İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ İŞ ETÜDÜ & ERGONOMİ Yrd.Doç.Dr.Tarık Küçükdeniz İşçi-Makine Şeması •  Diğer adı İnsan-Makine Şeması veya Çoklu Faaliyet Şeması’dır. •  Üretim süreçlerinde kullanılan makinelerin otomatik veya yarı otomatik olması sebebiyle işçiler toplam çalışma süresinin belirli bir bölümünde boş durumdadırlar. •  Kullanılmayan bu zamanın değerlendirilebilmesi için insan-makine şemalarından faydalanılır. •  İşçilerin, mevcut çalışma şekillerini değiştirip birden fazla makinede çalışmak istememeleri karşısında ne yapılmalıdır? 1 Örnek Fotoğraflı kimlik kartları basan bir firmada bu iş için insan makine şeması çizilecektir. Bir operatör kişi bilgilerini kartın üzerine girdikten sonra, kartı fotoğraf makinesine yerleştirir. Müşterinin fotoğrafını çeker ve makine kimlik kartını işler. 2 3 Çoklu Faaliyet Şeması İnsan makine diyagramları ölçekli çizilir, analist zamanın belirli bir birimi için bir aralık belirler ve gerçek zamanlar bu aralık referans alınarak işaretlenir. Sol taraf işlemleri ve işçinin zamanını gösterirken, sağ taraf makinelerin çalışma ve duruş zamanlarını gösterir. Dik çizilen düz çizgi işçinin çalışma zamanını temsil eder. Çalışma zamanı içindeki aralık işçinin boş zamanını gösterir. Makine kolonları altındaki kesikli çizgiler yüklenen yada boşaltılan makine zamanını gösterir. 4 Örnek Bir torna tezgahında yapılan iş şu şekildedir: İşçi parçayı makineye taşır (1 dk.), ardından parçayı makineye bağlar (2 dk.), makine çalışır ve parçayı işler (5 dk.), işçi parçayı söker (2 dk.), işçi parçayı depoya götürür (2 dk.). Bu işlem için işçi-makine diyagramı çizerek, doluluk oranlarını raporlayınız. Yukarıdaki örnekte verimliliği arttıracak bir öneri yapınız ve yeni durum için işçi-makine diyagramını çiziniz. 5 Çözüm Tornalama işlemi için çoklu faaliyet şeması verilmiştir. Şemadan, parçanın 12 dakikada üretildiği, bu sürenin 5 dakikasında işçinin boş (%41.67) ve 3 dakikasında makinanın boş (%25) olduğu görülmektedir. 6 Çözüm Bir iyileştirme çalışması ile boş kalma süreleri yok edilebilir veya azaltılabilir ise, üretim süresi 12 dakikadan daha az olacağından, verimlilik artışı ve işçilik maliyetinde azalma sağlanmış olur. İşçinin boş beklemesi süresinde (3.-8. dakikalar) aynı tip başka bir makina ile ilgilenmesi işçinin boş kalma süresini azaltır. Sonraki şekilde bu öneri doğrultusunda geliştirilmiş yeni bir çoklu faaliyet şeması verilmiştir. Geliştirilmiş yöntemde, işin süresi 14 dakikaya çıkmakta, ancak bu süre içinde 2 adet mamul üretilmektedir. 7 Sonuçta, ilave bir makina ve yeni bir düzenleme ile işlem süresi 12 dakikadan 7 dakikaya düşürülmüş olduğundan, hem üretim hızı yükselecek hem de birim mamül maliyeti içindeki işgücü maliyeti %42 azalacaktır. 8 Örnek Bir işçi ve onun çalıştırdığı iki makineden oluşan bir döküm atölyesinde, işçi çalıştığı birinci makineyi (önceki döküm işinin bitmesinden hemen sonra) basınçlı hava ile temizledikten (50 sn.) sonra kalıphaneye gidip, yeni döküm parçayı alarak çalıştığı makineye geri dönmektedir. Kalıphane'den döküm parçasını alıp geri dönmesi toplam 1 dk. sürmektedir. Ardından makineye döküm parçayı yerleştirmekte (1,5 dk.) ve makineyi çalıştırarak otomatiğe bağlamaktadır. 9 Örnek - Devam Makine işlemi otomatik olarak yapmakta ve işlenen parçayı otomatik olarak diğer departmana aktarmaktadır. Makinenin işi 8 dk. sürmektedir. Bu sırada işçi ikinci makineye giderek aynı işlemleri tekrar etmektedir. İşçi bu işlemleri bir döngü halinde sürekli tekrarlamaktadır. Bu süreci gösteren bir diyagram çiziniz. Her bir makinenin ve işçinin zaman kullanımını raporlayınız. Dikkat: Zaman kullanımlarını raporlarken 200. saniyeden sonrasını göz önüne alınız. 10 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  İnsan vücudunun kullanılması: •  Her iki el birbirinin hareketlini tamamlayacak şekilde, aynı anda harekete geçmelidir. •  İki el, dinlenme zamanları dışında, aynı anda boş kalmamalıdır. 