Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014, p. 1325-1334, ANKARA-TURKEY
AFGANİSTAN VE STAVROPOL TÜRKMENLERİNİN
KULLANDIKLARI ŞİMDİKİ ZAMAN EKLERİ*
Savaş ŞAHİN**
ÖZET
Türkçenin şimdiki zaman eklerinin, edebî dillerde ve ağızlardaki
durumuyla ilgili birçok çalışma yapılmış, eklerin gelişimi izah edilmeye
çalışılmıştır. Bu çalışmada, haklarında çok az bilgi sahibi olduğumuz
Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin günlük konuşma ve yazı dilinde
kullandıkları, şimdiki zaman ekleri ele alınmıştır. Karşılaştırma
yapılabilmesi için de günümüz Türkmenistan edebî dilinde kullanılan
şimdiki zaman ekleri gösterilmiştir. Bu çalışmada verilen bilgiler, bu iki
bölgede yakın geçmişte yapılan dil çalışmalarından derlenmiştir.
Türkmen ağızlarını sınıflandırmada, en büyük ölçütlerden biri
şimdiki zaman ekleridir. Türkmen boyları arasında şimdiki zaman
ekinin standart bir kullanımı yoktur. Türkmen Türkçesinde, Türkiye
Türkçesi ağızlarında olduğu gibi şimdiki zaman eklerinde çok şekillilik
vardır.
Afganistan’daki Türkmenlerin büyük çoğunluğunu, Ersarı boyu
oluşturmaktadır. Ersarılar, diğer Türkmen boylarının kullanmadıkları,
Türkiye Türkçesiyle de ortaklık gösteren –yor, -yo şimdiki zaman
eklerini kullanmaktadır. –yor ve -yo şimdiki zaman ekleri günlük
konuşma dilinde çok sık kullanılmakla birlikte diğer Türkmen
boylarının ağızlarındaki şimdiki zaman ekleri de az da olsa
kullanılmaktadır. Edebî eserlerde de en sık kullanılan şimdiki zaman
eki –yor’dur.
Stavropol
“Stavrapal”,
Rusya
sınırları
içerisinde
Kuzey
Kafkasya’da yer alan bir bölgedir. Stavropol’da Türkmenler; Çovdur,
İgdir, Söyüncacı boylarından oluşmaktadır. Stavropol Türkmenleri,
günlük konuşma dilinde şimdiki zaman eki olarak, sıklıkla “–A/-Ay
+dır/dur+ şahıs ekleri” kalıbını kullanmaktadırlar. Bu yapı, Kıpçak
döneminden beri değişmemiş ve Stavropol Türkmenlerinin edebî
dillerinde ve ağızlarında yaşamaktadır.
Anahtar
Kelimeler:
Afganistan
Türkmenleri, Şimdiki zaman eki
Türkmenleri,
Stavropol
makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
** Yrd. Doç. Dr. Amasya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri Ve Edebiyatları, El-mek:
[email protected]
*Bu
1326
Savaş ŞAHİN
PRESENT TENSE APPENDIX IN STAVROPOL AND TURKMEN
TURKISH
ABSTRACT
Many studies have made about the status of literary language and
dialect of Turkish the present continuous tense appendixes,
development of appendixes have tried to explain. In this study, the
present continuous tense appendixes have discussed which we have
very little information about Afghanistan and Stavropol Turkmens used
daily conversation and writing language.In order to compare, the
present continuous tense appendixes which are used present-day
Turkmenistan literary language have been shown. The information
given in this study has been compiled from the work of language at
recent past at these two regions.
Dialect of Turkmen classification, one of the major criteria is the
present continuous tense appendixes. At the dialect of Turkmen tribes,
there is no use a standard of the present continuous tense appendixes.
At Turkmen Turkish as well as dialect of Turkey Turkish there is a
polymorphism at the present continuous tense appendixes.
The vast majority of Turkmen in Afghanistan, is the Ersarı tribes.
Ersarıs, do not use other Turkmen tribes, use the present continuous
tense appendix –yor is partnership with Turkey Turkish. At literary
Works the most frequently used the present continuous tense appendix
is –yor.
Stavropol “Stavrapal” is a region that situated in North Caucasus
which is in the Russia borders. Stavropol Turkmens are formed of
Çovdur, İgdir, Söyüncacı tribes. Stavropol Turkmens use “-A/-Ay
+dır/+dur+ personal appendixes” pattern at daily conversation language
for the present continuous tense appendixes. This structure has no
change since the days of Kipchak, and lives at the literary language and
dialect of Stavropol Turkmens.
Key Words: Afghan Turkmens, Stavropol Turkmens, the Present
Continuous Tense Appendix.
Giriş
“Günümüzde Teke, Yomud, Ersarı, Çavdur, Sarık, Salur (Salar), Göklen gibi başlıca yedi
boyun ve bunlara bağlı oymakların oluşturduğu Türkmen lehçesi, Oğuzcanın doğu kolunu temsil
eder.” (Korkmaz 2013:199). Türkmen boyları arasında Teke, Yomut, Ersarı ağızları Türkmen
Türkçesinin en büyük üç ağzıdır. Afganistan’da en kalabalık nüfusa sahip olan boy Ersarılardır ve
en çok kullanılan ağız ise Ersarı ağzıdır. Ersarı ağzından başka Teke Yomut, Salur, Sarıg, Alieli,
Hatap, Gabırdı, Olam boylarının ağızları kullanılır.
Stavropol’da ise Çovdur, İgdir ve Söyüncacı boylarına mensup Türkmenler yaşamaktadır.
