhðkh ÚkkÞ Au yLku íkuLku h-3 rËðMk{kt Ähu {kuf÷e þfkÞ Au
su 1Ãk-h0 rËðMk{kt Mkk{kLÞ YrxLk fk{ þY fhe þfu Au. òufu ÷ktçkk økk¤kLkk Ãkrhýk{ nsw {¤ðkLkk
çkkfe Au.
(çke) hkuçkkurxf MkŠsf÷ rMkÕxBMk yLku MktÃkqýo yuLzkuMfkurÃkf hkuçkkux MknkÞÚke MkeyuçkeS
hkuçkkurxf MkŠsf÷ rMkMxBMkLkk fkhýu {ÞkorËík ÚkkuhurMkf EÂLMkÍLk {khVík MkŠsf÷ MkkÄLkkuLku rLkÞtrºkík
fhe þfkÞ Au. zku rðL[e MkSof÷ rMkMx{{kt çku «kÚkr{f ¼køk Mkk{u÷ Au. MksoLkLkwt ÔÞw#øk yLku ftLxÙku÷
fkuLMkku÷ yLku MkŠsf÷ yk{o ÞwrLkx su rzxu[uçk÷ MkŠsf÷ yuLzku rhMx ELMxw{uLxMkLku økkuXðeLku íkuLkw
Mkt[k÷Lk fhu Au.
1998{kt rf÷rLkf÷ þYykík çkkË zku rðL[e rMkMx{Lkku «Úk{ðkh WÃkÞkuøk yuLzkuM¢kurÃkf ELxhLk÷
{u{he ykxohe (ykEyu{yu) nkðuoMxªøk {kxu ÚkÞku níkku. yuLzkuM¢kurÃkf ykEyu{yu nkðuoMx{kt MkV¤íkk
{éÞk çkkË xeEMkeyuçke ykuÃkhuþLkLkk rðfkMkLkku {køko ¾wÕ÷ku níkku su «kht¼{kt yuf LkMk Ãkqhíkwt {ÞkorËík
níkwt. nðu r÷{k – yu÷yuze (LIMA -LAD) rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk, ðifÂÕÃkf LkMkLkk fuMk yLku
çknwrðÄ çkkÞÃkkMk nðu LkkuÄkE hnÞk Au. xeEMkeyuçke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k yLkuf xufrLkf÷ {wËkykuLkk
fkhýu íkuLkku rðMík]ík Mðefkh yLku ÷køkw ÃkkzðkLke «r¢Þk Äe{e hne Au. íku{kt þe¾ðkLkku økk¤ku {níðÃkqýo
Au. su{kt ÷ktçkk ykuÃkhu®xøk Y{ yLku MkeÃkeçke Mk{Þ ÚkkÞ Au. yk WÃkhktík ÃkhtÃkhkøkík MxuLkkuoxku{e{kt
YÃkktíkhý¾ku Ëh ô[ku Au yLku Äýe Au yLku Äýe ðkh íkuLku rh{kux-yufMkuMk ÃkhVÞwÍLk yÚkðk yÃkqhíkk
ELxÙk-ÚkkuhurMkf ðŠføk MÃkuMk MkkÚku Mkktf¤ðk{kt ykðu Au.
(Mke) r{rLk{÷e ELkðurÍð zkÞhufx fkuhkuLkhe ykxohe çkkÞÃkkMk (yu{ykEzeMkeyuçke)
(ykf]rík 10)
r÷{k (LIMA) Lke fk{økehe MkeÄe ÿrü nuX¤ yÚkðk hkuçkkurxf MknkÞÚke fhðk{ktt ykðu Au yLku
[kuÚkk ELxhfkuMxÕMk MÃkuMk (ykEMkeyuMk) yLku ykuÃkeMkeyuçke{kt LkkLkfzwt yuLxerhÞh Úkkuhkufkuxku{e
fhðk{kt ykðu Au. nkÚkuÚke Mkeðu÷k r÷{k -÷uz (LIMA –LAD) yuLkkMxku{kurMkMk MkeÄe ÿrü nuX¤
fhðk{kt ykðu Au. íkuLkk fkhýu Vu{kuh÷ (òtÄLkwt) fuLÞw÷uþLk yLku fkŠzÞkuÃkÕ{kuLkhe çkkÞÃkkMkLke
sYheÞkík Äxe òÞ Au yLku yk heíku xeEMkeyuçkeLke Mkh¾k{ýe{kt «r¢ÞkLkku Mk{Þ ykuAku ÚkE òÞ Au.
