FARABI
Beyrut 1405/1985; F. W. Zimmermann. Al·ra·
rabi's Commentary and Short Treatise on Aris·
tatele 's De lnterpratatione, Oxford 1981 ; Hanna el-Fahüri- Halil el-Cer, Tarihu'f.{else{eti'l'Arabiyye, Beyrut 1982, ll, 90·15S; Naciet-Tikriti, el.Pelse{etü'l·af].lak.ıyye'l·Eflatuniyye 'in·
de mü{ekkiri'l·İslam, Beyrut 1402 / 1982, s.
302·317; Abdüsselam b. Abdülali, el·Felse{e·
tü's·siyasiyye 'inde'l-Farabf, Beyrut 1982; Eba
l'faşr el·Farabi {i ?ikra'l·el{iyye li·ve{atih (tak-
dim İbrahim Medkür). Kahire 1403 / 1983; Bayraktar Bayraklı, Farabi'de Deulet Felsefesi, İs·
tanbul 1983; F. Rosenthal, Merahicü 'l· 'ulema'i'l·
müslimin (tre. Enis Feriha). Beyrut 1403/1983,
s. 18, 54, 65, 137, 146, 180, 185; Mahmut Kaya, İslam Kaynakları lşığında Aristate/es ue
Felsefesi; İstanbul 1983, s. 128·131, 242; Atıf
el-lraki. Şevratü'l- 'ak.l {i ' l·felse{eti' l· 'Arabiy·
ye, Kahire 1984, s . 87·118; N. Rescher, Tetau·
vurü'l·mantık.ı'l·'Arabi(trc. Muhammed Mehran). Kahire 1985, s. 160, 295·307; H. Corbin,
İslam Felsefesi Tarihi (tre. Hüseyin Hatemi),
İstanbul 1986, s. 159·167 ; Hamid Tahir. el·Me·
dinetü'l · {azıla beyne Efiatan ve'l·Farabf, Ka·
hire 1406/1986; Necati Öner, Klasik Mantık,
Ankara 1986, s. 164; M. Ali Ebü Reyyan, Tari·
f].u 'f.{ikri'l-{else{f fi'l-İslam, İskenderiye 1986,
s. 353·396; Muhammed Abid el-Ciibiri, l'laf:ı·
nü ue 't· türiiş, Darülbeyza 1986, s. 55·86; a.mlf.,
Bünyetü 'l· 'ak/i'/- 'Arabf, Beyrut 1987, s. 418·
436; Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi (tre.
Kasım Turhan), istanbul 1987, s. 91·104; a.mlf.,
"The Ontological Argurnent in the Arabic
Tradition: Case of Al-Fariibi", St/, LXVI (1986),
s. 5·17; a.mlf.. "Felsefetü'l-Farabi el-J;ı.ull,Gy
ye ve şılatühii bi'l-al)liil,G'n-Nikomahya", el·
Ebf:ıiiş, XXXVlll, Beyrut 1990, s. 41·61; a.mlf..
"Mantı~u Aristo beyne'l-Farabi ve İbn Rüşd",
a.e., XL (ı 992), s~ 107 ·128; Mustafa Çağrı cı, İs·
lam Düşüncesinde Ahlak, istanbul 1989, s. 73·
95; Uluslararası İbn Türk, Harezm[, Farabf,
(1976), s. 81·140; Mehmet Aydın. "Farabi'nin
Siyasi Düşüncesinde Saadet Kavramı", AÜİFD,
XXI (1976). s. 303·316; a.mlf., "Farabi'nin Ruhun Ölümsüzlüğüne Dair Görüşü İle İlgili
Bazı Yanlış Anlamalar", Ankara Üniversitesi
ilahiyat Fakültesi İslam ilimleri Enstitüsü Der·
gisi, sy. 5, Ankara 1982, s. 121 · 128; Refik ei-
Acem. "el-Mantı~ fi eb'iidihi'l-İsldrniyye ve'l'Arabiyye beyne'l-Farabi ve'l-Gazziili':, el·
Ebf:ıiiş, XXXV, Beyrut 1987, s. 21·52; Muhsin
Mehdi, "Al-Fariibi's Imperfect State", JAOS,
CX/ 4 (1990). s. 691· 720; Cirar Cehiimi, "I:Iurı1fü'l- Farabi lugatü felsefiyye em felsefe tü
luga", Havliyyatü {er'i'l-edebi 'l· 'Arabiyye, sy.