Türkmen dilciler Ersarı, Yomut, Teke vb. boylarının kullandığı dili diyalekt olarak adlandırırken
Stavropol Türkmenlerinin dillerini ise ağız olarak kabul etmektedirler. Stavropol Türkmenlerinin
dilleri birlikte yaşadıkları Nogay ve Tatar’ların dillerinden etkilendiği ve bu dillerden birçok ek
girdiği için bunların dilleri Türkmen Türkçesi içinde ayrı bir yere sahiptir. Stavropol
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
1327
Türkmenlerinin dilleri üzerine yapılan çalışmalarda şimdiki zaman ekleri konusunda farklı tespitler
bulunmaktadır.
Türkmenistan’da yapılan diyalekt çalışmalarında, özellikle Afganistan Türkmenlerinin
dilleri, diyalekt sınıflandırılmasına alınmamış, Stavropol Türkmenlerinin dilleri ile ilgili uzun
zamandır yeterli çalışmalar yapılmamıştır. Türkmen dilciler, Türkmen diyalektlerini
sınıflandırırken dikkat ettikleri en önemli ölçütlerden biri, Türkmen boyları arasında kullanılan
şimdiki zaman ekleri ile peltek z ve peltek s seslerinin diyalektlerdeki durumudur. “Teke, Yomut,
Ersarı, Salır, Sarık, Göklen gibi diyalektler apikal (peltek z ve peltek s seslerinin ağzın ön
kısmında çıkması); Çovdur, Nohur, Nohur, Änev, Hasar, Kıraç, Karakalpakistan diyalektleri,
Stavropol Türkmenleri gepleşikleri (konuşma dili) ise dorsal (peltek z ve peltek s seslerinin ağzın
ön kısmında çıkması) diyalektlerdir.” (Berdiyev vd. 1970:27). Türkmen boyları arasında şimdiki
zaman eklerinin kullanımı, tıpkı peltek “s” ve “z” seslerinde olduğu gibi farklılıklar gösterir.
Türkmen edebȋ dilinde olduğu gibi diyalektlerinde ve gepleşiklerinde (konuşmalarında)
şimdiki zaman; umumi hȁzirki zaman (genel şimdiki zaman), konkret hȁzirki zaman (konuşma
anını anlatan şimdiki zaman) olmak üzere ikiye ayrılır (Berdiyev vd. 1970:284).
Şimdiki zaman kipi, “fiilin gösterdiği oluş ve kılışın, içinde bulunulan zamanda başladığını
ve sürmekte olduğunu gösteren kiptir.” (Korkmaz 2007:610-611). Türkçe, geçmişten beri gerek
yazı dili gerekse ağızlarda kullanılan şimdiki zaman eklerinin çeşitliliği bakımından oldukça
zengindir. Türkmen Türkçesinde olduğu gibi “Türkiye Türkçesi ağızlarında şimdiki zaman ekleri
son derece yaygın olarak kullanılan, en çok fonetik varyanta sahip olan fiil çekim ekidir. mAkDA/-mAdA, -(I)k geli(r), -(y)Ip batı (r)/-(y)Ip yata(r), -(y)Ip DurUr, -/-A, -(y)Ir, (V)r, -DI, (y)AcAk, -(y)Ip, -mIş, -AyIm ekleri ve yapıları seyrek ya da sık olarak Türkiye Türkçesi
ağızlarında, şimdiki zamanı ifade etmede kullanılırlar.” (Ay 2009:808-811).
1. Afganistan Türkmenleri
Günümüzde Türkmenler, Türkmenistan başta olmak üzere İran, Afganistan, Tacikistan,
Pakistan, Kazakistan, Rusya, Özbekistan, Irak, Suriye, Çin ve Türkiye’de yaşamaktadır.
Türkmenler geniş bir coğrafyaya dağılmış durumdadır.
Afganistan’da ilk Türk varlığı MS. 50’den görülmeye başlanmıştır (Uçar 2010:527-528).
Afganistan’da hâkimiyet birçok kez el değiştirmiş, Afganistan’a Sakalar, Akhunlar, 8. asrın sonuna
doğru Araplar, 9. asrın ikinci yarısında Samaniler, daha sonra Gazneliler, Selçuklular, Gurlular,
Harzemşahlar, Moğollar hükmetmişlerdir (Saray 1981:22-25). Oldukça karışık bir etnik yapıya
sahip olan Afganistan’da Peştunlar’dan sonra en büyük nüfusa sahip olan etnik grup Türklerdir.
Afganistan Türkleri genel olarak Afganistan’ın kuzeyinde Güney Türkistan denilen
bölgede otururlar. “Afganistan’daki Türkler arasında Özbeklerden sonra en kalabalık grubu
Türkmenler oluşturmaktadır.” (Öztürk 2009:1805). Özbekler ve Türkmenlerden başka,
Afganistan’da Halaç, Tatar, Hazara, Kazak, Kızılbaş, Karakalpak, Kırgız, Aymak, Avşar
Türkleri’nin varlığı bilinmektedir.
Afganistandaki Türkmen varlığı, sayısı ve yerleşim yerleriyle ilgili birbirinden farklı
görüşler ortaya konmuştur. Mehmet Saray’a göre, Türkmenler; “Herat, Meymene, Andhoy,
Taşkurgan, Mezar-ı Şerif, Belh, Akca, Katagan, Bedahşan ve Bâla, Murgab’da” yaşamaktadır.
