JU Mješovita srednja škola Graĉanica Zdrava ishrana i dijetetika -skripta za internu upotrebu uĉenika IV razreda instruktivne nastave JU MSŠ Graĉanica- Dr Nina Ĉamdţić Graĉanica, 2015. SADRŽAJ I OPĆI POJMOVI O ISHRANI.................................................................................................2 II HRANLJIVE MATERIJE......................................................................................................2 III ENERGETSKA I BIOLOŠKA VRIJEDNOST HRANE......................................................8 IV NAJVAŢNIJE ŢIVOTNE NAMIRNICE.............................................................................9 V ULOGA VODE U ISHRANI...............................................................................................10 VI PLANIRANJE ZDRAVE ISHRANE................................................................................11 VII NEDOVOLJNO I PREKOMJERNO UZIMANJE HRANE...........................................11 VIII METABOLIZAM HRANE I POREMEĆAJI..................................................................13 IX PRIPREMA I PLAN ISHRANE ZA POJEDINE GRUPACIJE BOLESNIKA..............14 X BOLESNIĈKE DIJETE........................................................................................................14 XI PLANIRANJE ISHRANE ZA POJEDINE GRUPACIJE BOLESNIKA........................15 XII UNOS HRANE KOD BOLESNIKA................................................................................18 LITERATURA..........................................................................................................................19 1 I OPĆI POJMOVI O ISHRANI 1. Predmet izučavanja nauke o ishrani Pod pojmom ishrana podrazumijeva se unošenje razliĉitih supstanci organske i neorganske prirode u organizam, koje sluţe za obnavljanje i izgradnju ćelija i tkiva i koje oslobaĊaju energiju koju koristi organizam. Sve te supstance zovu se jednim imenom hranljive materije. 2. Značaj ishrane za zdravlje čovjeka Hrana odrţava ţivot i pokreće društvo i pojedinca. Bez hrane ne mogu rasti niti se razvijati ni biljka ni ţivotinja ni ĉovjek. Ona ima sposobnost da upravlja biohemijskim procesima na ćelijskom nivou, tamo gdje poĉinje i završava se sve ono što je vezano za zdravlje. Hrana ima moć da podstiĉe um i podiţe raspoloţenje. II HRANLJIVE MATERIJE 1. Podjela hranljivih materija U prehrani ljudi mogu koristiti sve vrste zdravstveno ispravnih namirnica jer s prehrambene taĉke gledišta, odreĊena vrsta namirnica, sama po sebi nije ni “dobra” ni “loša”. Najbolji savjet je da ljudi jedu raznovrsne namirnice a da ukupnu koliĉinu hrane rasporede u više obroka tokom dana. Podjela hranljivih materija: Prema porijeklu: ORGANSKE: ugljikohidrati (šećeri), masti, bjelanĉevine i vitamini NEORGANSKE: mineralne materije i voda 1.1. UGLJIKOHIDRATI Hranljive materije koje imaju veliku vaţnost u svakoj zdravoj prehrani. Osnovna uloga im je energetska. 1 g ugljikohidrata= 4 kcal ili 17 kJ. 2 Podjela ugljikohidrata: 1) Jednostavni šećeri: a) Monosaharidi- glukoza- najvaţniji jednostavni šećer u ljudskom organizmu, otopljena u krvi, izvor energije za sve organe i mišiće; fruktoza (voćni šećer)-voće, med; galaktoza (mlijeĉni šećer)- lako probavljivi! b) Disaharidi: saharoza (kuhinjski šećer)- nalazi se u šećernoj repi i trski; laktoza (mlijeĉni šećer)- sastojak mlijeka; maltoza (šećer u sladu)- nalazi se u svjeţim i fermentiranim namirnicama 2) Sloţeni šećeri- Polisaharidi (škrob, glikogen, celuloza)- teţe probavljivi! Dijele se na biljne polisaharide (škrob i celuloza) i ţivotinjske (glikogen) Probavljivi ugljikohidrati- razgraĊuju se do jednostavnih šećera, resorbuju putem tankog crijeva i metaboliziraju- relat konst konc glukoze u krvi. Višak- deponovanje u jetri i mišićima (glikogen) a preostali dio- masno tkivo. Neprobavljivi (prehrambena vlakna)- uglavnom biljnog porijekla (celuloza)- ne mogu se iskoristiti kao izvor energije, nego se u debelom crijevu samo djelomiĉno razgraĊuju. Osnovna uloga vlakana u organizmu: Odrţavaju dobro zdravlje Prevencija srĉanih oboljenja Sniţavaju holesterol Sniţavaju i stabiliziraju glukozu u krvi Spreĉavaju opstipaciju Spreĉavaju pojavu odreĊenih malignih oboljenja Preveniraju gojaznost Djeluju kao antioksidansi Posebno vrijedni izvori ugljikohidrata su ţitne pahuljice, integralni hljeb, riţa (sadrţe i dovoljne koliĉine vlakana). 