TDV DIA

MÜNAZARA
efi-yi Kirmanl'nin Müna~ara-i Tfg u Kalem, Müna+ara-i Şems ü Sef;.ab, Müna~ara-i Şem' u Pervane, Müna~ardtü 'l
lebed ve'l-bddiye (a.g.e. , a.y.); Sainüddin Ali b. Muhammed Turke'nin Müna~aratü '1-l].ams'i (a.g.e., V. 3634) ve Müna~ara-i Bezm ü Rezm'i (Süleymaniye Ktp.,
Esad Efendi , nr. 1760) ; Nizameddin Mahmud b . Emir Ahmed'in Divan-ı Elbise'si
(FME, s. 379 vd.); Abdurrahman-ı Cami'nin Müna~ara-i 'A~l bd 'lş~·ı (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1938); idris-i Bitlisl'nin
Müna~ara-i Mihr ü Mah'ı (Münzevl, V,
3637); FuzCıll'nin Rind ü Zahid'i ( n şr Kemal Edip Kürkçüoğlu , Ankara 1956); Yar
Ali b . Abdullah Tebrizi'nin Mübdf;.aşe-i
Bahar bd Ijaz an'ı (Karatay, s. 274); Ebu
Ali b. Fethullah ei-Medani-i isfahanl'nin
Müna~aratü 'l-leyl ve'n-nehar'ı (İÜ Ktp.,
FY, nr. 521); Münir-i LahGri'nin İnşa-i Münfr adlı eserindeki "Müna;ı:ara-i Erba'a
'Anaşır, Müna;ı:ara-i Tig u ı:<alem"i ve "Müna;ı:ara-i Şeb ü RCız" u , yine Münlr'in 1054
(1644) yılında kaleme aldığı başka bir mecmuadaki "Müna;ı:ara-i Babt u 'A~. Müna;ı:ara-i Şeyb FTrCız ba Molla Şeyda, Müna;ı:a
ra-i Talib-i 'İlm ba KebCıterbaz"ı (Münzevl,
V, 3636); NCireddin Muhammed Ni'methan Ali'nin Müna~ara-i Atib'i (Ethe , ll,
903); Salik mahlaslı bir kişi tarafından XIII.
(XIX.) yüzyılda yazılmış olan Müna~ara-i
Na~m u Neşr'i de (Münzev!, V, 35 52) mensur münazaralara örnektir.
BİBLİYOGRAFYA :
Muizzi, Divan (nşr. Abbas lkbaJ-i Aştiya n1) , Tahran 1318 hş. , s. 227; Hamldl Ömer b. Mahmüd
ei-Belhi, Makamat-L /:famidi ( nş r. Rıza inzab! Nejad). Tahran 1372 hş. , s. 93-104, 155-160; Nizami-i Gencevi, Külliyyat-1 ljamse-i /:fakim Ni?aml-i Geneevi (nş r. M. Derviş ) , Tahran 1366 h ş., s.
302; a.mlf., Şerefname (nşr Vah!d Destgirdf), Tahran 1316 hş. , s. 249; Mevlana, Fihi ma fih (tre.
