ISSN 1986-812X
Financing
Nau~ni ~asopis za ekonomiju
Broj 4, godina II, decembar 2011. godine
U OVOM BROJU
4
Đorđe Pavlović
SVETSKA EKONOMSKA KRIZA – DRUGI TALAS
KRIZE I POSLEDICE ZA SRBIJU
Dragan Kulina
MATERIJALNOST U FINANSIJSKOJ
REVIZIJI JAVNOG SEKTORA
Miroslava Grujić-Kalkan
OPOREZIVANJE NEKRETNINA
U REPUBLICI SRPSKOJ
BESPLATAN PRIMJERAK
Prilog za pretplatnike Finrara
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Milorad Telebak
Kr(i)tički osvrt
Stvarno, zec nije koza
U socijalističkoj školi su nas učili da prije onoga (Drugog svjetskog)
rata nismo imali ništa i da su onda došle Švabe i sve uništile. A
onda smo, opet, napravili sve. Golim rukama, bez ičije pomoći. Čak
i bez božje, jer tada Boga nije bilo, zabranjen je dekretom. (Samo
je, krišom, katkad, ponegdje dolazio.) Zabranjene su bile i koze,
iako one nisu bile „opijum za narod“.
su se – doduše, oprezno – pričali i prepričavali. Takav jedan vic je
bio i o kozama.
Zanimljivo je da su koze bile zabranjene u Bosni i Hercegovini, a
nisu, npr., u Hrvatskoj. (Možda zato što su u Bosni na vlast došli
kozari, pa nisu željeli da ih – smještene i u raskošnim vilama i
nanovo oženjene zavodljivim drugaricama – koze podsjećaju na
njihovu predratnu, čobansku i sirotinjsku prošlost.) Tako, na primjer, u Čapljini, koja je u BiH, seljak nije smio držati koze, a u
susjednom Metkoviću, koji je u Hrvatskoj, jeste. Dakle, samo preko
crte, koja je bila bratska, a ne administrativna linija, a kamoli državna granica. Tako blizu, a tako različito! I niko nije ni pokušao da
taj zakon prekrši: da, recimo, koze danuju u Hrvatskoj, a noću dođu
na spavanje (i mužu) svojoj kući, u Hercegovinu. Jednostavno. Ali
nikada nikome nije palo na pamet da zakonsku zabranu izigra. Jer,
ko bi je izigrao, taj više ne bi zaigrao. (A koze same nisu znale da
zatraže politički azil u Hrvatskoj.)
– Ne pitaj!... Vlast zabranila držanje koza u BiH!
Možda je nekada neki Hercegovac i došao na tu ideju, jer su koze
bile kao stvorene za lakše preživljavanje: malo su trošile, skoro
ništa (primjer preživljavanja u prirodi), a dosta davale (živi primjer ekonomičnosti). O tome je, dakle, u besanim noćima, mogao
da razmišlja neki dosjetljivi Hecegovac. Ali – samo da razmišlja.
Međutim, to nije smio da kaže nikome, ni svojoj ženi. Čak ni kozi!
Otkucala bi ga istog jutra, jer se tako dokazivala lojalnost novoj
vlasti, pripadnost naprednim snagama. Mlađim čitaocima, koji ne
pamte to vrijeme (kada su domaćinima spaljivani brkovi i javno jahani popovi i praktikovani mnogi drugi slični „sportovi“), treba reći
da tada čovjekova lična misao nije smjela napustiti glavu. Nije se
smjela izreći (a kamoli ostvariti) zbog straha od verbalnog delikta,
koji je narod – ne znajući šta znači strana riječ verbalni – zvao
„vrebalnim deliktom“, jer je dobro znao da zbog izrečene riječi sa
svih strana vreba opasnost.
Nije narod znao strani jezik, ali je dobro znao svoj, narodni. Zadojen
epskom pjesmom, narod je imao razvijen osjećaj za pomjerena
značenja metafore i uvijene alegorijske slike. Da olakša duši, on
je svoju muku (i državnu bruku) pretakao u alegorijske viceve, koji
Na nekom brdu između Čapljine i Metkovića, lisica sreta zeca, zadihanog i uplašenog, pa ga upita:
– Šta je, zeče, pobogu, kud si tako zapeo?
– E, moja lijo, dok ja dokažem da nisam koza, ode moja glava!
Bilo je to vrijeme u kome nije bilo šale sa zakonima i vlašću. Za
razliku od ovog našeg vremena, kada se donose na desetine i stotine zakona za koje se unaprijed zna da se neće primjenjivati, ali
se donose radi približavanja Evropskoj uniji, za koju se, takođe, zna
da je neće biti. Neće je biti čak mnogo prije nego mi uđemo u nju!
Baš kao što danas nema vlasti (Vlade) u Zemlji BiH (Zemlji Bijede i
Haosa), u kojoj stanujemo. Znam, trebalo je reći: ... u kojoj živimo,
ali – zar se ovo može nazvati životom?!
Eto, i Belgija konačno dobila Vladu. Dobila Belgija, ali nije BiH ni
nakon četrnaest mjeseci natezanja oko toga. I sve je izvjesnije da
je neće ni – biti! Već se govori da bi Špirić mogao ostati doživotni
predsjednik, ili biti posljednji.
Ovo podsjeća na Broza – i on je bio doživotni, a ima tu i drugih
sličnosti: oba su sudbinski vezana za Drvar. Osim toga, kod nas
se čovjek bori četiri godine da bi vladao čitav život, za razliku od
normalnih država, gdje se bori čitav život da bi vladao četiri godine!
Za Broza bi se moglo reći da je bio i „poživotni“ predsjednik (uz
devizu: „I poslije Tita – Tito!“). Narcisoidan, umišljen u svoju veličinu, smatrao je da niko poslije njega ne može biti predsjednik
države, da takvoga jugoslovenske majke nisu rodile. Zato je uveo
kolektivno rukovođenje sa jednogodišnjim mandatom predsjednika odnosno predsjedavajućeg, koje je spušteno preko republika do
opština i preduzeća. Jednogodišnji predsjednik bio je izložen posprdnim komentarima: „Za godinu dana i naraste, i zrene, i – omlate
ga!“ „Da bi na vrh stalo više ljudi, vrh mora biti tup!“ U Širokom
Brijegu su jednom omraženom jednogodišnjem predsjedniku pjevali: „Presidniče krmećega vika, doće april, prestaće te cika!“
1
– Pa kakve to veze ima sa tobom?! Nisi ti koza! – čudi se lisica.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UPUTSTVO AUTORIMA
DOSTAVLJANJE RADOVA
Radovi se dostavljaju elektronskom poštom na e-mail adresu: fi[email protected] ili putem pošte na
digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića 13 A, 78000 Banja Luka.
PRIHVATANJE RADOVA
Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat
sa identitetom autora). Recenzent po izvršenoj recenziji šalje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu mišljenja i
preporuke o objavljivanju.
SADRŽAJ RADA
Rad treba biti relevantan za naučnu i stručnu javnost, s jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, zaključkom i referencama u tekstu.
Prva stranica rada treba da sadrži: ime i prezime autora, naslov članka i sažetak. Tekst članka mora početi uvodom, a
sadrži glavna poglavlja, fusnote, tabele, grafikone, slike, zaključak i popis korišćene literature i drugih izvora.
TEHNIČKO OBLIKOVANJE RADA
Tekstovi se pišu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, što je
oko 5 do 10 strana teksta u časopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zaključka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani
arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numerišu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer:
1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grafikoni i slike treba da sadrže broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grafikoni i slike
sadrže posebne znakove, te su rađeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tačno navedenim
rasporedom po kojem se uključuju u tekst.
2
PRAVILA CITIRANJA
a) Knjiga:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja
6) strana.
Primjer: Rodić J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172.
b) Rad u zborniku:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naučnog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavaču,
5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodić J., Najvažnije finansijske odluke, Deseti kongres SRRRS – Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti
računovodstva revizije i finansija, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118.
c) Rad u časopisu:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv časopisa i broj, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja,
6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58.
d) Propisi:
1) naziv propisa, 2) naziv i broj službenog izdanja, 3) član.
Primjer: Zakon o privrednim društvima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br.127/08, čl. 125.
e) www izvori:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja,
6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu.
Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58,
www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008.
SADRŽAJ:
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU
13
IZDAVAČ:
Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:
Prof. dr Dragan Mikerević
ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:
Mr Milan Pucarević
REDAKCIONI ODBOR:
Predsjednik:
Prof. dr Novak Kondić
Članovi:
Prof. dr Kata Škarić Jovanović
Prof. dr Mirko Puljić
Prof. dr Milorad Ivanišević
Prof. dr Hamid Alibašić
Doc. dr Milan Lakićević
Doc. dr Duško Šnjegota
Doc. dr Goran Radivojac
Dr Dejan Mikerević
IZDAVAČKI SAVJET:
Predsjednik:
Prof. dr Janez Prašnikar
Članovi:
Akademik dr Mirko Vasiljević
Prof. dr Jovan Rodić
Prof. dr Dragan Đuričin
George W. Kester, D.B.A.
Prof. dr Silvije Orsag
Doc. dr Kemal Kozarić
Prof. dr Franc Koletnik
Prof. dr Stanko Stanić
Prof. dr Marko Rajčević
Prof. dr Kadrija Hodžić
Prof. dr Đoko Malešević
Prof. dr Branko Krsmanović
Prof. dr Radomir Božić
Prof. dr Anđelko Lojpur
Prof. dr Nenad Vunjak
Prof. dr Zorica Božinovska Lazarevska
Prof. dr Zdravko Todorović
Prof. dr Goran Popović
Prof. dr Reuf Kapić
Doc. dr Vasilj Žarković
Prof. dr Gordana Ilić
Prof. dr Ljubomir Kovačević
Doc. dr Jugoslav Jovičić
Prof. dr Jovo Ateljević
Mr Boško Čeko
Mr Borko Reljić
Ranko Travar, dipl. ek.
Dragan Veselinović, dipl. ek.
Lektor:
Mijana Kuburić-Macura
Grafička priprema:
Atlantik BB
Za štampariju:
Branislav Galić
Štampa “Atlantik BB”
20
Đorđe Pavlović
SVETSKA EKONOMSKA KRIZA
– DRUGI TALAS KRIZE I
POSLEDICE ZA SRBIJU
Dragan Kulina
MATERIJALNOST U FINANSIJSKOJ
REVIZIJI JAVNOG SEKTORA
Miro Džakula
TRŽIŠTE KAPITALA KAO FAKTOR
RAZVOJA GOSPODARSTVA
27
Zoran Mastilo
35
Miroslava Grujić-Kalkan
45
Žarko Mionić
59
ANALIZA STANJA
MAKROEKONOMSKIH AGREGATA
BOSNE I HERCEGOVINE
I NJENIH ENTITETA U USLOVIMA
GLOBALNE KRIZE
OPOREZIVANJE NEKRETNINA
U REPUBLICI SRPSKOJ
MJESTO I ULOGA FISKALNE
ODGOVORNOSTI U IZRADI
I IZVRŠENJU BUDŽETA
Danka Panić
PORESKI I RAČUNOVODSTVENI
ASPEKT FINANSIJSKOG
I OPERATIVNOG LIZINGA
Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete
i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od
05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.
3
5
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/11
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UDK 338.124.4(100)(497.11)
PREGLEDNI RAD
Đorđe Pavlović*
Svetska ekonomska kriza
– drugi talas krize i posledice
za Srbiju
Svetska ekonomska kriza je eskalirala 2008. godine i najveća je kriza posle velike ekonomske krize, koja je zahvatila celokupnu svetsku
privredu u periodu od 1929. do 1933. godine. I za razliku od velike ekonomske krize, svetska ekonomska kriza se javila najpre kao „finansijska kriza”, odnosno dužnička kriza korisnika hipotekarnih kredita, da bi se proširila i na druge sektore, uključujući i privredu. Početak
svetske ekonomske krize se vezuje za Sjedinjene Američke Države (SAD), gde je kriza i „obelodanjena” i tumačena kao trenutna kriza
hipotekarnih kredita, ali je ona sa malim zakašnjenjem zahvatila Evropu, a zatim i ceo svet.
Na početku 2011. godine nastaju novi problemi u više država Evropske unije, što je uglavnom vezano za javni dug, kao i problem novog
zaduživanja. Pošto je ova nova kriza posledica svetske ekonomske krize, odnosno kriza javnog duga i fiskalnog duga, što predstavlja drugi
talas krize. Drugi talas krize je zahvatio i Republiku Srbiju, a počelo je smanjenim prilivom javnih prihoda, tekućim zaduživanjem budžeta
i enormnim povećanjem javnog duga.
U Republici Srbiji već više godina postoji problem visoke javne potrošnje i deficitarnog finansiranja budžetske potrošnje, kao i fondova
socijalnog osiguranja. Posledice svetske ekonomske krize u 2009. i 2010. godini su se ispoljile u Republici Srbiji, smanjenjem rasta bruto
domaćeg proizvoda, povećanjem nezaposlenosti i zamrzavanjem plata, penzija i socijalnih primanja.
Da bi se sprečile veće posledice drugog talasa krize, u Republici Srbiji su preduzete odgovarajuće mere, polazeći od revidirane projekcije
makroekonomskih indikatora za 2011. godinu. Na ovim revidiranim projekcijama predložen je i usvojen rebalans budžeta Republike
Srbije za 2011. godinu. Međutim, zbog nedostatka javnih prihoda, povećan je budžetski deficit, a pokriće deficita treba da se obezbedi iz
domaćih i stranih kredita, kao i od emitovanja državnih hartija od vrednosti, državnih zapisa, evroobveznica i dr. Na ovaj način Republika
Srbija se sve više zadužuje, bez predloga na koji način i iz kojih izvora će se vratiti dugovi.
Ključne riječi: svetska ekonomska kriza, dužnička kriza, javni dug, drugi talas krize, rebalans budžeta.
UVOD
Svetska ekonomska kriza je započela u Sjedinjenim Američkim
Državama (SAD) 2008. godine kao hipotekarna kriza, da bi se
proširila na čitav svet. Ova kriza je sigurno najveća kriza posle velike ekonomske krize koja je pogodila celokupnu svetsku privredu
u periodu od 1929. do 1933. godine. Zbog svoje oštrine, sveobuhvatnosti, dužine i posledica, velika ekonomska kriza je bila najveća
kriza u ekonomskoj istoriji. Velika ekonomska kriza je opovrgla
dotadašnje iluzije o tržišnom sistemu koji ima samoregulaciju i koji
se sam uravnotežava na samom tržištu. Zastupnici monetarističkog
pristupa smatrali su da je ova kriza posledica pogrešnih mera ekonomske politike, dok su Kenezijanci smatrali da je to kriza ekonomske
politike, kojoj je nedostajalo upravljačko usmeravanje.
Za razliku od velike ekonomske krize, Svetska ekonomska kriza
2008. godine se najpre javila kao „finansijska kriza”, odnosno dužnička kriza korisnika hipotekarnih kredita, da bi se kasnije proširila
i na druge sektore, uključujući celokupnu svetsku privredu. U bezizlaznoj situaciji su se našli dužnici po osnovu hipotekarnih kredita,
jer nisu mogli da otplaćuju ove kredite, pa su banke - zajmodavci
oduzimale nepokretnosti (kuće, stanove i dr.), ali te nepokretnosti
*
banke nisu mogle da prodaju i da novac vrate u opticaj. Ova kriza
je uticala na pad proizvodnje, što je povećalo nezaposlenost, pa je
tako finansijska kriza prerasla u ekonomsku krizu, koja se širila i
prerasla u svetsku ekonomsku krizu.
Svetska ekonomska kriza je u Evropi najpre zahvatila finansijski
sektor, da bi se proširila na proizvodnju i zaposlenost. Kriza je
u Evropi zahvatila najrazvijenije države Evropske unije, da bi se
proširila i na druge države.
Sa zakašnjenjem od skoro godinu dana, prihvaćena je realnost da
će svetska ekonomska kriza ostaviti posledice i na Srbiju. Čak i kod
donošenja budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, kada je bilo
očigledno da će kriza negativno uticati i na Srbiju, nisu uzeti u obzir
parametri koji bi bar delimično mogli da preduprede neke od posledica ove krize. Već na početku 2009. godine, pojavile su se prve negativne posledice, usporavanje rasta privredne aktivnosti, povećanje
inflacije i smanjenje naplate javnih i drugih prihoda. Pošto je smanjenje
budžetskih prihoda bilo značajno, pretila je opasnost da budžet Republike neće moći da izvršava osnovne državne funkcije, pa je 30. aprila
2009. godine predložen i usvojen prvi rebalans budžeta Republike
Srbije za 2009. godinu, a u decembru i drugi rebalans. Kao podrška
Saradnik Instituta za ekonomiku i finansije, Beograd. E-mail: [email protected].
5
Rezime
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
prvom rebalansu budžeta Republike Srbije, usvojen je i „paket od šest
zakona”, koji je trebalo da povećaju javne prihode, a istovremeno da
se izvrši racionalizacija i smanje neki budžetski rashodi.
U 2009. i 2010. godini, privredna aktivnost u svetu, merena makroekonomskim pokazateljima (bruto domaći proizvod, proizvodnja,
izvoz, inflacija, zaposlenost i dr.), pokazivala je negativne stope, da
bi u 2011. godini došlo do blagog porasta ovih pokazatelja. Ovakvi
makroekonomski pokazatelji su bili karakteristika i privrednih kretanja u Republici Srbiji. To su bili pozitivni pomaci makroekonomskih
kretanja u svetu i u Republici Srbiji.
Međutim, već na početku 2011. godine nastaju novi problemi u
državama Evropske unije (Grčka, Španija, Italija i Portugal), što
je vezano za javni dug, kao i problemi novog zaduživanja SAD i
snižavanje njenog kreditnog rejtinga. Sve ovo ukazuje na to da su
posledice svetske ekonomske krize zahvatile najrazvijenije države
i da je nova kriza u svetu kriza javnog duga i fiskalnog duga, pa
ovo predstavlja drugi talas krize.
Drugi talas krize će sigurno zahvatiti i Republiku Srbiju, jer su i
javni dug i tekuće zaduživanje budžeta zbog tekuće nelikvidnosti
dostigli enormno visoke iznose. I u ovim nepovoljnim uslovima se
iz tekućeg zaduživanja budžeta preko državnih zapisa isplaćuju
plate, penzije, socijalna davanja i dr.
I pored novih upozorenja i opomena da će i ova nova kriza neminovno zahvatiti Srbiju, zvaničnici se oglašavaju izjavama „Srbija nije
pogođena novom krizom”, „iz ugla budžeta dobro je što nijedna
konkretna mera nije predložena”, „postignuta je saglasnost da
se država stegne po svim šavovima”. Sve ovo su opšti zaključci,
umesto antikriznih mera, što je „dogovoreno” u Vladi 10. avgusta
2011. godine. Da li će i koje mere Vlada zaista i preduzeti, ostaje
da se vidi, a prva mera je rebalans budžeta za 2011. godinu.
6
1. UZROCI NASTANKA I POSLEDICE SVETSKE
EKONOMSKE KRIZE OD 2008. DO 2010.
GODINE
1.1. Svet i svetska ekonomska kriza
I pored tvrdnji stručnjaka - zastupnika neoliberalizma, da je jedino
tržište dovoljno da reguliše sve odnose u kapitalističkoj ekonomiji,
oni su izgubili iz vida da mora postojati i određeni korektiv koji će u
određenim slučajevima morati da interveniše kada na tržištu dođe
do poremećaja, a to je država. Tako bi sve te slobode koje su date
tržištu u određenim slučajevima morale da imaju određena ograničenja,
kako na tržištu ne bi došlo do haosa. Ova kriza je upravo dokazala da
samo tržište ne može da koriguje poremećene odnose između ponude
i tražnje, kako su to tumačili neoliberali „da će nevidljiva ruka tržišta“
sve to urediti, već je ipak država bila ta koja je svojim merama intervenisala, da bi sanirala poremećene odnose na tržištu.
Tako je praktično posle sloma neoliberalnog kapitalizma došlo vreme za
državni kapitalizam, koji treba da uvede državnu regulaciju i osposobi
posrnulu ekonomiju u velikom broju država koje je zahvatila svetska
ekonomska kriza. Sve ovo je upravo u suprotnosti sa osnovnom idejom ekonomskog neoliberalizma, gde je tržište sposobno da se samo
reguliše, odnosno da ono ima „ugrađen“ sistem samoregulacije, što
u ovom slučaju nije dalo rezultate, pa je intervencija države bila neophodna. Ovo je potvrđivano više puta kada su nacionalne ekonomije
bile ugrožene, ali su skoro uvek posle ovih kriza države nastavljale sa
istom praksom i dalje tvrdeći da je neoliberalizam najbolje rešenje.
Svetska ekonomska kriza je počela u SAD, a kulminirala je u septembru
2008. godine, i to na Volstritu, što je imalo dalekosežni istorijski značaj,
jer je tada došlo do bankrota nekih od najvećih američkih banaka. Bank-
rot i nacionalizacija su uslovili pad vrednosti akcija najvećih finansijskih
institucija - banaka kao što su „Braća Leman“, „Meril Linč“, „Američka
internacionalna grupa“ i dr. To je bila potvrda nemogućnosti tržišta da
predvidi, pa čak i ne pokuša da spreči ovaj skoro nezamislivi slom,
što je označilo kraj neoliberalizma, koji je suvereno vladao decenijama.
Tako je srušen mit tržišta koje samo može da reguliše sve odnose u
nacionalnim ekonomijama.
Trenutak istine na Volstritu je nastao krahom hipotekarnog tržišta, za šta
banke nisu imale kontra meru. U SAD je još davno, Ruzvelt proklamovao
princip da svaki američki građanin ima pravo da poseduje stan ili kuću
u vlasništvu, što je samo podstaklo banke da na veliko daju stambene
kredite. Tako mladi Amerikanac kupi kuću ili stan na kredit i otplaćuje
ga do kraja života. Banke su se na početku osiguravale dužnikovim
garancijama u novcu i nekretninama, dok je ovaj kreditni posao izgledao utoliko sigurniji, jer su banke ostajale vlasnik nepokretnosti
sve do otplate poslednje rate kredita. U ovakvoj situaciji, dužnik koji
nije redovno plaćao rate kredita bio je nemilosrdno izbačen iz kuće,
odnosno stana, iako je već bio otplatio veći deo kredita.
Problem hipotekarnog tržišta se proširio i van granica SAD-a, jer je
neverovatna nesmotrenost banaka dovela do preprodaje kredita, bez
bilo kakvih garancija za kreditnu sposobnost dužnika, što je upućivalo
na potpuno poverenje u uslovima već obelodanjene krize. U takvoj
situaciji država je zahtevala da se povećava potrošnja, što bi trebalo
da poveća profit. Na ovu situaciju, banke su se zaduživale jedna kod
druge, a naglo je pala tražnja, a i cena stanova. Tada se pokazalo da
veliki broj kupaca nije mogao da ispuni svoje obaveze, pa su im stanovi odmah oduzeti, ali za te stanove banke nisu mogle dobiti uloženi
novac. Bankama su ostali dužni trgovci nekretnina, a ove banke su
ostale dužne većim bankama. Tako je vrednost akcija ovih banaka na
tržištu naglo počela da pada, a neke od njih su značajno izgubile, jer
je vrednost akcija došla na 5,6%, 20,8%, 31,8% nominalne vrednosti
akcija, što je dovelo do bankrota.
Svetska ekonomska kriza je u jesen 2008. godine zahvatila širi krug
država, a može se reći da je u pitanju i čitav svet, pa su počeli skupovi
ministara finansija vodećih industrijskih država - G7, ministara finansija
20 razvijenih država, MMF, Svetske banke i dela Evropske unije koji
koristi EUR kao monetu. Osnovna ideja ovih skupova je bila da se
upotrebe sredstva globalne ekonomije kako bi se kriza rešila. Pošlo
se od pretpostavke da se na tržištu ne može popraviti situacija, već da
vlade nacionalizuju delove globalnog finansijskog sistema kako bi se
rešili problemi. Ova namera je ipak propala zbog nedostatka poverenja,
jer finansijske institucije jedne države nisu bile spremne da pozajmljuju
sredstva finansijskim institucijama drugih država zbog sumnji da će
na kraju dobiti bezvredne papire. Na kraju je kao jedino rešenje ostalo
da kredite garantuju nacionalne države, odnosno da svaka država
rešava svoje probleme.
Sa sigurnošću se ne može izračunati „cena“ svetske ekonomske krize,
dok svaka od država ne izađe i „prizna“ koliko je uloženo u oporavak
finansijskog sistema i privredu. Neke cene su poznate, kao direktno
ulaganje država koje pokušavaju da spasu finansijsko tržište, proizvodnju i zaposlenost. Tako su SAD uložile 700,0 mlrd. USD, Nemačka
500,0 mlrd. USD, Irska 400,0 mlrd. USD, Francuska 360,0 mlrd. USD,
Holandija 220,0 mlrd. USD i Španija po 100,0 mlrd. USD.
Ukoliko bi se tražio izlaz iz ove krize, poštujući mišljenja velikana ekonomske misli i filozofa državnog uređenja, može se samo ukazati na
pravce mogućih rešenja, ali se sa sigurnošću ne mogu dati i sama
rešenja. Pošto je svetska ekonomska kriza zahvatila ceo svet, za suprotstavljanje ovoj krizi ne postoji jedinstveni stav čak ni najrazvijenijih
država zbog nepoverenja da će teret pasti upravo na njih, a one bi
upravo htele da taj teret podele sa čitavim svetom. I tako se to upravo
desilo da su greške finansijskih tržišta platili poreski obveznici u razvijenim, ali i oni u siromašnim državama. Bogate države su tako
živele na zaduživanju, a građani na kreditima koje su dobijali bez
pomisli da jednoga dana te kredite neće moći da vrate. U većini
država, bankama koje su se našle pred bankrotom, kao i velikim
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
1.2. Srbija i svetska ekonomska kriza
Prema procenama ekonomskih analitičara, Svetska ekonomska
kriza posle SAD-a i Evropske unije, ima negativne posledice i na
Srbiju, jer ona u prvom redu ima visoki minusni saldo u razmeni
sa svetom i spada u najugroženije države Istočne Evrope. Zbog
smanjenja raspoložive svetske likvidnosti, Srbija je pogođena kroz
manji priliv kapitala, što znači smanjenje mogućnosti zaduživanja i
stranih direktnih investicija, a što bi uticalo na slabljenje vrednosti
dinara i smanjenje deviznih rezervi. Srbija je istovremeno pogođena
i usporavanjem globalne tražnje za dobrima za koja ona ima
komparativne prednosti, jer su smanjene cene osnovnih metala i
hrane koji čine dve petine izvoza Srbije. Jedina povoljna činjenica je
da srpske banke nemaju dužničke hipotekarne papire, niti su akcionari
finansijskih institucija, koje su bankrotirale.
Ono što se već desilo u Srbiji i ono što se moglo očekivati da se dogodi
u 2009. i narednim godinama, kao posledica svetske ekonomske krize,
jeste rast cene kapitala i smanjeni obim kredita, jer će se investitori
odlučivati samo za najbolje projekte, pa će Srbija morati da ponudi
upravo takve projekte, ukoliko hoće da privuče kapital. Posle poskupljenja finansiranja u inostranstvu i domaći krediti će poskupeti, što
će negativno uticati na visinu kamatnih stopa u Srbiji. Ova kriza će
negativno uticati na smanjenje investicija, jer će biti manje slobodnog kapitala. Potencijalni investitori, odnosno banke očekuju ishod
krize, procenjujući vreme, a slobodna sredstva čuvaju za sopstvenu
likvidnost, dok likvidna sredstva na finansijskom tržištu poskupljuju.
Javna potrošnja u Srbiji je neprestano u centru pažnje, kako tekuće
politike, tako i kritike stručne, pa i najšire javnosti. I pored stalnih
obećanja zvanične politike da će smanjiti javnu potrošnju, ona se
povećava iz godine u godinu i daleko prelazi dozvoljenu granicu.
Raspodela bruto domaćeg proizvoda (BDP-a), umesto da, prema
obećanjima, bude 38%, mnogo je nepovoljnija i dostiže čak i 45%.
Ovako nepovoljna raspodela BDP-a je, između ostalog, i rezultat
stagnacije, a sada i smanjenja BDP-a i nemogućnosti smanjenja
javne potrošnje. Već više godina praksa u Srbiji je pokazala da
tekuća ekonomska politika ne reaguje pravilno čak i u uslovima
iskazivanja tzv. „budžetskog suficita”, jer ni tada nije smanjivana
javna potrošnja.
Srbija je i pre obelodanjivanja svetske ekonomske krize imala problema sa javnom potrošnjom, raspodelom BDP-a i zaduživanjem, a
posebno zaduživanjem u inostranstvu, uključujući MMF i Svetsku
banku. Ovom zaduživanju svakako treba dodati i zaduživanje
budžeta preko državnih zapisa, čije obaveze se povećavaju, a
otplaćivanje se svake godine odgađa i tako u nedogled.
Svetska ekonomska kriza najpre na indirektan, a zatim i na direktan
način utiče na javnu potrošnju u Srbiji. Uticaj ove krize je praktično
započeo u drugoj polovini 2008. godine, da bi se pravi efekti
osetili već početkom 2009. godine. I u vreme donošenja budžeta
Republike Srbije za 2009. godinu i drugih finansijskih dokumenata
(finansijski planovi organizacija obaveznog socijalnog osiguranja,
budžeti gradova i opština i dr.), ukazivano je na izvesnost nedostatka
javnih prihoda i na teškoće u izvršavanju obaveza. I pored ovoga,
započela je 2009. budžetska godina sa još izraženijim problemima
i nedostatkom javnih prihoda.
Da bi se razumeli problemi koji prate javnu potrošnju u Srbiji, treba
ukazati na značaj, probleme i moguće pravce rešenja, posebno
kada se ova oblast posmatra u sklopu posledica svetske ekonomske
krize. Struktura javne potrošnje u Srbiji posle fiskalne reforme na
početku devedesetih godina XX veka, skoro da nije menjana. Značajno
povećanje javne potrošnje usledilo je posle decentralizacije određenih
funkcija i prenošenjem tih funkcija na teritorijalnu autonomiju i lokalnu
samoupravu. Međutim, od prenošenja ovih funkcija sa Republike na
niže nivoe vlasti, samo su ojačali značaj i funkcije lokalnih eksponenata
vlasti, a građani to nisu osetili.
Javna potrošnja kao bitni deo društveno-ekonomskih odnosa, a
istovremeno i vrlo bitan pokazatelj raspodele BDP-a, uvek privlači
pažnju, kako široke javnosti, tako zakonodavne vlasti, stručnjaka
i naučnika. Da je javna potrošnja značajna za državu pokazuje
briga izvršne vlasti (Vlada) da se obezbedi dovoljno javnih prihoda
za izvršavanje državnih i drugih funkcija, a istovremeno da se ne
ugrozi razvoj privrede. Ukoliko bi javna potrošnja bila previsoka, to
bi uslovilo nepovoljne odnose u raspodeli BDP-a, što bi istovremeno
usporilo razvoj. Otuda izvršna vlast nastoji da se zakonodavnoj vlasti
(Narodna skupština) predlože dokumenta sa takvim obimom javne
potrošnje, koji će biti prihvatljiv i za državu i za obveznike javnih prihoda.
Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu je donet u uslovima
eskaliranja svetske ekonomske krize, iako zvanična politika to nije
prihvatala, sa obrazloženjem da to neće značajnije uticati na javnu
potrošnju u Srbiji. Kao osnov za donošenje budžeta Republike za
2009. godinu služili su korigovani pokazatelji o makroekonomskim
kretanjima za 2009. godinu. Na tim pokazateljima su se zasnivali nivo
javne potrošnje, inflacija i dr. Međutim, ovi pokazatelji nisu bili realni,
pa je trebalo izvršiti njihovo preispitivanje i korigovanje.
Pošto su javni prihodi na početku 2009. godine pokazivali
neočekivano smanjenje, što je ukazivalo na to da će se ova tendencija nastaviti, najavljene su izmene i dopune budžeta (rebalans
budžeta). Kod ponovne procene makroekonomskih pokazatelja, uzeti
su u obzir i pokazatelji o proceni privrednog rasta u svetu i Srbiji.
Procene o rastu BDP-a koje je uradio MMF za 2009. i 2010. godinu,
ukazuju na znatno smanjenje rasta, što će bitno uticati i na rast u
Srbiji. Na osnovu ovih činjenica, koje su osnovano potvrđivale da se
makroekonomske projekcije neće ostvariti, date su nove – revidirane
projekcije, koje su bile osnov za izmenu i dopunu budžeta Republike
Srbije za 2009. godinu, što je prikazano u tabeli 1.
Tabela 1. Projekcija osnovnih ekonomskih indikatora za 2009. godinu
Indikatori
Realni rast BDP-a
BDP u mlrd. dinara po tekućim cenama
Inflacija, kraj perioda
Inflacija, prosek perioda u %
2009. (Projekcija iz
decembra
2008. godine)
2008.