3 1.2. MASTI- LIPIDI Prema biohemijskom sastavu dijelimo ih na: 1) obiĉne masti- esteri masnih kiselina i glicerola 2) fosfolipidi- sloţeni lipidi (lecitin) 3) glikolipidi- sloţeni lipidi (galaktozidi, cerebrozidi) Obiĉne masti- najveći izvor energije za organizam Masti su esteri glicerola i masnih kiselina Zasićene masne kiseline: palmitinska, stearinska i buterna Nezasićene masne kiseline: linolna, linoleinska i arahidonska ( zdravije!) Unos većih koliĉina masti- deponovanje u vidu masnog tkiva Masti obezbjeĊuju rast i obnovu ćelije Nezasićne (esencijalne) masne kiseline- znaĉajne za regulaciju metabolizma holesterola Holesterol se moţe stvarati u organizmu i unositi putem hrane Najviše ga ima u mozgu, nadbubregu i ţumancetu jajeta Lipopreoteni- nastaju vezanjem holesterola i masnih kiselina za proteine LDL (loši holesterol) – ateroskleroza i HDL (dobri holesterol) Zasićene masne kiseline su odgovorne za povećanje holesterola u krvi ! Izvor nezasićenih masnih kiselina: Suncokretovo, susamovo, sojino i kukuruzno ulje, koštunjavo voće i sjemenke Izvor zasićenih masnih kiselina: Crveno meso, puter, mlijeko, sir i dr mlijeĉni proizvodi 1g masti= 37 kJ (9kCal) Uloga masti u organizmu: Energetska rezerva Gradivne materije (ulaze u sastav ćelijske membrane) odrţavaju integritet koţe ObezbjeĊuju zaštitu od hladnoće, traume i zraĉenja 4 Uloga u imunitetu (lipoproteini) Uloga u koagulaciji krvi Poboljšavaju ukus hrane i daju osjećaj sitosti 1.3. BJELANĈEVINE- PROTEINI - imaju gradivnu ulogu u našem organizmu (ulaze u sastav svake ćelije, tkiva, hormona, enzima za varenje, hemoglobina...). Ĉine ih dugaĉki lanci aminokiselina. Neesencijalne aminokiseline: moţe ih proizvesti naš organizam. Esencijalne a.k : moraju se unositi putem hrane - 10 esencijalnih a.k: LEUCIN, IZOLEUCIN, LIZIN, METIONIN, FENILALANIN, TREONIN, TRIPTOFAN, VALIN, HISTIDIN, ARGININ. Podjela bjelanĉevina: Jednostavne ili proste: albumini, globulini, glutelini, prolamin ili glijadin, histoni i protamini, protenoidi Sloţene bjelanĉevine: hromoproteidi, glikoproteidi, nukleoproteidi, fosfoproteidi Bjelanĉevine ţivotinjskog i bjelanĉevine biljnog porijekla Bjelanĉevine su najvaţniji biološki sastojci svake ţive ćelije i glavni materijal neophodan za rast i obnavljanje tkiva, a ukljuĉene su u gotovo sve biohemijske procese ćelija.Od ukupne tjel mase odraslog ĉovjeka ĉine oko 16-19%. Sluţe i kao izvor energije: 1g bjelanĉevina= 17 kJ (4kcal). Namirnice ţivotinjskog porijekla koje sadrţe bjelanĉevine: meso, mlijeko, mlijeĉni proizvodi, riba, jaja; biljnog porijekla: mahunarke, ţitarice i sjemenke. Glavne uloge u našem organizmu: Izgradnja i obnova mišićnog tkiva i ćelija Rast kose, noktiju i koţe Izgradnja hormona Izgradnja enzima Poboljšanje imunog sistema- antitijela Obnova hemoglobina Transport hranljivih materija Odrţavanje acidobazne ravnoteţe Izvor energije u manjku masti i šećera 5 1.4. VITAMINI - Su organske tvari koje su našem organizmu potrebne u malim koliĉinama, ali ih on ne moţe sam sebi stvoriti. Stoga ih moramo unijeti hranom. Najvaţniji su: 1) Vitamin A (Akseroftol)- pripada skupini liposolubilnih vitamina Glavna uloga: stvaranje pigmenta vida u retini i odrţavanje ćelija koje prekrivaju koţu, oĉi, usta. Vaţan je i za odrţavanje imunog sistema, pravilnu diferencijaciju epitelnog tkiva dišnog, urogenitalnog i probavnog trakta. Ima i antioksidativno djelovanje. U svojoj aktivnoj formi (RETINOL) nalazi se u hrani ţivotinjskog porijekla: jetra, jaja, mlijeĉni proizvodi Nedostatak vitamina A: kokošije ili noćno sljepilo Prekomjerna koncentracija je toksiĉna: umor, nervoza, kostobolja, glavobolja, nesvjestica Dnevne potrebe: 3500-5000 i.j 2) Vitamin B1- Tiamin Nalazi se u voću, ţitaricama, sušeni pekarski kvasac, jaja, jetra, meso, mlijeko.Nedostatak vit amina B dovodi od nastanka bolesti beri-beri (danas rijetka). Dnevne potrebe: 1-2 g. Glavne uloge: uloga u sagorijevanju ugljenih hidrata, odrţavanje normalnog tonusa ţeluĉano crijevne muskulature, povoljan uticaj na rast i razvoj, povoljan uticaj na apetit, varenje, na rad srĉanog mišića, povećava otpornost prema infekcijama. Osnovni je faktor u funkciji nervnog sistema (nedostatak: razdraţljivost, nerva neuravnoteţenost). Kuhanjem se uništava. 3) Vitamin B2- Riboflavin Pomaţe rast, sluţi kao katalizator u hemijskim reakcijama za iskorištavanje ugljikohidrata i proteina. Njegov nedostatak uzrokuje: usporen rast, propadanje koţe i retine ( slabljenje vida). Izvor: sve biljke, posebno orasi, ţitarice, ima ga i u ribi, jajima, mlijeku, siru, mesu.Dnevne potrebe: 2-3 mg. 4) Vitamin B6- Piridoksin Reguliše metabolizam proteina, posebno u nervnim tkivima, jetri i koţi, uĉestvuje i u stvaranju eritrocita. Nedostatak: umor, nervoza, anemija, koţna oboljenja. Izvor:ţitarice, voće, povrće. Dnevne potrebe: 1,5-2 mg. 6 5) Vitamin B12- Kobalamin Jedini vitamin koji sadrţi kobalt. Zajedno sa folnom kiselinom, neophodan je za stvaranje eritrocita i funkciju nervnog sistema. Nedostatak: perniciozna anemija, degeneracija nervnih vlakana kiĉmene moţdine. Izvor: Namirnice ţivotinjskog porijekla, dok ga namirnice biljnog porijekla sadrţe samo u tragovima. Dnevne potrbe: 1 mikrogram. 