11 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Kolların hareketleri karşılıklı ve simetrik olmalı ve kollar aynı anda hareket ettirilmelidir. •  El ve vücut hareketleri, işin tatminkar bir şekilde yapılabilmesini sağlayacak en düşük seviyede kullanılmalıdır. 12 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Mevcut güç, mümkün olan her yerde, işçiye yardımcı olacak şekilde kullanılmalı ve adale gücü kullanılması gerektiğinde, minimuma indirilmelidir. •  Ellerin düzgün, sürekli ve kavisli hareketleri, ani ve keskin hareketlere tercih edilmelidir. 13 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Serbest hareketler, sınırlı (sabit) veya kontrollü hareketlere göre daha hızlı, kolay ve duyarlıdır. •  İş, mümkün olan her yerde kolaylığa ve doğal uyuma imkan verecek şekilde düzenlenmelidir. •  Görüş alanı, en az göz hareketini ve en yakın görme alanını, mümkün olduğu kadar beraber sağlamalıdır. 14 Hareket Ekonomisi Prensipleri İşyerinin düzenlenmesi: •  Bütün alet ve malzemeler için belirli ve sabit yerler ayrılmalıdır. •  Alet, malzeme ve kontrol cihazları, kullanım noktasına en yakın yerlerde bulunmalıdır. 15 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Malzemeyi, kullanma noktasına yakın bir yere getirmek için, kendi ağırlıklarıyla hareket eden kutular ve sandıklar kullanılmalıdır. •  Mümkün olan her yerde taşıma için yer çekiminden yararlanılmalıdır. 16 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Malzeme ve aletler, en iyi hareket sırasını sağlayacak şekilde yerleştirilmelidir. •  Uygun görmek şartları sağlanmalıdır; iyi bir ışıklandırma, tatminkâr bir görme sağlamak için ilk şarttır. 17 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Çalışma yerinin ve sandalyenin yüksekliği, ayakta veya oturarak çalışmaya kolaylıkla imkan verecek şekilde ayarlanmalıdır. •  Sandalyenin biçimi ve yüksekliği, her işçiye göre rahatlıkla yaralanabilmelidir. 18 Hareket Ekonomisi Prensipleri Aletlerin ve teçhizatın tasarımı •  İşin; mengene, kalıp veya ayakla çalışabilen bir aletle yapılmasının daha avantajlı olduğu durumlarda, elle yapılmamalıdır. •  Mümkün olan yerlerde, iki veya daha fazla alet birleştirilerek kullanılmalıdır. •  Mümkün olduğu zaman, aletlerin ve malzemenin ilk pozisyonuna gelmeleri sağlanmalıdır. 19 Hareket Ekonomisi Prensipleri •  Her parmağın özel hareket yaptığı yerlerde (bilgisayara giriş yapmak gibi); yük, parmakların kapasitesine uygun bir şekilde dağıtılmalıdır. •  Levyeler, el volanları ve kontrol sağlayan aletler; işçinin bunları vücudunun hareketini çok az değiştirecek ve en yüksek hız ve kolaylıkla kullanmasını sağlayacak şekilde yerleştirilmelidir. 20 Mikro Hareket Etüdü Mikro hareket etüdü, yığın üretimin yapıldığı ve çok defa tekrarlanan işlerde, hayati önem taşıyan işlerde, araştırma geliştirme faaliyetlerinde, diğer analiz tekniklerinin yeteri kadar detaya inemediği olaylarda, elin ve parmakların hareketlerinin özellikle makro hareket etüdünde kullanılan sembollerle ifade edilemediği durumlarda ihtiyacı karşılamak üzere kullanılan bir tekniktir. 21 Mikro Hareket Etüdü •  İki el iş akış şeması •  Simo (eşzamanlı hareket) şeması •  Çevrim grafiği 22 İki El İş Akış Şeması 23 İki El İş Akış Şeması 24 Kaynaklar Doğruer, İ.M., 2008, İş Etüdü, Açılımkitap Dul J., Weerdmeester, B., 2007, Ergonomi, Ne, Neden, Nasıl?, Seçkin Yayınları Ergonomik Kontrol Noktaları, Uluslararası Çalışma Bürosu, Cenevre, MPM Yayınları Gümüş, B., 2011, TOBB ETÜ Endüstri Mühendisliği - END 302 İş Analizi ve Tasarımı Ders Notları İncir, G., 2008, Ergonomi: Çalışma Ortamı ve Fiziksel Çevre, MPM Yayınları Kahya, E., 2001, İş Etüdü Ders Notu, Osmangazi Üniversitesi MühendislikMimarlık Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü, Eskişehir Krajewski, Ritzman, Malhotra, Operations Management, Pearson Kobu, B., 2003, Üretim Yönetimi, Avcıol Basın Yayın Kurt, M., Dağdeviren, M., 2003, İş Etüdü, Gazi Kitabevi Monks, J.G., 1996, İşlemler Yönetimi, Nobel Kitabevi, 2. Baskı Russell & Taylor, 2009, Operations Management, 6th ed. Wiley 25 auzef.istanbul.edu.tr 26