EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ Hazırlayan Doç. Dr. Adnan BOYACI Eğitimin Felsefi Temelleri 2 FELSEFENİN ANLAMI VE İÇERİĞİ Felsefe, bilgelik sevgisi anlamına gelen Yunanca ‘philosophia’ teriminden türemiştir. Philia: Sevgi, sophia: bilgelik Philosophos (filozof) da, bilgeliği seven, bilgiyi arayan ve ona ulaşmak kişi anlamına gelmektedir. Eğitimin Felsefi Temelleri 3 Sokrates’e göre felsefe, neleri bilmediğini bilmektir. Platon’a göre, doğruyu bulma yolunda düşünsel bir çabadır. Eğitimin Felsefi Temelleri 4 Aristotales’e göre, ilkeler ya da ilk nedenler bilimidir. Epikuros’a göre, mutlu bir yaşam sürmek için tutarlı, eylemsel bir sistemdir. Eğitimin Felsefi Temelleri 5 Augustinus’a göre, felsefe Tanrı’yı bilmektir. Anselmus’a göre, inanılanı anlamaya çalışmaktır. Eğitimin Felsefi Temelleri 6 Abaelardus’a göre, inanılanın inanılmaya değer olup olmadığını araştırmaktır. Campenella’ya göre, eleştiridir. Eğitimin Felsefi Temelleri 7 Bacon’a göre, deney ve gözleme dayanan bilimsel veriler üzerinde düşünmektir. Hobbes’a göre felsefe yapmak doğru düşünmektir. 8 Descartes’e göre felsefe bir bilimdir. Eğitimin Felsefi Temelleri Sokrates’e göre felsefe, neleri bilmediğini bilmektir. Platon’a göre, doğruyu bulma yolunda düşünsel bir çabadır. Aristotales’e göre, ilkeler ya da ilk nedenler bilimidir. Epikuros’a göre, mutlu bir yaşam sürmek için tutarlı, eylemsel bir sistemdir. Augustinus’a göre, felsefe Tanrı’yı bilmektir. Anselmus’a göre, inanılanı anlamaya çalışmaktır. Abaelardus’a göre, inanılanın inanılmaya değer olup olmadığını araştırmaktır. Campenella’ya göre, eleştiridir. Bacon’a göre, deney ve gözleme dayanan bilimsel veriler üzerinde düşünmektir. Hobbes’a göre felsefe yapmak doğru düşünmektir. Descartes’e göre felsefe bir bilimdir. 9 Felsefe bilgisinin özellikleri Araştırmaya dayanan ve eleştirel bir tavrın sonucunda oluşan bilgidir. İnsan, varlık, bilgi ve değer hakkında olan sistemli ve düzenli bir bilgidir. Kümülatif (birikimsel) bir bilgidir. Aklı temele alan bir soruşturma ve genel araştırmanın sonucu olan bilgidir. Bilimlerde olduğu gibi, ilerleme özelliğine sahip değildir. Bilimsel bilgilerde olduğu gibi doğruluğu açıkça saptanabilen önermelerden oluşan bir bilgi değildir. Birleştirici ve bütünleştiricidir. 10 11 Felsefede filozofun kişiliği ve geçmiş yaşantısı önemli rol oynamaktadır. Eleştirel ve sorgulayıcıdır. Normatiftir; olması gerekeni incelemektedir. Olgulara dayanma zorunluluğu yoktur. Çağının koşullarından etkilenmektedir. Bilimlerin doğuşuna kaynaklık etmiştir. Evrensel bir bilgidir. Refleksif bir bilgidir. Yani kendi bilgisi üzerine düşünür. Bilim Felsefe İlişkisi 12 BİLİM FELSEFE Gerçeği parçalara ayırarak inceler Gerçeği bir bütün olarak ele alır Bilimsel yöntemi kullanır ve objektiftir Felsefe temellendirmeyi amaçlar. Akıl yürütme yollarını kullanır. Önermeler genellikle sentetiktir. Felsefi önermeler genellikle analitik ve bazen metafiziktir. Elde edilen bilginin kesinliği kanıtlanır. Elde edilen bilginin kesinliğini kanıtlamak olanaklı olmayabilir. Bilim ölçer ve ‘güç’ oluşturur. Pratik yarar ve çıkar yoktur. Bilimsel araştırma süreçtir. Felsefi etkinlikler bir süreçtir. Eleştirel yaklaşım egemendir. Eleştirel yaklaşım egemendir. 