6) Vitamin C Pospješuje apsorpciju ţeljeza iz hrane, tvorbu kolagena. Izvor: većina voća i povrća, posebno kivi i nar. Snaţan antioksidans. Nedostatak: skorbut: slabljenje organizma, slabost prema infekcijama, krvarenje desni i koţe. Dnevne potrebe: 50-100 mg, u bolesnim stanjima i do 1000 mg pa i više. 7) Vitamin D- kalciferol Posebno vaţan za iskorištavanje kalcija u organizmu. Reguliše metabolizam kalcija i fosforastvaranje kosti i zuba. Izvor: riblje ulje, jaja, mlijeko. Stvara se u organizmu prilikom izlaganja koţe sunĉevom svjetlu. Nedostatak kod male djece: rahitis i tetanija; kod odraslih: osteomalacija i osteoporoza. Predoziranje: nedostatak apetita, povraćanje, zatvor, pospanost, jaka ţeĊ. Dnevna potreba: djeca: 800 i.j; odrasli: 300-600 i.j. 8) Vitamin E- Tokoferol Zajedno sa vitaminom A, D, i K spada u skupinu vitamina rastvorljivih u mastima. Ĉešće zastupljen u namirnicama biljnog porijekla. Uloge: štiti ćelije od starenja svojim antioksidativnim djelovanjem, štiti od raka, uĉestvuje u stavranju reproduktivnih ćelija, poboljšava funkc nervnog sistema, hipofize. Dnevne potrebe: 20-30 mg. 9) Vitamin K- Filohinon Utiĉe na sintezu proteina za koagulaciju krvi- spreĉava krvarenje. Nedostatak: Samo u najteţim sluĉajevima bolesti digestivnog trakta ili kod prerano roĊenih beba. Dva izvora: 1) crijevne bakterija; 2) namirnice- repa, kupus. Dnevne potrebe: 100 mikrograma. 1.5. MINERALI Postoji dvadesetak razliĉitih minerala koji ulaze u sastav našeg organizma. Najveći izvor: namirnice biljnog porijekla.Najvaţniji su: 1) Kalcijum: najobilniji mineral u ljudskom organizmu, njegove soli obrazuju supstancu koja utiĉe na ĉvrstinu kostiju i zuba. Tijelo odraslog ĉovjeka sadrţi 1-1,5 kg kalcija a 99% od toga se nalazi u kostima, a 1% u krvi i ostalim dijelovima organizma. Nedostatak kalcijuma: grĉenje mišića (spazam), poremećaji srĉanog ritma, nervna razdraţljivost, gubitak ĉvrstoće kostiju, osteoporoza, osteomalacija, bolovi u zglobovima, ispadanje zuba. Izvor: orasi, ţitarice, mahunarke, voće, povrćemlijeko i mlijeĉni proizvodi. 2) Fosfor: Skoro sav fosfor u našem organizmu nalazi se u kostima i zubima udruţen sa kalcijumom. Izvor: Namirnice biljnog i ţivotinjskog porijekla. Problem je prevelik unos 7 fosfora u odnosu na kalcij, jer pretjerana koliĉina fosfora spreĉava iskorištavanje kalcija (veoma ĉesta pojava osteoporoze kod ţena koje mnogo troše meso). 3) Željezo (ferum): Organizam odraslog ĉovjeka sadrţi 3-4 g ţeljeza, veći dio se nalazi u krvi i ulazi u sastav hemoglobina. U organizmu je udruţen sa proteinima posebno sa feritinom. Manjak ţeljeza: sideropeniĉna anemija (najĉešće usljed nedovoljnog unosa ţeljeza hranom). Vitamin C povećava apsorpciju ţeljeza. Izvor: Namirnice biljnog i ţivotinjskog porijekla. Potrebe za ţeljezom rastu u sluĉaju: Mjeseĉnog krvarenja kod ţena, za vrijeme trudnoće, za vrijeme adolescentnog doba,kod svakog nenormalnog krvarenja. 4) Jod: Vaţan mineral za pravilan rast i razvoj. Potreban organizmu za sintezu hormona štitne ţlijezde. Nedostatak ovih hormona kod djece moţe dovesti do mentalne retardacije, dok kod odraslih osoba dovodi do gušavosti. Izvor: Voće i povrće, morska ili jodirana so. 5) Magnezij: Zajedno sa kalcijumom i fosforom dio naših kostiju. Djeluje kao katalizator u nogim reakcijama našeg organizma, ima vaţnu ulogu u nervnom sistemu. Nedostatak magnezija: opšti umor i osjećaj malaksalosti, grĉenje mišića, drhtanje oĉnih kapaka ili drugih mišića, grĉevi u drugim organima (bolovi u ţelucu, upala debelog crijeva, bolovi u materici za vrijeme ciklusa, osjećaj pritiska u grudima i lupanje srca). Izvor: Orašasti plodovi, ţitarice, mahunarke. III ENERGETSKA I BIOLOŠKA VRIJEDNOST HRANE Energija se iz hrane dobija metabolizmom masti, ugljikohidrata i bjelanĉevina, a iskazuje se kilodţulima (kJ) ili kilokalorijama (kcal). 