Ostvarenje
2009. (Revidirana
projekcija)
5,4
3,5
-2,0
2.791,0
3.060,0
2.995,0
8,6
8,0
10,0
11,7
8,2
10,0
7
svetskim korporacijama koje su se našle u problemima, u pomoć je
pritekla država, čime je suštinski reafirmisana nacionalna država. Na
taj način su demantovane tvrdnje kada se o nacionalnim državama
govorilo da su istorijski prevaziđene, a istovremeno su patriotizam i
nacionalizam smatrani nazadnim i zaostalim. Tako je država postala
centar društva, a ne tržište, čime je promenjena uloga i značaj tržišta
kao jedinog i neprikosnovenog regulatora neoliberalizma. Na taj način
su srušeni i mitovi o tržištu kao mestu koje jedino reguliše sve odnose
u društveno-ekonomskim odnosima u kapitalizmu.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Smanjenje BDP-a u 2009. godini je zasnovano na pretpostavci da
će svi sektori privrede trpeti negativne posledice svetske ekonomske krize, zbog smanjenja tražnje u svetu i smanjenja ulaganja
stra-nog kapitala. Ovo su posledice nelikvidnosti svetske privrede
i uzdržanosti stranih investitora pri donošenju investicionih odluka.
Tako će smanjenje tražnje u inostranstvu i smanjenje potrošnje
u Srbiji dovesti do usporavanja ili zaustavljanja rasta pojedinih
segmenata privrede, sa posledicama na zaposlenost i životni
standard.
se da su, kao posledica Svetske ekonomske krize, ugroženi osnovni
budžetski ciljevi i principi u oblasti upravljanja javnim finansijama,
posebno u izvršavanju budžeta, što je i uslovilo ove izmene i dopune.
Da bi se ispoštovali osnovni budžetski ciljevi, bilo je neophodno
ugraditi ograničenja i mehanizme koji se odnose na upravljanje javnim finansijama. U skladu sa programom mera za suprotstavljanje
svetskoj ekonomskoj krizi, predložene su mere za smanjenje javne
potrošnje, kao i mere za povećanje javnih prihoda. U tabeli 2. su
data primanja i izdaci budžeta Republike Srbije za 2009. godinu
(uključeni rebalansi budžeta). Da bi se ovo i postiglo, doneta su
dva rebalansa budžeta Republike Srbije za 2009. godinu, jedan u
aprilu, a drugi u decembru 2009. godine.
U obrazloženju razloga za donošenje Zakona o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu navodi
Tabela 2. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2009. godinu - rebalansi budžeta1
Prihodi - rashodi
Plan za 2009. godinu
(iznos u dinarima)
Povećanje/smanjenje
Novi plan za 2009. godinu
I. Prihodi budžeta
698.756.200.000
-83.769.228.800
614.986.971.200
II. Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine
748.652.903.100
-28.798.876.100
719.854.143.000
III. Rezultat - deficit
-49.896.703.100
-54.970.468.700
-104.867.171.800
Smanjenje javnih prihoda na početku 2009. godine, uključujući
i druga negativna kretanja, uticalo je na to da se traže rešenja
za povećanje prihoda i za smanjenje rashoda. Ova kombinacija,
povećanje prihoda i smanjenje rashoda, rezultirala je na kraju i
povećanim budžetskim deficitom, koji umesto 49,9 mlrd. dinara,
posle prvog rebalansa iznosi 70,5 mlrd. dinara. Tako je došlo do
značajnih pomeranja i na prihodnoj i na rashodnoj strani budžeta
za 2009. godinu, odnosno rebalansu budžeta.
8
Kao „podršku” prvom rebalansu budžeta Republike Srbije, Narodna
skupština je donela i „paket” od šest zakona, među kojima su
poreski zakoni, Zakon o sudskim taksama i Zakon o privremenom
smanjenju plata, odnosno zarada, neto naknada i drugih primanja
u državnoj administraciji i javnom sektoru. Svaki od ovih zakona
je trebalo da na svojevrstan način doprinese povećanju prihoda i
smanjenju rashoda. Osnovna karakteristika drugog rebalansa bilo
je dalje povećanje deficita sa 70,5 mlrd. na 104,8 mlrd. dinara
Budžet Republike Srbije za 2010. godinu se zasnivao na makroekonomskim projekcijama ekonomskih indikatora, koji su pokazivali
prve znake „oporavka”, tako da su ovi indikatori prelazili u plus. U
tabeli 3. je data projekcija osnovnih ekonomskih indikatora, koji su
dati u Memorandumu o budžetu i ekonomskoj i finansijskoj politici
za 2010. godinu, sa projekcijama za 2011. i 2012. godinu („Službeni
glasnik Republike Srbije”, broj 103/2009).
Tabela 3. Projekcija osnovnih ekonomskih indikatora za 2010. godinu
Procena ostvarenja
Indikatori
2008.
2009.
Realni rast BDP-a u %
5,5
-3,0
1,5
Inflacija, kraj perioda u %
8,6
7,5
6,0
Na osnovu projekcije osnovnih ekonomskih indikatora za 2010.
godinu, utvrđeni su osnovni ciljevi i smernice ekonomske politike
u periodu od 2010. do 2012. godine, što je poslužilo za definisanje
fiskalnog okvira u ovom periodu. Budžet Republike Srbije za 2010.
godinu se zasnivao na:
– oceni ekonomskih kretanja u 2009. godini;
– projekciji makroekonomskih indikatora za 2010. godinu;
– planiranoj ekonomskoj politici za 2010. godinu.
Osnovni ciljevi i smernice ekonomske politike u 2010. godini su
bili usmereni na:
– održavanje makroekonomske i finansijske stabilnosti u uslovima
krize;
– oporavak privrede i stvaranje uslova za povratak održivih realnih
stopa rasta;
1
Projekcija za 2010.
– nastavak procesa evropskih integracija i sprovođenja strukturnih
reformi, posebno reformi javnog sektora.
Za realizaciju ciljeva ekonomske politike u 2010. godini, glavno
ograničenje su bile posledice svetske ekonomske krize, čiji negativni
efekti su preneti na privredu i finansije Republike Srbije. U ovim
ograničenim uslovima, definisana je fiskalna politika, kao i javni
prihodi i javni rashodi. Od ovih javnih rashoda, najveći su budžetski
rashodi, a kod ovih rashoda se iskazuje i najveći deficit. I pored
nastojanja da se javni rashodi „primere” javnim prihodima, na kraju
je u decembru 2010. godine došlo do izmena i dopuna budžeta
Republike Srbije za 2010. godinu. U tabeli 4. su dati prihodi i rashodi
budžeta Republike Srbije za 2010. godinu.
Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 120/2008, 31/2009. i 111/2009.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Tabela 4. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2010. godinu – rebalans budžeta2
Plan za 2010. godinu
Novi plan za 2010. godinu
I Prihodi budžeta
714.823.840.000
+18.126.737.000
723.950.217.000
II Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine
821.823.841.000
+31.249.103.052
853.072.944.052
-107.000.000.000
-13.122.727.052
-120.122.727.052
III Rezultat - deficit
I pored pozitivnih rezultata u 2010. godini, bilo je neophodno
povećati prihode i rashode i deficit budžeta, kako bi se izvršile sve
državne obaveze. I pored povećanja prihoda od 18, 1 mlrd. dinara,
povećani su i rashodi za 31,2 mlrd. dinara. To je neminovno uslovilo
da se poveća i deficit za 13,1 mlrd. dinara, tako da je ukupni deficit u
2010. godini iznosio 120,1 mlrd. dinara.
2. DRUGI TALAS SVETSKE EKONOMSKE KRIZE
U 2011. GODINI I POSLEDICE
2.1. Uzroci i posledice drugog talasa krize i uticaj na neke države
Kao što je svetska ekonomska kriza 2008. godine počela u SAD, kao
hipotekarna kriza, tako je drugi talas krize počeo kao „dužnička kriza”
u nekim državama Evropske unije i u SAD, a zatim se proširio i na sve
države koje imaju velike dugove. U ovakvim uslovima i pretpostavkama
o razvoju Srbije u 2011. i naredne dve godine, može se očekivati da se
drugi talas krize negativno odrazi i na Srbiju.
Već na početku drugog talasa krize sve više se govorilo, pisalo i analiziralo da je mogući ishod ovih dužničkih problema bankrotstvo država
koje su zapale u „dužničku krizu”. Bankrotstvo države podrazumeva
situaciju kada država ne može da plaća svoje spoljne i unutrašnje
dugove. I za razliku od privrednih subjekata, banaka i dr. koji prestaju
da postoje kada bankrotiraju, država posle proglašenja bankrota ne
prestaje da postoji, ali tada proglašava moratorijum na otplatu kredita,
a eventualno se otplaćuju samo kamate, dok se sa kreditorima pregovara o otpisu ili reprogramiranju dugova. U slučaju da se ne postignu
dogovori o izmirivanju dugova, tada u krajnjem slučaju može doći do
plenidbe državne imovine dužnika u inostranstvu (avioni, brodovi i dr.).
Sa bankrotom po pravilu dolazi do smanjenja kursa nacionalne valute,
što smanjuje realnu vrednost plata, a kreditori naplaćuju visoke kamate.
Drugi talas svetske ekonomske krize je problem „globalnog dugovanja”,
odnosno preteranog zaduživanja država, tako da se u slobodnoj komunikaciji ocenjuje da je „planeta blizu bankrota”, gde ceo svet duguje
čak i više nego što ima. Analitičari su izračunali da čovečanstvo duguje
ukupno 158.000,0 mlrd. USD, tako da svaki stanovnik planete duguje
22.733,0 USD. Prema ovoj računici, teoretski, čitavo čovečanstvo je već
bankrot, a još teža situacija je da dug raste brže od BDP-a. Najveći deo
dugovanja se odnosi na vlade i finansijske institucije. Vlade se zadužuju
da bi rešile svoje unutrašnje probleme zbog nedostatka sredstava da
reše plate zaposlenih u javnom sektoru, penzije, socijalna davanja i
dr. Da bi ovo rešile, vlade radije posežu za zaduživanjem, što je veća
opasnost od fiskalne krize koja takođe nije bezopasna.
Pošto je trend zaduživanja dostigao gornju granicu, najzaduženije države
(u odnosu na svoje mogućnosti) bile su prinuđene da taj svoj problem
i obelodane, jer su to već bili najavili kako ekonomski analitičari, tako
i oni koji su u tim državama zaduženi da vode državne finansije, kao i
oni koji kontrolišu javnu potrošnju. I tako, posle blagih najava da nešto
nije u redu sa javnim finansijama, javno su se oglasile države koje su
već u dužničkoj krizi, a među njima su u prvom redu Grčka, Italija,
2
Povećanje/smanjenje
Španija, Portugal i SAD. I svaka od ovih država je i pre objavljivanja
dužničke krize preduzimala mere uglavnom u oblasti javnog sektora, i
to u sektorima koji su uvek u fazi reforme: penzioni sistem, zdravstveno
osiguranje, smanjenje broja zaposlenih u javnom sektoru, smanjivanje
plata zaposlenima u javnom sektoru i dr. Svaka od ovih mera izazivala
je nepovoljne reakcije najvećeg broja onih na koje se odnosi, a i šire,
što je dovodilo do masovnih protesta.
Dužnička kriza je najpre bila objavljena u Grčkoj, koja je dotle važila za
stabilnu ekonomiju, a istovremeno i da izvršava svoje obaveze prema
poveriocima. Problem izvršavanja obaveza prema poveriocima je eskalirao onda kada Grčka nije mogla da izvršava svoje dužničke obaveze.
Prvi objavljeni podaci o dugovanju Grčke su bili 120,0 mlrd. EUR, da
bi na kraju ovaj dug iznosio 330,0 mlrd. EUR. Da bi se rešio problem
vraćanja duga, države članice Evropske unije su odobrile Grčkoj 150,0
mlrd. EUR „pomoći” (kredit), kako bi rešila deo problema vezanih za
dužničku krizu.
U dužničkim problemima su se našle i druge evropske države, a među
njima i Italija. Italijanski dug od 1.900,0 mlrd. EUR prevazilazi mogućnosti
tako značajne ekonomije, pa je Vlada Italije posegla za merama štednje,
što je naišlo na otpor najšire javnosti, a manifestuje se na protestima.
Da je drugi talas krize počeo da se širi i izvan Evrope, pokazuje i primer
SAD kao lidera svetske ekonomije. Kriza se ispoljila u pretnji bankrotstvom koje je sredinom 2011. godine trajalo nekoliko meseci. Problem
je nastao kada je limit zaduživanja u ovoj fiskalnog godini (2010/2011),
trebalo povećati iznad 14.349,45 mlrd. USD. Ovo je istovremeno postao
i politički problem, koji je bio uslovljen štednjom na javnoj potrošnji od
4.000,0 mlrd. USD u narednih deset godina. Pomeranje granice za
zaduživanje je bio uslov da država normalno izmiruje svoje obaveze, jer
joj je u suprotnom pretilo bankrotstvo. Problem limita za zaduživanje je
rešen tako što je limit povećan za dodatnih 2.400,0 mlrd. USD, s tim
da budžetske uštede budu 2.100,0 mlrd. USD u narednih deset godina.
Posledica ovako visokog dodatnog zaduživanja bilo je snižavanje kreditnog rejtinga SAD sa AAA na AA+, koji je dala kompanija „Standard i
Purs”. Odmah posle objavljivanja sniženog kreditnog rejtinga SAD, došlo
je do značajnog kolebanja, pa i smanjenja cena hartija od vrednosti
najpre na Njujorškoj berzi, a zatim i na svim svetskim berzama. Istoga
dana, cena hartija od vrednosti je drastično smanjena, da bi se njihova
vrednost posle toga stabilizovala, a cena zlata je povećana na 1.900,0
USD za finu uncu.
2.2. Srbija i drugi talas krize
I za drugi talas krize se ponavlja isti scenario, kao i onda kada je svetska
ekonomska kriza započela, koji ide dotle da će ova kriza Srbiju ojačati.
Uprkos upozorenjima koja su davana i od predstavnika MMF-a, zvaničnici su ostali pri tome da se za sada ne utvrđuju mere koje bi
eventualno sprečile teže posledice drugog talasa krize. Pošto je
ovaj drugi talas krize u osnovi dužnička kriza, može se reći da je
to upravo problem Srbije, ukoliko se želi govoriti o činjenicama. Sve
činjenice u vidu zvaničnih podataka dokazuju da je Srbija prezadužena
država, a da i dalje poseže za novim zaduživanjem uz saglasnost onih
koji su zaduženi da brinu o državnim finansijama, odnosno fiskalnoj
odgovornosti (Vlada, Fiskalni savet, Narodna banka Srbije i dr.).
Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj: 107/2009. i 91/2010.
9
Prihodi - rashodi
(iznos u dinarima)
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Pošto je svetska ekonomska kriza počela kao problem naplate hipotekarnih kredita, pa se lančano proširila i na druge oblasti, tako je drugi
talas krize počeo sa dužničkom krizom, koja je zahvatila i zapošljavanje,
javni sektor i druge osetljive oblasti rada i življenja (penzije, plate i dr.).
Ovako specificirane posledice drugog talasa krize već su se odrazile
na Srbiju, ali se ne zna dokle će one trajati i kojim merama će biti
zaustavljene.
Tabela 5. Projekcija makroekonomskih indikatora za 2011. godinu
Kada je pripreman i donošen budžet Republike Srbije za 2011. godinu,
polazilo se od pretpo-stavke da tekuća privredna kretanja imaju rast,
tako da je BDP u 2010. godini 1,5%, inflacija na kraju perioda 10,6%.
Na osnovu ovih pokazatelja iz 2010. godine, data je i projekcija za
2011. godinu. U tabeli 5. su dati osnovna procena makroekonomskih
pokazatelja za 2010. godinu i projekcija za 2011. godinu.
Indikatori
Procena ostvarenja za 2010.
Realni rast BDP-a u %
Inflacija, kraj perioda u %
Na osnovu procene osnovnih makroekonomskih indikatora,
a imajući u vidu osnovne pretpostavke za stabilan oporavak
privrede i održiv privredni razvoj, izvršena je i projekcija javnih
Projekcija za 2011.
1,5
3,0
10,6
5,8
prihoda i javnih rashoda za budžet Republike za 2011. godinu.
U tabeli 6. je dat račun prihoda i rashoda budžeta Republike za
2011. godinu.
Tabela 6. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu3
(iznos u dinarima)
Prihodi - rashodi
Plan za 2011.
I Prihodi budžeta
802.947.313.000
II Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine
923.467.221.000
III Rezultat - deficit
-120.519.908.000
u 2012. godini oslobođen ovog transfera, ukoliko bi se naplatio samo
deo doprinosa za socijalno osiguranje, koji pripada Fondu za penzijsko
i invalidsko osiguranje. Ovaj račun, naravno, proizlazi iz višegodišnjih
dugovanja obveznika doprionosa i mora se uzeti sa određenom rezervom, jer se najveći deo ovih potraživanja ne može naplatiti.
10
Naplata javnih prihoda za budžet Republike Srbije je dugogodišnji
problem, koji ne može biti rešen bez drastičnih mera koje stoje na
raspolaganju Ministarstvu finansija – Poreskoj upravi, kako bi obveznici
javnih dažbina morali redovno da plaćaju svoje obaveze. Pošto su oni
koji su zaduženi za naplatu javnih dažbina do sada bili indolentni, pa
čak i blagonaklono gledali na sve veće nenaplaćene javne dažbine,
neophodno je iznaći rešenje za redovnu naplatu javnih dažbina.
Da je budžet Republike Srbije u krizi pokazuju i podaci da su ostvareni
prihodi u periodu od januara do jula 2011. godine iznosili 414,0 mlrd.
dinara, dok su rashodi iznosili 497,8 mlrd. dinara, tako da su rashodi bili
veći za 83,8 mlrd. dinara. Ova razlika je verovatno pokrivena izdavanjem
državnih zapisa.
Već od početka 2011. godine, Srbija se suočava sa relativno malom
naplatom javnih prihoda, posebno budžetskih prihoda. Mere koje su
preduzimane da se poveća naplata praktično su samo pokazivale nemoć
države da se nešto značajnije uradi u ovoj oblasti. Najveći dužnici kako
poreza, tako i doprinosa su ostali „nedodirljivi”, bilo da su veliki pa i
monopolisti, bilo da su zaštićeni od vlasti. Ako se zna, a to je i zvanično
objavljeno, da obveznici doprinosa za obavezno socijalno osiguranje
duguju samo Fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje 230,0 mlrd.
dinara, a da budžet Republike Srbije za 2011. godinu vrši transfer,
odnosno dotira ovaj fond sa 230,9 mlrd. dinara, može se zaključiti da
su ovi podaci skoro neverovatni. Tako bi budžet Republike mogao biti
S obzirom na to da je drugi talas krize kriza državnog duga, kao i
fiskalnog duga preko kojih će se ova kriza odraziti i na Srbiju, to je
neophodno ukazati na sve ozbiljniji problem visine javnog duga, kao
i duga koji se koristi skoro nekontrolisano za tekuću likvidnost. Da
je zaduživanje Srbije ozbiljan problem, pokazuje i zaduživanje preko
državnih zapisa, posebno od 2009. do 2011. godine. U ovom periodu su
emitovani državni zapisi za tekuću likvidnost budžeta Republike Srbije,
različite ročnosti, što je dato u tabeli 7.
Tabela 7. Emitovani državni zapisi od 2009. do 2011. godine4
Red.
br.
Ročnost državnih zapisa
4
Emitovani državni zapisi
2009.
2010.
Ukupno
I-VII 2011.
1.
Tromesečni zapisi
148.000
71.000
41.000
260.000
2.
Šestomesečni zapisi
64.000
145.000
46.000
255.000
3.
Dvanaestomesečni zapisi
18.000
89.000
11.000
118.000
4.
Pedesettronedeljni zapisi
-
-
84.000
84.000
5.
Osamnestomesečni zapisi
-
-
57.402
57.402
6.
Dvadestčetveromesečni zapisi
-
-
52.308
52.308
7.
Tridesetšestomesečni zapisi
-
-
64.941
64.941
8.
Šestomesečni - EVRO indeksirani
SVEGA:
3
(iznos u dinarima)
-
21.000
-
21.000
230.000
326.000
356.651
912.651
Zakon o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, „Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/2010.
Bilten javnih finansija Ministarstva finansija, za mesec jul 2011. godine, strana 29.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Ukupan iznos, kao i ročnost emitovanih državnih zapisa po godinama, a posebno u 2011. godini, ukazuje na izuzetno velike
probleme, tako da u odluci o emitovanju državnih zapisa, odnosno
rešenju u tački 1. piše: „Republika Srbija emituje državne zapise,
radi finansiranja budžetskog deficita i refinansiranja neizmirenog
duga”. Da problem bude veći, kod zaduživanja Republike Srbije
emitovanjem državnih zapisa, u Zakonu o budžetu Republike
Srbije za 2011. godinu u članu 32. odgođeno je izmirivanje ovih
obaveza, tako što je dato sledeće rešenje, „Obaveze Republike
Srbije po Zakonu o izdavanju kratkoročnih obveznica („Službeni
glasnik Republike Srbije”, broj 54/96) izmiriće se do kraja 2012.
godine”. Isti ovaj član Zakona o budžetu Republike Srbije za 2007,
2008, 2009. i 2010. godinu, bio je dat otuda što budžet nije mogao
da izvrši obaveze po osnovu emitovanih državnih zapisa. Ni u
jednom zvaničnom izveštaju se ne daju ove neizmirene obaveze
po osnovu državnih zapisa. Jedino je Narodna banka Srbije
objavila da je „javni dug po osnovu prodatih državnih hartija od
vrednosti povećan u prvom tromesečju za 74,4 mlrd. dinara, na
kraju marta 2011. godine iznosio je 250,5 mlrd. dinara”.
Pored nedostatka javnih prihoda, kao osnovnog razloga za rebalans budžeta, postoje i drugi razlozi za rebalans, među kojima je i
nova organizacija vlasti posle izbora nove Vlade. Vlada je najavila
rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu u septembru
2011. godine. Istovremeno, Vlada treba da pripremi i Izveštaj o
fiskalnoj strategiji za 2012. godinu i naredne dve godine, kao
i Predlog zakona o budžetu Republike Srbije za 2012. godinu.
2.3. Rebalans budžeta Republike Srbije za 2011. godinu, kao
jedna od mera za prevazilaženje drugog talasa krize
U Republici Srbiji je u periodu januar-jul 2011. godine došlo do
usporavanja privrednog rasta, u prvom redu zbog nižeg rasta
fizičkog obima prerađivačke industrije i pada realnog prometa
u trgovini na malo, a izvoz raste sporijim tempom. Inflacija je
imala visok rast u prvom tromesečju, da bi u junu i julu 2011.
godine došlo do njenog usporavanja rasta. U ovom periodu je
došlo do realnog pada ukupnih prosečnih zarada, a došlo je
i do ublaženog pada zaposlenosti. U tabeli 8. su dati osnovni
ekonomski indikatori u periodu januar-jul 2011. godine.
Tabela 8. Osnovni ekonomski indikatori u periodu januar-jul 2011. godine
Realni rast BDP-a u %
Inflacija - kraj perioda u %
Drugi talas krize je usporio ekonomski oporavak svetske privrede,
posebno u drugom tromesečju 2011. godine. Usporavanje globalnog ekonomskog rasta, a posebno u državama koje su značajni spoljnotrgovinski i investicioni partneri Republike Srbije
(Nemačka, Italija i dr.) ostvarile su nisku stopu rasta BDP-a, što
je nepovoljno uticalo na oporavak privrede Srbije. U Srbiji, tempo
ekonomskog oporavka usporava visoka nezaposlenost i mala
lična potrošnja, kao i problemi refinansiranja državnih dugova.
Procena ostvarenja
I - VII 2011.
I - VII 2010.
Projekcija za 2011.
3,0
3,4
10,6
6,2
Na osnovu tendencija u globalnoj ekonomiji, kako u državama
koje su najznačajniji spoljnotrgovinski partneri Srbiji i procene
osnovnih makroekonomskih indikatora, revidirani su osnovni
makroekonomski indikatori za Republiku Srbiju za 2011. godinu.
Ovde su uzeti u obzir kako tekuća makroekonomska kretanja,
tako i planirana ekonomska politika. U tabeli 9. je data nova
projekcija makroekonomskih indikatora Republike Srbije za
2011. godinu.
Tabela 9. Revidirana projekcija makroekonomskih indikatora Republike Srbije za 2011. godinu
Indikatori
Realni rast BDP-a u %
Inflacija - kraj perioda u %
Revidiranom projekcijom makroekonomskih indikatora Republike
Srbije za 2011. godinu, procenjeno je da će stopa realnog rasta
BDP-a u 2011. godini iznositi 2%. Predviđa se realni rast investicija
i nastavak smanjenja državne i lične potrošnje. Predviđa se sporiji
rast spoljnotrgovinske razmene uz brži rast izvoza. To će omogućiti
smanjivanje spoljnotrgovinskog deficita i rast deficita tekućeg
računa. Stopa inflacije u 2011. godini treba da se smanji i da iznosi
7,9%. Posle velikog smanjenja broja zaposlenih u 2009. i 2010.
godini, u 2011. godini se očekuje usporavanje pada broja zaposlenih.
Na osnovu revidirane projekcije makroekonomskih indikatora za
2011. godinu, predložen je rebalans budžeta Republike Srbije za
2011. godinu. Tako u okviru ukupnog obima rashoda i izdataka
utvrđenih Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu u
skladu sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu, a zbog promena obima rashoda, odnosno promena nadležnosti direktnih i indirektnih budžetskih korisnika, vršena preusmeravanja aproprijacija
Osnovna projekcija za 2011.
Revidirana projekcija za 2011.
3,0
2,0
10,6
7,9
kod budžetskih korisnika koji svoje finansijske planove iskazuju
kroz programe od vrednosti aproprijacije čija se sredstva umanjuju.
Izmenama i dopunama Zakona o ministarstvima („Službeni glasnik
Republike Srbije“, broj: 16/2011, koji je stupio na snagu 11. marta
2011. godine), došlo je do promene obima rashoda kod pojedinih
budžetskih korisnika. Tako utvrđene aproprijacije predstavljaju
osnov za rebalans budžeta koji je predložen.
Istovremeno, ovim rebalansom je bilo potrebno izvršiti smanjenje
rashoda za korišćenje dobara, usluga i radova, kao i izdataka za
kapitalne investicije, što je predloženo na osnovu procene da aproprijacije neće biti izvršene do kraja 2011. godine. Prema ovim
predlozima neće biti odlaganja, kao ni obustavljanja kapitalnih
investicija (Koridor 10, most Zemun–Borča, stambena izgradnja i
dr.). U tabeli 10. su dati prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije
za 2011. godinu – rebalans budžeta.
11
Indikatori
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Tabela 10. Prihodi i rashodi budžeta Republike Srbije za 2011. godinu – rebalans budžeta5
Prihodi - rashodi
I Prihodi budžeta
II Izdaci budžeta i nabavka finans. imovine
III Rezultat - deficit
Plan za 2011. godinu
Povećanje/smanjenje
802.947.313.000
-95.602.313.000
(iznos u dinarima)
Novi plan za 2011. godinu
707.345.000.000
923.467.221.000
-73.375.418.481
850.091.802.519
-120.519.908.000
-22.226.894.519
-142.746.802.519
12
Prema ovom rebalansu, budžet Republike Srbije za 2011. godinu
je po proceni doveden na nivo da može da se izvrši. Značajno
smanjenje prihoda i rashoda i povećanje deficita dokazuje da su
značajno smanjeni prihodi budžeta zahtevali da se smanje i rashodi,
kako ne bi došlo do još većeg deficita. Visoko smanjenje prihoda na
početku godine nastavljeno je sve do jula 2011. godine, tako da i
pored emitovanih državnih zapisa skoro nije došlo do izvršavanja
obaveza po osnovu plata, penzija, socijalnih naknada i dr. U takvim
uslovima, trebalo je “uskladiti” rashode sa prihodima, pa su rashodi
smanjeni za 73,4 mlrd. dinara. Da bi se izvršile sve državne obaveze
i da bi se obezbedila sredstva za finansiranje budžetskog deficita,
planirano je da se sredstva obezbede iz domaćih kredita i stranih
komercijalnih i multilaterarnih institucija i od inostranih vlada,
kroz emitovanje državnih hartija od vrednosti (zapisi i obveznice
emitovane na domaćem tržištu u domaćoj i stranoj valuti) i iz
primanja ostvarenih od emisije evroobveznica u iznosu od najviše
102,4 mlrd. dinara (ove državne hartije od vrednosti emitovane su
na inostranom tržištu u domaćoj i stranoj valuti).6 Republika Srbija
je već emitovala desetogodišnje obveznice od 1,0 mlrd. USD sa
godišnjom kamatom od 7,25%. Ove obveznice su emitovane “radi
finansiranja likvidnosti budžeta”, a ne kao neka vrsta “rezerve”. U
rebalansu je predviđena mogućnost da se ukoliko se u toku godine
obezbede prihodi od privatizacije, proporcionalno smanje kreditni
izvori i emisija državnih hartija od vrednosti.
IZVORI
1. Bilten javnih finansija Ministarstva finansija Republike Srbije,
za mesec jul 2011. godine
2. Bojović dr Petar i Pavlović dr Đorđe: Makrofinansije, „Čigoja”,
Beograd 2009.
3. Gorčić dr Jovan: Upravqanje krizom – svet i mi, „Proinkom”,
Beograd 2009.
4. Zakarija Farid: Postamerički svet, „Heliks”, Smederevo 2009.
5. Klajn Naomi: Doktrina toka, „Samizdat B92”, Beograd 2009.
6. Ote Maks: Slom dolazi, „Romanov”, Banja Luka 2009.
7. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2009. godinu, „Službeni
glasnik Republike Srbije”, broj 120/2008, 31/2009, 111/2009
8. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2010. godinu, „Službeni
glasnik Republike Srbije”, broj 107/2009, 91/2010
9. Zakon o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, „Službeni
glasnik Republike Srbije”,broj 101/2010, 78/2011
Summary
The global economic crisis escalated in 2008 and it is the biggest crisis since Great Depression, which affected the entire world economy
in the period from 1929-1933. Unlike the Great Depression, global economic crisis first emerged as a “financial crisis”, that is debt crisis
of mortgage loans and spread to other areas, including economy. Start of the global economic crisis is linked to United States, where the
crisis is “disclosed” and interpreted as a current mortgage crisis, but it spread across Europe and then the whole world.
At the beginning of 2011 new problems arose in several countries of EU, which were mostly related to public debt, as well as new debt.
This new crisis is a consequence of global economic crisis, that is public debt and fiscal debt crisis which represents the Second wave
of crisis. This second wave of crisis also affected Republic of Serbia, and began as a reduced influx of public funds , budget borrowing
and an enormous public debt.
In Republic of Serbia for several years there has been a problem of high public spending and deficit financing of budget spending and
social security funds. The consequences of global economic crisis in 2009 and 2010 were evident in Republic of Serbia in reduced GDP
growth, increased unemployment and freezing of salaries, pensions and social benefits.
In order to prevent greater consequences of Second wave of crisis in Republic of Serbia appropriate measures have been taken, based
on revised projections of macroeconomic indicators for 2011. Based on these revised projections revised budget for 2011 was proposed
and adopted in Republic of Serbia. However, due to lack of public revenue, budget deficit has been increased, and this deficit should be
covered by domestic and foreign loans as well as from the issuance of state securities, euro bonds and other. In this way Republic of
Serbia is increasingly indebted, without suggestions on how and from which resources this debt will be paid.
Key words: the global economic crisis, debt crisis, public debt, the second wave of crisis, revised budget.
5
6
Zakon o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, član 1, “Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/010, 78/2011.
Zakon o izmenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, član 2, “Službeni glasnik Republike Srbije”, broj 101/010, 78/2011.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UDK 657.2:006.44
PREGLEDNI RAD
Dragan Kulina*
Materijalnost u finansijskoj
reviziji javnog sektora
Rezime
Rad obrađuje materijalnost ili značajnost u finansijskoj reviziji javnog sektora. Materijalnost je koncept koji priznaje da finansijski izvještaji
rijetko mogu biti apsolutno korektni i zato je prihvatljiv određeni stepen tolerancije njihove tačnosti. To prepoznaju i mišljenja revizora o finansijskim izvještajima koja izražavaju institucije za reviziju entiteta javnog sektora. Određivanje materijalnosti involvira profesionalni sud
revizora, uzimajući u obzir klijenta i okolnosti u kojima se on nalazi, te interes parlamenta kome SAI obično upućuju revizorska mišljenja.
UVOD
Materijalnost je jedan od ključnih koncepata revizije kako u privatnom tako i u javnom sektoru. U fazi planiranja revizije materijalnost
se određuje radi utvrđivanja obima revizijskih postupaka, a u fazi
izvještavanja služi kao mjera kod izražavanja mišljenja.
Revizija javnog sektora obuhvata reviziju pravilnosti (finansijsku
reviziju) i reviziju uspjeha. I za jednu i za drugu materijalnost ima
podjednaku važnost.
U reviziji pravilnosti javnog sektora materijalnost je karakteristična
po tome što jednak značaj ima i materijalnost po vrijednosti i materijalnost po prirodi odnosno kontekstu. To je zbog toga što se revizija
pravilnosti javnog sektora sastoji od dva oblika revizije: revizije sa
potvrdom i revizije usaglašenosti. Za reviziju sa potvrdom vezan
je kvantitativni aspekt materijalnosti, a za reviziju usaglašenosti
kvalitativni aspekt materijalnosti.