13 Felsefe Eğitim İlişkisi EĞİTİM BİLİM EĞİTİM FELSEFESİ Objektiftir Kapsamlıdır Deneye ve uygulamaya yöneliktir Düşünce ve akıl yürütmeye yöneliktir Deney ve laboratuvar önemlidir Mantık yürütme önemlidir Dün ve bugünle daha çok ilgilenir Gelecekle daha çok ilgilenir Doğruluk önemlidir Yeterlik önemlidir Kuram-uygulama tutarlığı önemlidir Önerme-gerçek tutarlığı önemli olmayabilir Alanda tek problem çözümüne bakılabilir. Problemlere bütüncül bakılması amaçlanır Felsefenin Alanları 14 Bilgi felsefesi Din felsefesi Bilim felsefesi Siyaset felsefesi Varlık felsefesi Sanat felsefesi Ahlak felsefesi BAZI FELSEFİ AKIMLAR VE EĞİTİMLE İLİŞKİN TEZLERİ Çeşitli felsefi akımların, varlık, bilgi, değerler, ahlak, insan ve insanın eğitimine ilişkin bakış açıları değişmektedir. Eğitimin amaçları, içeriği, öğretim yöntemleri, benimsenen felsefeye göre biçimlenir. Eğitim felsefesi şu sorulara cevap aramaya çalışır; • İnsan nedir? • Eğitim nedir? • Eğitimin amacı nedir? • Kimler, niçin eğitilmelidir? • Eğitimin içeriği ne olmalıdır? • Ne ne kadar öğretilmelidir? • Eğitimde insana ne kazandırılmalıdır? 15 Eğitimin Felsefi Temelleri İdealist Felsefe 16 İdealizm genel anlamda ülküyle belirlenmiş olan ve bu ülküye çıkar gütmeden bağlı kalan yaşam biçimi ve dünya görüşü anlamına gelir. Zihinsel ya da ruhsal gerçeğe önem veren dünya görüşüdür. Platon, Kant, Hegel önemli temsilcileridir. İdealizme göre insanın en önemli yönü, ruhsal/zihinsel yönüdür. İnsan, doğuştan eşyanın kavram bilgisine sahip olup, bilme süreci, insan zihninde var olan bu kavram ve süreçlerin hatırlanması, ortaya çıkarılmasıdır. İdealizm parça bütün ilişkisine önem verir; insan, evren ve onun içinde yer alan bütün nesne, olgu ve olayları bu mantık içinde açıklar. Doğru bilginin tek ve değişmez olduğunu söz konusu bilgiye akılla ulaşabileceğini kabul eder. Geleneğe önem verirler. İdealistlere göre çağdaş insan, bilim ve teknolojideki hızlı değişmeler sonucunda şaşkına dönmüş haldedir. 17 İdealist felsefeye göre eğitim, insan aklının ve insan zihinsel süreçlerinin geliştirilmesidir. Buna göre entelektüel eğitim ön plandadır. Eğitim, kavramlar ve değişmez gerçekler üzerine kurulmalıdır. Öğrencinin, olay ve olgulara sistematik bir bütünlük içerisinde bakabilmesi, parçabütün ilişkisini kurabilmesi öğretilmelidir. Programın merkezinde akıl yürütmeye dayalı dersler/konular (felsefe, mantık, ahlak, din, edebiyat, tarih) yer almalıdır. Eğitim, bireyi, iyi, doğru ve güzele teşvik etmeli, doğuştan getirdiği bazı yetenekleri ortaya çıkarmalıdır. 18 Okulda/eğitimde kültürel miras aktarılmalı, değerlerin öğretilmesine önem vermelidir. Öğretmen, kültürel değerleri temsil eden iyi bir model olmalıdır. Konu merkezli eğitim anlayışı temel alınıp öğretimde en uygun yöntem olarak sokratik tartışmaya yön vermelidir. Değerler, zaman ve mekana bağlı olmaksızın mutlak ve değişmez olduğundan eğitim, bu değişmez değerler üzerine kurulmalıdır. 