5, Beyrut 1990, s. 125·133; Rıdvan es-Seyyid,
"Medinetü'l- ~aha' ve medinetü'l- felasife" , el-İctihti.d, ll, Beyrut 1990, s. 123·132; S.
Stroumsa, "Al Farabi and Maimonides on
the Christian Philosophical Tra'dition", Isi.,
LXVlll (1991), s. 263·287; Kabir Ahmad Khan,
"A Select Bibliography of Writings on alFiiriibi in English", Muslim World Book Re·
view, XIII / 2, Leicester 1993; Alıdülhak Adnan,
"Farabi", İA, N , 45 1· 469; Richard Walzer. "alFiiriibi", E/ 2 (İng.), Il, 778· 781.
~
MAHMUT KAYA
O MÜSİKİ. Felsefe dünyasında "Muallim- i Sanı· la kabı ile tanınan Farabi
müsiki alanında da birçok tarihçi ve müsiki nazariyatçısı tarafından "Muallim-i
Ewel" olarak kabul edilm iştir. Farabi
müsiki nazariyatını Aristo, Themistius ve
Euclides gibi ünlü alimierin Arapça'ya
tercüme edilen eserlerinden tanımıştır.
Ayrıca Ya'küb b. İshak ei-Kindi'nin bu
alandaki çalışmalarından da haberdardı.
Daha sonra yazdığı eserlerde ve özellikle
el -M usf~a'l-kebir'de Yunanlılar'ın nazariyatını şerhetmekle kalmamış, iyi bir
fizikçi ve matematikçi olduğu için Yunanlılar'dan eksik şekilde intikal eden nazariyat bilgilerini tamamlamış, hatta birçok noktada onların hatalarını düzeltmiştir. Bundan başka çalgılarla ilgili ayrıntılı incelemeler yapmış olması ve ses
fiziğiyle ilgili çalışmalarında Yunanlılar'ı
aşması ona müsiki tarihinde müstesna
bir yer kazandırmıştır.
Müsiki ilmini nazari ve arneli olarak iki
bölümde ele alan Farabfnin el-Musi~a·ı
kebir'i incelendiğinde onun sadece büyük bir nazariyatçı değil aynı zamanda
müsiki sanatını fiilen icra eden bir sanatkar olduğu açıkça görülür. Müsiki nazariyatına olan vukufu sonucunda konuları
büyük bir açıklıkla ifade edebilmesi, ancak onun bu sanattaki yüksek icracılığı
ile açıklanabilir. Birçok kaynakta sözü
edilen, Farabfnin bir mecliste saz çalarak orada hazır bulunanları önce güldürüp sonra ağiattığı ve sonunda herkesi
uyutarak meclisten çıkıp gittiği şeklin
deki rivayetin tamamıyla hayal mahsulü
olmadığı düşünüise bile burada büyük
bir abartmanın bulunduğu muhakkaktır.
Ayrıca bazı eserlerde ud ve kanunun Fa-
Beyrüni ve İbn Sina Sempozyumu Bildiri/eri,
Ankara 1990 ; M. Galston, Politics and Excel·
lence: The Political Philosophy o{ Al{B.rab[,
Princeton 1990; M. Naci Bolay, Farabi ve İbn
Sina'da Kavram Anlayışı, İstanbul 1990; Ahmed Şemseddin. el·Farabf, Beyrut 1411/1990;
M. J. L. Young, Religion, Learning and Scien·
ce in the Abbas id Period, Cambridge 1990, s.