U ovom radu pažnja je usmjerena na materijalnost u finansijskoj
reviziji javnog sektora u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, te
na određivanje i primjenu materijalnosti u fazama planiranja revizije
i izvještavanja o rezultatima provedene revizije.
1. CILJEVI I KARAKTERISTIKE FINANSIJSKE
REVIZIJE JAVNOG SEKTORA
Eksterna revizija javnog sektora obuhvata dva glavna oblika ex
post revizije:
– revizija pravilnosti (regularity audit), i
– revizija uspjeha (performance audit).
*
1
U okviru revizije pravilnosti postoje dva oblika revizije sa različitim
ciljevima. Jedna se naziva revizija sa potvrdom (attestation
audit) i identična je reviziji finansijskih izvještaja koja se provodi u
privatnom sektoru. Nastoji da utvrdi tačnost finansijskih izvještaja sa
ciljem da procijeni da li korisnici tih izvještaja mogu imati razumno
uvjeravanje da oni pravilno oslikavaju finansijske aktivnosti i stanje
entiteta javnog sektora čiji su izvještaji predmet revizije.
Drugi oblik je revizija usklađenosti ili podudarnosti (compliance
audit), koja teži da identifikuje slučajeve nezakonitih i nepropisnih
transakcija sa ciljem da utvrdi da li je revidovani subjekt pravilno
ispunio svoje zakonom propisane obaveze i odgovornosti.
Shodno navedenom, ciljevi finansijske revizije u javnom sektoru su
širi od obima propisanog Međunarodnim standardima revizije za
entitete u privatnom sektoru. Osim utvrđivanja da li su finansijski
izvještaji u svim materijalno značajnim aspektima sastavljani u
skladu sa primjenjivim okvirom finansijskog izvještavanja, uključuju
dodatne ciljeve koji su vezani za pronalaženje neregularnih transakcija i izvještavanje o efektivnosti internih kontrola. Zbog toga su
obično prisutna velika očekivanja javnosti u vezi sa izvještavanjem
o nezakonitim transakcijama i efektivnosti internih kontrola. Revizori
javnog sektora zato treba da imaju na umu ova očekivanja kada
određuju materijalnost.
Revizija sa potvrdom i revizija usklađenosti se mogu obavljati posebno ili zajedno. Neke vrhovne institucije za reviziju (dalje: SAI)1 to
rade odvojeno, ali većina njih iz praktičnih razloga to čini zajedno.
Ako se obavljaju posebno, onda je cilj revizije sa potvrdom da
omogući revizoru izražavanje mišljenja o pouzdanosti podataka u
finansijskim izvještajima, odnosno u slučaju revizije usaglašenosti
mišljenje o usaglašenosti transakcija o kojima ti izvještaji informišu
sa zakonima, propisima, pravilima i procedurama.
Ekonomski fakultet Univeziteta u Istočnom Sarajevu. E-mail: [email protected]
Vrhovne institucije za reviziju (engl. Supreme Audit Institutions - SAI) zajednički je naziv za različito organizovane institucije u pojedinim državama koje su ustavom
i/ili zakonom ovlaštene za eksternu reviziju entiteta javnog sektora. One su na međunarodnom nivou povezane putem Međunarodne organizacije vrhovnih institucija
za reviziju (INTOSAI) koja je izdala ISSAI standarde koje primjenjuju SAI.
13
Ključne riječi: revizija pravilnosti, materijalnost, kvantitativni aspekt, kvalitativni aspekt, prag materijalnosti, mišljenje revizora.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Da bi revizor mogao izraziti mišljenje, neophodno je da prije toga
odredi prag materijalnosti prema kojem će upoređivati uočene
greške i nepravilnosti, a da bi došao do grešaka i nepravilnosti, treba
provesti odgovarajuće postupke revizije čiji obim, pored ostalog,
zavisi od određenog nivoa materijalnosti. Zbog toga je materijalnost
tako važna u reviziji.
2. DEFINISANJE MATERIJALNOSTI
Određivanje materijalnosti je propisano u ISSAI standardima, gde
se kaže da u planiranju revizije revizor treba odrediti materijalnost
stvari koje su predmet razmatranja.2 Predmet razmatranja u reviziji
javnog sektora može biti različit, a u nastavku je detaljnije razrađeno
pitanje materijalnosti u kontekstu revizije pravilnosti.
Materijalnost je jedan od osnovnih koncepata revizije i ima centralno mjesto, kako u pripremi, tako i u samoj reviziji finansijskih
izvještaja.3 Za one koji pripremaju finansijske izvještaje materijalnost
pruža osnovu na kojoj određuju način objelodanjivanja transakcija
i računa prema zahtjevima profesionalnih standarda finansijskog
izvještavanja. S druge strane, za revizore materijalnost obezbjeđuje
reper ili kriterijum za određivanje prihvatljivog nivoa greške u finansijskim izvještajima i zajedno da procijenjenim rizikom pomažu
određivanje obima i pravaca revizije.
14
Koncept materijalnosti u reviziji pravilnosti podrazumijeva da su
neke stvari, bilo pojedinačno ili u cjelini posmatrane, relativno značajne za istinit i fer prikaz ili fer prezentaciju finansijskih izvještaja
i regularnost transakcija o kojima ti izvještaji informišu korisnike.
Revizor čak ne može formirati mišljenje o finansijskim izvještajima
bez razmatranja materijalnosti.
S druge strane, cilj revizije je da omogući revizoru izražavanje mišljenja o finansijskim izvještajima. Mišljenje respektuje činjenicu
da finansijski izvještaji rijetko mogu biti apsolutno tačni i prihvata
postojanje određenog stepena tolerancije tačnosti. Ova tolerancija
je zapravo “materijalnost” i Međunarodni standardi revizije je
definišu na sljedeći način:
“Izostavljanja ili netačna prikazivanja stavki su materijalno značajna
ako mogu, pojedinačno ili kolektivno, uticati na odluke ili procjene
korisnika na osnovu finansijskih izvještaja. Materijalna značajnost
zavisi od prirode greške ili veličine izostavljanja ili netačnog prikazivanja prosuđene u datim okolnostima. Priroda ili veličina stavke,
ili kombinacija obje, mogu biti odlučujući faktor”4
Na primjer: Pretpostavimo da želimo kupiti bocu vina. Vidjeli smo
bocu kakvu želimo u izlogu prodavnice pića. Na boci je istaknuta
cijena od 6 evra. Kada smo ušli u prodavnicu, cijena je 3 evra viša
nego što je u izlogu. To će vjerovatno uticati na našu odluku da li
da kupimo vino ili ne. Međutim, ako želimo da kupimo zamrzivač i
cijena u salonu bijele tehnike je za 3 evra viša nego u cjenovniku
objavljenom u prodajnoj brošuri, to vjerovatno neće uticati na odluku o kupovini zamrzivača. U oba slučaja razlika je identična - 3
evra. U prvom slučaju, razlika u cijeni je materijalno značajna (to
utiče na našu odluku). U drugom slučaju, razlika nije materijalna
i ne utiče na odluku.
Dakle, pri određivanju da li je nešto materijalno značajno u prvom
redu treba voditi računa o tome ko su korisnici finansijskih izvještaja.
2
3
4
5
6
Zato u sklopu dijela planiranja koje se odnosi na razumijevanje
klijenta, revizor treba pažljivo pogledati ko su ključni korisnici izvještaja, te stepen i prirodu njihovog interesa.5
Koncept materijalnosti relevantan je u svim fazama revizije. U početnoj fazi (fazi planiranja) procjena materijalnosti pomaže revizoru
u odabiru revizijskih postupaka za koje smatra da će smanjiti rizik
izražavanja pogrešnog mišljenja na prihvatljivo nizak nivo. Između
materijalnosti i rizika postoji uska veza, ali je važno naglasiti da
rizik ne utiče na procjenu materijalnosti jer se “rizik odnosi na
vjerovatnoću pojave greške, a materijalnost na stepen do kojeg
greška može biti tolerisana.”6
U fazi izvještavanja, odnosno kod izražavanja revizorskog mišljenja,
revizor je prvenstveno zainteresovan za materijalno pogrešne iskaze:
greške, pogrešna objelodanjivanja i neregularnosti. Stoga u ovoj
fazi materijalnost predstavlja ključni kriterijum za određivanje vrste
mišljenja koje će u svom izvještaju izraziti revizor.
Međutim, materijalnost je relativan pojam i zato nešto može biti materijalno u jednim uslovima, dok u drugim neće biti. Zbog toga je procjena šta je materijalno u konačnom stvar profesionalnog prosuđivanja
zasnovanog u velikoj mjeri na iskustvu revizora, a materijalnost se
može posmatrati sa kvantitativnog i kvalitativnog aspekta.
2.1. Materijalnost u kontekstu revizijskih standarda
Revizori javnog sektora u svom radu primjenjuju Međunarodne standarde vrhovnih institucija za reviziju (ISSAI standardi), koje izdaje
Međunarodna organizacija vrhovnih institucija za reviziju (INTOSAI)
i Međunarodne standarde revizije (ISA standardi), koje izdaje Odbor
za Međunarodne standarde revizije i uvjeravanja (IAASB).
S tim u vezi, odgovornost revizora javnog sektora za primjenu
koncepta materijalnosti u planiranju i provođenju finansijske revizije
obuhvaćena je sa:
(1) ISSAI 1320 – Materijalnost u planiranju i provođenju revizije,
(2) ISA 320 – Materijalnost u planiranju i provođenju revizije,
(3) ISA 450 – Evaluacija nepravilnosti identifikovanih tokom revizije.
Iz same oznake ISSAI 1320 i ISA 320 vidi se da su tijela koja su
izdala pomenute standarde djelovala koordinirano. To najbolje potvrđuje sadržaj ISSAI 1320, gdje se jasno u paragrafu P2 navodi da
revizori javnog sektora mogu primjenjivati ISA 320 kada provode
reviziju finansijskih izvještaja entiteta javnog sektora. Takođe, ISSAI 1320 kao dio Smjernica za finansijsku reviziju sadrže dodatna
razmatranja koja se odnose na specifičnosti koncepta materijalnosti
u finansijskoj reviziji javnog sektora.
U dijelu ISSAI 1320 koji nosi naslov „Materijalnost u kontekstu
revizije“ kaže se da pri određivanju materijalnosti u svrhu planiranja revizije u javnom sektoru jednaku važnost imaju kvalitativni
i kvantitativni aspekt materijalnosti kao, i priroda stavke. Isto tako,
kontekst u kojem se javlja problem može biti jako važan kao i
karakteristična priroda stavke ili grupe stavki.
Nadalje se naglašava da su primarni korisnici finansijskih izvještaja
parlamenti i regulatorna tijela te ističe i činjenica da finansijski
izvještaji u javnom sektoru mogu predstavljati ključni element odgovornosti entiteta javnog sektora prema javnosti (građanima). Zbog
toga treba uvesti druge faktore koji utiču na nivo materijalnosti, a
INTOSAI, Code of Ethics and Auditing standards, str. 51-52.
Osim termina “materijalnost” u primeni su i termini “značajnost”, “materijalno značajan” i sl.
Savez računovođa i revizora Srbije i Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Međunarodni računovodstveni standardi za javni sektor, Beograd, 2007, str. 33.
Korisnici finansijskih i revizorskih izvještaja javnog sektora uključuju Parlament, Ministarstvo finansija, novinare, one koji posluju sa tijelima javne administracije,
donatore, sponzore, regulatore, civilno društvo i širu javnost.
The National Audit Office of UK, Financial Audit Manual, 2006-2007, str. 172.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
U standardu je takođe navedeno šta treba državni revizori da uzmu
u obzir pri određivanju materijalnosti iz kvalitativnog aspekta:
– kontekst u kojem se problemi javljaju, na primjer, ako je u pitanju
usaglašenost sa zakonima i propisima ili ako zakoni i propisi
zabranjuju prekomjerno trošenje javnih fondova, bez obzira na
to o kojem se iznosu radi,
– potrebe različitih stejkholdera (kako oni koriste finansijske izvještaje),
– prirodu transakcija koje se smatraju osjetljivim za korisnike
finansijskih izvještaja,
– očekivanja javnosti i javni interes, uključujući posebno naglašena
pitanja od strane parlamenta ili parlamentarnih komisija kao što
je odbor (komisija) za reviziju. Ovo se odnosi i na neophodnost
određenih objelodanjivanja,
– potrebe parlamentarnog nadzora i regulacije pojedinih oblasti,
– potrebe za otvorenošću i transparentnošću (na primjer, postojanje posebnih zahtjeva za objelodanjivanje prevara i gubitaka).
U nastavku ukazujemo na potrebu identifikovanja prikladnih benčmarka za materijalnost u kontekstu finansijskih izvještaja i kao
prihvatljive benčmarke ističemo bruto rashode i bruto prihode za
entitete javnog sektora od kojih se očekuje da pokriju troškove,
dok za entitete koji raspolažu velikim iznosima sredstava prikladan
benčmark mogu biti: ukupna sredstva, ukupne obaveze, neto obaveze ili neto sredstva.
3. KVANTITATIVNI ASPEKT
MATERIJALNOSTI
Materijalnost u kvantitativnom smislu nabolje je izražena u situaciji kada revizor procjenjuje najviši nivo pogrešnog prikazivanja u
finansijskim izvještajima u cjelini, za koji očekuje da će biti prihvatljiv za korisnike izvještaja, a sa namjerom da izrazi istinit, fer i
ispravan pogled o izvještajima. U ovom slučaju, revizor posmatra
“materijalnost po vrijednosti”.
Prilikom određivanja materijalnosti po vrijednosti, treba uzeti u
obzir karakteristike entiteta koji je predmet revizije i interesovanje
koje za njega pokazuju ključni korisnici izvještaja. Revizor se treba
rukovoditi sljedećim pitanjima:
– Koji je stepen interesovanja korisnika finansijskih izvještaja?
– Koje stavke u finansijskim izvještajima najvjerovatnije zanimaju
korisnike?
Viši nivo interesa za izvještaje rezultuje manjim iznosom greške
koja se toleriše prije nego što se osjeti da finansijski izvještaji više
ne daju istinit i fer prikaz stanja revidovanog entiteta i regularnosti
transkcija. Stavke za koje su najčešće zainteresovani korisnici finansijskih izvještaja diktiraju izbor osnove materijalnosti (npr. ukupni
rashodi/prihodi, ukupna sredstva ili dobit).
Kada je bilans stanja značajno veći (u smislu visine iznosa) od
bilansa uspjeha, obično je prihvatljivo postaviti posebne nivoe
materijalnosti za bilans stanja i za bilans uspjeha. To omogućava
revizoru da na pravi način fokusira revizijske postupke koje će
izvesti. Pri postavljanju posebnog nivoa materijalnosti, revizor treba
obratiti pažnju na to kako greške iz bilansa stanja utiču na bilans
uspjeha, na primjer, tamo gdje greške u obračunu amortizacije
nisu značajne u bilansu stanja, ali imaju značajan uticaj na bilans
uspjeha.
Nivo materijalnosti nigdje nije decidno propisan, bilo u apsolutnom,
bilo u relativnom izrazu. Jedino što se može naći u dostupnoj literaturi jesu sugestije o mogućim rasponima nivoa materijalnosti.
Jedna takva sugestija je sadržana u Evropskim smjernicama za
primjenu INTOSAI standarda, gdje se kaže: “Pri utvrđivanju ukupnog
praga značajnosti određenog revizijskog zadatka, revizor javnog
sektora mora razmotriti specifičnosti svog zadatka i činjenicu da
su korisnici finansijskih izvještaja javnog sektora uglavnom veoma
zainteresovani za pravilnost i zakonitost poslovanja tog sektora. Prag
značajnosti kod ovih revizija teži zadržati nizak nivo zato što postoji
naročit interes za ispitivanjem pravilnosti i zakonitosti poslovanja
javnog sektora. Primjeren prag značajnosti mogao bi, na primjer,
biti između 0,5% i 2% one vrijednosti koja najbolje odražava nivo
finansijske aktivnosti nekog tijela ili revizijske subjekte. Osnovica
praga materijalnosti treba biti ukupni iznos prihoda i rashoda, ali u
nekim situacijama može biti i druga vrijednost, kao što su ukupna
sredstva ili ukupne obaveze - za ove slučajeve može se utvrditi
neki drugi primjereni raspon postotka.”7
Smjernica dalje navodi da je utvrđivanje nivoa (praga) materijalnosti,
u iznosu ili procentu, stvar prosuđivanja revizora, ali zbog dosljednosti u primjeni vrlo je važno da ga SAI utvrdi svojom politikom.
Osnovna stvar koju treba pri tom razmotriti jeste politička osjetljivost
područja koje pokrivaju finansijski izvještaji.
Shodno tome, mnoge SAI su usvojile raspone (donje i gornje granice) za
određivanje nivoa materijalnosti. Tako je Evropski sud revizora svojom
politikom utvrdio da pri planiranju revizije pouzdanosti finansijskih
izvještaja i/ili legalnosti i regularnosti transakcija, revizori treba da
postave prag materijalnosti između ½% i 2% ukupnih rashoda ili
ukupnih prihoda, ukoliko je to moguće. Slično je i u slučaju Kancelarije
za reviziju Velike Britanije gdje je utvrđena materijalnost u rasponu od
0,5% do 1% ukupnih rashoda ili ukupnih sredstava i od 5% do 10%
prosječnog dobitka ili profita, što se nabolje vidi iz naredne tabele.8
Tabela 1.
Osnova
0,5%
Povećana osjetljivost
Raspon
Ukupni rashodi
Razmotriti
Ukupna sredstva
Razmotriti
Profit
7
8
European Court of Auditors, European Implementing Guidelines for the INTOSAI Auditing Standards,1998, str. 17.
The National Audit Office, Finacial Audit Manual, 2007, str. 174.
Razmotriti
15
posljedica svega vjerovatno će biti to da će nivo materijalnosti biti
rezultat kako kvantitativnih tako i kvalitativnih faktora, kao i to da
nivoi materijalnosti za posebne klase transakcija, salda i objelodanjivanja mogu zato biti postavljeni na niskom nivou.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
U namjeri da procijeni materijalnost po vrijednosti, najbolje je da
revizor izračuna sve moguće vrijednosti za raspoložive osnove,
razmotri raspon vrijednosti i izabere nivo materijalnosti koji reflektuje kombinaciju senzibilnosti.
4. KVALITATIVNI ASPEKT MATERIJALNOSTI
Materijalnost u kvalitativnom smislu relevantna je u situacijama kada
revizor razmatra prihvatljiv nivo pogrešnih prikazivanja koja se odnose
na transakcije, pojedine račune i objelodanjivanja upućivanjem na
prirodu greške ili neregularnosti i na njihov kontekst u finansijskim
izvještajima, a ne samo na vrijednost pogrešnog prikazivanja. Radi se
zapravo, o aspektima materijalnosti koji se načešće nazivaju “materijalnost po prirodi” i “materijalnost po kontekstu”.
Materijalnost po prirodi u centru pažnje ima inherentne karakteristike pojedinih stavki ili grupe stavki, a ne samo njihovu vrijednost, i pri određivanju materijalnosti revizor šire posmatra
pitanje senzitivnosti finansijskih izvještaja od same materijalnosti
po vrijednosti. Glavna razlika je u tome što je, pri razmatranju
materijalnosti po prirodi, revizor više zainteresovan za pojedine
aspekte djelovanja revidovanog entiteta i pojedine stavke, nego
za finansijske izvještaje u cjelini.
Identifikovanje takvih stavki vrši se u fazi planiranja sa ciljem određivanja nivoa tačnosti za koji se sa velikom vjerovatnoćom očekuje
da su prihvatljivi za korisnike finansijskih izvještaja i, shodno tome,
vrši dizajniranje revizijskih testova. Nešto može biti materijalno po
prirodi iz dva razloga:
16
1. Postojanje specifičnih zahtjeva za objelodanjivanje koji traže viši
stepen pažnje i tačnosti nego što je to uobičajeno. Primjeri su:
– primanja (plate) rukovodnog osoblja i članova odbora;
– pojedinosti o gubicima koje traže posebno objelodanjivanje;
– iznosi iz prethodne godine;
– detalji o specijalnim isplatama, otpisu sredstava i štetama;
– specifična zakonska poravnanja.
2. Postojanje pitanja koja su od takvog značaja za parlament da
će on biti zainteresovan za greške i propuste koji mogu biti
znatno ispod procijenjenog nivoa materijalnosti u kvantitativnom
smislu. Nije moguće obezbijediti sveobuhvatnu listu pitanja koja
su vjerovatno materijalna po prirodi jer ona variraju od entiteta
do entiteta. Međutim, najčešće su takve stvari povezane sa pitanjima regularnosti poslovanja zbog posebne zainteresovanosti
parlamentaraca i/ili šire javnosti za takve slučajeve.
Materijalnost po kontekstu je prvenstveno usmjerena na greške
i propuste koji mogu biti važni zbog toga što mogu promijeniti
utisak koji korisnici mogu steći analizirajući finansijske izvještaje.
Primjeri uključuju:
– pretvaranje viška u deficit i obrnuto;
– organizacija nije uspjela ostvariti postavljene ciljeve u smislu učinka;
– uticaj isplata starijem osoblju na osnovu nivoa ostvarene produktivnosti;
– ostvareni rashodi prelaze planirane rashode, itd.
Primjeri koji ilustruju materijalnost po kontekstu su postojanje vrlo
male - neznatne greške ili stavke koja u bilansu uspjeha pretvara
dobit u gubitak ili kada zbog pogrešne klasifikacije nekog rashoda
na pogrešnu budžetsku poziciju ili konto dođe do neznatnog prekoračenja odobrenog iznosa na toj stavci (npr. 100,01%). Iako se radi
o neznatnom iznosu, kontekst stavke, njena pozicija u finansijskom
izvještaju i uticaj koji ima čine je materijalnom i zato treba da bude
pomenuta u revizorskom izvještaju.
U fazi planiranja treba procijeniti vjerovatnoću pojave pogrešnih
iskaza ili neregularnosti koji su materijalni po prirodi. Procjena
pogrešnih iskaza sa aspekta materijalnosti po kontekstu najčešće
će biti izvršena pri kraju revizije prilikom izvođenja zaključaka, ali
revizori moraju biti svjesni mogućnosti postojanja takvih grešaka
tokom izvođenja revizije.
Materijalnost koja se procijeni u fazi planiranja je planirana ili preliminarna materijalnost i ona treba biti ponovo razmotrena ukoliko se
tokom izvođenja revizije identifikuju novi faktori ili pitanja koja mogu
uticati na validnost pretpostavki na osnovu kojih je izvršena procjena.
5. ODREĐIVANJE MATERIJALNOSTI
Materijalnost treba biti određena u fazi planiranja revizije i preispitivana tokom procesa revizije kako bi bilo potvrđeno da je procjena
materijalnosti još uvijek prihvatljiva i da se može koristiti kao mjerilo
(reper) za određivanje je li nivo otkrivenih grešaka ili neregularnosti u
okviru prihvatljivih granica. Zato je koncept materijalnosti relevantan
u svim fazama revizije.
Nivo materijalnosti se postavlja za svaki pojedinačni set finansijskih
izvještaja. Obično se daje kao numerička vrijednost, a revizorska
procjena nivoa materijalnosti je stvar profesionalnog prosuđivanja.
Moguće je i korišćenje najznačajnijih i najvažnijih stavki sadržanih
u finansijskim izvještajima kao baze za postavljanje materijalnosti.
U slučaju entiteta koji uglavnom troše budžet na administraciju, kao
što su vladina ministarstva, kao osnova se najčešće uzimaju ukupni
rashodi. U slučaju entiteta koji prikupljaju ili naplaćuju poreze, iznos
prikupljenih ili naplaćenih prihoda je najvažnija stavka i zbog toga
se najčešće koristi kao osnova za postavljanje materijalnosti. U
nekim slučajevima, kao što su investicione banke ili socijalni fondovi,
korisnici finansijskih izvještaja su vjerovatno više zainteresovani
za njihova ukupna sredstva, neto aktivu, ukupan promet ili dobit
i zato se ove stavke mogu koristiti pri određivanju materijalnosti.
Materijalnost se obično određuje u rasponu od 0,5% do 2%
ukupnih rashoda, ukupnih prihoda i ukupnih sredstava ili od
5% do 10% od neto dobiti. Najbolje je da se izračuna na osnovu
svake od pobrojanih osnova, uporede dobijeni rezultati i razmotre
odnosi između njih prije odabira osnove za računanje materijalnosti
i određivanja nivoa materijalnosti.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Primjer određivanja materijalnosti za finansijske izvještaje pripremljene na akrualnoj osnovi
Za xx godinu finansijski izvještaji javnog preduzeća pokazuju ukupne rashode od 11,0 miliona evra i ukupna sredstva od 11,5 miliona
evra. Prosječan profit tokom četiri zadnje godine je bio 1,6 miliona evra.
Osnova
0.5%
1%
2%
Uk. rashodi (evro)
55.000
110.000
220.000
Uk. sredstva (evro)
57.500
115.000
230.000
Profit (evro)
5%
10%
80.000
160.000
Parlament je vjerovatno najviše zainteresovan za profit, tako da revizor može odlučiti da to koristi kao osnovu materijalnosti. Ako revizor
ne smatra ovo suviše senzitivnim ili važnim može se opredijeliti da nivo materijalnosti bude npr. 100.000 evra, tj. u nižem dijelu raspona
od 80.000 do 160.000 evra. Ako je profit bio veoma mali ili je flukturirao, revizor neće koristiti to kao osnovu materijalnosti, već će
umjesto toga koristiti ukupna sredstva ili ukupne rashode. Ako su sredstva, male vrijednosti u poređenju sa ukupnim rashodima (npr.
manja od 10%), što u ovom primjeru odgovara iznosu od 1.000.000 evra, revizor treba odrediti poseban, niži nivo materijalnosti za bilans
stanja, a to je recimo 10.000 evra (1%).
Na primjer, entitet A vrši prijeveremeno penzionisanje starijeg
osoblja uz isplatu određene naknade u sklopu programa koji je
u tu svrhu planiran u iznosu 1.000.000 evra. Parlament je izrazio
zainteresovanost za isplate po osnovu prijevremenog penzionisanja.
Revizor smatra da je ukupan nivo materijalnosti od 100.000 evra
nedovoljan za ovaj iznos rashoda. Odlučuje da odredi poseban, niži
nivo materijalnosti od 10.000 evra za isplate po osnovu prijevremenog penzionisanja.
Revizori moraju objasniti u radnim papirima zašto su izabrali osnovu
materijalnosti i nivo materijalnosti. Radni papiri obavezno treba
da sadrže relevantne stavke entiteta (npr. prihodi, isplate, ukupna
sredstva), procenat primijenjen u računanju nivoa materijalnosti i
odabrani nivo materijalnosti.
6. MATERIJALNOST I IZRAŽAVANJE
MIŠLJENJA REVIZORA
U završnoj fazi revizije, materijalnost predstavlja reper za evaluaciju
rezultata testiranja i za izražavanje mišljenja.
Evaluacija prethodi izražavanju mišljenja. Njen cilj je utvrđivanje
materijalno značajnih grešaka i neregularnosti. Obezbjeđuje da
sva važna pitanja budu pravilno razmotrena prije nego što se izda
mišljenje o pouzdanosti finansijskih izvještaja i/ili regularnosti transakcija o kojima ti izvještaji informišu korisnike.
U nastavku ćemo se fokusirati na evaluaciju rezultata direktnih
dokaznih postupaka (suštinskih testova), a sam način evaluacije
ovih postupaka zavisi od toga da li je izvršeno testiranje svih stavki
ili je testiranje izvršeno na bazi uzorka.
Ukoliko transakcije nisu uzorkovane, odnosno ako je izvršeno
testiranje svih stavki u populaciji (100%), onda revizor zna koliki
je stepen greške i stoga ne vrši njenu ekstrapolaciju na cijelu populaciju. Međutim, ukoliko je testiranje izvršeno na bazi uzorka,
način evaluacije zavisi od toga da li je korišćena tehnika statističkog
uzorkovanja ili nestatističkog uzorkovanja. To je zbog toga što samo
uzorci koji su izabrani na validnoj statističkoj osnovi obezbjeđuju
rezultate koji se mogu ekstrapolisati na cijelu populaciju.
Imajući to u vidu, u fokusu našeg razmatranja je statistički uzorak,
i to tehnika prostog slučajnog uzorka koja se najviše primjenjuje
u praksi. Generalno, prosti slučajni uzorak koristi se kada stavke
nisu homogene i gdje postoji veći rizik pojave greške.
6.1. Evaluacija rezultata testiranja prostog slučajnog uzorka
Ako su transakcije uzorkovane i ukoliko revizor pronađe greške u
uzorku, revizor vrši procjenu nivoa greške u populaciji kao cjelini.
To se zove ekstrapolacija grešaka.
Kod prostog slučajnog uzorka revizor računa stepen greške izražen
kao procenat od ukupne vrijednosti odabranog uzorka i vrši ekstrapolaciju na populaciju komponente. U tom slučaju, revizor pretpostavlja da testirani uzorak reprezentuje sve stavke u populaciji.
Na primjer, revizor provjerava grantove Ministarstva finansija državnim institucijama kulture testiranjem stavki selektovanih upotrebom
prostog slučajnog uzorka. Otkriva grešku u evidentiranju granta
plaćenog Institutu za kulturu, gde je umjesto 5.265 evra evidentiran
iznos od 5.915 evra. Ukupna vrijednost uzorkovanih transakcija
(20 stavki) je 164.480 evra i ukupna vrijednost grantova plaćenih
tokom godine je 4.290,715 evra.
17
Dakle, revizor može odrediti niži nivo materijalnosti za pojedinačne
stavke u finansijskim izvještajima ako korisnici istih očekuju veću
tačnost (preciznost). Takvi slučajevi mogu biti postojanje specifičnih
zahtjeva za objelodanjivanje, mogućnost da greške reflektuju
neregularnosti i sl. Revizor, isto tako, može odrediti niži nivo materijalnosti za stavke ili grupe stavki koje mogu biti važne zbog
postojanja specifičnih okolnosti. Na primjer, ako greška pretvara
suficit u deficit suprotno višegodišnjim trendovima iskazanim u
izvještajima ili ako greška utiče na to da li će entitet ostvariti važne
finansijske ciljeve.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
1. Izračunavanje stope greške
Stopa greške =
Stopa greške =
2.
Greška
(Vrijednost uzorkovanih stavki)
650
* 100
* 100 = 0,395%
164.480
Ekstrapolacija greške
Ekstrapolisana greška = ukupna populacija revidovane komponente x stopa greške
Ekstrapolisana greška = 4.290.715 * 0,395% = 16.948
Revizor ne treba automatski kvalifikovati mišljenje na bazi ekstrapolisane greške (ako evaluacija pokaže da postoji indikacija da je nivo
ekstrapolisane greške materijalan), već treba razmotriti preduzimanje dodatnih testova kako bi kvantifikovano stvarni nivo greške.
6.2. Greške koje se odnose na usaglašenost transakcija sa
propisima
18
Evaluacija neregularnosti uočenih tokom revizije vrši se kako bi se
odredio njihov uticaj na mišljenje revizora. Greške koje se odnose
na regularnost transakcija mogu imati različit uticaj na istinitost
monetarnih grešaka. Revidovani entitet najčešće nije u mogućnosti
da ispravi ove greške dok je monetarne greške lakše korigovati.
Revizor mora evaluirati neregularnosti da bi odredio jesu li one
materijalne ili ne u kontekstu finansijskih izvještaja i razmotriti jesu
li neregularnosti materijalne po prirodi, što bi vodilo kvalifikovanju
njegovog mišljenja.
Greške vezane za neregularnost ne ekstrapolišu se jer one najčešće
ne predstavljaju nivo monetarnih netačnosti u transakcijama koje
nagovještavaju postojanje sličnog nivoa greške u drugim transakcijama čija je revizija u toku. One se prije mogu posmatrati kao
neregularne transakcije jer nisu u skladu sa zakonima i propisima.
Međutim, otkrivanje neregularnosti može povećati pažnju vezano za
regularnost poslovanja revidovanog entiteta, s tim da neregularnosti
nemaju uticaj na procjenu stepena greške u ostatku transakcija.
Neophodno je da revizor dokumentuje svoja prosuđivanja kada
otkrije neregularnosti kako bi pokazao na koji način je procijenio
njihov uticaj na finansijske izvještaje. Ono što je važno jeste da dužnu pažnju posveti ovim nalazima i obezbijedi čvrst dokaz njihovog
postojanja saglasno relevantnim konceptima revizije.
Pri tom, nivo greške u populaciji ima dva dijela. To su:
a) greška koju revizor otkrije tokom testiranja,
b) dodatak za grešku koja možda nije otkrivena.
Polazi se od pretpostavke da su neotkrivene greške jednake 50%
nivoa materijalnosti, a zatim razmatra da li ostali faktori upućuju na
potrebu preuzimanja neotkrivenih grešaka, viših ili manjih od ove
greške (npr. za entitete sa većim rizikom revizor može više dodati
za neotkrivene greške).