1kJ= 0,2388 kcal 1kcal= 4,184 kJ Kalorije su jedinice kojima se mjeri energetska vrijednost hrane. Energija koju unosimo putem hrane troši se na tri razliĉita naĉina: 1) bazalni metabolizam 2) fiziĉka aktivnost 3) Dodatna energija za probavu hrane u toku dana Tjelesna masa ovisi o unosu i potrošnji kalorija: Unesene kalorije > potrošene kalorije = povećanje tjelesne mase Unesene kalorije = potrošene kalorije = optimalna tjelesna masa Unesene kalorije < potrošene kalorije = smanjenje tjelesne mase 8 Aktivnost po intenzitetu dijelimo na nisku, umjerenu i visoku: Niska aktivnost: pješaĉenje, sobni bicikl, lagani sport, joga (potrošnja do 4 kcal u min) Umjerena aktivnost: brzo hodanje, intenzivni kućanski poslovi, lakši aerobik ( potrošnja 4-7 kcal/min) Visoka aktivnost: trĉanje, planinarenje, plivanje, nogomet (>7kcal/min) IV NAJVAŢNIJE ŢIVOTNE NAMIRNICE Slika 1. Piramida zdrave ishrane Raznovrsna ishrana je najsigurniji naĉin da se zadovolje potrebe organizma za svim vaţnim hranljivim sastojcima. Vaţnije je jesti s mjerom nego se odricati pojednih ţivotnih namirnica. TakoĊer, preporuĉuje se podijeliti hranu na tri do šest obroka dnevno. Osnovna pravila ishrane su slikovito prikazana piramidom ishrane, pri ĉemu se one namirnice koje se smiju konzumirati više puta na dan nalaze na njenom dnu a one što su bliţe njenom vrhu treba u manjim koliĉinama upotrebljavati. 9 Savjet: Slatkiše, slane grickalice i zaslaĊene napitke konzumirajte umjereno. Alkoholna pića pijte umjereno i samo za vrijeme obroka. Koristite kuhinjsku sol obogaćenu jodom i fluorom, a jela manje solite. Slika 2. Tanjir zdrave ishrane V ULOGA VODE U ISHRANI Otprilike 60-70 % ljudskog tijela je saĉinjeno od vode. Taĉna vrijednost zavisi od godišta i proporcije mišićnog prema masnom tkivu (jer mišići sadrţe više vode od masti). Iako voda ne sadrţi kalorije i hranjive materije, ona je neophodna za ţivot. Moţemo nedjeljama preţiveti bez hrane, ali bez vode tek danima. Organizam ne zadrţava višak vode kao što to radi sa mastima, pa je svakodnevno potrebno piti odnosno konzumirati odgovarajuću koliĉinu vode da bi zadrţali dobro zdravlje. Kada pijemo vodu ili je unosimo ishranom, tada se hidriramo. Ako ne unosimo dovoljno vode, naš organizam će trpjeti, a takvo stanje se naziva dehidracija. Voda ima vaţnu ulogu u gotovo svim tjelesnim funkcijama kao što su: Regulacija temperature Prenos kisika i hranjivih materija Neophodna je komponeneta mnogih biohemijskih reakcija Sluţi za ĉišćenje - detoksikaciju organizma kroz urin i fekalije Podmazuje zglobove ima ulogu u varenju Osnovni je sastojak tjelesnih teĉnosti poput pljuvaĉke i suza 10 Ćelijama obezbjeĊuje oblik i stabilnost U zdravom se organizmu odrţava fina ravnoteţa izmeĊu „ulaza“ i „izlaza“ vode. Voda u naš organizam ulazi kao tekućina iz hrane. Vaţno je napomenuti da vodu uzimamo ne samo pijući, već i jelom. Većina voća, povrća, mlijeko i jogurt u svome sastavu sadrţe više od 80% vode, i to svakako treba imati na umu kada zbrajamo ukupnu koliĉinu u organizam unesene vode. Smatra se da prosjeĉno dnevno unesemo oko 2100 ml vode, a da daljih 200 ml nastane u našem organizmu, u metabolizmu ugljikohidrata. Najveću koliĉinu vode ĉovjek izluĉuje bubrezima, i to prosjeĉno oko 1400 ml. Znojem izgubimo oko 100 ml, isto kao i stolicom. Postoje, nadalje, još dva naĉina kako gubimo vodu iz tijela, a to je „neosjetno“, preko koţe i preko pluća. Kada sve zbrojimo i oduzmemo, ispada da oko 2300 ml vode unesemo u organizam i isto je toliko izluĉimo. VI PLANIRANJE ZDRAVE ISHRANE Planiranje pravilne, dobro izbalansirane ishrane, ima za cilj postizanje one energetske vrijednosti i strukture ishrane pojedinca ili populacije koja moţe da unaprijedi zdravlje i prevenira bolest. Prilikom planiranja zdrave ishrane, jedan od glavnih koraka predstavlja izraĉunavanje energetskih potreba. Principi pravilne ishrane: koristiti raznovrsnu hranu, preteţno biljnog porijekla, namirnice ţivotinjskog porijekla koristiti u ograniĉenim koliĉinama. Jesti ţitarice i njihove proizvode više puta dnevno. Jesti raznovrsno voće i povrće (najmanje 400 g dnevno). Odrţavati tjelesnu masu u preporuĉenim granicama (BMI: 18,5-25 kg/m2) uz primjenu umjerene fiziĉke aktivnosti- svakodnevno. Kontrolisati unos masti (ne više od 30% ukupne dnevne energije) i što više upotrebljavati masti biljnog porijekla. Zamijeniti masna mesa i mesne proizvode sa ribom, ţivinskim mesom i mršavim mesom. Birati hranu sa što manje šećera. Koristiti mlijeko i mlijeĉne proizvode sa što manjim sadrţajem masti i soli. Ukupni dnevni unos soli ograniĉiti na jednu kafenu kašikicu ( do 6g) dnevo, koristiti jodiranu so. Ako koristite alkohol, ne treba ga uzeti više od dva pića dnevno. Pripremajte hranu na bezbjedan i higijenski naĉin. Kuhajte na pari, u sopstvenom soku. Voda je ţivotno vaţna tekućina, piti je treba u dovoljnim koliĉinama. VII NEDOVOLJNO I PREKOMJERNO UZIMANJE HRANE Zdrava tjelesna masa, sa BMI od 18.5-25 kg/m2, se postiţe i odrţava pravilnim izborom namirnica i njihovim adekvatnim koliĉinama, kako to pokazuje piramida ishrane, kao i uravnoteţenim, svakodnevnim fiziĉkim aktivnostima. Za procjenu stanja uhranjenosti danas se koristi više razliĉitih indeksa. Najĉešće korišćeni indeks je indeks tjelesne mase (ITM)Body mass index (BMI), koji predstavlja odnos teţine i kvadrata visine izraţen u kilogramima na kvadratni metar. BMI = masa tijela (kg) / visina tijela (m2) 11 Ocjena BMI (kg/m2) < 18,5 18,5- 24,9 ≥25 25,0- 29,9 30,0- 34,9 35,0- 39,9 ≥ 40,0 Klasifikacija Pothranjenost Poţeljan BMI Prekomjerna teţina Predgojaznost Gojaznost I stepena Gojaznost II stepena Gojaznost III stepena Tabela 1. Kategorizacija BMI prema SZO (Izvor: WHO: Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation. WHO Technical Report Series 894. WHO, Geneva, 2000.) 