Saray, Afganistan’da yaşayan Türkmen boylarının da “Alieli, Teke, Salur, Sarık, Çavdar ve
bilhassa Ersarı” boylarından oluştuğu bilgisini verir (Saray 1981:19). Jarrıng ise Afganistan
Türkmenlerinin Özbek ve İran nüfusuyla birlikte yaşadığından, Afganistan’da Salur, Sarık, Teke,
Ersarı, Alieli, Karama ve Çovdur boylarının varlığından bahsetmiştir (Jarrıngi 1939:35).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
1328
Savaş ŞAHİN
Bizim tespitlerimize göre, Afganistan Türkmenleri, Mezar-ı Şerif’e bağlı Balkh (Belh),
Şordepe, Kelder, Hulm, Çarbölek, Nehr-i Şahi, Çimtal, Şölgere, Hayratan, Zari, Kişindi; Faryab’a
bağlı Andkhoy, Hançarbağ, Karamkul, Devletabad, Almar, Kaysar, Cumabazar; Cevizcan iline
bağlı Hocaduku, Karkın, Hamiyap, Murdiyan, Hanaka, Mengecik, Kureyş, Akça, Şibirgan,
Karkın; Kunduz’a bağlı İmamsahib, Akdepe, Kaleizar; Helmend’e bağlı Nad Ali; Bağlan’a bağlı
Çeşme-i Şir ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerde, bunlardan başka Semangan’da, Herat’ta,
Bağlan’da, Kâbil’de ve Mervçak’ta yaşamaktadır.
Türkmenler, Kâbil’de Dihmırathan, Darlaman, Begrami, Päktiyakut, Avşar bölgelerinde
yaşarlar. Ersarı boyuna mensup olan Türkmenler Afganistan Türkmenleri içinde en fazla nüfusa
sahip olmakla birlikte Herat, Gazne, Gurbend, Avşar dışında yukarıda saydığımız bütün bölgelerde
yaşarlar.
Kunduz’da Ersarılar başta olmak üzere Hatap, Gabırdı, Olamlar ve çok az sayıda Yomut ile
Teke; Mervçak’da Sarıklar; Herat’ta Teke, Yomut, Salur, Sarıg, Alieli boylarına mensup
Türkmenler yaşamaktadır. Ghourian, Turghundi, Tütüçi’de az da olsa Teke boyuna mensup
Türkmenler yaşar. Özellikle Gazne, Gurbend, Helmend’de yaşayan birçok Türkmenin dillerini ve
kimliklerini kaybettikleri görülür.
Afganistan’da Türkmenler arasında yaptığımız araştırmalarda, Türkmenlerin Afganistan’a
1870 Rus işgalinden sonra, daha sonra büyük gruplar hâlinde 1917 ve 1930’dan sonra göç ettikleri
bilgisini edindik. Bu göçlerden önce buralara yerleşen Türkmenler, Selçuklular ve Gazneliler
zamanında gelmişlerdir. Afganistan’da resmî nüfus sayımı yapılmadığı için Türkmenlerin nüfusu
kesin olarak bilinmemektedir. Türkmenler, yukarıda saydığımız bölgelerde 2.5-3 milyon arasında
bir nüfuslarının yaşadığını kabul etmektedir.
2. Stavropol Türkmenleri
Stavropol Türkmenleri; İpatovski, Turkmenskiy, Blagodarnenskiy, Arzgirskiy ve doğu
tarafta Neftekomskiy bölgelerinde yaşamaktadır. Stavropol Türkmenleri, bugünkü topraklarına
yerleşene kadar ve yerleştikten sonra Tatarlar, Kalmuklar, Nogaylar, Kumuklar, Kazaklar,
Kırgızlar gibi birçok kavimle karşılaşmış, bu kavimlerin dillerinden etkilenmişlerdir.
Stavropol Türkmenleri Çovdur, İgdir, Söyüncacı boylarından oluşmaktadır. Atanıyazov’a
göre, Çovdurlar 16-17. asırlarda Çovdurlar’ın bir kısmı Abdallar ve Söyüncacılar ile birlikte
Astrahan ve Stavropol’a yerleşmişlerdir (Atanıyazov 1994:229).
Çovdurlar, İgdirler ile birlikte Stavropol Türkmenlerini oluşturan boylardan biri olan
Söyüncacılar 1667-1770 yılları arasında Stavropola gelmişlerdir (Atanıyazov 1994:191). İgdirler de
17-18. asırlarda Stavropol ve Astarahan’a yerleşmişlerdir (Atanıyazov 1994:149). Biz bu boylara
ek olarak Turkmenskiy Rayonu’nda az da olsa Yomutların da yaşadığını tespit ettik. Turkmenskiy
Rayon’da yaşayan bazı Türkmenler kendilerinin Yomut olduklarını söylemiştir. Hiçbir çalışmada
Stavropol’da Yomutların yaşadığı bilgisi verilmemiştir. Stavropol Türkmenleriyle ilgili çalışmalar
yapan Sapar Kürenov çalışmalarının çoğunu Edilbay’da yaptığı için Yomutların varlığından belki
de haberdar değildi ve bu konuda çalışmasında bir bilgi vermemiştir.
Sapar Kürenov ise 16-18. Yüzyıllarda, Türkmenlerin önemli bir bölümü Mangışlak’ta,
Üstyurt’ta onun kuzeyinde, Sargamış’ta, Uzboy kenarlarında, Balkan’da ve Bozacı
Yarımadaları’nda yaşamışlardır. Onlar Hive Hanları’nın devam eden akınlarından, ağır
vergilerinden ve zulmünden kurtulmak; ayrıca kendilerinin ve hayvanlarının güvenliğini sağlamak
ve barış içinde göçebeliklerini sürdürmek maksadıyla Ruslar’a yakınlaşmayı uygun görmüşlerdir .”