Moguća su tri scenarija:
Scenario 1.
Procijenjena greška je vrlo niska u odnosu na materijalnost i ne
prelazi nivo materijalnosti čak ni nakon dodavanja dodatka za
neočekivane greške u visini 50% materijalnosti. Dakle, greška nije
materijalno značajna. U tom slučaju, revizor je dostigao željeni nivo
uvjeravanja da finansijski izvještaji ne sadrže materijalno značajne
greške i može izdati pozitivno mišljenje.
Scenario 2.
Revizor otkriva grešku koja je veća od 50% nivoa materijalnosti ali
je manja od nivoa materijalnosti. Kada revizor doda „dodatak” za
neotkrivene greške prag materijalnosti je probijen. U tom slučaju
,revizoru je na raspolaganju više opcija. Može kvalifikovati mišljenje
revizora uzdržavanjem od davanja mišljenja ili neslaganjima koja su
dovoljna za mišljenje sa rezervom ili negativno mišljenje. Međutim,
ovo je vrlo ozbiljan momenat u procesu revizije i zato je važno da
revizor identifikuje mogućnost pojave materijalno značajne greške
u ranijoj fazi revizije tako da može razmotriti ovo pitanje pažljivo i
ispitati sljedeće alternative:
–
6.3. Određivanje značaja nivoa greške
Materijalnost je mjera prema kojoj revizor određuje da li je ukupni
nivo greške ili neregularnosti u finansijskim izvještajima od takvog
značaja (1) da finansijski izvještaji ne daju istinit i fer prikaz ili
nisu pravilno prezentovani ili (2) da transakcije evidentirane u
finansijskim izvještajima nisu izvršene u skladu sa relevantnim
propisima (sredstva nisu utošena u namjene koje je utvrdio parlament donošenjem budžeta).
Ukupnu ekstrapolisanu grešku revizor upoređuje sa nivoom materijalnosti i razmatra kvalitativne faktore koji se odnose na specifične
uslove u kojima se nalazi revidovani entitet.
tražiti od rukovodstva provođenje dodatnih postupaka,
–
obavljanje dodatnog rada (npr. povećanjem uzorka narednim
uzorkom transakcija),
–
ograničavanje obima u mišljenju revizora (ukoliko nijedan od
gornjih scenaria nije izvodljiv ili ne obezbijedi revizoru potrebno
uvjeravanje).
Scenario 3.
Otkrivene greške su veće od nivoa materijalnosti čak i bez dodavanja
“dodatka” za neotkrivene greške. Revizor će kvalifikovati svoje
mišljenje o finansijskim izvještajima.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Jednostavno rečeno, u slučajevima kada otkrivene greške prelaze
postavljeni nivo materijalnosti revizor kvalifikuje svoje mišljenje.
o tome ko su korisnici finansijskih i revizorskih izvještaja i šta je
vjerovatni predmet njihovog interesovanja.
Ovakav pristup je lako primjenjiv za greške čiju je vrijednost moguće
precizno izraziti u brojkama, a to su računovodstvene greške
pogrešnog prikazivanja pojedinih stavki u finansijskim izvještajima.
Ključnu ulogu kod takvih grešaka ima materijalnost po vrijednosti
i zbog toga se može govoriti o dominaciji vrijednosnog kriterija.
U cilju umanjenja stepena subjektivnosti revizora takođe je potrebno
na nivou SAI uspostaviti smjernice za određivanje nivoa materijalnosti, osnovu materijalnosti u vrijednosnom smislu, raspone materijalnosti u relativnom smislu i kvalitativne faktore materijalnosti.
Na taj način ćemo maksimalno povećati nivo objektivnosti prilikom
izražavanja mišljenja jer materijalnost istovremeno predstavlja mjeru
za određivanje vrste revizorskog mišljenja.
Međutim, problem predstavlja utvrđivanje kriterijuma za izražavanje
modifikovag mišljenja (mišljenje sa rezervom ili negativno mišljenje)
u slučaju postojanja grešaka koje se odnose na neregularnosti,
nezakonitosti, prevare i sl. Radi se o greškama koje se smatraju materijalnim po prirodi i obuhvataju greške kao što su: nepridržavanje
pravila ili nedosljedna primjena tenderskih procedura kod javnih
nabavki, neusaglašenost sa principom jednogodišnjosti, nedostaci
koji se odnose na jasno delegiranje ovlašćenja i odgovornosti,
neadekvatno obezbjeđenje javnih sredstava koja se investiraju radi
zarade itd. Najprimjereniji naziv za ove kriterijume mogao bi biti
“kriterijum prirode greške”.
Kada minorne greške mogu imati značajan uticaj na prikazivanje
izvršenja budžeta (npr. kada se avansi prikažu pogrešno i zbog toga
dođe do manjeg prekoračenja budžeta), primjenjuje se kriterijum
konteksta.
Kriterijume prirode greške i kriterijume konteksta veoma je teško
precizno postaviti, a gotovo nemogućim se čini pokušaj njihovog
vrednosnog izražavanja. Zbog toga mnoge SAI postavljaju ove
kriterijume deskriptivno.
IZVORI
1. Andrić M., Krsmanović B., Čalija N., Kulina D., Revizija javnog
sektora, Ekonomski fakultet Subotica, 2007.
2. European Court of Auditors, Audit Manual, Luxembourg,1998.
3. European Court of Auditors, Eurpoean Implementing Guidelines
for the INTOSAI Auditing Standards,1998.
4. INTOSAI, Auditing Standards, Issued by the Auditing Standards
Committee, 2001, Wien.
5. INTOSAI, Code of Ethics and Auditing Standards, Wien.
6. INTOSAI Professional Standards Committee, Financial Audit
Subcommittee - Secretariat, ISSAI 1320 - Materiality in Planning
and Performing an Audit, 2007.
ZAKLJUČAK
Koncept materijalnosti (značajnosti) ima ključni značaj u svim
fazama procesa finansijske revizije u entitetima javnog sektora. S
obzirom na kompleksnost ovog oblika revizije javnog sektora, pri
određivanju nivoa materijalnosti treba ravnopravno uzeti u obzir i
kvalitativni i kvantitativni aspekt materijalnosti.
Ono što je od suštinskog značaja jeste to da nivo materijalnosti treba
odrediti u fazi kada se planira revizija, preispitati tu preliminarnu
procjenu tokom provođenja revizijskih procedura i koristiti početni (ili
korigovani) prag materijalnosti u fazi evaluacije rezultata provednih
revizijskih postupaka, odnosno kod izražavanja mišljenja revizora.
Prilikom određivanja nivoa materijalnosti potrebno je voditi računa
8. Kulina Dragan, Savremeni koncepti revizije pravilnosti i uspeha
javnog sektora - doktorska disertacija, Ekonomski fakultet Subotica, 2009.
9. SIGMA paper, Audit Report Writing, 2007.
10. The Auditing Practices Board, Audit of Financial Statements of
Public Sector Entities in the United Kingdom (Revised), Practice
Note, London, 2001.
11. The National Audit Office of UK, Financial Audit Manual, 20062007.
12. www.issai.org
13. www.intosai.org
Summary
The paper deals with materiality in financial audit of public sector entities. Materiality is a concept that acknowledges that financial statements can rarely be absolutely correct, and that a degree of tolerance in their accuracy is therefore acceptable. This is recognised in the
opinions that the Supreme Audit Institutions places on financial statements. The determination of materiality involves the exercise of the
audit team’s professional judgement as auditors, taking account of the client and their circumstances, and the interests of Parliament as
the usual addressee of the SAI’s audit opinion.
Key words: regularity audit, materiality, Quantitative aspect, Qualitative aspect, Threshold of materiality, Audit opinion.
19
7. IAASB, ISA 320 - Materiality in Planning and Performing an
Audit, 2009.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UDK 339.727.22:338.124.2
PREGLEDNI RAD
Miro Džakula*
Tržište kapitala kao faktor
razvoja gospodarstva
Rezime
Tržište kapitala u Bosni i Hercegovini zaostaje u odnosu na zemlje u tranziciji i zemlje iz okružja. Postojeće tržište kapitala karakteristično
je za nerazvijene i siromašne zemlje. Razvoj Bosne i Hercegovine je usporen zbog nepovoljne strukture i nekvalitetnih investicija. Privatne
investicije ne uspijevaju nadomjestiti smanjenje državnih (javnih) ulaganja. Investicije zavise od inozemne štednje. Jedan od razloga
ovakva stanja leži u nerazvijenom tržištu kapitala.
Ključne riječi: tržište kapitala, burza, investicije, štednja, fondovi, banke.
20
UVOD
Razina investiranja u Bosni i Hercegovini trenutačno ovisi o stranoj
štednji. Kao mala zemlja, na samom početku moramo razriješiti
dilemu - treba li razvijati domaće tržište kapitala ili prepustiti
punu slobodu domaćim investitorima da investiraju vani? Ako
imamo nerazvijeno domaće tržište kapitala i uvedemo restrikcije
na investiranje vani, za posljedicu ćemo imati štetu i po domaće
investitore i gospodarstvo. Restriktivna politika onemogućuje diversifikaciju rizika i investiranje u profitabilnije projekte. Razvijeno
tržište kapitala omogućuje otklanjanje ovih rizika.
Razvijeno tržište kapitala destimulira odliv kapitala iz zemlje. Što je
s malim zemljama poput Bosne i Hercegovine? Mogu li one postići
takvu razinu razvijenosti tržišta kapitala da zadovolji ulagače
u njihovu pronalaženju optimalnih kombinacija između rizika i
očekivanih povrata? Odgovor je – ne. Male zemlje trebaju iskoristiti
priliku i urediti tržište kapitala da ne ograničava ulaganja vani, da
stimulativno djeluje na ulaganja u zemlji i otkloni sve prepreke za
osnivanje i poslovanje financijskih institucija koje su zainteresirane
za investiranje u široj regiji. Puni zamah tržišta kapitala u malim
i otvorenim gospodarstvima nije moguće ostvariti bez stranih
investitora na domaćem tržištu i domaćih investitora na stranom
tržištu. Na dugi rok, postoji čvrsta veza između tržišta kapitala,
međunarodne suradnje i gospodarskog razvoja.
1. TRŽIŠTE KAPITALA I BANKE
Bosna i Hercegovina nije imuna na shvaćanja da su banke i tržište
kapitala dvije suprotstavljene institucije. One nisu suprotstavljene
*
jedna drugoj, nego se trebaju razvijati komplementarno. Na nižim
razinama gospodarskog razvoja relativno je važniji razvoj bankarske industrije, a na višim razinama razvoja relativno je važniji
razvoj tržišta kapitala. Kada se banke i tržište kapitala ne razvijaju
pravodobno i komplementarno, financijska imovina će se uložiti u
inozemstvo umjesto u domaće banke. Kako se Bosna i Hercegovina
nalazi u početnoj fazi razvoja, to je razvoj bankarske industrije jedan
od bitnih preduvjeta za razvoj tržišta kapitala Bosne i Hercegovine.
Reforme bankarskog sektora su najuspješnije gospodarske reforme
u Bosni i Hercegovini. Ovaj proces nije okončan do kraja. U BiH
postoje dvije agencije za bankarstvo i dva bankarska sustava.
U cilju povećanja veće efikasnosti sustava bilo bi poželjno da
pored Središnje banke i Agencije za osiguranje depozita imamo
i jedinstvenu agenciju za bankarstvo (superviziju). Još uvijek
postoji razlika u dostignutoj razini razvoja ova dva sustava. Ovo
ne umanjuje uspjeh koji je postignut kada je u pitanju pouzdanost
sustava, primjena novih organizacijskih oblika, unapređenje sustava
upravljanja, zaoštravanje konkurencije, usvajanje međunarodnih
standarda, regulative i supervizorske prakse. Sve to je dalo rezultat
kroz učinkovitost i profitabilnost poslovanja bankarske industrije.
Mirovinski fondovi u Bosni i Hercegovini nisu reformirani i oni se
još uvijek ne pojavljuju na tržištu kapitala. Mirovinski fondovi su
značajan financijski potencijal i važno je na koji način će se uključiti
na tržište kapitala. U isto vrijeme izloženi su i najvećim rizicima. Ta
regulativa, koja se odnosi na mirovinske fondove kao investitore,
treba biti dobro regulirana, a ulaganja zaštićena. Iskustva drugih
zemalja su različita i najčešće se primjenjuju višestupanjski sustavi.
Uglavnom se susreću obvezni i dobrovoljni mirovinski fondovi.
Regulativa kod obveznih fondova je uvijek stroža, a kod dobrovoljnih
fleksibilnija i nosi veće rizike. Tržište kapitala za svoj rast treba
Uprava za indirektno - neizravno oporezivanje BiH. E-mail: [email protected]
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Investicijski fondovi (PIF-ovi) osnovani su i formirani kao posljedica
masovnog emitiranja certifikata (vaučera). Kako smo ranije naveli,
odigrali su ključnu ulogu u uspostavljanju tržišta kapitala i početka
rada burzi. Odigrali su značajnu ulogu u edukaciji i shvaćanju
temeljnih pojmova i prakse koja važi na financijskim tržištima. U
Bosni i Hercegovini još nemamo razvijene fondove rizičnog kapitala
(engl: venture capital). Ovi fondovi su bitni za razvoj tržišta kapitala.
Osiguravaju kapital tvrtkama koje nemaju dovoljno vlastitog kapitala
i nisu u mogućnosti sklopiti financijske aranžmane s bankama ili
drugim financijskim posrednicima. Rizični kapital je nezamjenjiv
izvor financijskog kapitala za mala i brzorastuća poduzeća. On
sa sobom uvijek nosi know-how, a što je od presudne uloge za
mala i srednja ulaganja. Za zemlju na početku razvoja i tranziciji
mnogo su važnija iskustva (znanja) od financijskog kapitala, te je
uloga ovih fondova značajnija za razvoj nego što je financijski izvor.
Vlada Bosne i Hercegovine nije prepoznala važnost ovih fondova
i nije učinila ništa da potakne osnivanje i razvoj istih. U razvojnoj
strategiji se i ne spominju.
U Bosni i Hercegovini prisutan je austrijski fond Horizonte Venture s
nemalim brojem projekata. Ministarstvo financija bi trebalo iskoristiti
iskustva ovog fonda i mikrokreditnih organizacija i pripremiti set
stimulativnih mjera za ovaj tip financijskih posrednika.
Bosna i Hercegovina se susrela s novim izazovom kako da razriješi
problem neučinkovitosti sudstva vezano za upis zaloga (hipoteka), naplatom dugova, prodajom imovine, neznanjem i sporošću
rješavanja sudskih sporova vezanih za poslovanje, nefunkcioniranje
posebnih sudova (nekad su bili gospodarski sudovi koji su bili
specijalizirani za gospodarske sporove), investiranja i ulaganja u
nekretnine i imovinu. Najveći dio ovih problema može se razriješiti
legalizacijom i regulacijom poslova sekuritizacije. Sekuritizacija
je značajan pokretač razvoja tržišta kapitala i neophodno je
uspostaviti regulativni okvir za obavljanje ovog tipa posredovanja.
Prodaja imovine i izdavanje vrijednosnih papira na temelju iste
proizvodi više učinaka: prodavatelj imovine bolje upravlja likvidnošću
i kapitalom; na tržištu se uspostavlja cijena rizične imovine koja
nije utrživa jer ostaje u bilansama financijskih posrednika; vrši se
diversifikacija portfelja; financiranje se vrši iz nedepozitne štednje,
čime se povećava granična sklonost štednji. Za razvoj ovog oblika
posredovanja neophodno je regulirati minimalne kapitalne uvjete
za tvrtke - posrednike, prijenos vlasništva, oporezivanje, zaštitu od
uspostavljanja hipoteke i izuzeće od stečajne mase. Reguliranje ovih
pitanja bi umanjilo sada prisutno “crno tržište” vezano za promet
imovine i u isto vrijeme otvorilo nove mogućnosti investitorima.
2. INVESTITORI
Bez investitora nema tržišta kapitala. Oni su ti koji odlučuju hoće li,
gdje će i pod kojim uvjetima investirati. Da bi mogli donijeti odluku
trebaju sigurne, kvalitetne i pouzdane informacije. Ono što pokreće
investitore je očekivani učinak od ulaganja. U isto vrijeme investitori
žele buduće rizike svesti na minimum ili ih izbjeći. U isto vrijeme
važi i poznata aksioma da bez rizika nema dobitka. Investitor će
se kretati između maksimalizacije dobiti i minimiziranja rizika. Gdje
će se zaustaviti njegova odluka, ovisi o nizu čimbenika, uključujući
i psihološke momente.
Na financijskom tržištu susrećemo dva tipa investitora. U prvu skupinu spadaju veliki investitori koji raspolažu značajnim kapitalom i
koji su stručni i osposobljeni da izvrše procjene te da se opredijele
u kojem pravcu će se kretati. Ova skupina investitora, pored rizika i
očekivanih učinaka, kao trećeg važnog čimbenika, uključuje diversifikaciju portfelja. Diversifikacijom portfelja ujednačavaju se prosječni
prinosi na kapital s jedne strane, a s druge strane izbjegava se rizik
totalnih gubitaka zbog pogrešnih odluka.
Drugu skupinu čine mali (sitni) ulagači. Iz navedenih podataka o
strukturi depozita u bankarskom sektoru vidjeli smo da depoziti
stanovništva imaju tendenciju stalnog rasta kako u apsolutnom
iznosu, tako i relativnom sudjelovanju u ukupnim depozitima. Stopa
relativnog učešća se približava broju od 50, što znači da polovina
depozita (štednje) u Bosni i Hercegovini potječe od stanovništva.
Oni predstavljaju buduće potencijalne investitore na tržištu kapitala
Bosne i Hercegovine. Ova skupina nije dovoljno “upućena” u pravila
koja važe na tržištu kapitala i ne raspolaže dovoljnim informacijama
kako bi mogla donositi “ispravne“ odluke. Kako će se ponašati jedan
ovakav investitor? Za ovu skupinu investitora najvažniji čimbenik
je rizik. Iskustva su pokazala da porastom dohotka, raste granična
sklonost k rizičnijim ulaganjima. Iz navedenog razloga ulaganja u
dionice postaju atraktivnija na višim razinama dohotka. Dionice su
jedan od najrizičnijih oblika ulaganja. Da biste se odlučili za ulaganja u dionice, nužno je da raspolažete određenim iznosom novca
koji vam neće trebati duže vrijeme kako biste ga mogli investirati.
I pored toga što dionice predstavljaju likvidnu aktivu jer ih možete
prodati na tržištu, ljudi se teško odlučuju na ovaj rizik i radije
drže novac na štednji uz manje učinke kako bi imali sigurnost da
novac mogu podići kada im zatreba. Drugi moment je nedovoljno
poznavanje tehnika i tehnologija za investiranje u dionice. Potrebno
je biti informiran, poznavati proceduru davanja naloga, komuniciranja s brokerima ili fondovima, visinu naknada za posredovanje,
vrstama fondova i njihovim očekivanjima (povratima). Budući da
dionice predstavljaju vlasnička prava, potrebno je da znate kako
ista ostvariti i zaštititi. Sve to zahtijeva dodatni napor i trošak za
malog investitora. Povrat (dividenda) od dionica mora biti dovoljno
velika da bi pokrila navedene troškove i otklonila strah od rizika. Na
razvijenim tržištima investitor ima izbor investirati u vrijednosne papire (dionice) bez utvrđene stope očekivanog prinosa, u vrijednosne
papire (obveznice) s unaprijed utvrđenom stopom budućeg prinosa
ili opredijeliti se za štednju kod financijskih institucija (banaka).
U nedostatku razvijenog tržišta kapitala, srednja, a posebno velika društva nailaze na ograničenja u rastu kapitala. Preveliko
zaduživanje dovodi do financijske ranjivosti i smanjuje financijsku
otpornost društva. Ovo dalje dovodi do smanjenja investicija, zaposlenosti i gospodarskog rasta. Postojanje većeg broja različitih
kanala financiranja i financijskog posredovanja povećava financijsku
otpornost društava u kriznim situacijama.
Postojanje razvijenog tržišta kapitala omogućuje širok broj investitora, čime se povećava demokratizacija utjecaja na ukupan razvoj
i preraspodjelu budućih dobitaka (dividendi).
3. TRŽIŠNI INDIKATORI Tržišni indikator je promjena u tržišnoj kapitalizaciji u usporedbi
s vrijednošću izračunatom po zatvaranju tržišta prethodnog dana
trgovanja. Algoritam za izračunavanje indikatora ignorira promjene
u tržišnoj kapitalizaciji uslijed uključenja ili isključenja vrijednosnih
papira u sustav trgovanja prethodnog dana trgovanja. Burzovni
indeksi su bitni indikatori na tržištima kapitala. To su indeksi cijena
dionica koje su emitirala poduzeća čijim dionicama se trguje na
burzi. Indeksi pokazuju odnos ponude i potražnje dionica za dani
dan. Ako cijene dionica rastu (potražnja je veća), to će imati pozitivne
21
mirovinske fondove, kao što i mirovinski fondovi trebaju tržište
kapitala za vlastiti razvoj.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
učinke na burzovni indeks - indeks raste, i obrnuto. Postoji nekoliko
indeksa na burzama BiH, od kojih su najvažniji indeksi Sarajevske
burze (SASE) SASX-10, SASX-30 i BIFX, i indeksi Banjalučke burze
(BLSE) BIRS, ERS10, FIRS.
Sarajevska burza 10 - SASX-10 je referentni indeks koji prati
trendove cijena za vodećih deset tvrtki na tržištu (bez investicijskih fondova) mjereno tržišnom kapitalizacijom i frekvencijom
trgovanja. SASX je cjenovni ponderirani indeks, pri čemu se tržišna
kapitalizacija emitenta koristi kao ponder. Nijedno sudjelovanje
pojedinačnog emitenta ne može biti veće od 20 posto. Bazni nadnevak indeksa je 31. prosinca 2004. Bazna vrijednost indeksa u
to vrijeme je bila 1.000,00 indeksnih poena.
Indeks Sarajevske burze 30 - SASX-30 je cjenovni indeks, tj. plaćene
dividende se ne uzimaju u obzir u izračunavanju indeksa. To je
također referentni indeks koji ima namjenu omogućiti investitorima
i analitičarima da procijene generalne trendove na najlikvidnijem
dijelu slobodnog tržišta na SASE - burzi vrijednosnih papira.
SASX-30 je jednako ponderiran indeks, gdje svaki sudionik ima
isti utjecaj na trend indeksa, bez obzira na tržišnu kapitalizaciju
individualnog emitenta. SASX-30 uključuje samo simbole emitenata
koji su uključeni u primarno slobodno tržište. Bazna vrijednost
indeksa SASX-30 je 1.000,00 indeksnih poena. Bazni nadnevak
indeksa je 31. ožujka 2009.
Indeks bosanskog investicijskog fonda - BIFX je referentni indeks
SASE koji prati trendove cijena investicijskih fondova koji su
uključeni na SASE tržište. BIFX je cjenovni ponderirani indeks gdje
se tržišna kapitalizacija fonda koristi kao ponder.
22
Maksimalni udjel pojedinačnog fonda nije ograničen. Bazni nadnevak indeksa je 28. svibnja 2002. Bazna vrijednost indeksa u to
vrijeme je bila 1.000,00 indeksnih poena.
Vrši se redovita polugodišnja revizija indeksa koja treba biti implementirana prvog dana trgovanja, u skladu s novim sastavom na
primarnom slobodnom tržištu. Burzovni indeks RS-a - BIRS je,
također, cjenovni indeks, tj. plaćene dividende se ne uzimaju u
obzir pri izračunavanju indeksa. BIRS je također ponderirani indeks,
određen tržišnom kapitalizacijom emitenta. Tržišna kapitalizacija
uključuje obične dionice kojima se trguje u javnosti. Sudjelovanje
pojedinačnog emitenta ili više povezanih emitenata ne može biti
veće od 20 posto. BIRS može uključivati dionice od pet do trideset
emitenata. Može uključivati dionice emitenata koji zadovoljavaju
opće uvjete za uključenje, osim investicijskih fondova. Bazni nadnevak indeksa je 1. svibnja 2004. a njegova bazna vrijednost je
bila 1.000,00 indeksnih poena.
Indeks Elektroprivrede Republike Srpske - ERS 10 je još jedan
cjenovni indeks. To je, također, ponderirani indeks, određen tržišnom
kapitalizacijom emitenta. Uključuje deset poduzeća, tj. pet za
opskrbu električnom energijom, tri hidroelektrane i dva rudnika
i termoelektrane. Bazna vrijednost indeksa ERS 10 je 1.000,00
indeksnih poena, a bazni nadnevak je 1. siječnja 2006.
Indeks investicijskih fondova RS-a - FIRS je ponderirani indeks, a
ponderi su određeni tržišnom kapitalizacijom. To je, također, cjenovni
indeks. Broj investicijskih fondova čije su dionice uključene u FIRS
zavisi od broja investicijskih fondova čije su dionice uključene na
službenoj burzi i od zadovoljavanja uvjeta FIRS-a. Bazni nadnevak
indeksa je 8. kolovoza 2004. Njegova bazna vrijednost je 1.000,00
indeksnih poena. Redovite revizije se vrše dva puta godišnje na
BLSE, zadnjeg dana trećeg tjedna u svibnju i studenome. Revizija se
vrši na temelju podataka o burzovnom trgovanju za šestomjesečno
razdoblje koje se završava posljednjeg dana mjeseca koji prethodi
reviziji.
Kao što je navedeno u prethodnom tekstu, trenutačna financijska i
ekonomska kriza nije mogla zaobići BiH. Industrijska proizvodnja je
značajno pala, kao i proračunski prihodi, dok su proračunski deficit
i kamatne stope porasli, a opseg trgovine i vrijednost indeksa na
burzama u BiH su pali. Kriza nije imala isti utjecaj na FBiH i RS,
uglavnom zbog spore pripreme i reakcije na krizu.
Tablica 1: Osnovni ekonomski indikatori za BiH: 2001-2008. (u postocima BDP-a, ako nije drukčije navedeno).
Br.
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
13,821
14,505
15,786
16,928
19,121
21,759
24,716
2. Realni BDP (stopa rasta %)
4.9
3.8
6.3
3.9
6.9
6.0
5.4
3. Prosječna godišnja inflacija
0.4
0.6
0.4
3.8
6.1
1.5
7.4
4. Prihodi proračuna opće vlade
37.1
41.5
40.4
42.1
44.9
45.4
44.1
37.2
40.8
38.8
39.6
42.0
44.1
46.1
6. opće vlade
-0.1
0.7
1.6
2.4
2.9
1.3
-2.0
7. Novac u širem smislu (M2)
36.7
37.9
43.3
47.7
52.7
56.6
51.4
8. Kredit nevladinom sektoru
30.5
35.0
37.3
44.3
48.3
54.7
57.8
2,484
2,793
3,479
4,225
5,452
6,699
6,296
-2,450
-2,814
-2,579
-2,933
-1,505
-2,252
-3,675
Indikatori
Nominalni BDP
1. (u milijunima KM)
Trenutačne cijene
Rashodi proračuna
5. opće vlade
Ukupna bilanca proračuna
Bruto službene rezerve
9. (u milijunima KM)
Deficit tekućeg računa
10. (u milijunima KM)
Izvor: Bilten 2. 2009. CBBiH, str. 16.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
4. ANALIZA TRŽIŠTA KAPITALA U BIH
Radi što boljeg uvida u stanje na tržištu kapitala u BiH u nastavku
se daje deskriptivna analiza Sarajevske burze (SASE) i Banjalučke
burze (BLSE) za razdoblje koje je obuhvaćeno istraživanjem, tj. od
njihova osnutka 2004. do 2010. godine. Tablica broj 3. prikazuje
ostvareni promet u KM te tržišnu kapitalizaciju za svaku burzu
Tablica 2: Pregled tržišta kapitala u BiH od 2004. do 2010. godine
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
2009.
2010.
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
Promet u KM
Promet u dionicama
Broj transakcija
Tržišna kapitalizacija
SASE
201.137.332
38.647.412
60.741
3.751.848.480
555.353.931
64.554.489
115.894
6.469.641.420
654.717.252
50.083.545
78.475
11.404.786.537
1.274.340.116
70.772.676
158.507
15.518.257.216
477.079.376
17.115.675
39.241
7.808.681.905
219.085.459
19.632.223
25.707
7.158.678.914
108.554.379
76.337.803
18.244
7.210.603.027
%
67,15%
BLSE
%
98.402.660
UKUPNO BIH
% BDP
32,85%
299.539.992
1,90%
29,91%
33,37%
5.352.880.852
833.461.583
4,92%
30,76%
37,24%
9.343.781.819
1.043.182.194
5,46%
40,95%
36,82%
19.313.082.400
2.016.922.407
9,27%
33,30%
36,57%
23.266.107.178
752.169.612
3,04%
70,09%
66,63%
1.601.032.372
278.107.652
69,24%
62,76%
2.874.140.399
388.464.941
59,05%
63,18%
7.908.295.863
742.582.291
66,70%
63,43%
7.747.849.962
275.090.237
23
OBILJEŽJE
pojedinačno, kao i u ukupnom iznosu. Da bi se bolje iskazao (ne)utjecaj
tržišta kapitala na gospodarstvo, ukupni promet ostvaren na burzi je
stavljen u odnos s nominalnim bruto društvenim proizvodom. Za Sarajevsku burzu, osim prometa u KM prikazan je i promet u broju trgovanih
dionica te godišnji broj ostvarenih transakcija, dok za Banjalučku burzu
ti podaci nisu raspoloživi.
67,93%
54,83%
3.685.729.501
180.493.307
32,07%
45,17%
11.494.411.406
399.578.766
1,67%
65,58%
38,12%
3.756.543.171
176.195.081
34,42%
61,88%
10.915.222.085
284.749.460
1,15%
65,89%
3.732.304.036
34,11%
10.942.907.063
Izvor: izračun autora (2011) prema podacima dostupnim iz službenih godišnjih izvješća SASE i BLSE te podacima Agencije za statistiku
BiH za 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009. i 2010. godinu.
Iz podataka je vidljivo da je od 2004. do 2007. godine promet na
tržištu kapitala u BiH rastao, no u 2008. s pojavom financijske
krize počinje opadati te je 2010. godina zaključena na nižoj razini
negoli 2004, kako u apsolutnoj vrijednosti prometa (284.749.460
KM), tako i u postotku od BDP-a (1,15%). Ovo je također vidljivo i
iz grafikona koji su prikazani u nastavku.
Grafikon 1: Promet na SASE i BLSE od 2004. do 2010.
Grafikon 2: Tržišna kapitalizacija na SASE i BLSE od 2004. do 2010.
Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)
Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Ono što se također može uočiti jest da Sarajevska burza prema
ostvarenom prometu i tržišnoj kapitalizaciji dominira u odnosu
na Banjalučku burzu. Iznimka je 2010. godina, u kojoj je promet
ostvaren na Banjalučkoj burzi bio viši negoli promet ostvaren
na SASE.
Konačno, važnost tržišta kapitala u BiH može se analizirati kroz
odnos prometa ostvarenog na tržištu kapitala i društvenog bruto
proizvoda, čije se kretanje prikazuje u grafikonu u nastavku.
Grafikon 5: Relativni udio ukupnog prometa na tržištu kapitala u
BiH prema BDP-u od 2004. do 2010.
Relativni odnosi između prometa i tržišne kapitalizacije ove dvije
burze daju se u grafikonima u nastavku. Naime, iako je promet
burze najčešće korištena mjera razvijenosti i važnosti nekog tržišta
kapitala, važan je i podatak o tržišnoj kapitalizaciji koja predstavlja
ukupnu vrijednost svih izdanih dionica, a izračunava se kao produkt
tržišne vrijednosti dionice s ukupnim brojem izdanih dionica.
Grafikon 3: Relativni odnos prometa u KM ostvarenog na SASE i
BLSE od 2004. do 2010.
Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)
Kretanje relativnog udjela ukupnog prometa ostvarenog na tržištu
kapitala u BiH prema BDP-u korisno je usporediti s apsolutnim
vrijednostima ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala u
BiH kako bi se vidjelo je li ostvareni trend rezultat općih promjena
u gospodarstvu ili je isključivo vezan za stanje na tržištu kapitala.
Stoga je kretanje ukupnog prometa na tržištu kapitala dano na
sljedećem grafikonu.
Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)
24
Grafikon 4: Relativni odnos tržišne kapitalizacije u KM ostvarene
na SASE i BLSE od 2004. do 2010.
Grafikon 6: Kretanje ukupnog prometa ostvarenog na tržištu kapitala
u BiH od 2004. do 2010.
Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)
Izvor: Izračun autora prema podacima iz vlastite baze podataka (2011)
Kao što je vidljivo iz podataka prikazanih na grafikonima, SASE
u svim godinama osim 2010. čini više od 60% ukupnog prometa
ostvarenog na tržištu kapitala u BiH. Također, SASE ima otprilike
isti relativni udio (viši od 60%) u ukupnoj tržišnoj kapitalizaciji
realiziranoj u BiH od 2004. do 2010. godine. S obzirom na sve,
potrebno je dodatno proučiti poslovanje na obje burze u 2010.
kako bi se objasnilo odstupanje u odnosu prometa evidentirano
u 2010. Detaljnom analizom može se zaključiti kako je razlog
ovome uvrštenje osam emisija općinskih obveznica te dvije emisije
korporativnih obveznica na BLSE koje su podigle promet, ali ne i
tržišnu kapitalizaciju, jer se obveznicama u pravilu trguje u velikim
blokovima između institucionalnih investitora, dok su individualni
ulagatelji u ovaj oblik vrijednosnih papira rijetki.