378·388; ı. R. Netton, Al·tarabf and His School,
London·NewYork 1992; Fahrettin Olguner, Fa·
rabf, İzmir 1993; İbrahim Mustafa İbrahim, Me{hümü'l· 'ak.l fi'l·fikri'l-{else{f, Beyrut 1993, s .
71·72; Necip Taylan. İslam Düşüncesinde Din
Felsefe/eri, istanbul 1994, s. 111·174; J. Lameer. Al·rarabi and Aristate/ian Syllogistics,
Leiden 1994; Aydın Sayılı. "Farabi ve Tefekkür Tarihindeki Yeri", TTK Belleten, XV /57
(195 ı). s. 1·60; Ahmet Ateş, "Farabi'nin Eserlerinin Bibliyografyası", a.e., s. 175·192; Fuad
Haddad, "Al-Farabi's Views on Logic and Its
R,elation to Grammer", /Q, Xlll/4 (1969), s.
192 ·207; Halil Cerr, "Far abi «Füsı1sü'l- Hikem»in Yazarı rrudır?" (tre. Kifayet Özaydın),
AÜİFD, XVIII (1970). s. 153·162; S. Pines, "İbn
Sina ve Risiiletü 'l-füsı1s fi'l-hikme'nin Yazarı" (tre. Kifayet Özaydın). ae., XIX (1973), s.
193·196; Korkis Awad- Mihail Awad, "Ra'idü'd-dirase 'an Ebi Naşr el-Farabi", el·Mev·
rid, fV / 3, Bağdad 1395 / 1975, s. 165·268; Emel
Esin, "Farabi'yi Yetiştiren Kengeres Türk
Muhitinin Kültür ve Sanatı" , İTED, Vl/3·4
162
Farabi'nin KiUibü iJ:ışa' i'l·f~ii 'at adlı ri salesinin ilk iki sayfası (Manısa lı Halk Ktp., Mecmua, n<. ı705 , v<. 59' ·60'1
rabY tarafından icat edildiğine dair ifadelere rastlanmaktaysa da bu sazların
Farabfden önce de kullanıldığı bilindiği
ne göre onun belki bu sazların düzeninde bazı hamleler yapmış olabileceğini kabul etmek gerekir.
Farabfnin mOsikiye dair eserleri şun
el-Musil,ca'l-kebir•. Asıl adı Kitabü Şınacati cilmi'l-mı1si~a olan bu
eser İbn Ebu Usaybia'nın ifadesiyle elMı1si~a ·ı - k e bir adıyla şöhret bulmuştur
(daha önce Kindi'nin eseri de bu adla anı l
maktayd ı ). İki bölümden meydana gelen
el-Mı1si~a'l-kebir'in "ei-Medhal ila sı
naati'l-müslka" başlıklı ilk bölümünün
bazı kütüphanelerde müstakil bir nüsha
halinde yer alması, başta Henry George
Farmer olmak üzere birçok araştırmacı
nın Farabi'nin bu adla ayrı bir eseri daha bulunduğunu ileri sürmesine sebep
olmuştur. Özellikle Türkiye'de Farabi ile
ilgili yayınlarda bu hataya sık sık rastlanmaktadır. Dünyanın çeşitli kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan (Shiloah,
s. ı 06 - 107) eser aattas Abdülmelik Haşebe tarafından neşredilmiştir (Kahire
1967). 2. Kitabü İ!J.şa'i'l-i~iicat. MOsiki
usullerine dair olan bu eserin tek nüshası 1958 yılında Ahmet Ateş tarafından
Manisa il Halk Kütüphanesi'nde tesbit
edilmiştir (nr. 1705 , vr. 59b · 92b)_ Eserde
lardır: 1.