(Kürenov 1995:10).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
1329
Faruk Sümer, Mangışlaktaki İğdirlerden bir bölüğün Çavuldur ve Soyanacılar’a
“Söyüncacı” mensup bölükler ile baraber 18. yüzyılda Kuzey Kafkasya’ya göç ettikten sonra
bunların Stavropol Türkmenleri diye anıldıklarından bahseder (Sümer 1999:348). Ayrıca
Türkmenlerden bir grup da Rus Çarı Petro zamanında Kalmuklar tarafından Kuzey Kafkasya’ya
götürülmüştür. Bunların nüfusları 1912’de 15.534 olarak hesap edilmiştir. Bu Türkmenler,
yaşadıkları bölgenin adıyla “Stavropol Türkmenleri” adıyla günümüze kadar varlıklarını
sürdürmüşlerdir (Sümer 1999:162).
Türkmenler Kuzey Kafkasya’da Kalmuklar, Kazaklar, Nogaylar, Kumuklar, Kazan
Tatarlarlarıyla komşuluk yapmışlardır. “1825’te Stavropol bölgesinde Türkmen yerleşimi
başlamıştır. Bunlardan ilki Büyük Barhançak ve daha sonra Küçük Barhançak, Kuçerlı, Çur,
Şarahalsun, Özeksuat, Başanga olmuştur. Rus Hükümeti o dönemde Türkmenleri Rus kültürüyle ve
devlet sistemiyle kaynaştırmak amacıyla, bu bölgeye Tatarları yerleştirmeye başlamıştır. Stavropol
bölgesinde Türkmenlerin sayısı 2002’de 13937’dir.” (Brusina 2008:3-9).
Rus Türkologlar Stavropol ve Astrahan Türkmenlerini Truhmen diye adlandırmışır. Şunu
özellikle belirtmek isterim ki Stavropol Türkmenlerinin hiç biri kendisini Rus Türkologların
adlandırdığı şekilde “Truhmen” olarak kabul etmemektedir. Hatta, bilim insanlarının onları
Truhmen olarak adlandırdıklarından haberleri bile yoktur. Onlar kendilerini “Türkmen” olarak
adlandırmaktadır ve bizim de aynı şekilde adlandırmamız gerekir.
3. Türkmenistan Edebî Dilinde Şimdiki Zaman
Türkmenistan’da kullanılan standart yazı dili, “Türkmen edebî dili, Modern Türkmen dili”
olarak adlandırılır. “Türkmensitan edebî dili, Sovyetler döneminde Teke ağzı temelinde
şekillendirilmiştir.” (Clarck 1998:12).
Türkmen Türkçesinde, şimdiki zaman çekimi çeşitli eklerin ve bazı sözcüklerin yardımıyla
yapılmaktadır. Türkmen Türkçesi gramerlerinde şimdiki zaman, genel olarak umumi hȁzirki zaman
(genel şimdiki zaman), konkret hȁzirki zaman (konuşma anını ifade eden şimdiki zaman) olmak
üzere ikiye ayrılır (Borcakov vd. 2000:264-268).
Türkmenistan Türkmen Türkçesinde umumi hȁzirki zaman “genel şimdiki zaman” -yār/ yȁr ekleri ile yapılır. “-yār, -yȁr” ekleri ile çekimlenmiş fiiller, zamanda belirli bir referans
noktasını göstermeden meydana gelen, alışkanlık haline gelmiş veya düzenli olarak gerçekleşen
olayları ifade etmede kullanılır (Clark 1998: 219).
-yār, -yȁr ekleri Türkiye Türkçesindeki –yor eki ile uygunluk gösterir. Bu ekle kurulan
şimdiki zaman “gelecek zamanı da ifade etmekte (Borcakov vd. 2000:268), evrensel doğruları,
geçmişte başlayan ve kesintiye uğramadan şimdiki zamanda devam eden olayları ifade etmekte,
ayrıca hikâyeci anlatımda kullanılmaktadır (Borcakov vd. 2000:264).
Hareketin konuşma anında devam ettiğini göstermek için -p zarf-fiil eklerine dur-/otır-/yat/yör- yardımcı fiillerinin eklenmesiyle çekimlenen konkret hȁzirki zaman kullanılır: alıp dūrun
“alıyorum”, işläp otırıs “çalışıyoruz” vb. Bu çekimin olumsuzu yoktur. Bu yapıyla kurulan şimdiki
zaman “konuşma sırasında devam eden hareketi gösterdiği gibi konuşma anına kadar devam eden
hareketi de gösterir. Asıl eylemin yanında yardımcı eylem olarak kullanılır (Hanser 2003:110;
Borcakow 2000:264).
Bu eklere ilâveten -ya, -yä+ şahıs ekleri kalıbıyla kurulan şimdiki zamanın kısa biçimi de
özellikle Teke lehçesinde ve günlük dilde kullanılır. Bu kalıp, karakterlerin konuşmalarında da
yaygın olarak kullanılır: alyas “alıyoruz”, duryalar “duruyorlar” vb. (Hanser 2003:108).
Magtımgulı’nın eserlerinde şimdiki zamanı anlatmak için –ır, -ir, -yır, -yir, -adır, -edir, -yar, -yär
eklerinin kullanıldığı görülür (Mıradov 1988:36-38).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
1330
Savaş ŞAHİN
4. Stavropol Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
Stavropol’da yapılan diyalektoloji çalışmalarında Stavropol Türkmenlerini oluşturan
Söyüncacı, İgdir ve Çovdur boylarının diyalektleri ayrı ayrı ele alınmamıştır. Ağız
sınıflandırmalarında Stavropol Türkmenlerinin diyalektleri Stavropol gepleşikleri “konuşma dili”
şeklinde adlandırılmıştır. Bu boylar kendi dillerini korumakla birlikte bazı şekil ve ses özellikleri
bakımından komşuluk yaptıkları Türk boylarının dillerinden etkilenmişlerdir. Bu nedenle Stavropol
Türkmen ağızlarını tespit edebilmek güçtür.