Meliha Anba rcı o~lu ). istanbul 1969, s. 193; Sa'dl-i Şfrazl. Külliyyat-ı Sa'di (nşr. M. Ali FürGgiAbdülazfm Karfb). Tahran 1345 hş . , s. 49; Ebü
Bekir ibnü'z-Zekl, Ravzatü '1-küttab ve t:ıadika
tü 'l-elbab (nşr. Ali Sevim) , Ankara 1972, s. 139;
FuzGii, Farsça Divan (nş r. Hasibe Mazıoğlu ), Ankara 1962, s. 674 vd.; H. Ethe, "Über persische
Tenzonen", Verhandlungen des V. lntemationale Orientalisten Congress, Berlin 1882, Il, 48135, 228, 903; Safa, Edebiyyat, ıı, 406-407; Karatay, Farsça Yazma/ar, s. 269, 274; Nefısi, Taril].-i f'ia?-m u Neşr, 1, 301 , 3 16; ll, 510; M. Ca'fer-i
Mahcüb, Sebk-i ljorasani der Şi'r-i FarsL Tahran, ts ., s. 566; Feridüddin Attar, Tezkiretü 'l-evliya' (nşr. R. A. Nicholson). London l~l07 , Il, 294;
Rypka. HIL, s. 275, 285; FME, s. 231, 379 vd.,
390; Münzevi. Fih rist, V, 3552, 3634, 3635, 3636,
3637; Zeynelabid!n Mü 'temen. Şi'r u Edeb-i Farsi, Tahran 1364 hş. , s. 242-249; S!rüs-i Şem!sa ,
Enva'-1 Edebi, Tahran 1370 hş. , s. 261-262; Muhammed-i Gülbün, Bahar ve Edeb-i Farsi, Tahran 1371 hş. , ı , 21 1; S!ma Dad, Ferheng-i lştıla
f:ı[J.t-ı Edebi, Tahran 1371 hş . , s. 277-279; Hü-
580
seyn-i Rezmcü, Enva' -1 Edebi ve Aşar-ı An der
Farsi, Tahran 1372 hş ., s. 133- 136; Meymenet M!r Sadık!, Vajename-i Hüner-i Şa' iri, Tahran 1373 hş. , s. 254-256; Ferhengname-i Edeb-i
Farsi (n ş r. Hasan EnOşe). Tahran 1376 h ş . , Il ,
1277; Ebü'I-Fazl Hat!b!, "Esedl-i Tfısl", DMBİ,
Zeban-ı
VIII, 282.
fAl
11!!1
..
MüRSEL ÜZTÜRK
D TÜRK EDEBiYAT!. Münazara hem
klasik Türk edebiyatında hem Türk halk
şiirinde esaslı bir gelenek oluşturmuştur.
Tamamı "münazara" üst başlığı altında
toplanabilecek, dış yapı ve muhteva bakı
mından belirli bir tertip göstermeyen, tek
ortakyönü karşılıklı tartışma olan bu eserlerin bir edebi tür olmaktan çok bir tarz
olarak adiandıniması daha isabetli görünmektedir.
Dfvanü lugdti't-Türk'ün çeşitli yerlerinde bulunan otuz beş dörtlükten ibaret
bahar ile kışın münazarası bu tarzın Türk
edebiyatında çok eskiye dayandığını düşündürmektedir. Nitekim Mehmed Fuad
Köprülü, Arap ve İran edebiyatlarındaki
manzum münazara tarzının Türk halk
edebiyatının tesiriyle doğduğunu, aslen
Türk olan ilk İran şairleri vasıtasıyla İran
edebiyatma ve ardından Arapça yazan Horasan şairleri kanalıyla Arap edebiyatma
intikal ettiğini ileri sürmüştür (Araştırma
lar, s. 22). Orhan Şaik Gökyay da Arap edebiyatında münazarayı ilk kullanan şair Abbas b. Ahnef'in Horasanlı olmasının bunu
teyit eden bir husus gibi görülebileceğine
işaret eder (Yücel, XII/68- 72 [ 1940). s. 74).