Ykaın
terkipleri, temel usullerin taksimave tasnifi gibi konuları inceleyerek Ykaın
arneli yönünü ele alan Farabi, ayrıca ishak ei-Mevsıli'nin Te'lifü'n-nagam adlı
eserindeki bazı görüşleriyle , Arap usullerini bırakıp Yunanlılar'ın usulleriyle meş
gul olmasından dolayı Kindi'yi de tenkit
etmiştir. 3. Kitab ti'l-i~ii cat. Farabi'nin
usullere dair ikinci eseri olup burada
Ykaın prensipleri üzerinde durulmuştur.
Eserin tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndedir (l ll. Ahmed, nr.
1878, vr. 160b- J67").
tı
Farabi mOsikiyle ilgili bu eserlerinin
of Music in Arabic Writing's (c. 900 · 1900),
de de mOsiki konusuna yer vermiştir.
Eserde melodilerin çeşitleri, nasıl terkip
edildikleri, daha tesirli olmaları için ne
gibi özelliklere sahip bulunmaları gerektiğini bilmeye yarayan bir ilim şek
linde tarif edilen mOsiki müşahede ve
uygulama yolu ile öğrenilen, yani matematiğin kapsamında bulunan bir ilim
olarak incelenmiştir.
Farabi'nin Avrupa'nın muhtelif kütüphanelerinde bulunan mOsikiye dair çeşitli yazıları , Henry George Farmer tarafından kısaltılmış İngilizce tercümeleriyle birlikte al-Fiirabi's Arabic-Latin
Writings on Muşic adıyla neşredilmiş
tir (Giasgow 1934).
München ı 979, s. 101 ·1 08; Said Zayed, f'leva·
bigu'l ·fikri'l · 'Arabf, Kahire 1980, s. 67; Müna Sancakdar Şa'rani. TarffJ.u' l ·mQsfka'l · 'Ara·
b iyye ve alatiha, Beyrut 1987, s. 188·195; G.
D. Sawa, Music Performance Practice in the
J;.~~~I;J ~G. . ."j!}.1§..1.1~1~·
-~J \J_..~v,;.._;'f"?~-':.t,\J~~'}~~~~
J~,;\:Ç,.:,ı.:.l_ı~-:"~Jj.<iı\~~1\..J"j:ıii:.!J
.s"~o~ı_,;c;,e,:;;~.::,;:;ıı~:.ıw.~s;ıa'
~_ı)i,:,..)t-~ (\:.1~~ J.t.~_,.JG;,ı;.IJ.;:.~
' ~~.ı-~~.:.ll:~.ı,_..,.ıl.:;;ı..:;J.W.~~Jci\....t.F''Y
~ç;)~w~~~!# ı;;_;,t:Ge~..;.&
J.;,j.:.ııı~y\....>AV... i.~i·;.SY'Jı.i•)
. <Jı....)i;~ir:..~(~~;ı5-ii~~:kı~J
~.:Ui.;l»t~4~i~I_,~JılıNB!}o ,ı..ç.j(,
·~J~_}Çt"-.:....J'}
·-· ı· . · ···' ·· · r0:ü-' ':~ı
·
ı ·
·_r..\y>..>~·~"~'
~ü~.;~.;ıt: 'f) 1U-~i;ı-\J~~
i/}:.~. ./.J'I.t!.U::"-'.,J:.ııl. ~ı_,..,.y.ı~,:.~\
J-.;r~...:.l~~-'u.:;W..:..~,\4- ~..Y&~
-~~c~lıt~u!;llc-.:.~~.u.~c.-~ll<'~!
~(_,ı;ı_,\.J.:.ı.,.;.ıj.\.::lı,.~::.,ıfe.l~'ıii•\:..P
~~·;4~w~ic~ı.~ı.,\J;ı_ı~~
· ~\.:.ıll•-"'c;:~...,,~Jü.ÜUI..\.J~i
..
· u:~ ·,,~..
, · ·' ::.- ·,
fl
'
... , ..
,
•
.,
. !ı::;_j-_,.~j,-..-.:t-t>~\..._:., l_ı-'1.J~.l;4\.i ·:
. ,~
Farabi, Kitabü iJ:ışa'i'l·f~a'at, Man isa İl Halk
Ktp., nr. ı 705, vr. 59b·92b ; a.mlf. , Kitab fi'/r~a'at, TSMK, lll. Ahmed, nr. 1878, vr. ı6ob.