1. Gladovanje i pothranjenost Pothranjenost moţe nastati zbog nedovoljnog unosa hranjivih tvari, malapsorpcije, poremećenog metabolizma, gubitka hranjivih tvari uslijed proljeva, ili povećanih prehrambenih potreba (kao što je to sluĉaj kod raka ili infekcije). Pothranjenost napreduje kroz stadije, a svakom je stadiju obiĉno za razvoj potrebno duţe vrijeme. Prvo se mijenjaju razine hranjivih tvari u krvi i tkivima, nakon ĉega slijede intracelularane promjene biokemijske funkcije i graĊe. Na kraju se pojavljuju simptomi i znakovi pothranjenosti. Pothranjenost je povezana s mnogim poremećajima i okolnostima, ukljuĉujući siromaštvo i društvenu oskudicu. Opasnost je takoĊer povećana u odreĊenim razdobljima ţivota (odnosno, tokom dojenaĉke dobi, ranog djetinjstva, adolescencije, trudnoće, dojenja i u starosti). Simptomi će ovisiti o uzroku koji je doveo do pothranjenosti. 2. Prekomjerno uzimanje hrane, gojaznost Gojaznost (lat. obesitas) je hroniĉna bolest (bolesno stanje), koja se ispoljava prekomjernim nakupljanjem masti u organizmu i povećanjem tjelesne teţine. Svako povećanje tjelesne teţine za 10% i više od idealne oznaĉava se kao gojaznost. Osobe se smatraju gojaznima kada njihov indeks tjelesne mase (engleski body mass index, BMI) prekoraĉi 30 kg/m². Svrstava se meĊu vodeće bolesti savremene civilizacije. Povećava rizik za pojavu raznih oboljenja, posebno srĉanih oboljenja, diabetes mellitusa tip 2, opstruktivne apneje tokom sna, razliĉitih zloćudnih tumora, artroze itd. Gojaznost je najĉešće uzrokovana kombinacijom prekomjernog unosa energetski hranljivih materija, nedostatka fiziĉke aktivnosti i genetske osetljivosti. Gojaznost se podjednako ĉesto javlja u svim ţivotnim dobima. U djeĉijem uzrastu ona je podjednako ĉesta kod djeĉaka i djevojĉica, a poslije puberteta je ĉešća kod ţena nego kod muškaraca. Gojaznost je vodeći uzrok smrti koji se moţe sprijeĉiti širom svijeta, sa sve većom rasprostranjenošću kod odraslih i djece, a nadleţni je smatraju jednom od najozbiljnijih problema zdravstva u 21. Vijeku. 12 3. Posljedice abnormalnosti u ishrani Anorexia nervosa je poremećaj jedenja u središtu kojeg se nalazi preplavljujući strah od debljanja. Anoreksija ne nastaje zbog gubitka apetita već je rijeĉ o borbi protiv gladi zbog stalno prisutnog i potpuno nerazumnog straha od debljanja koji ne popušta ni onda kad je mršavost dostigla takve razmjere da je ugroţen ţivot bolesnika/ce. Iako je u središtu bolesti hrana, anoreksija je bolest uma. Ĉesto zapoĉinje relativno prirodnom ţeljom za gubitkom nekoliko kilograma a završava gubitkom 15- 60% normalne tjelesne teţine sve dok se jelo posve ne ukine. Posljedice anoreksije su vrlo ozbiljne i raznolike: pothranjenost, drastiĉno smanjenje mišićnog i koštanog tkiva, opadanje ose, vrtoglavice, slabost, pojaĉana osjetljivost na hladnoću, smanjenje krvnog pritiska i pulsa, anemija, izostanak menstruacije, konstipacija, suha koţa, otoci na nogama, smrtni ishod. Bulimija nervoza je sindrom okarakteriziran ponavljanjem napada pretjeranog jedenja i prekomjerne zaokupljenosti kontrolom tjelesne teţine koji dovodi do prekomjerna jela, nakon ĉega slijede povraćanje ili upotreba sredstava za ĉišćenje (purgativa). U 90% sluĉajeva poremećaj se javlja kod ţena, s poĉetkom u kasnoj adolescenciji ili u ranoj odrasloj dobi. Kliniĉkom slikom dominira prejedanje praćeno neodgovarajućim kompenzacijskim mehanizmima kako bi se prevenirao porast tjelesne teţine. Prejedanje se definira kao jedenje, u odreĊenim vremenskim razdobljima, koliĉine hrane znaĉajno veće od one koju bi većina ljudi pojela u sliĉnim okolnostima. Osobe s bulimijom nervozom su tipiĉno postiĊene zbog problema s uzimanjem hrane i pokušavaju sakriti svoje simptome. Prejedanje se odvija u tajnosti, ili koliko je to moguće tajno, a karakterizirano je brzom konzumacijom hrane sve dok se ne postigne osjećaj neugode ili ĉak bolne punoće. Osim prejedanja, drugo najvaţnije obiljeţje bulimije nervoze je ponavljano korištenje neadekvatnih kompenzacijskih metoda s ciljem prevencije porasta tjelesne teţine. Najĉešća kompenzacijska tehnika je izazivanje povraćanja poslije epizode prejedanja, u