19 Realist Felsefe Realizm, gerçeği insan zihninin dışında bağımsız olarak var olduğunu savunan felsefi görüştür. Önce kavram değil eşya vardır. İnsan önce eşyayı görür, sonra kavram oluşturur. Öncüleri Descartes, Spinoza, Leibniz Realist felsefe en genel ifadeyle bilinçten bağımsız bir gerçekliğin olduğunu savunur. Varlığa ilişkin bilgimiz, duyu organlarımızla algıladığımızla sınırlıdır. Değerler toplumun kendisinde bulunmaktadır. Realist Felsefe Açısından Eğitim Genel amaç bireyin topluma uyumunu sağlamaktır. İçerik konu açısından ‘konu merkezli’ çalışmayı amaçlar. Konuların belli sıra içerisinde sınıflanarak belirli disiplinlerle verilmesidir. Eğitim durumları, doğaya ve topluma uyum sağlamak için gerçekleştirilecek davranışlar olmalıdır. Okullarda fizik, kimya, biyoloji ve matematik vb. dersler esas alınmalıdır. Eğitimin işlevi insan aklını geliştirmektir. 20 Pragmatik Felsefe Çağdaş Amerikan felsefesi olarak kabul edilen pragmatizm, alanyazında deneycilik, aletçilik/araşçılık, işlevselcilik gibi adlarla da anılır. Pragma, sözlük anlamda yarar demektir. Bu akım esas olarak John Dewey’in düşünce sistemi üzerine kurgulanmıştır. Bu felsefe, insana ve yaşama karşı iyimser, pratik ve faydacı açıdan yaklaşır, insana ve insanın sahip olduğu güçlere önem verir. Gerçeğin özü değişmedir. Sonlanmış bitmiş hiçbir durum söz konusu olmayıp sürekli bir oluşum vardır. Gerçek, insan deneyimlerinin bir ürünüdür. Bir şeyin değeri insana yararlı olmasıyla ölçülür. 21 22 Pragmatist Felsefe Açısından Eğitim Eğitim, bireyleri ehliyetli, güçlü ve verimli kişiler olarak yetiştirmek için yapılan toplumsal iştir. Eğitim, yaşama bir hazırlık değil yaşamın kendisidir. Eğitimde değişmez bir içerik söz konusu değildir. Eğitim, sürekli değişen çevre ve koşullara, insanın uyumunu sağlamaktır. Öğrenme sürecinde gözlem ve deneye, bilimsel araştırmaya dayalı yöntemleri kullanmalıdır. Öğrenen merkezli program geliştirme yaklaşımları benimsenir. Değerlendirme boyutunda geleneksel yöntemlere ek olarak bireyin kendi başarısını ölçtüğü bireysel değerlendirme teknikleri de kullanılır. 23 Varoluşçu Felsefe İnsanı merkeze alan, insanın yabancılaş masına karşı özgürleşm esini amaç edinen bir felsefi akımdır. Frederick Nietzsche, Karl Jasper ve Jean Paul Sartre öncüleridir Eğitimin en temel amacı, insanın kendini gerçekleştir mesine olanak vermesidir Çalışma konuları toplum bilimleri, sanat ve felsefe odaklı seçilmelidir. Bilgi nesnel ve kesin değil özneldir. Özgürlük bir bakıma seçme, eylemde bulunma ve sorumlulu k almadır. Birey bütündür, bütüncül olarak ele alınmalıdır Varoluşçu Felsefe Açısından Eğitim 24 Her insanın farklılığına işaret ederek eğitimde standartlaşma ve homojenleştirmeye karşı çıkarlar. Eğitim/okul, bireyin bireyleşmesini sağlamalı, belirli bir telkinde bulunmalı, insanlar arası farklılığı dikkate almalı, onları birbirine benzetmeye çalışmamalıdır. Uzmanlaşmanın içsel gelişmeyi engellemesi nedeniyle aşırı uzmanlaşmaya karşıtlık vardır. En çok işledikleri temalardan biri ölümdür. Bu felsefe yaşanan hayata önem vermektedir. Konu içerik, öğretme süreçleri doğal süreçler olmalıdır. 