Agah Sırrı Levend münazarayı mizahi
eserler, ahlak'i. hikemi ve tasawufi eserlerle sanatkarane bir üs!Cıba zemin olan
konuları ihtiva eden münazaralar olmak
üzere üç grupta değerlendirmektedir (Divan Edebiyatı, s. 536). Mizahi mahiyetteki mensur ve manzum münazaralar daha çok mecmualarda ve letaifnamelerde
yer alır. Münazaralar yazılış şekillerine göre de üç grup altında toplanabilir. a} Müstakil bir eser halindeki münazaralar. Çoğu
mensur olan ve manzumların önemli bir
kısmı mesnevi tarzında yazılan bu tür münazaralar "münazara-i gül ü mü!, münazara-i bahar u şita, muhavere-i dil ü aşık"
gibi münazara adını taşırken bazılarına
"beng ü bade, seyf ü kalem , deh murg"
gibi münazara eden tarafların isimleri verilmiştir. b} Özellikle mesnevilerde ve bazı manzum-mensur eserler içinde bölümler veya müstakil şiirler halinde yer alanlar. Bunlara Ahmedl'nin İskendername'
sinin başındaki "Şem' ile Micmer", "Şem' ile
Pervane" (vr. ı b). Şemseddin SiYasi'nin MevJid'indeki "Asuman u Zemin" (Şaylan [Diri-
öz]. MK, III! [ 1980]. s. 22). Şeyh Baba Yusuf Sivrihisarl'nin Mevhub-ı Mahbub'undaki "Sema ve Arz" (s . 2ı4-21 7) münazaraları örnek verilebilir. Yenipazarlı Vall'nin
Hüsnü Dil'inde nay-nahl, def-gül, şem'
pervane, kase-i Ç'ın -nergis , benefşe-çeng
arasında geçen münazaralarda olduğu gibi (Köksal, s. 403-406,407-411,412-415,
417-420) bir mesnevi içinde birden fazla
münazara bulunabilir. Hayali Bey'in divanındaki "Münazara-i Mihr ü Mah" başlık
lı gazelinde olduğu gibi (s . 85) divanlarda
da münazaralara rastlanmaktadır. c} Karşılıklı konuşma tarzında kaleme alınmış
kısa şiirler. Çoğunlukla her iki tarafında
insanların bulunduğu ve daha çok "dedim-dedi" şeklinde kalıplaşmış ifadelerle
yazılan bu manzumelerin bir kısmı münazara özelliği taşımaktadır. Aşık ile maşuk arasında geçen konuşmalara dayanan
şiirler Türk halk edebiyatında başlı başı
na ele alınacak derecede zengindir. Divan
şiirinde de rastlanan "dedim- dedi"li şiir
lerin örnekleri arasında (Batislam, sy. 23
[2000). s. 201-210; Alıcı , sy. 14 [ 200 2]. s.
ı - ı 5) Mecmau'n-nezair'deki on kadar
gazele işaret etmek gerekir. Bu tarz şiir
ler mesnevilerde de görülmektedir (Lami! Çelebi, Vamık u Azra, s. 279-280).
Kahramanları (tartışmanın tarafları)
bamünazaralarda şu gruplar ortaya çıkmaktadır: a} Kahramanları insan
olan münazaralar: Rind-zahid, tabip-müneccim, zengin-fakir, kız-oğlan , evli-bekar, bedevi-şehirli ... b} Kahramanları hayvan olan münazaralar: Papağan-karga ,
kedi-fare ... c} Kahramanları cansız varlıklar olan alegorik mahiyetieki münazaralar: Çiçekler (gül-nergis, yasemi n-menekşe ... ). mevsimler (yaz-kı ş, yaz-bahar ... ),
keyifvericiler (esrar-şarap, tütün-kahve ... ).
silahlar (ok-yay, kılıç-mızrak ... ). yiyecekler
(peynir-ekmek, hurma-üzüm ... ), kıymetli
taşlar (inci-mercan-la'l-yakut ... ). şehirler
(Mekke-Medine, Ba ğdat- i sfa h an ... ). türlü eşyalar (gCıy u çevgan ... ),çalgı aletleri
(çeng-kopuz, tambur-ud .. .).d} Mücerred
kımından
kavramların münazaraları : Devlet-akıl , akıl
aşk, gençlik-ihtiyarlık, hiddet-af, ümit-yeis ... e} Değişik unsurların münazaraları:
Kalem-gönül, kalem-kılıç , su-hava, denizkatre, dil-ağız , beyaz-siyah, oruç-bayram,
zülf-tarak ...