Stavropol Türkmenlerinin diyalektleriyle ilgili 1960’lı yıllarda çalışmalar yapan Sapar
Kürenov, Stavropol Türkmen ağzında –yar, -adur eklerinin kullanıldığı bilgisini verir (Kürenov
1962:244-245). P Berdiyev, S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkulıyev’in Türkmen Dialeketleriniñ
Oçerki adlı çalışmasında Stavropol Türkmenlerinin –A/-y +dūr şimdiki zaman ekinin kullandıkları
söylenmiştir (Berdiyev vd 1970:286).
Kimi araştırmacılar –a zarf-fiil eki+dır, kimi araştırmacılar da –a zarf-fiil eki +dur ekinin
kullanıldığını belirtmiştir. Stavropol Türkmenlerinin standart olarak +dır ya da +dur ekini
kullandığını söylemek mümkün değildir. Bu kullanım, bir boydan başka bir boya veya bölgeden
bölgeye değişiklik göstermektedir. Bir de yapılan çalışmlarda +dur ekinin uzun söylendiği bilgisi
verilmiştir. Günümüzde Stavropol Türkmenleri, şimdiki zaman çekiminde kullanılan –dur ekini
kısa söylerler.
Stavropol Türkmenlerinin edebȋ eselerde ve ağızlarda kullandıkları şimdiki zaman ekleri
çeşitlilik göstermektedir. Stavropol Türkmenleri, ağızlarda ve yazı dilinde şimdiki zaman eki
olarak –yar, yār, -yär, -yer, -yā, -ye, yä; -p+ yör-, -p+dur- yardımcı fiilleri, -adır, -edir, -adur, edur -ydir, -ydır, -ydur eklerini kullanmaktadır. Günlük konuşma dilinde en çok -adır, -edir, adur, -edur -ydir, -ydır, -ydur ekleri kullanılır.
Stavropol Türkmenleri günlük konuşma dilinde en çok “-A(y)+dır/dur+ şahıs ekleri”
kalıpları ile kurulan şimdiki zaman yapısını kullanılırlar: alaydurun “alıyorum”, işleydir
“çalışıyor”, gutaradırın “bitiriyorum”, yazadırıs “yazıyoruz”, güledirler “gülüyorlar” ekedir
“ekiyor” vb. Ağızlarda kimi zaman –a ve –e zarf-fiil eklerinin düştüğü görülür: çagırdırsın
“çağırıyorsun”, geldirler “geliyorlar” vb. Stavropol Türkmenlerinin edebî eserlerinde de bu
yapının, günlük konuşma dilinde olduğu gibi sık kullanıldığı görülür: Yarımı göredirin.“Yarimi
görüyorum” (Ilyasov 1996:20). Agasına iman dileydur Muhtar. “Muhtar, babasına iman diliyor.”
(Nurbadov vd. 1997:45). Bu yapının olumsuzu “-mAydır, -mAndır, -mIydır” şeklindedir: Giden
yarım gelmeydir“Giden yarim gelmiyor.” (Nurbadov vd. 1997:137).
Stavropol Türkmenlerinin edebî eserlerinde “-p zarf-fiil eki+ yör/-dur yardımcı fiilleri”, “yā,-yä”, “-yar,-yär”şimdiki zaman eklerinin sık kullanıldığı görülür: Käbirler ata-ana yaman atlar
takıp yör. “Bazıları babaya, anaya kötü adlar takıyor.” (Ilyasov 1997:63). Namassız hem nıyazsız
Alla diymän yören bar “Namazssız ve niyazsız Allah diyenler var.” (Ilyasov 1997:62). Gıldan inçe
gılıçdan ötkür diyerler. “Kıldan ince kılıçtan keskin diyorlar.”(Nurbadov 1997:27). Nämüçin
dutarıñ zar aglayar seniñ “Niçin senin dutarın inleyip ağlıyor ?” (IIyasov, 1999:52).
Nergis Biray, -ya / -ye / -yer şimdiki zaman eklerinin Salar, Yomut boylarının kuzey
ağızlarında, Karakalpakistan’da yaşayan Dörtgül Türkmenlerinin ağızlarında kullanımının olduğu,
Anadolu’da ise Birecik, Urfa, ağızları, Gerede, Mengen, Safranbolu taraflarının ağızlarında –ya / ye şekline rastlandığı bilgisini vermiştir:geliyem, geliye, gidiye... (Biray 2007:6). Günümüzde –yer
şimdiki zaman eki, Anadolu’da “Kozan, Kadirli (Adana), Gaziantep ve Kahramanmaraş’a
yerleşmiş Türkmenler tarafından kullanılmakta” ve varlığını sürdürmektedir (Karahan 2011:144).
Bu, şimdiki zaman eklerinin Turkmenskiy Rayon’da yaşayan Türkmenlerin kullandığını tepsit
ettik.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
1331
Stavropol Türkmenlerinin kullandığı -A zarf-fiil eki +turur kalıbıyla kurulan şimdiki zaman
yapısı “Özbek, Uygur, Kırım, Tatar, Başkurt, Karaçay-Malkar, Kumuk, Nogay, Kırgız,
Karakalpak, Kazak, Altay, Hakas, Tuva, Saha ve Çuvaş yazı dillerinde kullanılmaktadır. Harezm
Türkçesinde seyrek ve ekleşmiş hâlde görülen turur’lu şimdiki zaman, Kodeks Kumanikus’ta
“sagışaydır men, kaynaydır, silkinedir”, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye’de “aladır men, aladırlar” ve ElKavânînü’l-Külliye’de “ketedir, okıyadır” şeklinde ekleşmiş olarak karşımıza çıkar.” (Komisyon
2006:199).