25 BAZI EĞİTİM AKIMLARI Daimicilik (Perennializm) Esasicilik (Essentializm) İlerlemecilik (Progressivizm) Yeniden kurmacılık (Recontructionizm) Varoluşçu eğitim Daimicilik 26 Eğitim, değişmez bazı gerçek, ilke ve değerler üzerinde kurulmalıdır. İnsan zihninin ve aklının geliştirilmesini sağlayacak entelektüel eğitime önem verilmelidir. Eğitimin temel görevi, insana evrensel mahiyetteki değişmez gerçek ve doğruların bilgisini kazandırmaktır. Okul, gerçek yaşamın bir parçası ve taklidi olmayıp yapay bir ortamdır ve gerçek yaşama hazırlık yeridir. Okulun temel görevi, toplumun kültürel mirasını yeni kuşaklara aktarmaktır. Programın merkezinde başta insani bilimler (dil-edebiyat, felsefe, tarih vb) olmak üzere matematik ve doğa bilimleri yer almalı; öğrenciler, klasik eserleri ve bunlarda ifade edilen değerleri tanımalı ve içselleştirmelidirler. Öğretim yöntemleri olarak konferanslar, metin çözümlemeleri ve tartışma yöntemleri tercih edilmelidir. 27 Esasicilik Realist ve idealist felsefenin izlerini taşıyan bu akım, muhafazakar bir eğitim akımıdır. İnsan, sosyal ve kültürel bir varlık olup doğuştan kafası boş ve hiçbir bilgiye sahip olmayan bir varlıktır. Eğitim özü, insana gerekli temel bilgi ve becerileri kazandırmaktır. Esasicilik Yeni yetişen kuşaklara insanlığın deneyiminden geçmiş bilgi birikimi ve kültürel mirası aktarmalıdır, insanın zihinsel yönü geliştirilmelidir. Okulun görevi, bilgiyi kültürü aktarmak, bireyin dünyayı tanımasını, topluma uyumunu sağlamaktır. Öğrenme, zor bir iştir. Bunun için öğrencilere, kendilerini disipline etme alışkanlığı kazandırılmalı, çok çalışmaları ve uygulama yapmaları sağlanmalıdır. Konu merkezli bir eğitim anlayışı temel olup eğitimde temel güç öğretmendedir. Bunun için de öğretmen, entelektüel yönden bir lider olmalı,yetişkinlerin yaşamına uyum sağlamada öğrenciye rehberlik etmelidir. 28 29 Esasicilik Değişme, birtakım toplumsal çatışmaların kaynağı olup çatışmaların olmaması için de değişmemek esastır. Klasik eserlerin öğrencilere tanıtılması ve bunlarla ifade edilen değerlerin öğrencilere kazandırılması önemlidir. Programın merkezinde edebiyat, tarih, matematik, doğa bilimleri yer almalıdır. İlerlemecilik Pragmatik felsefenin eğitime uyarlanmış hali olup bu akımın en belirgin özelliği; • geleneksel eğitimin katı disiplin ve biçimselliği temel alan, • öğretmen merkezli, • edilgen insan yetiştirme anlayışına karşı çıkmasıdır. 