1
Paralelno kretanje trendova na grafikonima ukazuje na činjenicu da
je silazna vrijednost prometa na tržištu kapitala rezultanta općeg
stanja u gospodarstvu, jer se osim prometa na tržištu kapitala
smanjila i vrijednost BDP-a. S obzirom na to da negativni trend
počinje u 2008. i nastavlja se kroz 2009. i 2010. godinu, može se
pripisati globalnoj financijskoj krizi, koja je prema Hintonu1 došla u
prvi plan svjetskih medija i u poslovnom svijetu u rujnu 2008. sa
slomom velikih američkih financijskih tvrtki Fannie Mae i Freddie
Mac. To je bio samo početak negativne spirale koja je povukla veliki
broj gospodarstava u recesiju, a tržišta kapitala i glavne burzovne
indekse prema dnu, što također treba imati na umu pri interpretaciji
dobivenih rezultata.
Konačno, radi što relevantnijeg tumačenja dobivenih rezultata
te usporedbe s ostalim relevantnim prethodnim istraživanjima,
tržište kapitala u BiH i regulativni okvir financijskog izvještavanja
potrebno je kategorizirati s obzirom na Nobesovu klasifikaciju
Hinton, P. (2009) The Start of the Global Financial Crisis (2008): Timeline of Events in September 2008 Causing the Global Recession, Available at: http://www.suite101.
com (18.10.2011)
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
računovodstvenih sustava2 koja se bazira na orijentiranosti poduzeća
k određenim izvorima financiranja te pravnom sustavu tj. regulativnom okviru.
U tom kontekstu, financijski sustavi se mogu podijeliti u dvije osnovne skupine: mikroekonomski sustav, orijentiran na poduzeća
Slika 12: Nobesov klasifikacijski model računovodstvenih sustava
Razred
Makroorijentiran
Podrazred
i dizajniran za služenje korisnicima koji osiguravaju kapital; te
makroekonomski sustav, orijentiran i dizajniran za udovoljavanje
potrebama regulativnih tijela (primarno oporezivanje ili ekonomski
menadžment).
Shematski Nobes ove sustave prikazuje na sljedeći način:
Porodica
Švedska
Vlada,
ekonomije
Pravno
utemeljen
Vlada,
porezi, pravo
Porezno
utemeljen
Razvijene
zapadne
zemlje
Poslovna
praksa,
pragmatika
Vrsta
Utjecaj
SAD-a
Japan
Njemačka
Španjolska
Belgija
Francuska
Italija
Kanada
SAD
Irska
Mikroorijentiran
UK
Novi Zeland
Australija
Poslovna
ekonomija,
teorija
Nizozemska
Izvor: Nobes, C. W.: A Judgemental International Classification of Financial Reporting Practices, str. 7.
Detaljniju razradu klasifikacijskog modela Nobesa i Portera daje se u sljedećoj tablici broj 3:
Tablica 3: Klasifikacijski model Nobesa i Portera
MIKROORIJENTIRANI
MAKROORIJENTIRANI
Jako, razvijeno tržište kapitala
Slabo, nerazvijeno tržište kapitala
Velika disperzija vlasništva, veliki broj eksternih dioničara
Slaba disperzija vlasništva, mali broj internih dioničara
Razdvojeno računovodstvo i računovodstvo za porezne
svrhe
Jedinstveni sustav računovodstva, podređen računovodstvu za porezne svrhe
Razvijeno i konkurentno revizorsko tržište
Nerazvijeno revizorsko tržište s malim brojem revizora
Izvor: Nobes, C. and R. B. Parker. 2010. Comparative International Accounting, str. 4.
Kao što je vidljivo iz sheme i tabličnog prikaza, početna klasifikacija
po razredu se zasniva na svrsi financijskog izvještavanja, odnosno
primarnim korisnicima financijskih izvješća. Daljnju klasifikaciju na
podrazrede i porodice Nobes je napravio analizirajući čimbenike kao
što su stupanj uključivanja procjene u izradi financijskih izvješća,
važnost poreza u mjerenju, stupanj opreznosti/konzervatizma, primjena načela povijesnog troška, praksa izrade konsolidiranih izvješća,
2
itd. Povlačeći paralelu sa stupnjem razvijenosti tržišta kapitala,
može se reći da zemlje s makroekonomskim računovodstvenim
sustavom nemaju razvijeno tržište kapitala, već se glavnina sredstava za financiranje osigurava od financijskih institucija, dok
zemlje s mikroekonomskim računovodstvenim sustavom imaju
razvijena tržišta kapitala na kojima poduzeća pribavljaju najveći
dio potrebnog kapitala.
Nobes. C. W.: A Judgemental International Classification of Financial Reporting Practices // Journal of Business Finance & Accounting. Oxford: Spring 1983.
Vol.10, Iss. 1, pp 1-19.
25
Utjecaj
Velike
Britanije
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Pravni sustav je također važan u određivanju mjere u kojoj je
financijsko izvještavanje regulirano zakonodavstvom trgovačkih
društava. Tako se računovodstveno izvještavanje bitno razlikuje u
zemljama koje imaju tradiciju rimskog (civilnog) prava - kao što su
npr. Francuska i Njemačka - od zemalja koje primjenjuju englesko
(običajno, zajedničko) pravo - kao što su npr. Velika Britanija i SAD.
U ovim zemljama je zakonodavstvo trgovačkih društava nadopunjeno računovodstvenim pravilima te se javno objavljena financijska
izvješća namijenjena dioničarima/vlasnicima i drugim eksternim
korisnicima razlikuju od izvješća namijenjenih u porezne svrhe.
ZAKLJUČAK
Promatrajući pozitivne učinke ulaganja dioničara na razvijenim
tržištima kapitala, tržištima kapitala u tranzicijskim zemljama,
te zemljama u okružju, vidimo da je stvoren interes ulagača za
investiranje na burzama u Bosni i Hercegovini. Unatoč interesu za
ulaganjem možemo reći da je tržište kapitala u Bosni i Hercegovini
još uvijek nedovoljno razvijeno i da znatno zaostaje za bankarskim
sektorom kada je riječ o investiranju, a time i stvaranju nove vrijednosti u gospodarstvu. U posljednjih nekoliko godina, pogotovu
prije nastanka krize, pojačan je interes za ulaganjem pa su mnogi
građani postali vlasnici dionica, kroz javne ponude, ili prije toga,
privatizacijom poduzeća. Unatoč tome, postoje nepoznanice i
dvojbe sa kojima se vlasnici dionica i ulagači na tržištu kapitala
svakodnevno susreću što znatno usporava procese trgovanja i investiranja na tržištu kapitala. Upravo iz razloga nedovoljne razvijenosti
tržišta kapitala može se zaključiti da tržište kapitala nema veliku
ulogu u financiranju poduzeća, već je ta uloga primarno prepuštena
financijskim institucijama (bankama). Ako Bosna i Hercegovina
uspije organizirati tržište kapitala koje će moći pozitivno odgovoriti
investitorskim željama, dogodit će se ono što mnoge zemlje žele – razvijeno tržište kapitala. Intervencija države je nužna kako
u uspostavljanju regulative, tako i u vršenju kontrolne funkcije.
Unutar tržišta nije poželjno uplitanje države. Treba ga prepustiti
poduzetničkoj i individualnoj inicijativi, a država može i treba se
pojaviti te intervenirati na tržištu preko emitiranja i povlačenja vrijednosnih papira u svrhu postizanja određenih razvojnih ciljeva.
IZVORI
1. V. Belak, Menadžersko računovodstvo, RRiF, Zagreb, 1995.
2. V. Belak, Ž. Aljinović-Barać, Tajne tržišta kapitala, Belak Excellens, Zagreb, 2008.
3. P. O’Regan, Financial Information Analysis, John Wiley & Sons,
Ltd., 2006.
4. Hinton, P. (2009) The Start of the Global Financial Crisis (2008):
Timeline of Events in September 2008 Causing the Global
Recession, Available at: http://www.suite101.com
5. Nobes. C. W.: A Judgemental International Classification of
Financial Reporting Practices // Journal of Business Finance &
Accounting. Oxford: Spring 1983. Vol.10, Iss. 1, pp 1-19.
6. Nobes, C. and R. B. Parker (2010) Comparative International
Accounting, 11th edition. Prentice Hall.
26
SUMMARY
The capital market in Bosnia and Herzegovina is lagging behind compared to the countries in transition and neighbouring countries. The
existing capital market is typical of underdeveloped and poor countries. The development of Bosnia and Herzegovina has been slowed
down by inappropriate structure and low-quality investments. The private investments fail to compensate for the reduction of the state
(public) investments. The investments depend on foreign savings. One of the reasons for such situation is the underdeveloped capital
market.
Key words: capital market, stock market, investments, savings, funds, banks.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UDK 338.124.4(497.6)
PREGLEDNI RAD
Zoran Mastilo*
Analiza stanja makroekonomskih
agregata Bosne i Hercegovine
i njenih entiteta u uslovima
globalne krize
Ono što treba Bosni i Hercegovini i njenim entitetima su brz ekonomski oporavak i razvoj, tj. makroekonomska stabilnost. Ekonomska
kriza i recesija potresaju cijeli svijet, uključujući EU i okolne zemlje, pa su i Bosna I Hercegovina i njeni entiteti suočeni sa snažnim negativnim efektima globalne finansijske krize. Strukturalna nesređenost i spor napredak strukturalnih reformi, kako Svjetska banka ocjenjuje
neuspjeh strukturalnih reformi, još više će otežati kompletni oporavak za Bosnu i Herecegovinu. Vlade BiH su morale da učine mnogo više
u preduzimanju produktivnijih mjera za smanjenje negativnih efekata globalne ekonomske krize. Ne može se reći kako vlade nisu preduzele ništa, ali efekti njihovih akcija su bili neefikasni u svim segmentima društvima. Najveći negativni efekti su prisutni na tržištu rada koje
je ostalo nerazvijeno iako ne potpuno oštećeno, fiskalnom sektoru i javnom budžetu na svim nivoima. Fiskalni sektor prolazi kroz period
nestabilnosti, zato što su javni budžeti postali neodrživi i suočeni sa velikim deficitom. Niko čak i ne razmišlja o pitanju javne potrošnje ili
kako ga približiti međunarodnim standardima. Smanjenje javne potrošnje može se smatrati glavnim preduslovom za makroekonomsku
stabilnost Bosne i Hercegovine i njenih entiteta. Javni budžeti su bili neodrživi čak i prije globalne ekonomske krize. Sve ovo uzrokovalo
je finansijsku neravnotežu, nestabilnost Bosne i Hercegovine i gubitak poslova. Takva vrsta nesređenosti ima negativne posljedice i vodi
povećanoj nezaposlenosti, koja ima negativan uticaj na makroekonomsku stabilnost. Situacija nije mnogo bolja u EU ili okolnim zemljama.
Održiv razvoj u krizi je kompleksan problem, posebno je neoliberalni individualizam uticao na socijalnu koheziju i probudio antagonizam
prema radu i kapitalu.
Ključne riječi: makroekonomski agregat, globalna ekonomska kriza, EU, Bosna i Hercegovina i njeni entiteti, BDP, investicije, strane investicije, industrijska proizvodnja, zaposlenost, nezaposlenost, javna potrošnja, inflacija, Centralna banka Bosne i Hercegovine, socijalne
prednosti, strukturalna reforma, tržište rada.
UVOD
Bosni i Hercegovini i njenim entitetima potreban je brz ekonomski
opravak i razvoj, tj. makroekonomska stabilnost. Kriza i recesija
potresaju cijeli svijet (zemlje Evropske unije, zemlje u okruženju),
pa se BiH i njeni entiteti suočavaju sa snažnim negativnim efektima, globalne krize. I prije recesije izraženi strukturni poremećaji i
„sporiji napredak strukturalnih reformi“ (kako eufemistički Svjetska
banka označava neuspjeh strukturalnih reformi) znatno težim će
učiniti ciklični oporavak BiH, te ga u prisustvu eksternih i internih
insuficijencija učiniti bolnijim i dužim od drugih zemalja.1
Vlade i njihove mjere u čitavoj BiH mogle su i morale znatno
više. Slobodno možemo kazati da su izostale produktivne mjere
za ublažavanje negativnih efekata globalne ekonomske krize. Ne
možemo kazati da vlade nisu ništa činile, ali efekti tog činjenja bili
su jako neefikasni u svim segmentima društva.
Najveći negativni efekti i poremećaji načinjeni su na tržištu rada, koje je
ostalo nerazvijeno i koje je pretrpjelo jake “šokove“, ali ipak nije potpuno
uništeno na fiskalnom sektoru, javnim budžetima na svim nivoima. Za
*
1
2
fiskalni sektor možemo reći da se nalazi u destabilnoj zoni, jer su javni
budžeti postali neodrživi i suočavaju se sa jako velikim deficitima.
O javnoj potrošnji i njenom smanjenju aktuelne vlade ne razmišljaju,
kao ni o dovođenju iste u ravan sa međunarodnim standardima.
Smanjivanje javne potrošnje u ovim uslovima može se smatrati
glavnim preduslovom za makroekonomsku stabilnost BiH i njenih
entiteta. Javni budžeti postali su neodrživi i prije dolaska krize,
naročito sa setom socijalnih zakona i preambicioznim izdvajanjima
za ove kategorije, kojima se na račun poreskih obveznika kupovala
politička podrška za aktuelne vlade. To je proizvelo finasijsku neravnotežu, te postaklo nestabilnost BiH i gubljenje radnih mjesta.
Ovakvi poremećaji dovode do najtežih konsekvenci, i isti proizvode
dva krajnja negativna uzroka nezaposlenosti: strukturalnog i cikličnog, a sve to utiče na potencijalnu i makroekonomsku nestabilnost. Stanje ništa mnogo nije bolje ni u zemljama Evropske unije,
zemljama u okruženju, pa ni na globalnom nivou.
Otuda je održivi razvoj tokom krize osobito složen problem, pogotovo
što je neoliberalni individualizam destruirao socijalnu koheziju i
produbio antagonizam rada i kapitala.2
Fakultet poslovne ekonomije u Bijeljini. E-mail: [email protected]
Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije,
Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 1.
Isto, strana 2.
27
Rezime
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
1. EKONOMSKA KRETANJA U BIH I
NJENIM ENTITETIMA I POREĐENJE SA
MEĐUNARODNIM OKRUŽENJEM
1.1. Međunarodno okruženje
ZEMLJE U OKRUŽENJU
U nekim zemljama okruženja finansijska tržišta su se prilično
stabilizovala, ali je domaća potrošnja ostala na niskom nivou. Ono
što je i dalje ostao problem jeste da su se povećale stope nezaposlenosti, pogoršala fiskalna pozicija, a javni dug porastao. Samo
su Hrvatska, Crna Gora i Rumunija imale pad BDP-a u protekloj
godini, a u ostalim državama rast realnog BDP-a bio je u rasponu
od 0,4% u Bugarskoj, do 3% u Albaniji. Globalna kriza još uvijek
nije okončana, ali stanje u odnosu na 2009. godinu je nešto povoljnije, a u nekim zemljama se nazire postepeni izlazak iz recesije sa
pozitivnim trendom rasta BDP-a.
Inflacija je u većini zemalja Jugoistočne Evrope značajno rasla, tako
da je na kraju 2010. godine inflacija u BIH zabilježena na nivou
2%, a najveća inflacija je zabilježena u Rumuniji u iznosu 7,9%.
1:
28
EVROPSKA UNIJA
Godišnja inflacija u zoni eura bila je 2,2% dok je u EU27 iznosila 2,6%.
U Evropskoj uniji najpozitivnije trendove rasta imala je Njemačka, a
najviše zahvaljujući povećanom izvozu i stabilizaciji finansija. U toku
2010. godine, BDP je realno porastao za 1,7% u zoni eura, a u EU27
BDP je zabilježio rast od 1,8%, dok je u 2009. godini recesija uzrokovala
da BDP realno padne za 4,1% u zonu eura, i 4,2% u EU27.3
Cijena sirove nafte na svjetskom tržištu je tokom 2010. godine
kontinuirano rasla, u januaru je bila na nivou od 77 $ po barelu,
da bi na kraju godine iznoslia 89,6 $ po barelu, što je imalo direktan uticaj na inflatorna kretanja u svijetu. Ovaj iznos je najveći
od septembra 2008. godine, kada je barel nafte iznosio 100,6 $.4
2:
POSMATRANJE NA NIVOU GLOBALNIH RAZMJERA
Oporavak svjetske ekonomije u 2010. godini odvijao se različitim
tempom. Prema procjenama Međunarodnog monetarnog fonda globalni
ekonomski rast bio je na nivou 4,6%. Oporavak ekonomije u 2010. bio
je izraženiji u SAD-u nego u Evropi i Japanu. Druga polovina 2010.
godine za SAD i njihovu ekonomiju može se smatrati periodom u kojem
se oporavak odvijao sporijim tempom u odnosu na prvu polovinu iste
godine, a u Evropi i Aziji tempo oporavka bio je ubrzan. U svemu ovome
3
4
Godišnji izvještaj Centralne banke BIH 2010, strana 12.
Isto, strana 12.
može se kazati da je Kina, koja je zabilježila godišnji rast od 10%, bila
najveći pokretač globalnog rasta. U SAD-u realni BDP zabilježio je rast
od 3,8%, što šalje jasan signal o pozitivnom trendu, jer je prije toga u
recesijskoj godini 2009. godini bio zabilježen pad BDP-a od 1,7%, ali
ono što je najveći problem i što je ostalo na rekordno visokom nivou je
nezaposlenost, koja je 2010. iznosila 9,1%. Rastu realnog BDP-a najviše
su pomogli rast lične potrošnje, izvoz i rast direktnih stranih investicija.
Zabilježena inflacija u prosjeku iznosila je 1,7%.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
3:
Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 11.
U BiH i njenim entitetima analiziraćemo agregate, koji direktno
utiču na makroekonomsku stabilnost, odnosno njihovu otpornost
na uticaj globalne krize, koji su preživjeli velike „stresove“ nakon
što kriza stanuje i u BiH od 2008. god.
Prije svega, mislimo na BDP-e, industrijsku proizvodnju, zaposlenost,
nezaposlenost i plate, finansije vlada i vanjski dug, direktne strane
investicije, monetarnu politiku i devizne rezerve, zatim finansijski
sektor i dr.
Kada se analiziraju sve prilike i rizici sa kojima se BiH i njeni etiteti
suočavaju u ovim teškim vremenima globalne krize, naprosto je
nemoguće odrediti putokaz za prevazilaženje iste, a nemoguća je
brza integracija u euro tokove. BiH i njena privreda suočavali su
se sa problemima i prije 2008. god. (godine kada počinje kriza)
odnosno prije nego se globalna kriza razvijala dostignutim intenzitetom. Bilo je potrebno da sve vlade shvate da vremena za čekanje
više nema i da odmah definišu i provedu antikrizne mjere, koje će
moći obezbijediti preživljavanje bosanskohercegovačke privrede i
da se obezbijede pozitivni trendovi rasta i razvoja unutar zemlje.
Od 2001. godine BiH ima stabilnu dinamičnu putanju ekonomskog
rasta, ali s obzirom na nisku startnu osnovu i upitnu održivost ekonomskog rasta, još uvijek nedovoljnu da se uskladi sa članicama
EU, čak ni u razdoblju buduće tri generacije.5
Nakon negativnih trendova uzrokovanih globalnom krizom u BiH u
2009. godini suočili smo se sa padom BDP-a u odnosu na 2008.
godinu, a negativna stopa pada bila je -3%, dok je u 2010. godini
ostvaren blagi oporavak u odnosu na 2009. godinu sa pozitivnom
stopom od 0,9%.6 Domaća ekonomija pokazala je relativno dobru
otpornost na prelijevanje negativnih šokova, uprkos debalansima
u fiskalnoj sferi i u vanjskom sektoru, koji su je karakterisali
neposredno pred početak krize.7
Možemo slobodno konstatovati da blagi ekonomski oporavak u
2010. godini je posljedica povećane vanjske tražnje, prvenstveno
zbog pozitivnih trendova u zoni eura, što je omogućilo BiH da
stimuliše i poveća svoj izvoz prema tim tržištima, a uvoz je sporije
rastao, i to mnogo.
Prema podacima Centralne banke, možemo kazati, da je neto izvoz
robe i usluga u 2010. godini za oko 4% veći nego u 2009. godini.
4:
Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 14.
5
6
7
Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije,
Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 4.
Procjena Centralne banke BIH, koja se koristi kao preliminarni podatak do objavljivanja zvaničnog BDP-a, od strane Agencije za statistiku BIH, str. 157, Godišnji
izvještaj CBBIH 2010.
Godišnji izvještaj Centralne banke BIH 2010, strana 14.
29
1.2. Makroekonomski agregati u BiH i njenim entitetima
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Tabela 1. REALNI BDP, GODIŠNJA STOPA RASTA
2009.
2010.
2011.
2012.
Svijet
-0.5
5.0
4.4
4.5
SAD
-2.6
2.8
2.8
2.9
Zona eura
-4.1
1.7
1.6
1.8
Japan
-6.3
3.9
1.4
2.1
Centralna i Istočna Evropa
-3.6
4.2
3.7
4.0
BiH
-3.1
0.8
2.2
4.0
Izvor: World Economic Outlook, IMF, Apr 11
Iz ovog grafičkog prikaza vidljivo je da je BDP u 2010. godini ostvario
pozitivan rast, a procjene su da će se u periodu od 2012. do 2014.
godine ostvariti pozitivni trendovi. Očito da BIH i njenim entitetima
nedostaje jača tržišna i funkcionalna ekonomija, brže strukturalne
reforme i bolja konkurentska sposobnost.
Globalna kriza u BIH i njenim entitetima šokirala je i industrijsku
proizvodnju, odnosno efekti su bili negativni. Tako je u 2009. godini
industrijska proizvodnja bila manja za 3,3% u odnosu na 2008. godinu. U 2010. godini zabilježen je blagi rast industrijske proizvodnje,
i to za 1,6% u odnosu na 2009. godinu. Industrijska proizvodnja,
kao važan makroekonomski agregat u BDP-u BIH, zauzima skoro
centralno mjesto, jer ista učestvuje sa oko 21% u ukupnoj BDV.
Stanje nije bilo ružičasto, jer je u početku, u okolnostima globalne
ekonomske krize, industrija pokazivala znakove davljenika, a poslije
toga, ipak se spasila i zabilježila pozitivan trend.
Tabela 2. INDEKSI INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE (2009=100)3
BIH
C - Rudarstvo
FBIH
RS
30
96.2
95.7
109.1
D - Prerađivačka industrija
101.9
106.9
105.1
E - El. energija, gas i voda
103.7
102.4
103.0
UKUPNO INDUSTRIJA
101.6
104.2
105.0
Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 15.
U entitetima BIH (FBIH i RS) u posljednih nekoliko godina dostignuta
je prosječna stopa rasta industrijske proizvodnje od 2,9% u FBIH i
12% u RS. Na rast industrijske prouzvodnje utiču sezonski faktori,
koji mogu da dovedu i do pada i do rasta.
5:
Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16.
U FBIH u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu ostvaren je
rast obima industrijske proizvodnje za 4,2%, a analiza struktura
indeksa industrijske proizvodnje pokazuje da je u dva područja
koja konstituiraju indeks industrijske proizvodnje, a odnose se
8
Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16.
na prerađivačku industriju i snabdijevanje električnom energijom,
plinom i vodom ostvaren rast proizvodnje za 6,9%, odnosno 2,4%,
dok je u rudarstvu ostvaren pad proizvodnje za 4,3%.8
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
6:
Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 16.
Što se tiče entiteta RS, ostvareni su pozitivni trendovi rasta obima
industrijske proizvodnje u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu.
Ostvaren je rast industrijske proizvodnje, i to za cijelih 5%. Analitična
struktura indeksa industrijske proizvodnje pokazuje, kao i u FBIH,
da su tri područja, koja konstituišu indeks industrijske proizvodnje već prepoznata, a to su: rudarstvo, prerađivačka industrija i
snabdijevanje električnom energijom, plinom i vodom, i svugdje
je ostvaren rast.
31
7:
Izvor: Centralna banka BIH, Godišnji izvještaj 2010, str. 17.
Ono što BIH i njenim entitetima u uslovima globalne krize treba jeste veći obim infrastrukturnih ulaganja, dolazak stranih investitora,
postizanje veće zaposlenosti, a smanjenje nezaposlenosti. Takođe,
bitan je stabilan monetarni i fiskalni sistem, te krizno komuniciranje
u finansijskim institucijama. Globalna finansijska kriza primorala je
na krizno komuniciranje i generalno promijenila komuniciranje sa
javnošću unutar same organizacije. Komunikacije i prezentacije
u uslovima globalne ekonomske krize moraju biti veoma vješte
i transparentne, a odnosi sa javnošću postali su potreba i glavni
adut za očuvanje poslovne klijentele. Stalne promjene u finansijskom sektoru, a one su posebno izražene u uslovima dolaska
krize (2008. godina), afirmišu izreku koja postaje istina, a to je
da se povjerenje jako teško stiče, a veoma lako gubi. Ta istinitost
posebno važi za bankarsku industriju i pokazala se na samom
početku globalne finansijske krize, kada je zabilježen nagli pad
povjerenja. Najbolji primjer kriznog komuniciranja u globalnim
okvirima jeste Evropska centralna banka (ECB), sa svojim redovnim
9
10
konferencijama za medije, gdje ulogu promotera ima guverner
ECB-a Jean-Claude Trichet. Ovakav pristup ECB-a je pokazao da
u određenim situacijama čak i centralne banke, iako po prirodi
konzervativne institucije, moraju komunicirati s javnošću.9
Po većem broju ekonomista, bosanskohercegovačke vlade treba
da usvojiti novi sistem vrijednosti makroekonomskog upravljanja,
koji je deriviran iz pokrenutih rasprava o neophodnosti masivnih
vladinih programa (nekoliko ekonomista do sad je upućivalo na
nužnost ulaganja u infrastrukturne projekte, npr. F. Čaušević, Ž.
Papić, A. Domazet, M. Kikanović, V. Domljan), uključujući fiskalne
i druge sisteme posticaja, na području poboljšanja produktivnosti
i konkurentnosti domaćih kompanija (unapređenje poslovnog
okruženja), smanjivanje regulatornog pritiska i stimuliranje ulaganja u istraživanje i razvoj. Elekrtoenergetski sektor je pri tome
prepoznat kao najveća infrastrukturana šansa.10
Dr Kemal Kozarić, mr Almir Salihović, Krizno komuniciranje u finansijskim institucijama, CBBIH, ISSN 1840-2593, Oktobar 2010. godine, str. 4.
Prof. dr Kadrija Hodžić, Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni stručni časopis za ekonomiku i politiku tranzicije,
Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zagreb, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 10.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Bosni i Hercegovini i njenim entitetima potreban je sveopšti socijalni
dijalog u kojem bi učestvovali sindikati, poslodavci, zainteresovane
političke stranke, asocijacije penzionera, a sve zarad očuvanja socijalne
stabilnosti i održivosti ekonomije i društva BIH i njenih entiteta. BIH i
njeni entiteti imaju šanse za otvaranje procesa snažnih strukturalnih
reformi, a prije svega mislimo na pravne reforme (institucionalne i
reforme pravnog sistema), reformu tržišta rada, socijalne reforme,
giljotinu propisa, reforma državne uprave, reformu poreskog sistema,
reformu zaštitnih mjera, sistem državnih subvencija i posticaja, i
dalju privatizaciju. Potpuna makroekonomska stabilnost BIH i njenih
entiteta uslovljena je provođenem strukturalnih reformi. Ono što je
mnogo važno za stabilnost BIH i njenih entiteta, jeste veza između
monetarane i finansijske stabilnosti. Monetarna i finansijska stabilnost predstavljaju glavni cilj Centralne banke BIH, a ta veza proizlazi
iz rastuće kompleksnosti finansijskih sistema. Pod finansijskom
stabilnošću CBBIH podrazumijeva: „stanje u kojem finansijski sistem
može apsorobovati šokove bez značajnih poremećaja u svom trenutnom i budućem funkcionisanju i čije funkcionisanje nema negativne
uticaje na ekonomiju“.11
Tržište rada pod teretom globalne ekonomske krize, ne može ostati
neprimijećeno, iz razloga što je važan makroekonomski agregat BiH
i njenih entiteta, a direktno utiče na makroekonomsku stabilnost
zemlje. BiH i njeni entiteti ne mogu se pohvaliti naprecima na tržištu
rada, naprotiv, suočili su se sa negativnim posljedicama globalne
krize, a konačna ocjena je slabo i nerazvijeno tržište rada, koje
karakteriše velika nezaposlenost. Tržište rada, kao veoma složen
agregat utiče i u direktnoj povezanosti je sa socijalnim fondovima,
a od kojih dalje zavisi socijalna stabilnost BiH i njenih entiteta. Ako
posmatramo ugao broja zaposlenih i broja penzionera, vidjećemo
da je taj omjer nažalost skoro 1:1, što ukazuje na nestabilnost i
dugoročnu neodrživost penzijskih sistema unutar zemlje. BiH i
njeni entiteti moraju brzo u strukturalne reforme jer život države
na ovaj način podsjeća na veoma bolesnog čovjeka.
Usporeni ekonomski rast proizveo je nepovoljno okruženje na tržištu
rada, što je direktno uticalo na povećanje broja nezaposlenih, a
smanjenje broja zaposlenih lica. Krajem decembra 2010. godine
povećanje broja nezaposlenih lica u poređenju sa istim periodom
2009. godine iznosilo je 11472 lica ili 2,3%.12
Rast nezaposlenosti mijenjao se iz mjeseca u mjesec, a najveći broj
nezaposlenih (522052 lica) zabilježen je u decebru 2010. godine.
32
Izvor: Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 5.
Kad je u pitanju zaposlenost, broj zaposlenih u 2010. godini imao
je trend smanjenja. Prema podacima Agencije za statistiku BiH,
11
12
prosječan broj zaposlenih lica BiH 2010. godini iznosio je 681656
lica.
Mr Kemal Kozarić, Uticaj globalne finansijske krize na BIH, ISSN 1840-2593, januar 2009. godine, strana 7.
Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 5.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Šansu da smanje nezaposlenost, a povećaju zaposlenost BiH i njeni
entiteti treba da traže:
– u brzom koraku do IPA FONDOVA (smanjenje nezaposlenosti)
– u uspostavljanju međunarodne saradnje u oblasti tržišta rada,
– u afirmisanju LISABONSKE agende i iskustva Evropske unije.
Da su Vijeće ministara i entitetske Vlade imale strategiju i politiku
za ublažavanje efekata globalne ekonomske i finansijske krize,
negativni efekti iste bi značajno bili manji. Prvenstveno bismo
imali bolje i uređenije tržište rada. Vlade nisu vodile računa o
socijalnim transferima iz javnih budžeta. Iste su kroz zakonske
projekte proširivale obim prava, za ove kategorije, ali skoro nikada nisu bile u mogućnosti da ta prava isfinansiraju, što je uvijek
predstavljalo problem.
Po našem mišljenju, ti transferi su morali biti mnogo specifičniji i
usmjereni na one osobe, kojima je ta pomoć najpotrebnija, te na
sve osobe koje su u stanju socijalne potrebe tokom globalne krize.
ZAKLJUČAK
Privreda BiH i njenih entiteta preživjela je prvi udar globalne ekonomske i finasijske krize, a kao posljedicu toga imamo stanje
njihovih makroekonomskih agregata, čije stanje je slično kao i
kod većine zemalja na globalnom nivou. Bosanskohercegovačka
ekonomija, sudeći po sadašnjim tokovima, najvjerovatnije je dotakla
donju granicu krize, te optimistično možemo kazati da ne može niže
od ovog. Vrijeme ispred nas je vrijeme kada očekujemo blagi i postepeni oporavak BiH ekonomije, ali jako sporo, skoro neprimijetno.
BiH i njeni entiteti moraju se prvo izboriti za političku stabilnost,
13
odnosno smanjiti već odavno prisutnu političku nestabilnost u zemlji.
Zatim, moraju se snažno poštovati društvene vrijednosti, kao što
su pamet, znanje, iskustvo, kultura, običaji i mnoge druge (koje su
u BiH već odavno poremećene).
Ključni pokazatelji govore da imamo jako nizak BDP, zabrinjavajuću
stopu nezaposlenosti, velike deficite, visok vanjskotrgovinski deficit,
slabu konkurentnost, loše krizno komuniciranje (između entiteta,
eksperata i privreda), te ekonomske neravnoteže bilansa plaćanja.
Sve ovo nas udaljava i postaje prava prepreka za pridruživanje
Evropskoj uniji, a ona nas čeka.