ĉemu postaju vrlo vješte, tako da kasnije mogu povratiti kad god ţele. VIII METABOLIZAM HRANE I POREMEĆAJI 1. Razgradnja ugljikohidrata Probava ugljikohidrata poĉinje još u ustima pomoću enzima- amilaze ili ptijalina koji luĉe pljuvaĉne ţlijezde. Ovaj enzim razlaţe škrob (polisaharid) na disaharide- maltozu i izomaltozu. Hrana u ustima ne ostane dovoljno dugo da bi se sav škrob razgradio, pa se djelovanje amilaze nastavlja i po nekoliko sati kada hrana dospije u ţeludac, sve dok se ta hrana ne pomiješa sa ţeluĉanim soko jer tada djelovanje amilaze zakoĉi ţeluĉana kiselina. Definitivna razgradnja ugljikohidrata je u tankom crijevu jer se tu pomiješa i sa pankreasnom amilazom. Epitelne stanice tankog crijeva sadrţe enzime koji završe cijepanje disaharida na monosaharide koji se mogu odmah apsorbovati u krv. 13 2. Razgradnja masti U ţelucu se probavlja samo mala koliĉina masti uz pomoć ţeluĉane lipaze. Najvaţniji korak za probavu masti je razbijanje masnih kapljica na male ĉestice tako da enzimi topivi u vodi mogu djelovati na većoj površini što se naziva emulgovanje masti aostvaruje se pod djelovanjem ţuĉi. Najvaţniji enzim za probavu masti je pankreasna lipaza koja razlaţe mast na masne kiseline i glicerol. 3. Razgradnja bjelanĉevina Probava proteina poĉinje u ţelucu pod djelovanjem enzima pepsina koji je najaktivniji pri pH vrijednosti 2. On cijepa proteine na proteoze, peptone i polipeptide koji onda ulaze u tanko crijevo gdje pod dejstvom pankreasnih enzima (tripsin, himotripsin i karboksipeptidaza) budu razgraĊeni do peptida i samo poneki do stadija aminokiselina. Konaĉna razgradnja se odvija pod uticajem aminopeptidaze i peptidaze koje ih razgraĊuju do nivoa aminokiselina i spremaju za apsorpciju. IX PRIPREMA I PLAN ISHRANE ZA POJEDINE GRUPACIJE BOLESNIKA Izbor namirnica u svakodnevnom ţivotu moţe imati uticaja na naše zdravlje, zato je vaţno hraniti se zdravo u skladu prethodno navedenih primjera zdrave ishrane i piramide ishrane. Na izbor namirnica utiĉe mnogo faktora, prije svega glad odnosno sitost. Ostali faktori su: 1. Senzoriĉka svojstva hrane (okus, miris, izgled) 2. Socijalni, emocionalni i kongnitivni faktori (znanje, stavovi prema hrani i zdravlju, ţivotna iskustva) 3. Kulturni, vjerski i ekonomski faktori X BOLESNIĈKE DIJETE Dijetetika je nauĉna disciplina o ishrani koja se bavi vrstom i koliĉinom hrane neophodne za odrţavanje dobrog zdravlja, kako kod zdravih, tako i kod osoba sa zdravstvenim problemima. Pod dijetalnom ishranom podrazumijevamo sve dijetetske mjere koje se sprovode sa ciljem da oboljeli organizam, bez obzira koja je bolest u pitanju što prije uspostavi ravnoteţu izmedju svojih potreba, koje su zbog bolesti najĉešće promijenjene, i koliĉine unesenih hranljivih materija. Kod pojedinih oboljenja dijetalna ishrana je osnovna mjera leĉenja i tada ishrana ima ulogu dijeto- terapije. Kod druge grupe bolesti (srce, bubrezi, organi za varenje) ishrana ima pomaţuću ulogu jer omogućava da se trajanje bolesti ublaţi i izbjegnu komplikacije. 14 Danas postoji niz dijeta kako provjerenih tako i neprovjerenih koje se mogu naći u razliĉitim sredstvima informisanja- novinama, na internetu itd. Primjeri nekih široko poznatih dijeta su: Atkinsova dijeta, anticelulit dijeta, Oprah dijeta,UN dijeta itd. XI PLANIRANJE ISHRANE ZA POJEDINE GRUPACIJE BOLESNIKA 1. Ishrana hirurških bolesnika Svaka hiruška operacija dovodi do niza hormonalnih i metaboliĉkih promjena, koje povećavaju energetsku potrošnju u organizmu. Uspostavljanje normalne homeostaze poslije intervencije moguće je samo uz odgovarajuću ishranu (oralnu, enteralnu i/ili parenteralnu). Ishrana hiruških pacijenata ima višestruke ciljeve: a) Smanjenje gubitka tjelesne mase b) Zadovoljenje energetskih potreba i potreba za mikronutrijentima c) Korekcija specifiĉnih nutritivnih deficita d) Uspostavljanje i odrţavanje normalne ravnoteţe teĉnosti i elektrolita e) Spreĉavanje neţeljenih posledica hiruške intervencije, kao što su infekcija i duţi boravak u bolnici Dva do tri dana prije operacije treba dati kašastu ili teĉnu dijetu, a pacijent se klistira nekoliko sati prije operacije. Za pripremu kolona mogu se koristiti i enteralne formule sa malo ostataka. Za vreme operacije organi za varenje moraju biti ispraţnjeni kako bi se izbjegla aspiracija povraćenog sadrţaja. Iz navedenog razloga, unos hrane na usta prekida se 6 sati prije operacije, a u urgentnim stanjima, ispira se ţeludac prije davanja anestezije. Prvih 24 do 48 h poslije operacije, dok se ne uspostavi peristaltika, ne sprovodi se oralna ishrana, a zatim se primenjuje teĉna dijeta, a zatim teĉna kašasta dijeta pa kašasta. UvoĊenje ĉvrste hrane zavisi od stanja digestivnog trakta. Nema fizioloških opravdanja za izbjegavanje ĉvrste hrane odmah po uspostavljanju funkcije digestivnog trakta. Po izlasku iz bolnice pacijent treba da uzima više manjih obroka i dosta teĉnosti (2,5-3 l dnevno). 