(ze) íkfLkefe LkkrðLÞíkkLkwt yLÞ yuf ûkuºk LkSfðíkeo yLku Ëqhðíkeo yuLkkMxk{kurMkMk {kxu yuLkkMxku{kurxf
WÃkfhýkuLkk rðfkMkLkwt Au. ykðe fux÷ef rMkMx{ yíÞkhu WÃk÷çÄ Au su{kt MkuLx sÞwz rMk{uxÙe fLkufxh
yLku fkŠzfk Mke-Ãkkuh,fLðÍo yuLkkMxku{kurxf fÃk÷h MkkÚku ÃkeyuyuMk-Ãkkuxo yuLkkMxku{kurxfLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
Mk{kÃkLk:
ykËþo fkuhkuLkhe rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk nt{uþk MktÃkqýo rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk nkuðwt òuEyu su{kt fkuEÃký
Mksohe fu ÃkeMkeykE nkuÞ, MktÃkqýo rhðuMfÞw÷hkEÍuþLkyu yk çku Mkkhðkh ÔÞqnh[Lkk ðå[uLke nheVkE
LkÚke. Ãkhtíkwt rLkýoÞ ÷uðkLke «r¢Þk{kt {níðLkwt Ãkrhçk¤ Au.ykŠxrhÞ÷ økúkVxMk (Ä{LkeLke f÷{rðrÄ )Lkk
ðÄíkk WÃkÞkuøk,Ëðk ÷økkðu÷k MxuLxLkk yLkw¼ð yLku ELxhðuLþLk÷ fkŠzÞku÷kuS{kt yLÞ Lkðk
WÃkfhýku,ðÄw Mkkhk MkufLzhe hûkýkí{f Ãkøk÷ktt su{ fu MxurxLkLkk WÃkÞkuøkLkk fkhýu yøkkW sýkððk{kt
ykðu÷k Ãkrhýk{ WÃkÞkuøke Au, Ãkhtíkwt yksu íku fËk[ MkwMktøkík Lk nkuE þfu. r{rLk{÷e ELkðurÍð
hkuçkkurxf MkeyuçkeSLkk fkhýu ÷øk¼øk –ÃkuþLx ³ËÞLke MksoheLkku {køko ¾wÕÞku Au. ¼rð»Þ{kt fËk[
MktÃkqýo yLku MkkíkíÞMk¼h fkuhkuLkhe rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk {kxu çknw ykÞk{e ð÷ý òuðk {¤e þfu su{kt
MksoLk yLku ELxhðuLþLk÷ fkŠzÞku÷kursMx ðå[u Mknfkh ðÄþu.
Mkt˼o:
(1) ðkELkçkøko yuyu{,r{÷h S. ³ËÞLke Ä{LkLke rçkLkfkÞoûk{íkkLke MkŠsf÷ Mkkhðkh{kt ELxhLk÷
{u{he fkuhkuLkhe yuLkkMxku{kurMkMk. fuLk {uz yuMkku.su 19Ãk1; 64:h04-10.
(2) ÷kUøk{kÞh zçkÕÞwÃke, fuLkkuLk suyu.fuxMk yuyu.zkÞhufx rðÍLk fkuhkuLkhe ELzhxhufxku{e Vkuh
yuÂLsLkk ÃkufxkurhMk.yuLk yuLs÷ su {uz. 19Ãk8; hÃk9:993-99.
(3) fku÷uMkkuð ðeykE.{u{he ykxohe-fkuhkuLkhe ykxohe yuLkkMxku{kurMkMk yus {uÚkz ykuV xÙex{uLx Vkuh
yuÂLs{k ÃkufxkurhMk.su Úkkuhuf fkŠzÞkuðuMf Mkso. 1967; Ãk4 :Ãk3Ãk-44.
(4) çkuLkuxe yuVS,LkkMku÷e S,ðqz yu{ økuVLkh yu÷.zkÞhufx {kÞkufkŠzÞ÷ rhðuMfÞw÷hkEÍuþLk
rðÄkWx yuLxÙkfkuÃkkuorhÞ÷ MkfÞwO÷uþLk : 700 ËËeoyku ÃkhLkk yLkw¼ð.[uMx 1991;100:31h16.