Ovim se potvrđuje naša teza da je BiH samo preživjela krizu i ništa
više, ali ipak nije u opasnosti od grčkog sindroma i još uvijek joj
ne prijeti bankrot. Poređenja radi, grčki javni dug dostigao je 130
posto bruto domaćeg proizvoda, a bosanskohercegovački je ispod
50 posto, ali dalja politika zaduživanja Bosne i Hercegovine i njenih
entiteta nije opravdana.
Naime, samo nesposobne i neodgovorne vlade uslovljavaju da
zemlja zavisi od tuđe pomoći. U BiH se pamte vremena kada su
budžeti imali i suficite, pa stoga mislimo da je složena finansijska
situacija posljedica “strukturalnih poremećaja, koji su nastali kao
posljedica lošeg vladanja ovom zemljom. Vlade u krizi polažu ispit
zrelosti i odgovornosti na smanjenju javne potrošnje u BiH, kao i na
uvođenju pravila, tj. da se živi od onoga što se prihoduje, odnosno
zaradi. Bosna i Hercegovina ima deficit, bilanse plaćanja čiji je
izvor strukturni, a ne tekući problem, što pokazuje sve njegove
karakteristike (uzroci, posljedice i dužina trajanja). Takav karakter
deficita bilanse plaćanja zahtijeva i sprovođenje strukturalnih reformi za njeno prevladavanje.13
Ono što bi se moglo smatrati rješenjima i što bi vlade trebalo da rade u
narednom periodu, u cilju ekonomskog napretka u zemlji je sljedeće:
Prof. dr Željko Marić, Analiza bilance plaćanja Bosne i Hercegovine – stanje i trendovi, ISSN 1512-5755, br. 25-26, 2010. godina, strana 25.
33
Izvor: Agencija za rad i zapošljavanje BIH, Bilten br. 6, april 2011, strana 6.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
– u BiH mora doći do političke stabilnosti i političkog koncezusa
svih političkih faktora oko ekonomske politike BiH i njenih
entiteta u cilju ekonomskog rasta i razvoja,
– jačanje infrastrukturnih pretpostavki razvoja, na bazi povećanja
stranih direktnih investicija, što bi trebalo da omogući stabilan
rast ekonomije u zemlji,
– podsticati razvoj uz jačanje domaćih kapaciteta, posebno jačati
proizvodnju hrane,
– podsticanje i ulaganje u elektroenergetski sektor, smatra se
velikom šansom za razvoj zemlje i dodatno zapošljavanje,
– sprovođenje strukturalnih reformi u BiH, koje se odnose na tržišno
funkcionisanje javnih sistema, jačanje konkurencije, smanjivanje
troškova javne uprave, ciljanu i efikasniju socijalnu zaštitu,
– urediti izvoznu politiku uz mjere zaštite strateških sirovina, koje
ne treba pretjerano eksploatisati, a izvoz u većoj mjeri bazirati
na finalnoj grupi proizvoda,
– podsticati mjere za uravnoteženje budžeta, politiku bez deficita
- da se živi od zarađenog,
– javnu potrošnju uskladiti sa međunarodnim standardima EU, ili
praksama nekih zemalja koje razvijaju teorijske modele,
– afirmisati šansu za brži razvoj poljoprivrede i davati veće podsticaje za istu,
– privatizacija u BiH i njenim entitetima nezaustavljivo se mora
provoditi kao zakonsko i pravično rješenje,
34
– voditi odgovornu socijalnu politiku, sa prvenstvenim ciljem borbe
protiv siromaštva u interesu dugoročne socijalne stabilnosti
zemlje.
IZVORI
1) Hodžić, K. (2010), Stanje privrede i mjere anticiklične ekonomske politike u Bosni i Hercegovini, Međunarodni Naučno-Stručni
časopis za ekonomiku i politiku tranzicije Tuzla-Travnik-Beograd-Bukurešt-Zgreb br.25-26, 2010.
2) Čaušević, F. (2009), Globalna recesija i njene refleksije na BiH,
„Forum bosanac“ , Sarajevo, br.47.
3) Domazet, A. (2009a), Bosna i Hercegovina – kako izbjeći depresiju, Zbornik radova sa savjetovanja na Vlašiću „Mjere za
ublažavanje utjecaja globalne ekonomske krize na ekonomiju
BiH“, Otvoreni Univerzitet APERION, Travnik.
4) Marić, Ž. (2010), Analiza bilance plaćanja Bosne i HercegovineStanje i trendovi, Međunarodni Naučno- Stručni časopis za
ekonomiku i politiku tranzicije Tuzla-Travnik-Beograd-BukureštZagreb br. 25-26, 2010.
5) Hodžić, K., Papić, Ž., Čaušević, F. (2008) Proklamacija o preispitivanju
postojećeg ekonomsko-socijalnog stanja i otvaranju perspektiva bosanskohercegovačke ekonomije, Međunarodni forum Bosna, Sarajevo.
6) Tomaš, R. (2009), Svjetska ekonomska kriza kao faktor produbljivanja opće krize u BiH, „Forum Bosanac“, Sarajevo, br. 47.
7) Kozarić, K. (2009), Uticaj globalne finansijske krize na Bosnu i
Hercegovinu ISSN 1840-2593, januar 2009.
8) Pačariz, S. (2009) Globalna finansijska kriza- Bosna i Hercegovina u fokusu,“Forum Bosanac“ Sarajevo, br. 47.
9) Agencija za rad i zapošljavanje Bosne i Hercegovine, BILTEN br
6, April 2011.
10) Izvještaj Centralne Banke BiH za 2010. godinu.
11) www.worldbank.ba (Četiri mita o planiranim reformama socijalnih i boračkih davanja, februar 2010).
12) http://www.cbbh.ba/
13) http://www.fipa.gov.ba/
14) http://www.bhas.ba/
Summary
What Bosnia and Herzegovina and its entities need are rapid economic recovery and development, that is macroeconomic stability. The
economic crisis and recession are shaking the whole world, including the European Union and the neighbouring countries, so that Bosnia
and Herzegovina and its entities are faced with the strong negative effects of the global financial crisis. The structural disorder and slow
progress of structural reforms, which is how the World Bank marks the failure of structural reforms, will make it even harder for Bosnia
and Herzegovina to achieve complete recovery. BiH governments should have done much more concerning taking more productive measures to reduce the negative effects of the global economic crisis. It cannot be sad, however, that the governments did not do anything
at all, but the effects of their actions were inefficient in all segments of society. The greatest negative effects are present in the labour
market that has remained undeveloped though not entirely damaged, the fiscal sector and the public budget at all levels. The fiscal sector
is going through a period of instability, because the public budgets have become unsustainable and faced with large deficits. Nobody even
thinks about the issue of public spending or about making it equal to the international standard. The reduction of public spending can be
considered the main precondition for macroeconomic stability of Bosnia and Herzegovina and its entities. The public budgets were unsustainable even before the global economic crisis. All this caused financial imbalance, instability of Bosnia and Herzegovina and loss of jobs.
Such kinds of disorder have negative consequences and lead to growing unemployment which have negative influences on macroeconomic stability. The situation is not much better in the European Union or in the neighbouring countries. Sustainable development in
the crisis is a complex problem, particularly because neo-liberal individualism has affected social cohesion and awakened antagonism
towards work and capital.
Key words: macroeconomic aggregate, global economic crisis, European Union, Bosnia and Herzegovina and its entities, GDP, investments, foreign investments, industrial production, employment, unemployment, public spending, inflation, central bank of Bosnia and
Herzegovina, social benefits, structural reforms, labour market.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
336.226.2(497.6 Republika Srpska)
PREGLEDNI RAD
Miroslava Grujić-Kalkan*
Oporezivanje nekretnina
u Republici Srpskoj
Rezime
Aktuelni Zakon o porezu na imovinu uveo je porez na imovinu, porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos nepokretnosti i prava. Porez
na nepokretnosti na koje obveznik ima pravo plaća se na površinu nepokretnosti i plaća se u apsolutnom iznosu na površinu nekretnine.
Nekretninama u smislu poreskog zakona smatraju se: zemljište, stambene i poslovne zgrade, stanovi, poslovne prostorije, garaže, zgrade
i prostorije za odmor i rekreaciju i drugi građevinski objekti.
U ukupno prikupljenim prihodima, učešće prihoda od svih poreza na imovinu je sasvim malo. Lokalne vlasti u Republici Srpskoj nemaju
nadležnost da uspostave vlastite poreske stope i zavisne su od poreske administracije na nivou entiteta pri prikupljanju i distribuciji
prihoda.
Novi zakon na nepokretnosti primjenjivaće se na tržišnu vrijednost nepokretnosti. Novi zakon prebacuje nadležnost sa entiteta na lokalne
zajednice da propišu poresku stopu na tržišnu vrijednost nekretnine u intervalu od 0,05% do 0,50%. TARA je radila na kreiranju i implementaciji zakonskog okvira koji će biti sveobuhvatan, koherentan i konzistentan najboljoj međunarodnoj praksi.
Ključne riječi: porez na imovinu, Republika Srpska, nepokretnosti, poreski prihodi, lokalne zajednice, poreska stopa, poreska reforma,
TARA projekat.
UVOD
Prilikom svake reforme poreskog sistema obično se raspravlja i o
oporezivanju imovine. Pod pojmom “imovina” podrazumijeva se vrlo
širok spektar potencijalno oporezivog, na primjer, nekretnine: stanovi, zemljišta, vikendice, višak stambenog prostora, ali i pokretnine,
gotov novac, vrijednosnice, umjetnička djela ili nakit i sl. U Evropi
se obično u okviru imovine najčešće oporezuju nekretnine, pa će
se ovaj rad detaljnije pozabaviti upravo porezom na posjedovanje
nekretnina u EU i Republici Srpskoj.
Porez na nekretnine ubire se na vlasništvo/korištenje nekretnine
na području gdje se ona nalazi, bez obzira na mjesto prebivališta
njezina vlasnika. Nekretnina obuhvaća izgrađeno i neizgrađeno
zemljište i građevine. Osnovica ovog poreza može biti tržišna,
procijenjena ili rentna vrijednost nekretnine. Porez na nekretnine
uglavnom je prihod budžeta jedinica lokalne samouprave.
U pitanju je jedan od najstarijih poreza. Nominalni porez na imovinu
je redovan porez koji se plaća periodično, ali ne iz supstance, već
iz obveznikovih prihoda.
U pitanju je, takođe, neposredan porez, jer tereti neto vrijednost
imovine (rjeđe bruto) iskazanu u novcu, bilo da je u svojini pravnih,
bilo fizičkih lica. Predmet oporezivanja je kako nepokretna tako i
pokretna (sa mogućim različitim definicijama sadržaja) imovina.
*
1
Nominalni porez na imovinu je subjektan porez i prilikom njegovog
obračunavanja mogu da se priznaju obvezniku olakšice ličnog i
predmetnog karaktera. Budući da je ovaj porez po svom karakteru
opšti porez, to su olakšice vrlo rijetke i vezuju se bilo za poštovanje
međunarodnih sporazuma i konvencija, bilo za vrlo specifične
momente socijalne prirode konkretnog obveznika (stara i nemoćna
Iica, ali uz uslov da im imovina ne prelazi neki nivo i da nije izvor
prihoda i slično).
Za razliku od nominalnog, realni porez iz imovine je neredovan
porez. Kako se nominalni porez na imovinu plaća iz prihoda obveznika, pravi porez na imovinu je realni porez iz imovine, budući
da se plaća iz imovine, odnosno iz aktive (supstance). Ovaj porez
je vanredan porez i uglavnom se javlja u vanrednim situacijama,
kada treba obezbijediti izuzetno velika sredstva.
1. OPOREZIVANJE NEKRETNINA
1.1. Razlozi za uvođenje poreza na nekretnine
Uvođenje oporezivanja nekretnina kao najznačajnijeg oblika imovine
uglavnom se opravdava kriterijima koristi i mogućnosti plaćanja.1
Poreska uprava Republike Srpske. E-mail: [email protected]
Kesner-Škreb, M.: Što sve treba znati o oporezivanju nekretnina, Institut za javne financije, Zagreb, 2009.
35
TARA je privela kraju reforme direktnog oporezivanja koju su vodili donatori. Ovaj projekat pomogao je Federaciji, Republici Srpskoj i
Distriktu Brčko da se uspostavi moderan i koherentan okvir za direktno oporezivanje koji obuhvata poreze na dobit preduzeća, poreze na
prihod građana, kao i poreze na nekretnine bazirane na njihovoj tržišnoj vrijednosti.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Prema kriteriju koristi smatra se da vlasnici nekretnina imaju
koristi od države, pa za te koristi moraju platiti porez. Jedan od
osnovnih zadataka države je zaštita vlasništva, pa vlasnici moraju
platiti državi troškove zaštite i brige za njihove nekretnine (policija,
sudstvo ili državna administracija i dr.). Osim sigurnosti i zaštite
imovine, država pruža vlasnicima javne usluge u zdravstvu, školstvu,
ili komunalnim službama koje podižu vrijednost nekretninama, te
koriste njenim vlasnicima. Tako, na primjer, gradeći cestu pored
kuće nekog građanina država podiže vrijednost te kuće, a vlasnik
ima olakšan pristup svome domu. Zbog takvih koristi vlasnik
mora platiti porez na posjedovanje kuće. Takve se usluge pružaju
uglavnom na lokalnom nivou, pa je i porez na nekretnine najčešće
prihod lokalnih, a ne državnog budžeta.
Prema kriteriju mogućnosti plaćanja, posjedovanje nekretnine
znači da je njen vlasnik platežno sposobniji, pa prema tome mora
platiti veći porez. Tako porez na nekretnine služi za uvođenje
veće pravednosti u poreski sistem. Naime, dohodak ne označava
mogućnost plaćanja u cijelosti, pa ni poreski kapacitet pojedinca.
Posjedovanje nekretnine povećava taj kapacitet iznad nivoa dohotka:
dvije porodice s jednakim dohocima, ali s različitim nekretninama,
u ekonomskom smislu nisu jednake. Bogatije porodice imaju veće
mogućnosti, veću sigurnost u periodima ekonomske depresije, te
veći stepen likvidnosti.
1.2. Karakteristike poreza na nekretnine
Porez na nekretnine ima određene ekonomske i socijalne karakteristike.
36
Iako u lokalni budžet uglavnom donosi malo prihoda, porez na
nekretnine obično je predmet snažnog otpora poreznih obveznika.
Naime, ubire se uglavnom godišnje, pa predstavlja veliki jednokratan
teret za pojedinca. Po ovome se porez na nekretnine razlikuje
od poreza na dohodak koji se mjesečno ubire iz plate, ili pak od
poreza na dodatu vrijednost koji je uglavnom “nevidljiv” i plaća se
pri kupovini robe i usluga u malim iznosima.
nekretnine, kvalitet gradnje i opreme, položaj stana u zgradi, i sl.
Vrijednost zemlje zavisi pak od njenog kvaliteta i veličine, kao i od
kvaliteta okoline. Procijenjena vrijednost nekretnine koja služi kao
osnovica za oporezivanje morala bi što bolje odražavati njezinu
tržišnu vrijednost. Vrednovanje imovine dodatno komplikuje inflacija,
pa je potrebno godišnje revalorizovati imovinu kako bi se održavala
njena realna vrijednost. Sve poslove pravilnog vrednovanja nekretnina trebalo bi da na godišnjoj osnovi obavlja poreska uprava.
Porezi na nekretnine važni su prihodi lokalnih budžeta, te utiču na
urbanizaciju i industrijalizaciju, tj. na odluku o mjestu stanovanja
ili lokaciji preduzeća. Međutim, na tu odluku utiču takođe i lokalne
javne usluge koje se finansiraju iz takvih poreza. Osim visine lokalnih poreza na nekretnine, pri odluci o lokaciji nekretnine poreski
obveznici uzimaju u obzir i kvalitet javnih lokalnih usluga.
Smatra se da su porezi na nekretnine efikasniji od ostalih poreza,
jer je njihov uticaj na alokaciju resursa u privredi relativno mali.
Ovi porezi ne utiču na odluke ekonomskih subjekata o ponudi
rada, investicijama u ljudski kapital, proizvodnji, investicijama i
inovacijama, kao ostali porezi. Takođe se smatra da su ovi porezi
pozitivno povezani s privrednim rastom.
2. POREZ NA NEKRETNINE U ZEMLJAMA
EVROPSKE UNIJE
U nastavku je dat pregled poreza na nekretnine u Evropskoj
uniji kako bi se bolje sagledali institucionalni oblici, ali i relativna
veličina ovog poreza u evropskim poreskim sistemima. U tabeli
1. prikazane su institucionalne odrednice poreza na nekretnine u
zemljama EU-27.
Na temelju prikaza u tabeli 1. moguće je zaključiti sljedeće:
– Porez na nekretnine široko je rasprostranjen te se u nekom
obliku primjenjuje u svim članicama EU, osim u Belgiji i Malti.
Prihodi od poreza na nekretnine predstavljaju relativno stabilan
izvor sredstava lokalnih budžeta. Budući da se nekretnine ne mogu
sakriti niti odnijeti, porez na nekretnine obveznici teško mogu izbjeći.
Poreska osnovica je stabilna, za razliku od poreza na dohodak i
dobit, koji su podložniji uticajima privrednih ciklusa, pa se iznosi
poreza na nekretnine mogu lakše prognozirati.
– Porez na nekretnine uglavnom određuju lokalne vlasti, koje i
prikupljaju prihode. U nekim državama (Grčka, Švedska), uz
lokalne, postoje i državni porezi na nekretnine.
Često se navodi da porez na nekretnine smanjuje štednju, a
povećava potrošnju. Naime, ako se oporezuju nekretnine, tada će
bogatiji manje štedjeti, a više će trošiti na tekuću potrošnju. U tom
smislu porez na nekretnine može imati negativan utjecaj na štednju
i privredni rast. No, takođe se navodi da će porez na nekretnine
vlasnike navesti na ulaganje u one oblike imovine koje donose veću
dobit, npr. dionice. U tom slučaju porezi na nekretnine mogu imati
pozitivan učinak na privredni rast.2
– U svim prikazanim zemljama oporezuju se nekretnine koje
obuhvataju građevine i zemljište, osim u Estoniji, gdje se porez
na nekretnine ubire samo na zemljište.
Za efikasno provođenje poreza na nekretnine država mora posjedovati kvalitetne popise nekretnina, između ostalog zemljišne knjige
u kojima su navedeni veličina, smještaj i vlasnik nekretnine. Može
se očekivati da pojedinci ne prijavljuju tačno i u potpunosti svoju
nekretninu, pa država mora imati dobro razrađenu informacijsku
osnovu za efikasno kontrolisanje i pravilno razrezivanje ovog poreza.
– Stope se kreću uglavnom od 0,1 do maksimalnih 3%, a određuju
ih lokalne vlasti.
Poseban problem predstavlja vrednovanje nekretnina. Nekretnine su
heterogena kategorija – ne postoje dvije sasvim identične nekretnine. Njihova vrijednost uključuje niz činilaca: blizinu saobraćajnica
i tržnih centara, postojanje kulturnih i rekreacijskih sadržaja, starost
2
– Obveznici su pravna i fizička lica koja su vlasnici ili korisnici
stambenog, odnosno poslovnog prostora ili zemljišta.
– Osnovica poreza je, uglavnom, vrijednost nekretnine koju procjenjuje lokalna poreska uprava. U nekim zemljama (Francuska,
Irska, Ujedinjeno Kraljevstvo) osnovica se utvrđuje na osnovu
rentne vrijednosti nekretnine, tj. procijenjene ili tržišne vrijednosti najamnine.
– Stambeni prostor u kojem stanuju vlasnici često ima poseban
tretman, pa su oni u nekim zemljama posve oslobođeni (Grčka,
Irska, Italija, Litva, Portugal) ili plaćaju niži porez (Bugarska,
Slovenija).
Većina zemalja relativno malo poreza ubire od nekretnina. Kada
se isključe Poljska, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo, koje uveliko odskaču od ostalih zemalja, tada udio poreza na nekretnine
Musgrave, R. A. i Musgrave, P. B.: Public Finance in Theory and Practice, New York: McGraw-Hil, 1989.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
čini samo 1,3% ukupnih poreza preostalih zemalja. Natprosječno
se nekretnine oporezuju u Poljskoj (3,6%), Francuskoj (4,9%) i
Ujedinjenom kraljevstvu (čak 8,9% ukupnih poreza). U okviru starih
članica EU najmanje prihoda od poreza na nekretnine ubire se u Luksemburgu (svega 0,2% ukupnih poreza), a relativno malo ubiru tri
nove članice, tj. Češka (0,4%), Mađarska (0,7%), i Slovačka (1,5%).3
Tabela 1. Pregled poreza na nekretnine u zemljama EU-274
DRŽAVA
OSNOVICA
STOPA
NAPOMENA
Austrija
Procijenjena vrijednost
0,2 – 1%
Bugarska
Procijenjena vrijednost
0,05 – 0,2%
Za nekretninu u kojoj poreski
obveznik stanuje odobrava se
olakšica od 50%.
Kipar
Procijenjena vrijednost
0 – 0,4%
Porez se plaća na procijenjenu tržišnu
vrijednost od 1. januara 1980.
Češka
Za zemlju – tržišna cijena
0,25 – 0,75%
Za građevine – površina tlocrta
1 – 10 CZK po m²
Danska
Poreska vrijednost
1,6 – 3,4%
Estonija
Tržišna vrijednost zemljišta
0,1 – 2,5%
Finska
Poreska vrijednost
0,5 – 1%
Francuska
Rentna vrijednost koju određuju
lokalne vlasti
Koeficijenti koje određuju
lokalne vlasti
Njemačka
Fiskalna vrijednost
Utvrđuje ih lokalna vlast, u
prosjeku 1,9%
Grčka
Procijenjena vrijednost
Državni porez – 0,1%
Lokalni porez – 0,025 –
0,035%
Mađarska
Tržišna vrijednost
Maksimum 3%
Irska
Rentna vrijednost
Stope godišnje utvrđuju
lokalne vlasti
Porez se ne plaća za stambeni
prostor.
Italija
Imputirani dohodak od nekretnine
0,4 – 0,7%
Osnovno stanovanje oslobođeno
je plaćanja poreza.
Latvija
Katastarska vrijednost
1%
Litva
Prosječna tržišna vrijednost
1%
Luksemburg
Procijenjena vrijednost
0,7 – 1%
Holandija
Procijenjena vrijednost
Stope određuju lokalne jedinice
Poljska
Površina tlocrta, zemlje
0,37 – 19,81PLN po m²
Portugal
Procijenjena vrijednost
0,2 – 1%
Rumunija
Računovodstvena vrijednost
0,25 – 1,5%
Slovačka
Procijenjena vrijednost
Zemlja – 0,25%;
Građevine – 1SKK po m²
Slovenija
Zakonom utvrđena vrijednost
0,1 – 1,5%
Španija
Katastarska vrijednost
0,3 – 0,4%
Švedska
Procijenjena vrijednost
0,5 – 1%
Državni porez na građevine koje se koriste u komercijalne i trgovačke svrhe.
Procijenjena vrijednost
0,4 – 0,75%
Lokalni porez za građevine u
kojima se stanuje.
Procijenjena vrijednost za council
tax; rentna vrijednost za national
non-domestic rate
Stope svake godine određuju
lokalne vlasti
Za privatno stanovanje plaća se
council tax. Preduzeća plaćaju
national non-domestic rate.
Ujedinjeno Kraljevstvo
Porez se ubire samo na zemljište.
Taxe fonciere (property tax)
plaća vlasnik, Taxed’habitation
(residence tax) plaća stanar. Ako
stanar stanuje u vlastitom stanu,
plaća oba poreza.
37
Osnovno stanovanje oslobođeno je
plaćanja državnog poreza.
Obveznici su samo pravna lica.
Izuzeto osnovno stanovanje.
Prvih 160 m² stana oslobođeno je
poreza ako vlasnik u njemu stanuje.
Napomena: Belgija i Malta nemaju porez na nekretnine. U Belgiji postoji samo jedan oblik poreza na rentnu vrijednost nekretnina za pravna lica.
3
4
OECD: Revenue Statistics 1965-2007. Paris: OECD, 2008.
Izvor: IBFD (2009).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
3. AKTUELNO STANJE OPOREZIVANJA
NEPOKRETNOSTI U REPUBLICI SRPSKOJ
4. NOVI NAČIN OPOREZIVANJA
NEPOKRETNOSTI
Zakon o porezima na imovinu5 koji je u primjeni od 01.01.2002.
godine uveo je porez na imovinu, porez na naslijeđe i poklon i porez
na prenos nepokretnosti i prava.
4.1. Zakon o porezu na nepokretnosti
Obveznik poreza na imovinu je pravno i fizičko lice, koje je imalac
prava na nepokretnosti i nalazi se na teritoriji Republike Srpske. Porez na nepokretnosti plaća se na površinu nepokretnosti.
Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave,
poslovnih knjiga poreskog obveznika i drugih podataka kojima
nadležni poreski organ raspolaže.
Aktuelni porez na nepokretnosti na koje obveznik ima pravo, plaća
se na površinu nepokretnosti i plaća se u apsolutnom iznosu (po
metru kvadratnom ili po jednom prodajnom mjestu). Nekretninama u
smislu poreskog zakona smatraju se: zemljište, stambene i poslovne
zgrade, stanovi, poslovne prostorije, garaže, zgrade i prostorije za
odmor i rekreaciju i drugi građevinski objekti.
Aktuelni zakon o porezu na imovinu propisuje i tzv. porez na imovinu
u dinamici, odnosno porez na naslijeđe i poklon i porez na prenos
nepokretnosti.
38
Porez na naslijeđe i poklon se plaća na pravo svojine i druga
prava na nepokretnosti, koje nasljednici odnosno poklonoprimci
nasljeđuju odnosno prime na poklon. Obveznik poreza je izičko lice
koje naslijedi imovinu, kao i fizičko i pravno lice koje tu imovinu
primi na poklon. Osnovica poreza na naslijeđe je tržišna vrijednost
naslijeđene imovine umanjena za iznos dugova, troškova i drugih
tereta koje je obveznik dužan da isplati, a poreska obaveza nastaje
danom pravosnažnosti rješenja o nasljeđivanju.
Porez na nepokretnosti i prava plaća se kod prenosa uz naknadu.
Obveznik poreza na nepokretnosti i prava je lice koje prenosi pravo,
a kad se pravo prenosi po osnovu ugovora o razmjeni između dva
lica, obveznik poreza je prenosilac prava veće tržišne vrijednosti.
Osnovica poreza na prenos nepokretnosti je ugovorena cijena u
trenutku nastanka poreske obaveze ukoliko nije niža od tržišne
vrijednosti. Poreska obaveza nastaje danom zaključivanja ugovora
o prenosu ili razmjeni nepokretnosti i prava.
Stopa poreza na prenos nepokretnosti i prava iznosi 3% na poresku
osnovicu.
Dosadašnji zakon (Zakon o porezu na imovinu) ima čisti fiskalni
karakter i ne omogućava vođenje ozbiljnije politike u ovoj oblasti,
čime nepokretnosti, kao jedan od značajnih dijelova ukupnog
društvenog bogatstva RS, ostaju izvan poželjne ekonomske regulacije.
Porez na imovinu je do sada imao minorno učešće u ukupnim
poreskim prihodima, kao i u vlastitim prihodima lokalnih zajednica.
Nivo obuhvatnosti nepokretnosti porezom bio je veoma nizak (tek
oko 9% objekata, odnosno 1,3% ukupnog broja nepokretnosti)6, što
je proizvelo niz loših posljedica po alokaciju resursa i regionalni
razvoj. Takođe je bio nizak nivo naplate poreza na nepokretnosti
(u 2008. godini svega 5,4 miliona KM u čitavoj RS, a na promet
nepokretnosti naplaćeno 24 miliona KM)7. Ispostavilo se da je stimulativno ne plaćati porez, jer nije bilo sankcija ili su bile minimalne.
5
6
7
8
“Službeni glasnik RS” br. 51/01.
www.poreskaupravars.org
www.poreskaupravars.org
“Službeni glasnik RS” br. 110/08.
Novim zakonom o porezu na nepokretnosti8 uređuje se oporezivanje
nepokretnosti u Republici Srpskoj, oslobađanje od oporezivanja i
umanjenje poreske osnovice, način plaćanja poreza i nadležnost
Poreske uprave Republike Srpske, u oblasti poreza na nepokretnosti.
Predmet oporezivanja porezom na nepokretnosti su nepokretnosti
u Republici Srpskoj koje nisu izuzete od oporezivanja u skladu sa
ovim zakonom. Građevinski objekti i zemljište koji čine jednu cjelinu, a nisu vlasništvo istog lica, mogu se pojedinačno oporezivati.
Stambene i poslovne jedinice koje su u sastavu zgrada oporezuju
se pojedinačno.
Poresku osnovicu za obračun poreza na nepokretnosti predstavlja
tržišna vrijednost nepokretnosti koja je utvrđena u skladu sa ovim
zakonom. Za svaku poresku godinu tržišna vrijednost nepokretnosti
koja predstavlja osnovicu za obračun poreza je njena vrijednost na
dan 31. decembar prethodne godine.
Poreski obveznik poreza na nepokretnosti je vlasnik nepokretnosti.
U slučaju suvlasništva i zajedničkog vlasništva na nepokretnosti,
svaki suvlasnik i svaki zajedničar je poreski obveznik. Ukoliko se
vlasnik nepokretnosti ne može odrediti ili pronaći, poreski obveznik
je lice koje po bilo kom osnovu koristi nepokretnost.
Obaveza plaćanja poreza na nepokretnosti nastaje danom kada
poreski obveznik stekne ili počne da koristi nepokretnost, zavisno
od toga koji od uslova bude prije ispunjen. Nepokretnost u izgradnji
podliježe plaćanju poreza prema procentu izgrađenosti na dan
procjene vrijednosti.
Poreska stopa poreza na nepokretnosti ne može biti manja od 0,05%
od procijenjene vrijednosti nepokretnosti, niti veća od 0,50% od
procijenjene vrijednosti nepokretnosti. U slučaju obavljanja deficitarne proizvodno-zanatske privredne djelatnosti, obveznik može
biti oslobođen obaveze, o čemu posebnu odluku donosi skupština
opštine, odnosno grada.
4.2. Fiskalni registar nepokretnosti
Po nastanku poreske obaveze, poreski obveznik dužan je da Poreskoj upravi podnese prijavu za upis u fiskalni registar nepokretnosti.
Fiskalni registar nepokretnosti je javna evidencija u pisanom ili
elektronskom obliku koju vodi Poreska uprava. Podaci o svim
nepokretnostima, porezu na nepokretnosti, poreskom broju, adresi
nepokretnosti, njenim karakteristikama i vrijednostima, kao i drugi
podaci nalaze se u fiskalnom registru.
Vlasnici, odnosno korisnici, koji su stekli nepokretnosti do dana
stupanja na snagu ovog zakona, dužni su da Poreskoj upravi podnesu Prijavu za upis u fiskalni registar. Prijava za upis podnosi se
područnoj jedinici Poreske uprave prema lokaciji nepokretnosti u
roku od trideset dana od dana nastanka poreske obaveze. Podaci
iz prijave za upis se upisuju u fiskalni registar nepokretnosti i
svakoj nepokretnosti se dodjeljuje poreski broj nepokretnosti (PBN).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
– 000 – trocifrena šifra opštine;
– MMM - trocifrena šifra mjesne zajednice unutar opštine;
– TTTTT - petocifrena šifra tipa nepokretnosti;
– XXXXX - petocifreni sekvencijalni broj nepokretnosti;
– K - kontrolni broj po modulu 11.
PBN se dodjeljuje svakoj nepokretnosti za koju je podnesena prijava za upis. U slučaju spajanja više nepokretnosti u jednu cjelinu,
novonastaloj nepokretnosti se dodjeljuje novi PBN, dok se postojeći
PBN proglašava neaktivnim. U slučaju podjele nepokretnosti, svaka
novonastala nepokretnost dobija novi PBN, dok se postojeći PBN
proglašavaju neaktivnim. Ukoliko dođe do promjene namjene
nepokretnosti 50% i više, takva nepokretnost dobija novi PBN, dok
se postojeći PBN proglašava neaktivnim.
Poreski obveznik ima obavezu podnošenja prijave za upis za svih
nepokretnosti koje posjeduje. Ukoliko građevinski objekat i zemljište
čine jednu cjelinu, poreski obveznik podnosi jednu prijavu za upis.
Za svaku stambenu ili poslovnu jedinicu koja se nalazi u sastavu
stambeno-poslovne zgrade ili objekta podnosi se prijava za upis.
Ako dijeljenjem nepokretnosti nastanu dvije ili više cjelina, za svaku
nepokretnost potrebno je podnijeti prijavu za upis. Ako spajanjem
dvije ili više nepokretnosti nastane cjelina, za novu nepokretnost
potrebno je podnijeti prijavu za upis. Suvlasnici nepokretnosti
podnose pojedinačno prijavu za upis.
Suvlasnik nepokretnosti koji koristi cijelu nepokretnost, ili njen
najveći dio, podnosi jedinstvenu prijavu, ukoliko ostali suvlasnici
nisu poznati ili su nedostupni. Članovi istog domaćinstva koji su
suvlasnici nepokretnosti, mogu sporazumno podnijeti jedinstvenu
prijavu. Potrebna je saglasnost suvlasnika koja se daje potpisom na
prijavi za upis. Zajedničari na nepokretnosti sporazumno podnose
jedinstvenu prijavu za upis. Potrebna je saglasnost zajedničara koja
se daje potpisom na prijavi za upis.