2. Ishrana u internistiĉkim disciplinama A) ishrana pacijenata sa koronarnim oboljenjima Najĉešća patologija sa kojom se kardiolozi susreću su hipertenzija i koronarna bolest. Hipertenzija (povišen krvni pritisak) je najĉešća bolest savremenog svijeta. MeĊu uzrocima hipertenzije najĉešće se pominju nasljedni faktor, pretjerani unos soli i teĉnosti, prolongirane stresne situacije i nerednovno uzimanje propisane terapije. Koronarna bolest se najĉešće manifestuje kao stabilna i nestabilna angina pectoris i kao infarkt miokarda. Smatra se da je pritisak povišen ako ja na tri uzastopna mjerenja sistolni pritisak veći od 140 mmHg a 15 dijastolni veći od 90mmHg. Hipertenzija moţe biti blaga, umjerena i teška. Osim lijekova, potrebno je primijeniti opšte mjere – povećati fiziĉku aktivnost, smanjiti napetost ali i obratiti paţnju na ishranu. VRSTA HRANE mleko i mleĉni proizvodi jaja hleb,peciva, testenina meso, riba, plodovi mora voće i povrće ulje i masti zaĉini slatkiši pića DOZVOLJENA HRANA ZABRANJENA HRANA Obrano mleko, jogurt, kiselo mleko, mlad neslan sir Belance Hleb, testa i slatkisi u malim kolicinama posno i mlado meso, zivinsko, telece, junece, jagnjece i riblje meso, kuvano i dinstano. Blage supe, nemasne, od povrca i mladog mesa. voce, povrce i salate u neogranicenim kolicinama sto manje ulja (kao preliv, ne za peĉenje), bez masti sto je moguce vise smanjiti unos soli, limun, sirće slatkiši sa veštaĉkim zasladjivaĉima, suvi kolaĉi bez masti vocni sokovi bez secera, blagi cajevi, limunada, slaba kafa dva puta dnevno. Tecnost po potrebi (max. 1700 ml/dan). Poţeljno ĉaša crnog vina dnevno puter, kajmak margarin, punomasni sirevi Ţumance Hleb, testa i slatkisi u većim kolicinama svinjsko meso, iznutrice, suhomesnate preradjevine i konzervirane namirnica Masne i zaĉinjene ĉorbe i supe / Prţenje i pohovanje, zaprške Majonez šećer, med, marmelada, dţem, torte, kolaĉi, puding, sladoled, ĉokolada prekomerna upotreba alkoholnih pića Tabela 2. Ishrana pacijenata sa hipertenzijom (preuzeto sa http://www.medikompoliklinika.com/teme/saveti-strucnjaka/76-dijeta-kod-povecanog-krvnogpritiskanhipertenzije.html) B) Oboljenja jetre i ţuĉi Cilj dijetalne ishrane kod oboljenja jetre, ţuĉnih puteva i pankreasa jeste da popravi stanje ishranjenosti pacijenta, kao i opšte stanje pacijenta tokom akutne faze bolesti. Osnovna pravila kod oboljenja jetre podrazumijevaju: Potpunu zabranu uzimanja alkohola Upotrebu potpuno svjeţih namirnica, uz strogo izbjegavanje konzerviranih mesnih i ribljih proizvoda, kao i suhomesnatih, dimljenih, sušenih, fermentiranih mesnih proivoda, upotrebu nemasnih vrsta mesa, kao i jaja u umjerenoj koliĉini, 16 izbjegavanje pikantnih, zrelih, fermentisanih sireva zabranu teţe svarljivog lisnatog i mahunastog povrća u zavisnosti od funkcije organa za varenje bolesnika, masti se ograniĉavaju samo izuzetno, mada se preporuĉuju biljna ulja korišćena samo jednom zabrana upotrebe zaĉina kao biber, paprika, senf, a hrana se soli umjereno ne preporuĉuju se teški masni kolaĉi. Cilj ishrane kod bolesti ţuĉne kesice jeste smirivanje ţuĉne kese izborom odgovarajućih jela, a to podrazumijeva minimalne koliĉine masti u ishrani. Poslije operacije ţuĉne kese dijetalna ishrana nije obavezna, iskustva su razliĉita i teţe se mogu svesti na jedinstvena pravila. Akutni pankreatitis treba lijeĉiti iskljuĉivo u bolnici pod nadzorom ljekara. Ishranu kod hroniĉnog pankreatitisa treba sprovoditi u kućnim uslovima kao kod hroniĉnih bolesti ţuĉne kesice. C) Ishrana kod pacijenata sa oboljenjima bubrega Bubreţene bolesti jedan su od najĉešćih problema, posebno kod osoba starije ţivotne dobi, ali kod onih koji su vodili previše neuredan ţivot. Posebna paţnja se treba posvetiti pravilnoj ishrani, jer bubrezi funkcionišu kao filter za sve organizmu štetne sastojke. Posebno je vaţno smanjiti i kontrolisati unos proteina jer podstiĉu rad bubrega i dodatno opterećuju već oštećene bubrege. Potrebno je redukovati masti, posebno one ţivotinjskog porijekla. Posebno treba izbjegavati sol, tj. maksimalno je redukovati u ishrani. D) Ishrana kod bolesnika oboljelih od diabetesa Šećerna bolest je metaboliĉka bolest, koja se karakteriše povećanom koncentracijom šećera u krvi (hiperglikemijom), usljed defekta u luĉenju insulina i njegovom dejstvu. Tokom trajanja bolesti hroniĉna hiperglikemija je udruţena sa pojavom oštećenja, disfunkcijom kao i sa popuštanjem funkcije