Çoğunlukla
iki kişi veya iki kavram aramünazaralar yanında Derviş Şem
seddin'in Deh Murg mesnevisindeki baykuş , karga, tCıti, akbaba, bülbül gibi on
adet kuş ve Ahmedi'nin Cemşfd ü Hurşid'indeki gül - bülbül - !ale - nergisbenefşe - serv - sCısen gibi ikiden fazla
sındaki
MÜNAZARA
unsurun (s. 89-97) birbirine karşı üstünlüklerini ortaya koymak üzere yaptıkları
münazaralara da rastlanmaktadır. Münazara kelimesi mesnevilerde "muhavere, mü kaleme" anlamında da kullanılmış
tır. XV. yüzyıl şairlerinden Mehmed'in Jşk
name'sinde yer alan "Münazara-i Ferruh
ba-Mürgan" ve "Münazara-i Mürgan beAhval-i Hiş Zarl Kerden" başlıklı kısımlar
(s . 230-231) münazaradan çok karşılıklı
konuşmaya dayalı bölümler halindedir.
Mesnevi şairlerinin bir fırsatını bulup eserlerini münazaralarla süslemesinin adeta
bir gelenek halini aldığı söylenebilir.
Münazara, Türk halk şiirinde de rağbet
olup divan şiirindeki görünüşün
den nisbeten farklı tarzda metinler şek
linde ortaya çıkmaktadır. Nitekim aşık tarzı şiir geleneğinin önemli türlerinden olan
atışmalar esas itibariyle bir tür münazara
sayılabilir. Elazığ yöresinde "karşılama"
denilen, birer mısra ile karşılıklı olarak söylenen şiirler Karadeniz'de "karşı beri" adı
verilen "atma türküler", Kars yöresinde
sorulu-cevaplı mani tarzındaki "akışta"lar
ve halk şairleri arasında çok yaygın olan
"dedim-dedi"li şiirlerin bazıları ile (İvgin,
ll, 255), "deyiştirme" ve "söyleştirme" diye adlandırılan söyleyişler (Tezcan, s. 52)
münazara içerisinde değerlendirilebilir.
görmüş
Türk halk şiirinde başka münazara örnekleri de oldukça fazladır. Mesela Aşık
ömer'in, "Yer ile gök azim etti masiahat 1
Gök söyledi burc-ı baran benimdir" mısra
Iarıyla başlayan şiiri (Ergun, s. 15) bir yer
ile gök münazarası örneğidir. Aşık Ömer
Divanı'nda buna benzer çok sayıda münazara yanında Aşık Şenlik'in, "Kış ile nevbahar düştüler bahse" mısraıyla başlayan
şiiri (Yücel , s. 283-286) tipik bir bahar ile
kış münazarasıdır. "Çiğdem der ki ben elayım 1 Hepisinden ben alayım 1Yiğit başına
belayım 1 Benden ala çiçek var mı?" mıs
ralarıyla başlayan meşhur türkü, Türk halk
şiirinde münazara tarzında söylenmiş
anonim ürünlerin mevcut olduğunu göstermektedir. Türk edebiyatında münazaranın Balkanlar'dan Kırım'a, Azerbaycan'dan Başkırdistan'a ve Kazan Tatarları'na
kadar örnekleri görülmektedir.
Bir kısmı tamamıyla manzum, bir kısmı
mensur, az bir bölümü manzum-mensur
karışıkolarakyazılan münazaralardan tes-
bit edilebilenleri şöylece sıralamak mümkündür: XV. yüzyıl: Yusuf Emlrl. Beng ü
Çağır (Çağatayca); Ahmed!, Sazlar Münazarası; Molla Lutfi, Harname (Eşek ile
Uslu Hikayesi); Yakin!, Ok-Yay Münazarası; Necati, Münazara-i Gül ü Hüsrev.