30 İlerlemecilik 31 Gerçek ve ahlaki değerler, göreceli olup sürekli değişme özelliğine sahiptir. Değişmez iyilik, doğruluk, güzellik yoktur. İyinin ölçüsü, topluma yararlı olmasıdır. Okul çocuğu yaşama hazırlama yeri değil, yaşamın kendisi olup eğitimin esası, öğrencinin doğal gelişimini sağlamaktır. Eğitim çocuğun bireysel ihtiyaçlarına göre düzenlenmelidir. Eğitimin içeriği, değişen bilgi ve çevreye göre sürekli gözden geçirilmeli, güncelleştirilmelidir. Bilgi kullanmak için olup öğrencilere öğretilecek bilgilerin, bir işe yaraması, yararlı olması gerekir. İlerlemecilik Eğitimde öğrencilerin öğrenmeye aktif olarak katılmaları, problem çözerek ve projeler geliştirerek öğrenmeleri sağlanmalıdır. Öğretmenin görevi, öğrenciyi yönlendirmek değil; yol göstermek, kendi gelişimlerini planlamalarına rehberlik yapmaktır. Programın merkezinde sosyal bilimler ve deneysel bilimler yer almalı, eğitimde eleştirel düşünceye önem verilmelidir. Okulda bireysel yarışmadan çok yardımlaşma, paylaşma ve işbirliğine önem verilmeli, demokratik bir ortamda takım ruhu oluşturulmalıdır. Okul, demokrasinin kurulmalı ve işletilmelidir. 32 Yeniden Kurmacılık (Recontructionizm) Bu akım da ilerlemeciliğin bir devamı olup pragmatik felsefeye dayanır. İlerlemeci akımın hemen hemen bütün görüşlerine katılır. Bu akım, esas itibariyle bilim ve teknikteki bazı gelişmelerin, Batı uygarlığında kültürel bunalımlara neden olduğunu ve insan yaşamını tehdit ettiğini ileri sürerek eğitimi bu kültürel krizden kurtulmanın bir aracı olarak görür. 33 34 Yeniden Kurmacılık Eğitim, ortak değerlere dayalı bir dünya toplumu oluşturmanın bir aracı olup mevcut kültürel krizden kurtulabilmenin yolu, eğitim aracılığıyla toplumu yeniden oluşturmaktır. Dünyayı paylaşan uluslar içinde ve arasında ırk, din, cinsiyet vb. yönlerden ayırımcılık yapılmamalı; sevgi, barış, hoşgörü gibi ortak değerlere dayalı bir dünya kurulmalıdır. Okul ve eğitim, toplumda gerçekleştirilecek sosyal reformların bir aracı olmalı; öğretmen, öğrencileri toplumdaki sosyal reformların gereğine inandırmalıdır. 35 Yeniden Kurmacılık Toplumsal değişme sürecinin merkezi okul olmalı, bu süreçte öğretmen de aktif bir rol üstlenmelidir. Toplumda tam demokrasi egemen olmalıdır. Okul, toplumda yapılması gereken sosyal reformların gereğine halkı da inandırmalı, bu amaçla onları da eğitmelidir. Varoluşçu Eğitim İnsan, zeka ve duygu sahibi bir varlık olup her insan, eğitimle ilgili kararları kendisi vermelidir. Eğitim, öğrenciye sadece seçenekler sunmalı, her konuyu öğretmeli, ancak her öğrencinin kendi gerçek ve doğruları seçmesine fırsat vermelidir. Eğitimin içeriğinde insancıl psikolojinin konularına ve beşeri bilimlere (felsefe, edebiyat, sanat, tarih vb) ağırlık verilmelidir. Eğitim, her insanın kendini gerçek özellikleriyle tanımasına, bireyselciliğini geliştirmesine fırsat vermelidir. 36 Varoluşçu Eğitim Eğitimde en uygun yöntem, sokratik tartışmadır. Ancak öğretmen tartışmalarda tarafsız olmalı, öğrencilere herhangi bir doğruyu empoze etmemelidir. Öğretmen, ne bir bilgi kaynağı, ne taklit edibilebilecek bir model, ne de bir danışmandır. Onun görevi sadece öğrencinin kendisini tanımasına yardım etmektir. Eğitimde sezgiye ve yaratıcılığa önem verilmelidir. Eğitim, insanın özgürleşmesine, kendini oluşturup gerçekleştirmesine fırsat vermelidir. 37