ı 67'; a.mlf.. el·MQsfka'l·kebtr (nşr. Gattas Abdü lmeli k Haşebe). K~hire ı967, 1·11; a.mlf., İh·
sau 'l ·u/Qm (tre. Ahmet Ateş). istanbul 1989, s.
ı04·106; Beyhaki, Tetimme, s.16·20; İ bn Ebü
Usaybia. 'UyQnü'l · enba', Beyrut, ts., s . 608;
İbn Hallikan. Vefeyat, V, 153 ·157 ; H. G. Farmer. A History of Arabian Music to the Xllf'h
Century, London 1929, s. 175 ·177; a.mlf.. The
Sources of Arabian Music (nşr. Hüseyin Nassar). Kah ire 1957, s. 159 · 167; a .mlf.. "The
Influence of Al-Farabi's Ihsa al-ı.num on the
Writers on Music in Western Europa", JRAS,
sy. 3 ( 1932), s. 56 ı · 592; A. Shiloah , The Theory
dışında İJ:ışc'i, ü '1- c ulı1m adlı risalesin-
~J.\:;j~.}o~l~l~;.,...ı"j,J.J";,')..l.-~d
,._;,;,;ı(,...ci~~:,cf'JI\N~i,>~JI~ı:Ji.~'j
BİBLİYOGRAFYA :
lshak
ibrahim
ei-Farabi'nin
b.
DTvanü 'L·
edeb adlı
eserinin
ilk iki sayfası
(Süleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
nr. 4678)
Early 'Abbas id Era 132·320 AH/ 750·932 AD,
Toronto 1989, s. 1·1 07; Eckhard Neubauer.
"Die Theorie vom İqii'", Oriens, XXXN, Leiden
1994, s. 103·173; Abdülhak Adnan, "Farabi",
İA, IV, 455 · 456.
[j,J ALA.EDDİN lEBRİNİ
FARABI, İshak b. İbrahim
( u-!G wı
~Ir.! ,y, ı.9b:...l ı
Ebu İbrahim İshak b. İbrahim el- Farabi
(ö. 350/961 [?])
L
Arap dili alimi,
lugatçı.
_j
282'de (895) doğan dil alimi ve edip
Ebu Mansar ei-Ezheri'nin akranı olmasına bakarak lll. (IX.) yüzyılın sonlarında
veya IV. (X.) yüzyılın başlarında doğdu
ğu söylenebilir. Türkistan'daki Farab şeh
rine nisbetle anılır. Katib Çelebi, nisbesini yanlışlıkla Faryabi şeklinde kaydetmiştir (Keşfü'?·?u n an, ı . 774). Meşhur lugatçı İsmail ei-Cevheri'nin dayısı ve hocası olan Farabi'yi büyük Türk filozofu
Ebu Nasr ei-Farabi ile karıştıranlar olmuştur. Yemen'e gittiğine ve Divanü'ledeb adlı eserini orada yazdığına dair
bilgiler doğru değildir. Divanü'l-edeb'in
bir nüshasını' Ebü'I-Aia ei-Maarrl'den ikmal eden Yemenli bir şahsın Farabi ile
karıştırılması sebebiyle onun Yemen'e
gittiği zannedilmiştir. Muhtemelen ilk
öğrenimini Farab'da yapan Farabi'nin
daha sonraki tahsili ve hayatı hakkında
kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Vefat tarihi de kesin olarak belli değildir.
Ancak SüyQti 350' de (96 1) öldüğünü zikretmektedir.
Eserleri. 1. Divanü '1- ed eb. Arapça lugatların en önemlilerinden biridir. Bu
eserde fiilierin türüne ve isiınierin kalıplarına göre bab ve fasıl sistemiyle bi-
163
© Copyright 2024 Paperzz