razliĉitih organa, a posebno sa oštećenjima oka, bubrega, nerava, srca i krvnih sudova. Dijabetes nastaje sadejstvom i kompleksnim interakcijama razliĉitih faktora, a prije svega genetskih i faktora spoljašnje sredine, odnosno samog naĉina ţivota. Polazište u lijeĉenju svih tipova Diabetes mellitusa jeste dijetalna dijabetiĉna ishrana. Ukupne dnevne kalorijske potrebe za jedan dan procjenjuju se na osnovu idealne tjelesne teţine. Kod jako mršavih dijabetiĉara moţe se uvesti hiperkalorijska ishrana /pojaĉana ishrana/ do postizanja idealne tjelesne teţine, a kod gojaznih dijabetiĉara smanjuje se unos kalorija do postizanja idealne tjelesne teţine. Osim ukupnog kalorijskog unosa potrebno je odrediti i odnos izmeĊu bjelanĉevina, ugljikohidrata i masti. Minimalne potrebe za bjelanĉevinama iznose oko 0,9 g/kg tjelesne teţine. Predlaţe se 40-60 % ugljikohidrata od ukupnog unosa energie, ĉak i do 85%. Ostatak treba da saĉinjavaju masti u vidu višestruko nezasićenih masnih kiselina, kao antiaterogeno sredstvo, ili alternativno jednostruko nezasićene masne kiseline. 17 XII UNOS HRANE KOD BOLESNIKA 1. Enteralni oblik prehrane Mnogi enteralni pripravci trenutno obezbjeduju masu kalorija iz karbohidrata i masti, koje balansiraju proteini. Obogaćeni su esencijalnim vitamininima i mineralima i razliĉitim aminokiselinama dugoga lanca. Većina pripravaka za enteralnu ishranu obezbjeĊuje 1 kaloriju na ccm volumena, dok visoko kaloriĉni/visoko azotne mješavine obezbjeduju 2 kalorije na ccm. Danas kada govorimo o ishrani bolesnika upotrebljavamo izraz nutritivna terapija. Ranija istraţivanja nadomjestaka ishrani su imala za glavni cilj obezbijediti dovoljno kalorija za povećane metaboliĉke potrebe i uspostavljnaje balansa azota. To je bilo teško postići zbog zahtjeva za velikim volumenom. Prije upotrebe nazoduodenalnih ili nazojejunalnih sondi za ishranu, bilo je teško obezbijediti adekvatnu koliĉinu kalorija enteralnim putem danima i heftama nakon povrede. Balans azota je gotovo bilo nemoguće postići bez obzira na put administriranja, osobito kod pacijenata sa uznapredovalim kataboliĉkim procesima. Stoga su postepeno razvijane mješavine, bogate azotnim, visokokalorijskim, te mastima obogaćenim tvarima. Na raspolaganju su gotovi pripravci za enteralnu ishranu, te rastvori za totalnu parenteralnu ishranu (TPI). 2. Ishrana putem nazogastriĉne sonde Enteralna prehrana putem sonde je indicirana u bolesnika s funkcionalnim probavnim sustavom koji ne mogu uzeti dovoljnu koliĉinu hranjivih tvari na usta, jer im je potrebna intenzivna bjelanĉevinska i kalorijska potpora, ili se ne mogu ili ne ţele hraniti na usta. Enteralna prehrana, za razliku od parenteralne, pomaţe u oĉuvanju graĊe i funkcije probavnog sustava; takoĊer je i jeftinija te vjerojatno izaziva manje komplikacija. Specifiĉne indikacije su dugotrajna anoreksija, teška bjelanĉevinsko–energetsku malnutricija, koma ili smanjena razina svijesti, zatajenje jetre, nemogućnost uzimanja hrane na usta zbog traume glave i vrata ili neuroloških bolesti i teških bolesti (npr. opeklina) koje izazivaju metaboliĉki stres. Ostale indikacije mogu biti priprema crijeva za kirurški zahvat u teško bolesnih ili jako pothranjenih bolesnika, zatvaranje enterokutanih fistula i prilagodba tankog crijeva nakon opseţne resekcije ili kod poremećaja koji mogu uzrokovati malapsorpciju (npr. Crohnove bolesti). 3. Parenteralni naĉin ishrane Parenteralna ishrana je intravenska administracija hranljivih materija koja je indikovana kada bolesnici ne mogu da se hrane per os,preko nazogastriĉne sonde ili jejunostome,tj.kada se nalaze u stanju intestinalne insuficijencije(redukcija funkcionalne mase crijeva ispod koliĉine neophodne za adekvatnu digestiju i apsorpciju hranljivih sastojaka).Indikovana je kad je ispunjen jedan od tri uslova:bolesnik ne moţe(npr.disfagija kod tumora jednjaka),ne ţeli(npr.anorexia nervosa) ili mu je zabranjeno(fistule GIT-a) da jede.Put intravenske ishrane moţe biti periferna vena(najĉešće vene na rukama) ili centralna vena(gornja ili donja šuplja vena). 18 LITERATURA 1. Kululugić Imamović M. Zdrava ishrana i dijetetika. Tuzla: Book Tuzla; 2007. 2. Stoisavljević D, Danojević D, Bojanić J, Jandrić Lj. Vodiĉ za pravilnu ishranu. Institut za zaštitu zdravlja republike Srpske; 2004. 3. Helić B, Hrisafović Z, Velija Z, Bureković A, Stevanović D. Vodiĉ za diabetes mellitus. Institut za NIR KCUS. Sarajevo; 2005. 4. http://www.medikompoliklinika.com/teme/saveti-strucnjaka/76-dijeta-kod-povecanogkrvnog-pritiskanhipertenzije.html 5. www.Stetoskop.info 6. www.zdravstvo.com 7. www.msd-prirucnici.placebo.hr 8. www.plivamed.net 19
© Copyright 2024 Paperzz