XVI. yüzyıl: Uzun Firdevsl, Münazara-i Seyf
ü Kalem; Lamii Çelebi, Münazara-i Sultan-ı Bahar u Şitô, Şerefü'l-insan, Münazara-i Nefs ü Ruh; Gazall Deli Birader,
Dafiu'l-gumi'ım ve ratiu'l-hümum; Fuzfı11, Beng ü Bade; Latlfi, Münazara; Ala!,
Münazara-i Derviş ü Gani; Derviş Şem
seddin, Deh Murg; Şerif, Münazara-i Tuti bô-Zağ; Gedayi, Beng ü Bade; Nev'I
Yahya, Münazara-i Tuti bô - Zağ; Şern
seddin Sivas!, Gülşen-abad; Manastırlı
Celal Efendi, Sa'd ü Said; Nalml-i Hamldl, Münazara-i Seyf ü Kalem; Kınalı
zade Ali Çelebi, Seyf ü Kalem. XVII. yüzyıl: Fürfıgi Derviş Ahmed, Münazara-i
Gani vü Fakir; Sıdkl, Risale-i Beri ü
Bahar; Vardarlı Faz!I, Mahzenü'l-esrar;
Gazi Giray, Kahve ile Bade, Gül ü Bülbül; Şabanzade Mehmed Efendi, Münazara -i Tiğ u Kalem; Fasih Ahmed Dede,
Münazara-i Gül ü Mül, Münazara-i
Ruz u Şeb; Bahal, Münazara-i Efyun u
Bade vü Beng, Der-Hikayet-i Elf Abdal. XVIII. yüzyıl: Şakir-i Enderfıni, Kilk ü
Dil; Sünbülzade Vehbi, Şevk-engiz. XIX.
yüzyıl : Abdi, Münazara-i Nutk-ı Bi-perva vü Akl-ı Dana; Emin Hilmi, Muhôkeme-i Ye's ü Emel; Cemal, Muhaverat-ı
Seyf ü Kalem; Salim b. Ahmed, Muhôvere-i Rind ü Zahid; Memduh Paşa, Eser-i
Memdi'ıh; Mehmed Bahaeddin, Seyf-Kal em.
BİBLİYOGRAFYA :
Mehmed, lşk·name: İnceleme-Metin (haz. Sedit Yüksel). Ankara 1965, s. 230-231; Ahmedi,
Cemşid ü Hurşid (haz. Mehmet Aka lın ), Ankara
1975, s. 89-97; a.mlf., İskendername (haz. ismail Ünver). Ankara 1983, vr. P; Şeyh Baba Yusuf Sivrihisar!, Mevhub-ı Mahbub: İnceleme-Me
tin-Sözlük-İndeks (haz. Ahmet Karta!), Eskişehir
2000, s. 214-217; Derviş Şemseddin, Kuşların
Münazarası: Deh Murg (nşr. Hasan Aksoy). istanbul 1998; Lamii Çelebi. Vam.ık u Azra (haz .
Gönü l Ayan). Ankara 1990, s. 279-280; a.mlf.,
"Münazara-i Sultan-ı Bahar ba-Şehriyar-ı Şitil."
(tre. Mümtaz Şükrü). Uludağ, sy. 20, Bursa 1939,
s. 64-83; Hayali Bey, Divan (haz. Ali Nihad Tarlan), istanbul 1945, s. 85; Taşköprizade, Adabü'lbahs ve'l-münazara (n şr. ve tre. Abdunahim Güzel, EÜ ilahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 7 !Kayse-
ri ı 9901 içinde). s . 203-213; Şemseddin Sivasi.
Gülşen-abad (nşr. Hasan Aksoy), istanbul 1990;
Basiri, Münazara-i Tati ile Zağ (tre. Şerif). istanbul 1287; C. Brockelmann. "Altturkestanische
Volkspoesie II" , AM, ı (1924), s. 195-207; G. Jarring, Some f'iotes on Eastern Turki (f'iew Uighur) Munazara Literature, Lund 1931; a.mlf..