Yusupov’a göre, “-(a) dır biçimli şimdiki zaman ekine Oğuz ve Kıpçak dillerinin
anıtlarında da rastlanılmıştır. Bu biçimin 14-15.yüzyıllara ait olan anıtlarda, yüklem işlevinde
kullanılması ve konuşma anında gerçekleşen, tamamlanmayan modal-bitaraf eylemi belirtmesi
belirgindir.” (Yusupov 2011:933). Nergis Biray, bu ekin Türkmen Türkçesinin 18-19. yüzyıl yazılı
eserlerinde ve halk yaratıcılığına ait eserlerde kullanıldığı bilgisini vermiştir (Biray 2007:6).
Tatar Türkçesindeki –a, -e ekli şimdiki zaman ifadeli geniş zaman (Öner, 1998:174) çekimi
Tatarlarla birlikte yaşayan Söyüncacı boyuna mensup Türkmenlerin günlük konuşma dillerinde sık
kullanılır: bilebiz “biliyoruz”, alasiz “alıyorsunuz” vb.
Stavropol Türkmenlerinin Söyüncacı boyu Stavropol’da Şarahalsun, Antusta ve Edilbay’da
yoğun olarak yaşar. Söyüncacılar’ın kullandıkları şimdiki zaman ekleri çeşitlilik gösterir.
Söyüncacıların, -y+ dır,-y dur, -A+ dur -e+dir, -a+dır, -yār, -p yör, -yār, -yā, -yer, -ye şimdiki
zaman eklerini kullandıkları tespit edilmiştir. –yer ve –ye ekleri kısa söylenir.
Stavropol’da İgdir boyuna mensup Türkmenler, yoğun olarak Bayşınta, Edilbay,
Özeksuvat ve Çur köylerinde yaşamaktadırlar. Berdiyev, İgdirlerin şimdiki zamanda –ya ve –ye
eklerini kullandıkları bilgisini verir (Berdiyev 1988:183-190). Stavropolda yaşayan İgdirlerin -yār,
-yär, ya, -ye ,-yo, -A+dir, -y+dir şimdiki zaman eklerini kullandıkları tespit edilmiştir. Olumsuzluk
eki olarak –ma, -me, -mı, -mi eklerini kullanılırlar. İgdirlerin Ersarı diyalektelerinde olduğu gibi az
da olsa –yo şimdiki zaman ekini kullandıkları görülür.
Türkmen dilinin Çovdur diyalektinde şimdiki zaman ekleri konusunda farklı tespitler
vardır. “A. P. Potseluyevskiy ve M. N. Hıdırov ī+dır, i+dir, H. Maşakov –a+dır, -e+dir, -y+dır, y+dir, -yōr, -yo, -a+dūr, -ö+dūr, -ı+dūr, -i+dūr; C. Amansarıyev –a+dır, -e+dir, -o+dur, -o+dır, y+dır, - y+dir, -yār, -yōr; P. Berdiyev –a+dır, -e+dir, -y+dır, -y+dir, -yor”; eklerinin kullanıldığı
görüşündedir (Berdiyev 1988:134-135). Melek Erdem, “Türkmen Türkçesi Ağızlarında Şimdiki
Zaman Kullanımı” isimli makalesinde Türkmen Türkçesi ağızlarındaki şimdiki zaman kullanımını
ayrıntılı olarak ele almış ve Çovdur ağzındaki şimdiki zaman eklerinin –adır, -edir, -ydır olduğunu
belirtmiştir (Erdem 2000:62).
Çovdurlar Stavropol’da yoğun olarak Maştagulak, Yusupgulak ve Barhançak köylerinde
yaşamaktadır. Stavropol’da yaşayan Çovdurlar genel olarak, şimdiki zamanda –a+dır, -e+dir, a+dur-e+dur; -y+dir, -y+dır, -y+dur eklerini kullanırlar.
5. Afganistan Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
Annanurov’un tespitlerine göre, Türkmenistan sınırları içerisinde yaşayan Ersarılar, Çärcev
şehrinin Sayat, Garabekevül, Halaç, Kerki, Çarşaññı ve Hocambaz ilçelerinde yaşamaktadırlar.
Türkmenistan Dilinin Ersarı Diyalekti adlı eserdeki mataryeller 1958-1959 yılları arasında bu
bölgelerden toplanmıştır (Annanurov 1972:5-6). Amansarıyev, Türkmen Diyalektologiyası adlı
çalışmasında Ersarı diyalektini Lebap diyalektleri arasında gösterir (Berdiyev 1988:15). Ersarıların
yaşadığı bölgelerde “şimdiki zaman eki –yor ve –yo’dur. Sayat ilçesinde birkaç ailenin –yār, -yär
eklerini kullandığı tespit edilmiştir. Yine aynı çalışmada, seyrek de olsa –yȫr ve yȫ eklerinin
kullanıldığı bildirilmiştir.” (Annanurov vd. 1972:155-157).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
1332
Savaş ŞAHİN
Türkmenistan Ersarıları gibi Afganistan Ersarıları da konuşma dilinde en çok “-yor ve –yo”
şimdiki zaman eklerini kullanırlar. Ersarılar yazı dilinde –yor ekini daha sık kullanırlar. Herat,
Badgis, Samangan, Kunduz, Kâbil, Helmend, Gazne haricinde Afganistan’ın diğer Türkmen
bölgelerinde yaşayan Türkmenler bu ekleri kullanmaktadır.