Pravo na oslobađanje plaćanja poreza stiče se od dana podnošenja
Zahtjeva za oslobađanje. Zahtjev se podnosi u roku koji je propisan
za podnošenje prijave za upis. Jednim zahtjevom može se tražiti
oslobađanje za više nepokretnosti u vlasništvu jednog lica.
Podaci iz fiskalnog registra nepokretnosti dostupni su javnosti.
Poreska lista je godišnji izvod iz fiskalnog registra nepokretnosti
za svaku opštinu, odnosno grad.
Manji broj nepokretnosti bio je u prometu – tržište je odredilo njihove
cijene, to su tzv. “nepokretnosti u dinamici”. Većina nepokretnosti
nisu bile u prometu - “nepokretnosti u statici”, a neizvjesno je da li
će ikada i biti, pa je pitanje kako saznati njihovu tržišnu vrijednost.
Podaci o prometovanim nepokretnostima koriste se za procjenu
potencijalne tržišne vrijednosti nepokretnosti “u statici”.
Procjena tržišne vrijednosti nepokretnosti vrši se korišćenjem
modela masovne procjene tržišne vrijednosti nepokretnosti – KAMA.
KAMA model je sistematska procjena vrijednosti grupe imovine na
određeni dan primjenom standardizovanih procedura i statističkih
testiranja.10
Predmosti KAMA modela su u tome što obezbjeđuje:
– istovremenost,
– jednoobraznost i
– objektivnost utvrđivanja poreske osnovice za sve nepokretnosti
na cijeloj teritoriji Republike Srpske.
KAMA model izbjegava favorizovanje, obezbjeđuje nediskriminaciju
i transparentnost u oporezivanju.
KAMA model funkcioniše na principu upoređivanja podataka
nepokretnosti čija se procjena tržišne vrijednosti vrši i slične
nepokretnosti koja je bila u prometu. Procijenjena tržišna vrijednost
se koriguje uticajem razlika predmetne nepokretnosti i prometovane
nepokretnosti (pomoću koeficijenata). KAMA model zasniva se na
korišćenju standardnog statističkog softverskog paketa (NCSS).
Elementi na kojim počiva KAMA model su:
– izovrijednosna linija – zamišljena linija, statistički utvrđena, koja
predstavlja skup tačaka u prostoru na kojima nepokretnosti
imaju istu tržišnu vrijednost;
– lokacioni centar visoke vrijednosti – tačka u realnom prostoru u
odnosu na koju nijedna druga tačka nema veću tržišnu vrijednost nepokretnosti;
– ostali parametri: x, y koordinate nepokretnosti, udaljenost od
centra visoke vrijednosti, površina, namjena, građevinska zona.
Osnovni model za procjenu:
V=GQ * (Pl*Ql+PL* QL +OL)
V - tržišna cijena nepokretnosti
GQ - opšti kvalitativni faktor (mjesto i vrijeme prodaje)
Pl - vrijednost poboljšanja (u KM po kvadratnom metru)
Poreska lista za određenu opštinu sadrži:
Ql - količina poboljšanja (u kvadratnim metrima, sobe, kupatilo i sl.)
– adresu nepokretnosti;
PL - cijena zemljišta po kvadratnom metru
– PBN;
QL - veličina zemljišta (iz katastra)
– procijenjenu vrijednost nepokretnosti.
OL - ostali faktori (npr. garaža)
Poreska uprava dostavlja primjerak Poreske liste svakoj opštini
za svaku poresku godinu. Poreska lista se godišnje objavljuje u
dnevnim novinama.
Troškovni model:
TV = OK [ VZ + (TI – A) ]
TV – procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti
4.3. Metodologija procjene vrijednosti nepokretnosti
OK – opšti kvalitativni faktor
Tržišna vrijednost nepokretnosti je novčani iznos za koji nepokretnost može biti razmijenjena u datom trenutku na tržištu slobodnom
voljom kupca i prodavca. Tržišna vrijednost nepokretnosti izražava
se u jedinicama domaće valute.
VZ – tržišna vrijednost zemljišta
9
10
TI – troškovi izgradnje istog takvog objekta
A – amortizacija date nepokretnosti
Pravilnik o upisu u fiskalni registar nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 16/09.
Pravilnik o procjeni vrijednosti nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 37/09.
39
PBN je jedinstveni indikator svake nepokretnosti. PBN dodjeljuje
Poreska uprava u obliku šifre od 17 karaktera.9
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
4.4. Poreski račun i način plaćanja poreza
PM2 (površina u metrima kvadratnim)
Poreski račun označava izvod iz fiskalnog registra nepokretnosti
kojim poreska uprava utvrđuje poresku obavezu. Za svaku registrovanu i oporezivu nepokretnost izdaje se poreski račun. Poreska
uprava vodi poreske račune u elektronskoj formi. Poreski obveznik
dobija poreski račun u pisanoj formi, nastao na osnovu elektronskog zapisa.
BČD (broj članova domaćinstva)
Poreski račun sadrži:
11
Umanjenje poreske osnovice ostvaruje se podnošenjem Zahtjeva
za umanjenje poreske osnovice.
Umanjenje poreske osnovice – jedno domaćinstvo
Vrijednost stana 100 000 KM, površina 80 m2., sa tri člana
domaćinstva.
– PBN;
UPO = (100 000 : 80) x [50 +10 x (3-1)]
– ime i identifikacioni broj poreskog obveznika;
UPO = (1250) x [ 50+20]
– adresu nepokretnosti;
UPO = 1250 x 70
– adresu za dostavljanje poreskog računa;
UPO = 87 500 KM
– procijenjenu vrijednost nepokretnosti;
Porez se plaća na iznos 100 000 – 87 500 = 12 500 KM.
– poresku stopu;
Umanjenje poreske osnovice - različita domaćinstva
– ukupno poresko zaduženje;
Ako poreski obveznici nisu članovi istog domaćinstva, a suvlasnici su iste nepokretnosti, Poreska uprava će umanjenje poreske
osnovice u vrijednosti od 50 m2 podijeliti na poreske obveznike
proporcionalno njihovom učešću u vlasništvu:
– datum dospijeća plaćanja poreske obaveze;
– postupak plaćanja i pouku o pravnom lijeku.
Poreska uprava izdaje poreske račune za tekuću poresku godinu
do 31. marta za sve nepokretnosti čija je vrijednost procijenjena na
dan 31. decembar prethodne godine. Poreski račun se dostavlja na
adresu poreskog obveznika. Ukoliko je adresa poreskog obveznika
izvan teritorije BiH, poreski račun se dostavlja na adresu na kojoj
se nalazi nepokretnost.
40
Poreskom obvezniku kojem nije izdat poreski račun Poreska uprava
izdaje poreski račun za tekuću poresku godinu u roku od 30 dana
od dana sticanja nepokretnosti. Poreska obaveza se utvrđuje
proporcionalno broju mjeseci za koji je on ili ona obveznik za
stečenu nepokretnost.
Za svaku registrovanu nepokretnost izdaje se onoliko računa koliko je registrovanih poreskih obveznika. Ukupna poreska obaveza
za nepokretnost dijeli se na više poreskih računa proporcionalno
udjelu obveznika u vlasništvu nad nepokretnosti.
Poreska uprava dostavlja jedinstven poreski račun za nepokretnosti
na kojom postoji suvlasništvo, ukoliko su se suvlasnici pismeno
izjasnili na prijavi za upis da se izdaje jedinstveni račun.
Ukoliko se izvrši prenos vlasništva u toku poreske godine, poreski
obveznik koji je izvršio prenos dužan je da izmiri dospjeli dio
obaveze za period od početka godine do dana prenosa vlasništva.
U ovakvim slučajevima Poreska uprava izdaje novi poreski račun.
Iznos zaduženja utvrđuje se množenjem procijenjene tržišne vrijednosti nepokretnosti na dan 31. decembra prethodne poreske godine
i poreske stope koju utvrđuje skupština opštine, odnosno grada.
Poreska uprava utvrđuje iznos umanjenja poreske osnovice za
svakog poreskog obveznika. Iznos umanjenja poreske osnovice
utvrđuje se kao
UPO = (PTVN : PM2) x [50 +10 x (BČD-1)]
UPO (umanjenje poreske osnovice)
PTVN (procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti)
11
12
UPO = (PTVN 50 M2 : BrPO) + PTVN 10 M2 x (BČD-1)
PTVN (procijenjena tržišna vrijednost nepokretnosti)
PM² (površina u metrima)
BrPO (broj poreskih obveznika)
BČD (broj članova domaćinstva).
Umanjenje poreske osnovice – obveznici nisu članovi istog
domaćinstva
Dva obveznika su suvlasnici iste kuće (vlasništvo 1/2) i svaki je
posebno podnio prijavu. Kuća je površine 180 m2 i vrijedi 300 000
KM. Jedno domaćinstvo ima dva člana, a drugo tri člana.
Umanjenje za prvog poreskog obveznika
UPO = (83 333/2) + 16 667 x (2-1) = 41 665.5 +16 667 = 58
333.5 KM12
Umanjenje za drugog poreskog obveznika
UPO = (83 333/2) + 16 667 x (3-1) = 41. 665 + 33 334 = 74 999 KM
Ukupno umanjene za nepokretnost
58 333.5 KM + 74 999 KM = 133 332 KM
Porez na nepokretnosti plaća sa na osnovu poreskog računa u dva
dijela: prvi najkasnije do 30. juna i drugi do 31. decembra u poreskoj
godini. Uplata prvog dijela ne može biti manja od 50% ukupnog
iznosa poreske obaveze iz poreskog računa. Uplata poreza se vrši
striktno prema primjeru uplatnice koja je data uz poreski račun.
Poreski obveznik ima pravo da uloži pismeni prigovor na iznos
poreske obaveze. Prigovor se podnosi područnoj jedinici poreske
uprave na čijoj se teritoriji nalazi nepokretnost. Poreski obveznik
ima obevezu da plati porez na način i u roku propisanom zakonom.
Na iznos poreske obaveze koja ne bude uplaćena u roku, plaća se
zatezna kamata za svaki dan zakašnjenja.
Pravilnik o poreskom računu i načinu plaćanja poreza na nepokretnosti, “Službeni glasnik RS” br. 29/09, 33/09.
50 m2 = 83 332 KM, 10 m2 = 16 667 KM.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
5. OSNOVNE PROMJENE U ZAKONU O
POREZU NA NEPOKRETNOSTI U ODNOSU
NA ZAKON O POREZIMA NA IMOVINU
Slijedi pregled osnovnih promjena koje donosi novi Zakon na
nepokretnosti u odnosu na dosadašnji Zakon o porezu na imovinu.
Tabela 2: Razlike između Zakona na nepokretnosti i Zakona o porezu na imovinu13
Zakon o porezu na imovinu
Zakon o porezu na nepokretnosti
Zakonom se uvodi porez na imovinu.
Zakonom se uvodi porez na nepokretnosti.
Predmet oporezivanja
Predmet oporezivanja
Predmet oporezivanja su prava na nepokretnostima u Republici
Srpskoj, i to prava:
- svojine;
- plodouživanja;
- upotrebe i pravo stanovanja;
- zakupa stana i zakupa poslovne prostorije i drugih
nepokretnosti preko jedne godine;
- korišćenja gradskog građevinskog zemljišta.
Predmet oporezivanja su nepokretnosti u Republici Srpskoj.
Nepokretnost je zemljište sa svim što je trajno spojeno sa njim, ili
što je izgrađeno na površini zemljišta, iznad ili ispod njega.
Nepokretnosti obuhvataju zemljište sa svim što je trajno spojeno
sa njim, kao što su kuće, stambene zgrade, poslovne zgrade,
garaže, benzinske pumpe, hoteli i sl.
Poreski obveznik
Poreski obveznik
Poreski obveznik je pravno i fizičko lice koje je imalac prava na
nepokretnosti.
- Ukoliko više pravnih ili fizičkih lica ostvaruju pravo na istoj
nepokretnosti, poreski obveznik je svako od njih, srazmjerno
svom udjelu u nepokretnosti.
Poreski obveznik je svaki vlasnik nepokretnosti.
- Nepokretnost, a ne vlasnik nepokretnosti, podliježe plaćanju poreza.
- Ukoliko se vlasnik ne može utvrditi ili pronaći, poreski obveznik je korisnik ili lice koje zauzima nepokretnost.
U slučaju suvlasništva i zajedničkog vlasništva, svaki suvlasnik i
zajedničar je poreski obveznik.
Status poreskog obveznika po osnovu prava korišćenja nepokretnosti
ne može biti osnov za sticanje prava na nepokretnosti.
Poreska osnovica
Poreska osnovica
Porez na imovinu plaća se u apsolutnom iznosu po kvadratnom
metru korisne površine ili u propisanom iznosu.
- Porez se plaća na površinu nepokretnosti.
Porez na nepokretnosti plaća se na tržišnu vrijednost nepokretnosti utvrđenu u skladu sa Zakonom.
- Za svaku poresku godinu tržišna vrijednost nepokretnosti je
njena procijenjena vrijednost na dan 31. 12. prethodne godine.
Procijenjena vrijednost je novčani iznos na osnovu koga se
oporezuje nepokretnost.
Poreska stopa
Poreska stopa
Nema poreske stope.
Stambena površina 0,3-0.5 KM/ m2.
Vikend kuća i poslovni prostor 0,1 KM/ m2.
Prodajni i ugostiteljski prostor 2 KM/ m2.
Zemljište za benzinsku pumpu 3 KM/ m2.
Benzinska pumpa 3000 KM /pumpi;
Uslužni poslovni prostor 0,10 KM/ m2.
Kancelarijski prostor 1 KM/ m2.
Ostala prava 0,05 KM/ m2.
Poreska stopa ne može biti manja od 0,05% procijenjene vrijednosti nepokretnosti, niti veća od 0,5% procijenjene vrijednosti
nepokretnosti.
Skupštine opština i gradova utvrđuju poresku stopu koja će se
primjenjivati za oporezivanje nepokretnosti na njihovoj teritoriji
najdalje do 31. decembra tekuće za narednu poresku godinu.
Poreska stopa poreza na nepokretnosti se ne može mijenjati u
toku jedne poreske godine.
Nastanak poreske obaveze
Nastanak poreske obaveze
Poreska obaveza nastaje danom sticanja prava, odnosno danom
početka korišćenja, danom osposobljavanja, danom izdavanja
upotrebne dozvole ili danom omogućavanja korišćenja imovine
na drugi način.
Poreska obaveza nastaje danom sticanja nepokretnosti, odnosno
danom početka korišćenja nekretnine.
Prvi događaj određuje nastanak poreske obaveze.
Nepokretnosti u izgradnji podliježu plaćanju poreza prema procentu izgrađenosti.
13
www.poreskaupravars.org
41
Nepokretnosti obuhvataju:
- zemljište;
- stambene i poslovne zgrade;
- stanove;
- poslovne prostorije;
- garaže;
- zgrade i prostorije za odmor i rekreaciju.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Poreska oslobađanja (nepokretnosti)
Porez na imovinu ne plaća se na prava na nepokretnosti:
- u vlasništvu države, koje koriste njeni organi;
- diplomatskih i konzularnih predstavništava stranih država
(ukoliko postoji reciprocitet);
- vjerskih zajednica;
- od kulturnog i istorijskog značaja;
- koje se koriste u obrazovne, kulturne, naučne, društvene,
zdravstvene, humanitarne i sportske svrhe;
- puteve, lučke obale i lukobrane, brodske prevodnice, pruge,
aerodromske piste, brane, objekte za zaštitu i dr. objekte od
javnog značaja;
- skloništa za zaštitu ljudi i roba od ratnih dejstava;
- poljoprivredno zemljište i ekonomske zgrade u poljoprivredi;
- proizvodni i poslovni prostor i poslovni prostor površine do 10
m2.
Sljedeće nepokretnosti su oslobođene plaćanja poreza na nekretnine:
- u vlasništvu, države koje koriste njeni organi;
- diplomatskih i konzularnih predstavništava stranih država
(ukoliko postoji reciprocitet)
- vjerskih zajednica;
- kulturni i istorijski spomenici;
- koje se koriste u obrazovne, kulturne, naučne, društvene,
zdravstvene, humanitarne i sportske svrhe;
- putevi, lučke obale i lučki putevi, brodogradilišta, željezničke
pruge, aerodromske piste, brane, objekti za zaštitu i dr. objekti
od javnog značaja;
- skloništa za zaštitu ljudi i roba od ratnih dejstava;
- objekti ili dijelovi objekata koji služe za izvođenje javnih radova;
- nepokretnosti koje se nalaze u minskim poljima i
- obrađeno poljoprivredno zemljište i nepokretnosti koje služe
za vlastitu poljoprivrednu proizvodnju.
Poreska oslobađanja (lica)
Poreska oslobađanja (lica)
Poreza na imovinu (na zgrade, stanove ili stanarsko pravo)
oslobođene su i sljedeće kategorije fizičkih lica:
- ratni vojni invalidi od I do III kategorije;
- porodice poginulih i nestalih boraca;
- penzioneri;
- lica registrovana kod Centra za socijalni rad.
Poreska oslobađanja nisu predviđena.
- Nema oslobađanja za određene kategorije stanovništva.
Umanjenje poreske osnovice
Umanjenje poreske osnovice
Nisu predviđena umanjenja ove vrste.
Poreski obveznik ima pravo na umanjenje osnovice za vrijednost 50m² za obveznika i po 10m² za svakog člana njegovog
domaćinstva.
Ako više obveznika stanuje u jednoj stambenoj jedinici, tada samo
jedan ima pravo na umanjenje od 50m², a za ostale obveznike i
članove domaćinstva umanjuje se osnovica za vrijednost od po
10m².
Jedno lice može biti nosilac prava na umanjenje samo na jednoj
nepokretnosti.
Utvrđivanje poreza
Utvrđivanje poreza
42
Poreska oslobađanja (nepokretnosti)
Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave, Utvrđivanje poreza vrši se na osnovu podataka iz poreske prijave i
poslovnih knjiga i drugih podataka kojim raspolaže poreski organ. propisanih standarda za procjenu tržišne vrijednosti nepokretnosti.
Vrši se kontrola ispravnosti obračuna poreza.
- Ažuriranje tržišnih vrijednosti procijenjene imovine vrši se
svakih pet godina.
- Podaci u fiskalnom registru su dostupni javnosti.
Potpune liste oporezovanih nepokretnosti u svakoj opštini
objavljivaće se jednom godišnje.
Poreska prijava
Poreska prijava
Poreska prijava se podnosi do 28. februara godine za koju se vrši
utvrđivanje poreza.
Prijava se podnosi u područnoj jedinici u opštini na čijoj se
teritoriji nalazi nekretnina.
Prijava za upis u fiskalni registar podnosi se u roku od četiri
mjeseca nakon stupanja na snagu zakona.
Prijava se podnosi u područnoj jedinici u opštini na čijoj se teritoriji nalazi nepokretnost.
Poreski obveznik koji stekne ili počne da koristi nepokretnosti po
isteku roka od četiri mjeseca, a prije početka primjene zakona,
dužan je da dostavi prijavu za upis u roku od 30 dana od dana
sticanja ili korišćenja nepokretnosti.
Odgovornost Poreske uprave
Odgovornost Poreske uprave
Poreska uprava obavlja sljedeće poslove:
- utvrđuje oporezivu imovinu u Republici Srpskoj;
- procjenjuje imovinu, odnosno kontroliše ispravnost procijenjene vrijednosti;
- vrši naplatu i prinudnu naplatu poreza na imovinu;
- rješava po žalbama poreskih obveznika.
Poreska uprava obavlja sljedeće poslove:
- registruje oporezive i neoporezive nepokretnosti u Republici Srpskoj;
- uspostavlja i vodi fiskalni registar nepokretnosti;
- procjenjuje vrijednost nepokretnosti;
- priprema i izdaje poreske račune;
- vodi evidenciju o uplatama poreza i poreskim računima;
- vrši druge obaveze propisane Zakonom o Poreskoj upravi i ovim zakonom.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Plaćanje poreza
Plaćanje poreza
Porez na imovinu može se platiti u ukupnom iznosu prilikom
podnošenja poreske prijave ili tromjesečno, i to u roku od 45
dana od dana početka tromjesečja (15. februara, 15. maja, 15.
avgusta i 15. novembra).
Porez na nepokretnosti se plaća u dvije rate, i to prva najkasnije do
30. juna i druga najkasnije do 31. decembra u poreskoj godini.
Uplata do 30. juna mora biti najmanje 50% od ukupnog iznosa
dospjele obaveze.
Ukoliko poreski obveznik izvrši prenos vlasništva na novog
poreskog obveznika, dužan je izmiriti dospjeli dio obaveze od
početka godine do dana prenosa vlasništva.
Početkom primjene Zakona o porezu na nepokretnosti prestaje da
važi Zakon o porezima na imovinu. Zakon o porezu na nepokretnosti
primjenjivaće se od 1. januara 2010. godine.
6. CILJEVI REFORME POREZA NA
IMOVINU U RS
Reforma poreza na nekretnine neophodna je zbog potrebe za vlastitim prihodima lokalnih zajednica. Neophodna je decentralizacija
oporezivanja imovine. Reformom bi se podstakla efikasna alokacije resursa, kao i racionalnije korišćenje nekretnina (alternativna
upotreba). Reforma poreza na nekretnine doprinijeće i realnijem
iskazivanju cijena, kao i usklađivanju pravne osnove oporezivanja
imovine sa dostignutim nivoom poreskih reformi u drugim sektorima. Povrh svega, neophodno je poboljšanje registra imovine.
Trenutni ciljevi reforme poreza na imovinu u RS su:
– sinhronizacija oporezivanja imovine sa drugim reformskim poduhvatima u oblasti poreza (PDV, porez na dohodak i porez na dobit),
– kreiranje alternativnog izvora javnih prihoda za lokalne zajednice,
– poboljšanje pravednosti raspodjele poreskog opterećenja među
poreskim obveznicima – značajno će se unaprijediti horizontalna i
vertikalna jednakost,
– unapređenje decentralizacije i opštinske fiskalne autonomije davanjem vlastitog izvora prihoda lokalnim vlastima, lakog za upravljanje,
– diferenciranje poreske osnovice od koje zavisi finansiranje opštinskih
javnih usluga,
– uspostavljanje kontinuirane kreditne sposobnosti opština,
– poboljšanje efikasnosti korišćenja zemljišta kroz podsticanje alternativne upotrebe zemljišta kao ograničenog resursa,
– poboljšanje pozicije lokalnih vlasti u RS povećanjem finansijskih
kapaciteta lokalnih vlasti,
– poboljšanje poslovnog okruženja u opštinama.
Dugoročni ciljevi reforme poreza na imovinu u RS su:
– unapređenje gruntovnice i katastra,
– podsticaj registrovanja imovine,
– razvoj dinamičnijeg tržišta nekretnina,
– reorganizacija hipotekarnih kredita,
– unapređenje rada procjenitelja imovine.
ZAKLJUČAK
Zakon o porezu na nepokretnosti je zakon koji je nedostajao da
bi direktni porezi koji su potpuno u nadležnosti RS bili uređeni
modernim zakonima i da bi tržište nepokretnosti, kao jedno od
najvažnijih tržišta, dobilo stabilnu, na ekonomskim principima
utemeljenu, regulaciju.
Zakon o porezima na imovinu iz 2001. godine, koji je do sada bio
u primjeni, ne nudi potrebni nivo regulacije ove oblasti u skladu
sa dostignitim stepenom reformi i ukupnog razvoja RS. Dosadašnji
zakon ima čisti fiskalni karakter i ne omogućava vođenje ozbiljnije
politike u ovoj oblasti, čime nepokretnosti, kao jedan od značajnih
dijelova ukupnog društvenog bogatstva RS, ostaju izvan poželjne
ekonomske regulacije.
Dosadašnja iskustva sa primjenom Zakona o porezima na imovinu
nisu zadovoljavajuća u smislu da nije postignut visok stepen obuhvatnosti nepokretnosti porezom, opštine nemaju gotovo nikakav
uvid u oporezivanje nepokretnosti na njihovoj teritoriji, poresko
opterećenje nije proporcionalno vrijednosti nepokretnosti, a time
ni ekonomskoj snazi poreskog obveznika, što je u suprotnosti sa
odredbama Ustava Republike Srpske. Isto tako, postojeći zakon nije
stimulisao racionalno investiranje u nepokretnosti.
Jedan od važnih razloga zbog kojih je usvojen novi zakon o
oporezivanju nepokretnosti je težnja ka konstituisanju stabilnog
tržišta nepokretnosti sa cjelokupnom infrastrukturom koju ono
podrazumijeva. Novim zakonom predviđeno je ukidanje poreza
na prenos vlasništva nad nepokretnostima i poreza na poklon i
nasljedstvo nepokretnosti.
Po Zakonu o porezu na nepokretnosti, poreska osnovica je tržišna
vrijednost nepokretnosti. Tržišna vrijednost se definiše kao novčani
iznos za koji imovina može biti razmijenjena, na otvorenom i
konkurentnom tržištu, pod normalnim okolnostima i dobrovoljnim
putem, u transakciji između zainteresovanih strana, koje posjeduju
razuman stepen informisanosti o relevantnim činjenicama.
Poreska politika ide u pravcu da se oporezivanje vrši na osnovu
tržišnih vrijednosti nepokretnosti, da su vremenski periodi procjene
što kraći, da se koristi tehnika savremene kontrole kvaliteta u
rukovođenju postupcima koji se izvode u osnovnim procjenama,
masovnoj procjeni i poreskoj administraciji, jer su svi oni na kritičnom putu za uspješno i profesionalno utvrđivanje i funkcionisanje
poreza na nepokretnostima.
43
Porez na imovinu, odnosno nepokretnost, uplaćuje se na račun
opštine ili grada na čijoj teritoriji se imovina (nepokretnost) nalazi.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
IZVORI
1. Kesner-Škreb Marina, Što sve treba znati o oporezivanju nekretnina,
Institut za javne financije, Zagreb, 2009.
2. Lovčević Jovan, Institucije javnih finansija, “Službeni list SFRJ”,
Beograd 1991.
3. Milojević Aleksa, Trklja Milivoje, Javne finansije, Ekonomski
fakultet, Srpsko Sarajevo 2000.
4. Musgrave Richard i Musgrave Peggy, Public Financein Theory
and Practice, New York: McGraw-Hil, 1989.
5. Zakon o porezu na imovinu, “Službeni glasnik RS” br. 51/01.
6. Pravilnik o upisu u fiskalni registar nepokretnosti, “Službeni
glasnik RS”, 16/09.
7. Zakon o porezu na nepokretnosti, “Službeni glasnik Republike
Srpske”, 110/08.
8. Pravilnik o poreskom računu i načinu plaćanja poreza na
nepokretnosti, “Službeni glasnik RS”, br. 29/09.
9. Pravilnik o procjeni vrijednosti nepokretnosti, “Službeni glasnik
RS”, br. 37/09.
10. IBFD, 2009. European Tax Surveys. Amsterdam: IBFD.
Dostupno na: [http://online2.ibfd.org/eth/].
11. OECD: Revenue Statistics 1965-2007. Paris: OECD, 2008.
12. www.poreskaupravars.org
Summary
Current Law on property tax imposed tax on property, inheritance and gift tax, as well as tax on transfer of real estate and rights. Real
estate tax on which the taxpayer is entitled, is paid on size of property and is paid in the absolute amount of surface area. Real estate in
tax sense are considered: land, residential and commercial buildings, business premises, garages, buildings and facilities for recreation
and other buildings.
44
In total collected revenues, the share of revenue from all property tax is quite low. Local authorities in Republic of Srpska do not have the
authority to establish their own tax rates and are dependent upon the tax admistration at the entity level in collection and distribution of
income.
TARA has completed the reform of direct taxation led by donors. This project has helped Federation of Bosnia and Herzegovina, Republic
of Srpska and Brcko District to establish a modern and coherent framework for direct taxation which includes corporate income taxes,
taxes on the income of citizens, as well as real estate taxes based on their market value.
New Law on real estate shall be applied to real estate market value. This new Law transfers jurisdiction from the entities to local communities to regulate the rate of tax on real estate market value in the range from 0.05 % to 0.50 %. TARA has worked on creating and
implementing a legal framework that will be comprehensive, coherent and consistent with the best international practice.
Key words: property tax, Republic of Srpska, real estate, tax revenues, local communities, tax rates, tax reform, TARA project.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UDK 336.146:551.583
STRUČNI RAD
Žarko Mionić*
Mjesto i uloga fiskalne
odgovornosti u izradi
i izvršenju budžeta
Utvrđivanje značaja fiskalne odgovornosti u ukupnom procesu izrade i izvršenja budžeta u velikoj mjeri određuje pravce aktivnosti ekonomskih entiteta. Odgovornost u budžetskom smislu je koncept u okviru vladine politike ili upravljanja koji znači da političari i javni
službenici imaju obavezu da s vremena na vrijeme odgovaraju na pitanja o njihovim službenim aktivnostima i da moraju biti odgovorni za
provođenje ovlaštenja koja su im dodijeljena.
Značenje termina “fiskalna odgovornost” se indirektno preuzima iz odredbi zakonskoh propisa kojima se reguliše budžetsko poslovanje,
kao i zakonskih propisa koji su u neposrednoj vezi sa budžetskim poslovanjem. Zakonsko regulisanje fiskalne odgovornosti u Republici
Srpskoj i zemljama u okruženju se svodi na osnovni zakon o budžetu i prateće zakone o računovodstvu i javnim nabavkama. Fiskalna
odgovornost se može podijeliti na nekoliko posebnih vrsta, ali se u suštini svodi na individualnu odgovornost u budžetskom procesu, bila
ona ekonomska, politička, sankcionisana, nesankcionisana, prouzrokovana činjenjem ili nečinjenjem.
Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske predstavlja bazni budžetski zakon i kao takav sadrži sve vrste fiskalne odgovornosti.
Najveći broj kvalifikacija u revizorskim izvještajima na svim fiskalnim nivoima u Bosni i Hercegovini se odnosi na stvaranje obaveza
budžetskog korisnika iznad iznosa predviđenog, odnosno utvrđenog u budžetu. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se deficit finansira povećanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se deficit pokriva na teret pozicija ostalih budžetskih
korisnika). S druge strane, fiskalna odgovornost u Zakonu o trezoru je podijeljena na fiskalnu odgovornost za lica iz Ministarstva finansija
i na lica iz ostalih budžetskih korisnika.
Posebna specifičnost u pogledu definisanja fiskalne odgovornosti je propisana u susjednoj Hrvatskoj. Naime, Zakonom o fiskalnoj odgovornosti, koji je stupio na snagu 1. januara 2011. godini, određena su pravila kojima se ograničava državna potrošnja, jača odgovornost za
zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje budžetskih sredstava, te jača sistem kontrola i nadzora radi osiguranja fiskalne odgovornosti.
Prema iskustvima evropskih zemalja sa dužom i bogatijom budžetskom tradicijom i kulturom, prilikom izrade budžeta i postupaka izvršenja budžeta potrebno je posebno razraditi elemente u vezi sa formulisanjem politike i pripreme budžeta, reformom javnih izdataka,
poboljšanjem upravljanja javnim izdacima i ulogom zakonodavstva i sistemima za izvršenje budžeta.
Ključne riječi: fiskalna odgovornost, budžetski propisi, budžetsko poslovanje, državna potrošnja, reforma javnih izdataka.
UVOD
Od 1. januara 2011. godine u Republici Hrvatskoj je, kao u prvoj
zemlji u okruženju, u primjeni Zakon o fiskalnoj odgovornosti (“Narodne novine Hrvatske”, broj 139/10). Republika Srbija je tokom
2010. godine takođe propisala fiskalnu odgovornost učesnika u
budžetskom procesu, ali izmjenama Zakona o budžetskom sistemu
(“Službeni glasnik Srbije”, broj 73/10). Dakle, zemlje u okruženju
su shvatile značaj fiskalne discipline, a u istom kontekstu i fiskalne
odgovornosti, te su pristupile značajnoj fazi poboljšanja ukupnog
budžetskog procesa kroz zakonsko regulisanje navedene materije.
Republika Srpska je pak pitanje fiskalne odgovornosti regulisala
putem više zakona, ali bazni je Zakon o budžetskom sistemu.
*
Deloitte, Kancelarija u Banjoj Luci. E-mail: [email protected]
Šta je zapravo odgovornost u budžetskom smislu? Prema Rječniku
(Glossary: Selection of Terms and Expressions Used in the External
Audit of the Public Sector, Court of Auditors of the European Communities, Luxemburg, IFAC, 1998), odgovornost (engl. accountability) je:
koncept u okviru vladine politike ili upravljanja koji znači da:
a) političari i javni dužnosnici imaju obavezu da s vremena na vrijeme odgovaraju na pitanja o njihovim službenim aktivnostima
(engl. answerability) i
b) moraju biti odgovorni za provođenje ovlaštenja koja su im dodijeljena.