The Cantest of the Fruits: An Eastern Turki Allegory, Lund 1936; Köprülü. Araştırmalar, s. 22;
a.mlf.. "Deli Lutfı'nin Mizahi Bir Risalesi", HM,
IVll 00 (ı 926). s. 2; Sadettin Nüzhet Ergun, Aşık
Ömer, Hayatı ve Şiir/eri, istanbul, ts., s. 15; Meserret Şaylan (Diriöz), Türk Edebiyatında Münazara (mezuniyet tezi, 1948), iü Ed. Fak.; a.mlf.,
"Türk Edebiyatında Münazara", MK, 11/1 ( 1980) ,
s. 20-22; Fahir iz, "Yakıni's 'Contest of the Arrow and the Bow"', f'iemeth Armağanı (haz.) .
Erekınann v. dğr.) , Ankara 1962, s. 267 -287; I. V.
Steblava, Ravzitie tyurskih poetiçeskih form v
Xl veke, Moskva 1971, s. 195-207; Agah Sırn Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1973, I, 140,
141 , 144, 152; a.mlf., Divan Edebiyatı, istanbul
1984, s. 536; Turgut Günay, "Türk Halk Şiirinde
ilk Deyişme (Müşaare) örnekleri", Uluslararası
Falklor ve Halk Edebiyatı Semineri Bildiri/eri,
Ankara 1976, s. 253-257; Hayrettin ivgin, "Halk Şi
irinde 'Dedim-Dedi'", Il. Milletlerarası Türk Falklor Kongresi Bildiri/eri, Ankara 1982, ll, 255-264;
M. Fatih KöksaL Yenipazarlı Vali'nin Hüsn ü Dil
Mesnevisi (yüksek lisans tezi, 1996). EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ayşe Yücel. "Türk Edebiyatında
Münazara ve Şenlik'in Münazaralan", Aşık Şen
lik Sempozyumu Bildiri/eri, Ankara 2000, s.
279-292; Orhan Şaik Gökyay. "Türk Edebiyatında
Münazara", Yücel, Xll/68-72 (1940). s. 74-78;
a.mlf., "Tokatlı Lutfı'nin Harname'si", Türk FalkIoru Belleten, 1 ( 1986) , s. 155-182; Enver Tuncalp, "Divan ve Halk Edebiyatı Şürimizde Dedim-Dedi", Bayrak, XVII/61, Ankara 1969, s. 79; Gönül Alpay, "XV. Yüzyılın ilk Yansında Yazıl
mış Bir Münazara: Sazlar Münazarası" , Araştır
ma, X, Ankara 1972, s. 99-132; a.mlf., "Yusuf
Eı:nirl'nin BengüÇağır Adlı Münazarası", TDA Y
Belleten (1972). s. 103-125; Nuray Tezcan,
"Lamii'nin Güy u Çevgan'ından iki Münazara",
a .e. (1980-81), s. 49-63; Şerif Oktürk, "Divan
Edebiyatında Dedim-Dedi", Yeni Defne, 11/15, istanbul 1982, s. 4-6; 11/18 (1983), s. 12-13; 11/19
(1983). s. 15-18; Kemal Eraslan , "Ahmed!: Münazara (Te lli Sazlar Atışması)", TDED, XXIV-XXV
(1986). s. 129-204; Ahmet Özdemir. "Türk Halk
Şiirinde Dedim-Dedi'ler" , Trakya Birlik, sy. 38,
istanbul 1995, s. 18-19; i. Hakkı Aksoyak, "Vardarlı Fazli ve Mahzenü'l-esrar Mesnevisi", TT,
XXXI/182 (1999), s. 55-61; Dilek Batislam. "Divan Şiiriyle Halk Şiirinde Ortak Bir Söyleyiş Biçimi Müraca'a-Dedirn-Dedi", Falklor 1 Edebiyat, sy. 23, Ankara 2000, s. 201-210; Lütfi Alıcı ,
"Klasik Türk Edebiyatında Müraca'a Şiirler", İl
mi Araştırmalar, sy. 14, istanbul 2002, s. 1-15;
Hasan Aksoy, "Münazara", TDEA, VI, 468-469 .
il
M. FATİH
KöKSAL
581

Download Report