Afganistan Türkmen ağzında, –yor şimdiki zaman ekinin –r’si kimi zaman söyleyişte
düşer: baryom, gelyosuñuz, alyos... Bu durum, Anadolu ağızlarında da görülür. Leylâ Karahan, “r” sesinin titrek ve akıcı bir ünsüz olduğundan dolayı kolayca düşmeye müsait olduğunu, bu
ünsüzün Batı gurubu ağızlarının bazılarında da düşmüş olduğu bilgisini verir (Karahan 2010:129).
Şimdiki zaman çekiminde, –yor ekinden sonra ve öncesinde gelen yardımcı ünlülerin söylenmediği
görülür: alyorm “alıyorum”, bilyorm “biliyorum”, baryors “varıyoruz”, alyors “alıyoruz” vb. Bu
söyleyişte –r sesi titrek ve vurgulu çıkar.
Ersarı ağızlarında kullanılan diğer şimdiki zaman eki ise –yā, -yē’dir:alyāsıñız
“alıyorsunuz”, gityē “gidiyor”, bilyēsiñ “biliyorsun”... Bu kullanım –yor eki kadar sık olmasa da
özellikle, Afganistanın kuzey taraflarında yaygındır. “–yā, -yē” ekleri Cevizcan, Devletabad, Belh,
Herat, Kunduz, Mezar-ı Şerif, Faryab merkez, ilçe ve köylerinde kullanılmaktadır. Türkmenistanda
Ersarılarla ilgili yapılan diyalektoloji çalışmalarında –yā, -yē eklerinin kullanımıyla ilgili bir bilgi
yoktur. “–yā, -yē” eklerini kuzeyde az da olsa kullanılmakta, bunu da genelde Afganistan’a
sonradan gelen Türkmenler tarafından kullandığını görmekteyiz. Bu ekler muhtemelen
Türkmenistan yazı dilinin ve yayın organlarının etkisiyle dile sonradan yerleşmiştir.
Kunduz’daki Hataplar –A(y)+dIr; çok az sayıdaki Tekeler “–yā, -yē” şimdiki zaman
eklerini kullanır. Herat’taki Tekeler ve Yomutlar –yā ve –yē
şimdiki zaman eklerini
kullanmaktadır.
Herat ve Faryab arasında bir yer olan Mervçak’ta on iki bin civarında Türkmen aile
yaşamaktadır. Bu bölgedeki Sarıklar, -yār ve –yär şimdiki zaman eklerini kullanmaktadır. P.
Berdiyev’in diyalekt çalışmasında Türkmenistandaki Sarıklar’ın –o; ōr, -y+dūr şimdiki zaman
eklerinin kullandığı bilgisi verir (Berdiyev 1988:186). Berdiyev’in tespit ettiği bu üç eki
Afganistan Sarıkları kullanmazlar.
Afganistan Türkmenleri çok az da olsa yazı ve konuşma dilinde “–p zarf-fiil eki +dur/+yör- yardımcı fiilleri” kalıplı şimdiki zaman çekimini kullanmaktadır: aytıp durus “söylüyoruz”,
okuyap yörler “okuyorlar” vb.
Sonuç
Bu çalışmada, Türkmenlerin birbirinden uzak iki coğrafyasında yaşayan Stavropol ve
Afganistan Türkmenlerinin yazı ve konuşma dillerinde kullandıkları şimdiki zaman ekleri ele
alınmıştır. Çalışmamızda kullandığımız verileri 2013 yılının yaz aylarında Afganistan’dan ve
Stavropol’dan topladığımız video ve ses kayıtlarından derledik. Bu iki diyalekti ele almamamızın
en büyük nedeni Stavropol ve Afganistan Türkmenlerinin, Türkmen Türkçesi diyalekt
çalışmalarında yeterince ele alınmaması ve çok uzun zamandır bu diller hakkında araştırılma
yapılmamasındandır. Bir diğer neden de bu iki bölgede yaşayan Türkmenlerin dillerinin yok olma
tehlikesi altında olmasındandır.
Türkmen diyalektlerini sınıflandırmada en büyük ölçütlerden biri, şimdiki zaman eklerinin
diyalektlerdeki durumudur. Türkmen Türkçesi diyalektoloji çalışmalarında standart olarak hangi
diyalektde hangi şimdiki zaman eklerinin kullanıldığı konusunda bir fikir birliği yoktur. Bu çalışma
da Türkmen diyalektlerini sınıflandırması çalışmalarına katkıda bulunacaktır.
Afganistan Türkmenleri genel olarak Ersarılar ve Tekelerden oluşmakla birlikte az sayıda
birkeç boya mensup Türkmenlerden oluşmaktadır. Afganistan Türkmenlerinin diyalektleri
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
1333
Türkmen Türkçesi diyalektleri sınıflandırılmasına dâhil edilmemiştir. Türkmenistan’da yapılan
çalışmaları incelediğiniz de de aynı boya mensup olup da Afganistan Türkmenlerinin kullandıkları
şimdiki zaman ekleriyle, Türkmenistan Türkmenlerinin kulllandıkları şimdiki zaman ekleri
arasında bazı farklılıklar vardır. Afganistan Türkmenleri günlük konuşma dillerinde en çok –yor ve
–yo şimdiki zaman eklerini kullanırlar. Bu ekler Türkiye Türkçesiyle ortaklık gösterir.
Türkmenistan Ersarılarının kullanıkları –yör ve yö ekleri Afganistan Ersarılarında görülmez.
Stavropol Türkmenlerinin diyalektleri, yapılan çalışmalarda Stavropol gepleşikleri
“konuşma dili” olarak gösterilmiş ve diyalekt olarak ele alınmamıştır. Stavropol’da Türkmenlerin
Çovdur, İgdir, Söyüncacı boylarına mensup Türkmenler ile bir de hiçbir kaynakta
rastlayamadığımız fakat bizim tespit ettiğimiz, Yomut boyuna mensup Türkmenlerin
yaşamaktadır.. Bu Türkmenlerin dilleri komşuluk yaptıkları Türk boylarının dillerinden
etkilenmiştir. Bu Türkmenler kendi boylarına has olan şimdiki zaman eklerini kullanmakla birlikte
komşuluk yaptığı Türk boylarının kullandıkları şimdiki zaman eklerini de kullanmaktadır.
İşaretler
ā: Normalden uzun söylenen a sesi
ȁ: Açık e sesi
ē: Normalden uzun söylenen e sesi
ō: Normalden uzun söylenen o sesi
ñ: Nazal n sesi
ū: Normalden uzun söylenen u sesi
A: a ve e sesini karşılar
D: d ve t sesini karşılar
I: ı ve i sesini karşılar
KAYNAKÇA
ANNANUROV A., Berdiyev R., Durdıyev N., Şamıradov K. (1972), Türkmen Diliniñ Ärsarı
Diyalekti, Red. M. Y. Hamzayev, Aşgabat.
ATANIYAZOV, Soltanşa (1994), Şecere, Türkmeniñ Nesli Daragtı, Aşgabat, Turan.
AY, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
BERDİYEV P., Kürenov S., Şamıradov K., Arazkulıyev S. (1970), Turkmen Diliniñ
Diyalektleriniñ Oçerki, Aşgabat.
BERDİYEV, P. (1988), Türkmen Diliniñ Diyalektelerinde ve Gepleşiklerinde İşlikler, Aşgabat,
Ilım.
BİRAY, Nergis (2007), “Şimdiki Zaman Ekinin Güney-Batı Türk Lehçelerinde Kullanılışı
Üzerine” Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, Karaman Valiliği Yayınları, s.75-88,
Karaman.
BORCAKOW A., Sarıhanov M., Söyegov M., Hocayev B., Ernazarov S. (1999), Türkmen Diliniñ
Grammatikası, Aşgabat.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
1334
Savaş ŞAHİN
BRUSİNA O. İ. (2008), “Stavropolskiye Turkmenı, Etnokulturnoye Razvitiye”, Sotsiyalnıe Obıçaı,
Protsessı Adaptatsii İ İntegratsii, İssledovaniya Po Prikladnoy İ Neotlojnoy Etnologii, No,
202, İnstitut Etnologii İ Antropologii Ran, Moskva.
CLARCK, Larry; Türkmen Reference Grammar, Harrasowitz Verlag, Wiesbaden, 1998.
ERDEM, Melek (2000), “Türkmen Türkçesi Ağızlarında Olumlu Şimdiki Zaman Kullanımı”,
Bilig, 14, s.55-74, Yaz-2000.
HANSER, Oskar (2003), Türkmence El Kitabı, Türk Dilleri Araştırma Dizisi, İstanbul.
ILYASOV, C. (1994), Stavropoldan Salam, Goşgular, Turkmenistan Ilımlar Akademiyası,
Aşgabat.
JARRING, Gunnar (1939), On The Dıstrıbutıon Of Turk Trıbes In Afghanıstan, Lund Unıversıtets
Arsskrıft N. F. Avd. 1. Bd. 35. Nr 4.
KARAHAN, Leylâ (2011). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara.
KOMİSYON; Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri-Fiil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,
2006.
KORKMAZ, Zeynep (2006), Türkiye Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
KÜRENOV, Sapar (1995), Kafkasya Oğuzları veya Türkmenleri, (Çev. Ali Duymaz), Ötüken
Yayınları, İstanbul.
...........................(1962), “Demirgazık Kavkaz Türkmenleriniñ Gepleşiğinde İşlikleriñde İşlikleriñ
Ayratanlıkları” Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Dil Bilimi İnstitutınıñ İşleri
Akademiya Nauk Turkmenskoy SSR Trudı İnstituta Yzıkosnaniya IV, Aşgabat, s.241-270.
MIRADOV A. (1988), “Magtımgulınıñ Goşgularında İşlik Zamanları”, Magtımgulınıñ Dili ve
Türkmen Sözleyiş Medeniyeti, Red. T. Täçmıradov, Aşgabat.
NURBADOV, Kasım; Ilyasov, Cumasähet (1997), Oyanan Şığırlar, Stavropol Türkmenleriniñ
Şahırana Yığındısı, Stavropol.
ÖNER, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
ÖZTÜRK, Rıdvan (2008), “Afganistan Türkmenlerinin Ferhengi Encümeni ve Güneş Dergisi”,
Turkish Studies, Volume 4/3, s.1804-1818, Bahar,2009.
SARAY, Mehmet (1981), Dünden Bugüne Afganistan, Boğaziçi Yayınları.
SÜMER, Faruk (1999), Oğuzlar “Türkmenler”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 5. Bas.,
İstanbul.
UÇAR, Fuat (2010), Türk Dünyası, Çizgi Kitabevi, Konya..
YUSUPOV, Ferit (2011), “Tatar Şivelerinde Şimdiki Zaman Biçimleri”, Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 6/4 Fall 2011, s.927-962.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
Afganistan ve Stavropol Türkmenlerinin Kullandıkları Şimdiki Zaman Ekleri
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/3 Winter 2014
1335

Download Report