45
Rezime
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Da bi princip odgovornosti bio efektivan, moraju se jasno utvrditi i
kontinuirano održavati jasne linije odgovornosti. Mjere odgovornosti
trebalo bi da odgovore na sljedeća tri pitanja:
a) ko je odgovoran,
b) za šta je odgovoran (predmet odgovornosti) i
c) kome je odgovoran.
Da bi se osiguralo odgovarajuće sprovođenje principa odgovornosti,
postoji potreba za predvidivim i djelotvornim posljedicama u vezi
sa ponašanjem i načinom rada. U javnom sektoru odgovornost
pojedinih službenika u okviru njihove organizacije prema spoljnim
kontrolnim tijelima najčešće se primjenjuje u vezi sa pitanjima
kako je novac potrošen i koji su rezultati postignuti. Takođe je od
suštinske važnosti u demokratskim sistemima opšta - generalna
odgovornost ministara prema državnom ili drugom parlamentu i
najširoj javnosti.
Nažalost, kakav je odnos stanovništva prema fiskalnoj odgovornosti
i kakav je nivo budžetske kulture u razvijenim zemljama u odnosu
na Bosnu i Hercegovinu (na svim nivoima) najbolje prikazuju sljedeći primjeri:
a) Krajem prošlog vijeka, Vlada Izraela je smijenila ministra
finansija jer je ostvario suficit u budžetu, sa jednostavnim
obrazloženjem: suficitom posredno, a poreskim prihodima
neposredno je neopravdano opteretio privredu, te je direktno
uticao na slabljenje privrednog razvoja u budućem periodu.
b) Na svim nivoima u Bosni i Hercegovini se poreska izdvajanja
neopravdano povećavaju, što je privredu opteretilo do maksimuma, ali i dalje u narodu vrijedi: “što državu više koštaš, to te
više cijene”.
46
1. UOPŠTE O FISKALNOJ ODGOVORNOSTI
U uvodnom dijelu teksta je naveden termin i značenje termina “odgovornost”. Međutim, nigdje nije konkretno definisan termin “fiskalna odgovornost”. Značenje ovog termina se indirektno preuzima iz
odredbi zakonskoh propisa kojima se reguliše budžetsko poslovanje,
kao i zakonskih propisa koji su u neposrednoj vezi sa budžetskim
poslovanjem (npr. zakonski propisi o javnim nabavkama).
Značaj fiskalne (ne)odgovornosti na području Bosne i Hercegovine
može se sagledati iz sljedećih primjera:
“... Vozaču ministra prošle godine iz budžeta plaćeno je prosječno
243 KM mjesečno za telefoniranje, iako je imao pravo da potroši
50 KM. Vozači ministra i njegovog zamjenika primali su naknade
za prevoz, iako obojica putuju na posao službenim automobilima...
Revizori su otkrili da je 23. juna servis automobila, koji koristi ministar, plaćen 20.049 KM, iako je isto vozilo bilo na redovnom servisu
u februaru i aprilu kod istog servisera...” (Izvor: Glas Srpske, Banja
Luka, ponedjeljak, 18. jul 2011. godine, strana 3).
Ovi, naizgled “sitni” detalji i postupci možda i nisu značajni ako
ih posmatramo pojedinačno, ali ako se uzme u obzir da u revizorskim izvještajima većine budžetskih korisnika na području Bosne i
Hercegovine stoje iste konstatacije, to je zabrinjavajuće za građane
– poreske obveznike i trebalo bi biti prvi signal na koji bi morali
reagovati predsjednici vlada na svim nivoima.
Kada je u pitanju podjela fiskalne odgovornosti, literatura s područja
bivše Jugoslavije je dosta oskudna. Za potrebe ove anilize ona bi
se “mogla posmatrati” na sljedeći način:
a) sa stanovišta nosilaca odgovornosti fiskalna odgovornost se dijeli na:
– ekonomsku i
– političku.
Ekonomska fiskalna odgovornost podrazumijeva odgovornost za:
– sve postupke koji se tiču poreskih i ostalih opterećenja privrede
i poreskih obveznika, te optimalnog opterećenja poreskih obveznika s ciljem optimalnog ostvarenja budžeta na svim nivoima i
efikasnog funkcionisanja državnih organa u funkciji ostvarenja
prava građana,
– način donošenja i izvršenja budžeta i finansijskih planova,
– efikasno i ekonomski opravdano provođenje javnih nabavki i
– uopšte optimalnu štednju novca poreskih obveznika na svim
nivoima, s ciljem što manjeg opterećenja privrede i građana
kao poreskih obveznika.
Politička fiskalna odgovornost je sofisticirana vrsta odgovornosti i ista
podrazumijeva istančan politički sluh i postupke kojima se poreskim
obveznicima jasno stavlja do znanja da nosilac političke funkcije
shvata prvenstveno ekonomsku i socijalnu poziciju velike većine
stanovništva i poreskih obveznika, te svojim postupcima izbjegava
sve vrste troškova i izdataka iz budžeta koji nisu neophodni ili ih
svodi na minimalni nivo neophodan za izvršenje funkcija, na primjer
uzdržavanje od kupovine skupih automobila, namještaja (pogotovo
iz uvoza) i umjetničkih djela u vrijeme ekonomske krize itd.
b) sa stanovišta pravne odgovornosti fiskalna odgovornost se dijeli na:
– sankcionisanu i
– nesankcionisanu.
Sankcionisana fiskalna odgovornost podrazumijeva odgovornost
definisanu kaznenim odredbama u budžetskim i ostalim zakonima
(npr. odgovornost za neuplaćivanje vlastitih prihoda budžetskih
korisnika po Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srpske).
Nesankcionisana fiskalna odgovornost je vrlo bliska političkoj fiskalnoj odgovornosti i podrazumijeva odgovornost koja nije definisana
kaznenim odredbama u budžetskim i ostalim zakonima (npr. odgovornost za korišćenje budžetske rezerve iznad iznosa propisanih
članom 14. stav (2) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske
za 2011. godinu nije propisana, ali je ta potrošnja limitirana istim
zakonom).
c) sa stanovišta budžetskih postupaka fiskalna odgovornost se dijeli na:
– fiskalnu odgovornost prouzrokovanu činjenjem i
– fiskalnu odgovornost prouzrokovanu nečinjenjem.
Fiskalna odgovornost prouzrokovana činjenjem podrazumijeva odgovornost koja nastaje na osnovu učinjenih postupaka ovlašćenih i
drugih lica u budžetskom procesu uopšte (npr. ako ovlašćeno lice
ili druga lica u budžetskom korisniku stvaraju u određenoj fiskalnoj
godini rashode koji su iznad iznosa koji su planirani ili za koje
postoje raspoloživa sredstva, a u skladu sa članom 39. Zakona o
budžetskom sistemu Republike Srpske). Ova vrsta odgovornosti je
jasno uočljiva, jednostavna za utvrđivanje i predstavlja osnovnu i
najvažniju odgovornost svih u budžetskom procesu u zemljama sa
razvijenom budžetskom tradicijom i kulturom.
Fiskalna odgovornost prouzrokovana nečinjenjem podrazumijeva odgovornost koja nastaje na osnovu toga što ovlašćena i druga lica u
budžetskom procesu uopšte ne preduzimaju blagovremeno ili nikako
ne preduzimaju postupke koje su inače dužni provoditi u budžetskom
procesu (npr. ako ovlašćeno lice ili druga lica u budžetskom korisniku
ne provode procedure propisane Zakonom o javnim nabavkama, te po
tom osnovu neopravdano nastaju troškovi i izdaci za budžete).
U teoriji i praksi je vjerovatno moguće pronaći i drugačije podjele
fiskalne odgovornosti, ali za učesnike u budžetskom procesu, za
korisnike budžetskih sredstava i, na kraju, za korisnike finansijskih
izvještaja svih korisnika budžetskih sredstava je veoma važno da
shvate da ta odgovornost postoji i da bi svi trebalo da preuzimaju
opštu odgovornost za uspješno funkcionisanje državne i/ili lokalne
zajednice.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Takođe, u analizi fiskalne odgovornosti potrebno je razlučiti odgovornosti po osnovu kojih mogu nastati štetne posljedice po budžete,
građanstvo i poreske obveznike i odgovornosti za formalne elemente
po osnovu kojih ne mogu nastati štetne posljedice.
Konačno, osnovna analiza fiskalne odgovornosti se praktično vrši
na osnovu kaznenih odredbi budžetskih zakona, dok posebna analiza obuhvata i postupke i radnje koji nisu sankcionisani, ali utiču
na budžetsko poslovanje, kao i poslovanje društvene zajednice u
cjelini (prvenstveno se misli na poslovanje privrednih društava).
Zato će se predstojeća analiza fiskalne odgovornosti uglavnom zasnivati na tzv. ekonomskoj i sankcionisanoj fiskalnoj odgovornosti,
dok će se ostale vrste navoditi samo ako imaju značajan mogući
negativan efekat.
2. FISKALNA ODGOVORNOST U REPUBLICI
SRPSKOJ
Fiskalna odgovornost u Republici Srpskoj je direktno ili indirektno
uglavnom propisana sljedećim zakonima:
-
-
-
Zakonom o budžetskom sistemu Republike Srpske (“Službeni
glasnik Republike Srpske”, broj 54/08 - prečišćeni tekst,
126/08. i 92/09),
Zakonom o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu
(“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 1/11),
Zakonom o trezoru (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj
16/05. i 92/09),
Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine (“Službeni
glasnik BiH”, broj 49/04, 19/05, 52/05, 92/05, 8/06, 24/06,
70/06, 56/07, 12/09. i 60/10),
Zakonom o računovodstvu i reviziji Republike Srpske (“Službeni
glasnik RS”, broj 36/09. i 52/11) i
Krivičnim zakonom Republike Srpske (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 49/03. i 73/10).
Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske
Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske predstavlja bazni
budžetski zakon i kao takav sadrži sve vrste fiskalne odgovornosti.
a) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno
za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fiskalnu odgovornost da vlastite prihode koje ostvare ti budžetski korisnici u
procentu propisanom zakonom o izvršenju budžeta za dotičnu
fiskalnu godinu uplati u propisanom roku na račun budžeta
Republike Srpske. Ova obaveza je propisana odredbama člana
7. tačka 9. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske i
odredbama člana 3. stav (14) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, a sankcionisana je odredbama
člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske.
Ukoliko neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim
odredbama, eventualnu korist će imati samo taj budžetski korisnik (možda samo neka lica u tom budžetskom korisniku), ali
budžet određenog ekonomskog entiteta će biti direktno oštećen
i materijalno i izvještajno, a korisnici finansijskih izvještaja neće
imati realne i istinite podatke. Indirektna šteta nastaje na način
da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada
utvrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami obustaviti promet
preko jedinstvenog računa trezora ili drugog propisanog računa.
Budžet ekonomskog entiteta gdje ovakva praksa uzme maha
imaće ozbiljne teškoće u budućim periodima.
b) Značajna fiskalna odgovornost za ovlašćena lica je propisana
odredbama člana 12. stav 1. Zakona o budžetskom sistemu
Republike Srpske, da se, mimo navedenog zakona, ne mogu
uvoditi novi ili mijenjati postojeći prihodi budžeta, odnosno
mijenjati kriterijumi za preraspodjelu budžetskih prihoda. Ova
odgovornost se prvenstveno odnosi na ovlašćena lica u lokalnim
zajednicama koji uvode razne takse, a da pri tome ne vode računa o zakonskoj mogućnosti uvođenja takse (naknade i sl.), niti
o ekonomskoj mogućnosti obveznika obračuna i uplate tih taksa.
Direktnu štetu od ovakvih postupaka, naravno, imaju poreski
obveznici, a indirektno se nanosi šteta budžetu ekonomskog
entiteta, na način da se isti “razvodnjava”. Ovakvi postupci
su sankcionisani odredbama člana 74. Zakona o budžetskom
sistemu Republike Srpske.
c) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno
za budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fiskalnu odgovornost da budžete na svim nivoima donose na način i u rokovima
propisanim odredbama članova 19-37. Zakona o budžetskom
sistemu Republike Srpske. Dakle, riječ je o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne finansijske efekte.
d) Odgovorno lice budžetskog korisnika, odgovorno lice nadležno za
budžet i odgovorno lice u fondovima imaju fiskalnu odgovornost
da mogu stvarati obaveze i koristiti sredstva samo za namjene
predviđene budžetom i finansijskim planom, i to do iznosa koji je
planiran i u skladu je sa raspoloživim sredstvima. Ova obaveza je
propisana odredbama člana 39. Zakona o budžetskom sistemu
Republike Srpske, a sankcionisana je odredbama člana 74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko neko
od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama, i
stvara obaveze iznad iznosa koji je planiran, to je najdrastičniji
oblik narušavanja finansijske i budžetske discipline i direktan
i krajnje “drzak” način stvaranja nepotrebnog i neplaniranog
deficita budžeta određenog ekonomskog entiteta.
Najveći broj kvalifikacija u revizorskim izvještajima na svim fiskalnim nivoima u Bosni i Hercegovini se odnosi upravo na stvaranje
obaveza budžetskog korisnika iznad iznosa predviđenog, odnosno
utvrđenog u budžetu.
Slijede dva primjera kvalifikacija potrošnje budžetskih sredstava
iznad dozvoljenih iznosa iz Izvještaja glavnog revizora Republike
Srpske po izvršenoj reviziji Konsolidovanog izvještaja budžeta RS i
reviziji finansijskih izvještaja budžetskih korisnika RS za 2010. godinu, a revidiranih u 2011. godini, Banja Luka, avgust 2011. godine
(u daljem tekstu: Izvještaj glavnog revizora RS):
– “Stvorene su i evidentirane obaveze za koje nisu postojala raspoloživa budžetska sredstva u 2010. godini, što nije u skladu sa
članom 39. stav 1. i 2. Zakona o budžetskom sistemu Republike
Srpske, kojim je definisano da se obaveze stvaraju do iznosa
raspoloživih sredstava, odnosno planom predviđenih i ostalim
aktima ne mogu se stvarati obaveze na teret budžeta ako za te
obaveze nisu predviđena sredstva u budžetu. Troškovi po tom
osnovu su iskazani na poziciji vanbudžetskih rashoda tekuće
potrošnje, u iznosu od 3.244.471 KM’’ (strana 17. Izvještaja
glavnog revizora RS) i
– “Izvršenje budžeta Ministarstva sa 31.12.2010. godine iznosi
11.788.938 KM (sa vanbudžetskim rashodima), što je za 59%
više od odobrenog budžeta, što nije u skladu sa Zakonom o
budžetskom sistemu (član 39)’’ (strana 21. Izvještaja glavnog
revizora RS).
Nažalost, ni u Republici Srpskoj, a ni u zemljama u okruženju nema nijednog primjera da su odgovorna lica kažnjena za ovakve
47
Zakonsko regulisanje fiskalne odgovornosti u Republici Srpskoj i
zemljama u okruženju pokazaće samo takozvani obavezno propisani
dio, dok je za stvarne efekte fiskalne odgovornosti potrebna analiza
odgovarajućih tijela koja su za tu namjenu i formirana.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
48
postupke, bilo na osnovu propisanih sankcija, bilo od nadređenih
budžetskih starješina (tu se, prije svega, misli na tzv. političku
fiskalnu odgovornost, da je npr. predsjednik vlade smijenio “neodgovornog” ministra). Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju
poreski obveznici (ako se deficit finansira povećanjem poreza) ili
drugi budžetski korisnici (ako se deficit pokriva na teret pozicija
ostalih budžetskih korisnika). Indirektna šteta nastaje na način da
će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada utvrde da
prekršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze iznad iznosa
planiranih sredstava i ponovo nanijeti neprocjenjivu štetu budžetu
ekonomskog entiteta.
e) Odgovorna lica u opštinama i gradovima imaju fiskalnu odgovornost da se opštine i gradovi mogu zaduživati kod budžeta Republike Srpske, u zemlji i inostranstvu, uz poštovanje sljedećih
kriterijuma: zaduživanje za investicione rashode i pokrivanje
kratkoročnog deficita, i to u visini do 10% ostvarenih izvornih
prihoda ostvarenih u prethodnoj fiskalnoj godini. Ova obaveza je
propisana odredbama članova 57. i 58. Zakona o budžetskom
sistemu Republike Srpske, a sankcionisana je odredbama člana
74. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske. Ukoliko
neko od navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama,
i zaduži opštinu i grad mimo navedenih kriterijuma, odnosno u
iznosu koji premašuje propisani limit, tada ne samo da podriva
finansijsku disciplinu, nego dovodi u pitanje budžetsku i fiskalnu
poziciju navedene opštine i grada u budućim periodima, odnosno
u periodima kada na naplatu dospiju anuiteti po zaduženju koje
opštine i gradovi možda neće moći podnijeti. Direktnu štetu od
ovakvih postupaka imaju poreski obveznici (ako se budući povrat
zaduženja finansira poveđanjem poreza) ili drugi budžetski korisnici (ako se budući povrat zaduženja finansira na teret pozicija
ostalih opština i gradova ili budžetskih korisnika budžeta Republike
Srpske). Indirektna šteta nastaje na način da će odgovorna lica
u drugim opštinama i gradovima, kada utvrde da prekršioci nisu
sankcionisani, i sami stvarati obaveze za buduća zaduženja iznad
iznosa koje opštine i gradovi mogu realno podnijeti.
f) Posebna vrsta fiskalne odgovornosti koja nije sankcionisana je
odredba iz člana 5. Zakona o budžetskom sistemu Republike
Srpske, da budžetska sredstva i budžetski izdaci moraju biti
uravnoteženi. Istim članom je propisano da ako tokom fiskalne
godine dođe do smanjenja ili povećanja budžetskih sredstava,
odnosno do povećanja ili smanjenja budžetskih izdataka, uravnoteženje budžeta se sprovodi putem rebalansa budžeta, po
postupku za donošenje budžeta.
Međutim, nezavisno od toga što navedeni postupak nije sankcionisan, postoji odgovornost odgovornih lica po nekoj od vrsta fiskalne
odgovornosti o kojoj je naprijed bilo riječi. Tako, na primjer, Glavna
služba za reviziju javnog sektora u Republici Srpskoj u Izvještaju
glavnog revizora RS, na strani 17 navodi: “Ukupno izvršenje budžeta na nivou konsolidovanog finansijskog izvještaja Ministarstva za
2010. godinu iskazano je u iznosu od 99.011.971 KM. Revizijom
utvrđeni prihodi i dobici su 95.238.585 KM i manjak prihoda nad
rashodima je 3.773.386 KM, što nije u skladu sa članom 5. Zakona
o budžetskom sistemu Republike Srpske, kojim je definisano da
budžetska sredstva i budžetski izdaci moraju biti uravnoteženi”.
Zakon o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu
a) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske
imaju fiskalnu odgovornost da za sredstva za kapitalna ulaganja
za iznose iznad 30.000 KM i za sva sredstva za subvencije i
grantove, dobiju od Vlade Republike Srpske saglasnost na plan
utroška tih sredstava u skladu sa odredbama člana 5. Zakona o
izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. Dakle, riječ je
o poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne finansijske
efekte, ali je ova aktivnost sankcionisana odredbama člana 24.
Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.
b) Neuobičajena fiskalna odgovornost je propisana odredbama
člana 6. Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za
2011. godinu, da su odgovorna lica u budžetskim korisnicima
dužni da sredstva utvrđena u budžetu koriste rukovodeći se
načelima racionalnosti i štednje (ovo je teško mjerljivo i nema
elemenata za utvrđivanje racionalnosti i štednje). Ovdje se radi o
kombinaciji ekonomske i političke fiskalne odgovornosti. Naime,
odgovorno lice u budžetskom korisniku može maksimalno
iskoristiti planirana sredstva za određene budžetske izdatke
i troškove i da ne “prekorači” budžet, ali pravo ispoljavanje
fiskalne odgovornosti podrazumijeva da se optimalno posluje i
zadovolje ciljevi koje budžetski korisnik treba izvršiti, a da pri
tome ne iskoristi sav planirani iznos sredstava za tu poziciju
(naravno, ako to nije potrebno). Ova aktivnost je sankcionisana
odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike
Srpske za 2011. godinu.
c) Značajna fiskalna odgovornost za ovlašćena lica kod budžetskih
korisnika je propisana odredbama člana 11. stav (4) Zakona o
izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da podaci
uneseni u obrasce za trezorsko poslovanje budžetskih korisnika
moraju biti sačinjeni na osnovu vjerodostojnih knjigovodstvenih
isprava. Ova odgovornost podrazumijeva da sve poslovne promjene moraju biti zasnovane na stvarnim poslovnim događajima,
odnosno da se troškovi i izdaci kod budžetskih korisnika odnose
na stvarno primljene robe, materijal i izvršene usluge, a nikako
na osnovu tzv. “fiktivnih” poslovnih promjena. Odgovornost za
izvršavanje obaveza budžeta bez vjerodostojnih knjigovodstvenih isprava može biti i krivična, a u skladu sa zakonom koji
reguliše krivična djela uopšte. Značaj vjerodostojnih knjigovodstvenih isprava, takođe je potvrđen i odredbama člana 7. do 9.
Zakona o računovodstvu i reviziji Republike Srpske (“Službeni
glasnik Republike Srpske”, broj 36/09 i 52/11). Direktnu štetu
od eventualnih postupaka trošenja budžetskih sredstava na bazi
nevjerodostojnih knjigovodstvenih isprava naravno imaju poreski
obveznici, a indirektno se nanosi ekonomska i politička šteta
budžetu ekonomskog entiteta. Ovakvi postupci su sankcionisani
odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta Republike
Srpske za 2011. godinu.
d) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske
imaju fiskalnu odgovornost da izvrše vjerodostojan unos podataka u računovodstveni sistem, odnosno da sa odgovarajućih
ispravnih i likvidiranih knjigovodstvenih isprava unesu tačne
podatke u Glavnu knjigu trezora i odgovarajuće pomoćne
knjige, a u skladu sa odredbama člana 12. Zakona o izvršenju
budžeta Republike Srpske za 2011. godinu. Nepostupanje
po naprijed navedenim odredbama može, osim budžetske i
fiskalne, značiti i postojanje krivične odgovornosti, ako rezultat
takvog unosa ima ili može imati negativne finansijske efekte po
budžet odgovarajućeg budžetskog korisnika. Ovakvi postupci su
sankcionisani odredbama člana 24. Zakona o izvršenju budžeta
Republike Srpske za 2011. godinu.
e) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju
fiskalnu odgovornost da budžet Republike Srpske za 2011. godinu izvršavaju po prioritetima propisanim odredbama člana 16.
Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu,
odnosno da se nakon isplata za spoljni dug i za obaveze prema
zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine, obaveze po osnovu
ostalih rashoda izmiruju tačno propisanim redoslijedom, odnosno
u skladu sa odgovarajućim terminskim planom. Dakle, riječ je o
poštovanju procedura, što ne mora da ima negativne finansijske
efekte, ali je ova aktivnost sankcionisana odredbama člana 25.
Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu.
f) Posebna vrsta fiskalne odgovornosti koja nije sankcionisana je
odredba iz člana 14. stav (2) Zakona o izvršenju budžeta Republike Srpske za 2011. godinu, da, u izuzetnim slučajevima,
raspodjelu sredstava budžetske rezerve mogu vršiti ministar
finansija u iznosu do 20.000 KM i predsjednik Vlade Republike
Srpske u iznosu do 40.000 KM (ukupno u toku fiskalne godine).
Ovakva vrsta fiskalne odgovornosti nije sankcionisana, te ista
zavisi isključivo od stava naprijed navedenih lica.
Zakon o trezoru
Fiskalna odgovornost u Zakonu o trezoru je podijeljena na fiskalnu
odgovornost za lica iz Ministarstva finansija i na lica iz ostalih
budžetskih korisnika (sankcionisani odredbama člana 29. Zakona
o trezoru).
a) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju
fiskalnu odgovornost da izvrše tačan prenos sredstava sa računa javnih prihoda na transakcione račune (član 6. Zakona o
trezoru). Naime, raspoređivanje javnih prihoda koji pripadaju
budžetu Republike Srpske, koji se dijele između budžeta
Republike Srpske, budžeta opština i gradova i koji pripadaju
fondovima se vrši u Trezoru Republike Srpske sa računa javnih
prihoda na transakcione račune koje uspostavljaju Republika
Srpska, opštine, gradovi i fondovi. Iako je riječ o tehničkim procedurama, jasno je da bi se sistem mogao zloupotrijebiti, te je
pored tehničke zaštite sistema, trebalo propisati i provjeravati i
fiskalnu odgovornost zaposlenih i nadređenih lica u Ministarstvu
finansija. Da bi postupak prenosa javnih prihoda bio maksimalno
zaštićen i transparentan, u istom članu je propisana i obaveza
za prenos sredstava sa računa poreskih obveznika na račune
javnih prihoda. Odgovornost za prenos sredstava sa poslovnih
računa poreskih obveznika na račune javnih prihoda snose
poreski obveznici, poslovne banke i ostali poreski posrednici
shodno odredbama Zakona o poreskoj upravi i Zakona o platnim
transakcijama. U ranijim poreskim periodima se dešavalo da
banke zadržavaju javne prihode i da vrše doznake na račune
javnih prihoda prema sopstvenom nahođenju, te su u nezavidnu situaciju dovodili poreske obveznike koji su imali dokaze o
uplati javnih prihoda, a Poreska uprava Republike Srpske ih
nije imala u svom knjigovodstvu. Direktnu štetu od ovakvih
postupaka imaju poreski obveznici (jer gube vrijeme dokazujući
da su izmirili poreske obaveze) ili drugi budžetski korisnici (jer
su umanjeni prilivi od javnih prihoda, te im se ograničavaju
budžeti ili finansijski planovi).
b) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju
fiskalnu odgovornost da ne unose u sistem i da ne isplaćuju
izdatke koji nisu planirani budžetom ili nekim drugim propisom
(član 7. Zakona o trezoru). Ovo je zaista neobična, ali moguća
situacija, mada je sa praktičnog aspekta veoma teško da
odgovorna lica u Mnistarstvu finansija mogu sa apsolutnom
sigurnošću obustaviti neku od transakcija. Naravno, ako je
riječ o značajnijem iznosu i transakciji koja nije u skladu sa
poslovanjem budžetskog korisnika, istu je potrebno obustaviti
od izvršenja i zahtijevati dodatno obrazloženje ovlašćenih lica.
c) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske
imaju fiskalnu odgovornost da obaveze izmiruju u skladu sa
odobrenim finansijskim planom (član 10. stav 8). Ministarstvo
finansija, Resor za trezor, odnosno lokalni trezori su odgovorni
za izmirenje obaveza u skladu sa odobrenim finansijskim planom i u skladu sa Zakonom o godišnjem izvršenju budžeta.
Prelaskom na obračunski računovodstveni sistem i uvođenjem
Glavne knjige trezora, ukinuta je praksa izbora visine i načina
plaćanja obaveza od strane odgovornih lica u Ministarstvu finansija. U ranijem gotovinskom računovodstvenom budžetskom
sistemu izbor za uknjižavanje obaveza budžeta i plaćanje tih
obaveza su zavisili samo od stava uskog kruga ovlašćenih lica
u Ministarstvu finansija. Dešavalo se da se ista vrsta obaveze
i u približno istom iznosu za jednog dobavljača izvrši (iako je
fakturu dostavio poslije drugog dobavljača), a da se tom drugom
dobavljaču obaveza ne plati ni u toj fiskalnoj godini?!
d) Odgovorna lica u Ministarstvu finansija Republike Srpske imaju
fiskalnu odgovornost da unesu tačno podatke u trezorski sistem
(član 16. stav 8). Trezori su odgovorni za ispravnost unosa u
trezorski sistem primljenih obrazaca za trezorsko poslovanje,
za tačnost unosa podataka sa obrazaca za trezorsko poslovanje
u pomoćne i Glavnu knjigu trezora i za prenos podataka iz
pomoćnih knjiga - modula u glavnu knjigu trezora.
e) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske
imaju fiskalnu odgovornost da ne stvaraju obaveze koje nisu
planirane (član 10. stav 4. i 7. Zakona o trezoru) Budžetski korisnici mogu stvarati obaveze najviše do iznosa planiranih u kvartalnim finansijskim planovima. Uvođenje kvartalnih finansijskih
planova za budžetsku potrošnju ima za cilj da se vodi računa o
sezonskom uticaju ostvarenja prihoda kao i o vrstama rashoda
koji treba da se izvrše u odgovarajućem periodu (kvartalu). Na
primjer, podrazumijeva se da će se sredstva koja su u vezi sa podsticajima za proljetnu sjetvu isplaćivati u prvom kvartalu fiskalne
godine. Budžetski korisnici su odgovorni za pridržavanje visine
i uslova zaključenih obaveza. Ova obaveza je takođe propisana
odredbama člana 39. Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske, o kojem je naprijed već bilo riječi. Ukoliko neko od
navedenih lica postupi suprotno navedenim odredbama i stvara
obaveze iznad iznosa koji je planiran, to je najdrastičniji oblik
narušavanja finansijske i budžetske discipline i direktan način
stvaranja nepotrebnog i neplaniranog deficita budžeta određenog
ekonomskog entiteta. Direktnu štetu od ovakvih postupaka imaju
poreski obveznici (ako se deficit finansira povećanjem poreza) ili
drugi budžetski korisnici (ako se deficit pokriva na teret pozicija
ostalih budžetskih korisnika). Indirektna šteta nastaje na način
da će odgovorna lica u drugim budžetskim korisnicima, kada
utvrde da prekršioci nisu sankcionisani, i sami stvarati obaveze
iznad iznosa planiranih sredstava i ponovo nanijeti neprocjenjivu
štetu budžetu ekonomskog entiteta.
f) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske
imaju fiskalnu odgovornost da knjigovodstvene isprave na
osnovu kojih se unose podaci u trezorski sistem moraju formalno, računski i suštinski biti tačne (član 13. stavovi 1. i 2.
Zakona o trezoru). Zapravo je riječ o osnovnim odredbama svih
računovodstvenih propisa. Prema odredbama člana 8. Zakona
o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, knjigovodstvena
isprava mora biti potpuna, istinita, računski tačna i uredna,
sastavljena tako da omogućava potpun uvid u vjerodostojnost
dokumenta, a lica odgovorna za sastavljanje i kontrolu knjigovodstvenih isprava svojim potpisom u pisanom ili elektronskom
obliku potvrđuju da je knjigovodstvena isprava potpuna, istinita,
računski tačna i da odražava suštinu poslovnog događaja na
koji se odnosi. Odgovorno lice u pravnom licu dužno je da
ispravnost i potpunost knjigovodstvene isprave ovjeri svojim
potpisom prije unosa podataka iz knjigovodstvene isprave u
poslovne knjige. U zavisnosti od mogućih efekata, moglo bi
se u određenim slučajevima raditi i o krivičnoj odgovornosti
odgovornih lica, ako bi se proknjižila poslovna promjena koja
nije zasnovana na odgovarajućoj knjigovodstvenoj ispravi. To
podrazumijeva oštećenje budžeta i/ili omogućavanje drugim
licima sticanja određene imovinske koristi.
g) Odgovorna lica budžetskih korisnika budžeta Republike Srpske
imaju fiskalnu odgovornost da obezbijede podatke o kreditnim
zaduženjima (član 22. Zakona o trezoru). Naime, prema članu
20. Zakona o trezoru, Trezor Republike Srpske i lokalni trezori
vode evidencije koje se odnose na dug uključujući: ukupan iznos
preostalog duga, rokove dospijeća za sve otplate glavnice i
kamata, neizmirene obaveze propisane ugovorom o zaduživanju
i ukupan iznos izdatih garancija od strane Republike Srpske,
opština, gradova i fondova.
Na osnovu tačne evidencije o kreditnim zaduženjima, izrađuju se
budžeti za naredne fiskalne godine, što dodatno povećava značaj
49
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
ispravnosti i blagovremenosti vođenja evidencija. Naravno, evidencija je samo dobra polazna osnova za projekciju zaduživanja.
Primjer iz Republike Italije je poučan: “Sljedećih nekoliko mjeseci
nudi brojne prilike da se testira kreditna sposobnost Rima, 335
milijardi evra vrijedni krediti dospijevaju za plaćanje tokom naredne
godine, što je suma mnogo veća nego kad su u pitanju svi njegovi
problemima opterećeni susjedi zajedno i moraće da pozajmi stotine
milijardi. I svaki put kad ode na tržište po zajam, investitori širom
svijeta će vjerovatno biti zabrinuti zbog rezultata (Italija i evrozona:
dobrodošli u pakao, Politika, Beograd, nedjelja, 17. jul 2011. godine).
Dakle, kršenje odredbi Zakona o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine bi moglo i najčešće i jeste direktno povezano sa krivičnim
djelima u privredi i ukupnom (misli se i budžetskom) poslovanju.
Slijede primjeri kvalifikacija potrošnje budžetskih sredstava suprotno
Zakonu o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine iz Izvještaja
glavnog revizora RS:
-
Zakon o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine
Fiskalna odgovornost po Zakonu o javnim nabavkama je zapravo
definisana odmah u članu 1, gdje je propisana svrha i predmet
zakona.
Prema članu 1. Zakona o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine,
zakonom se uspostavlja sistem javnih nabavki u Bosni i Hercegovini,
prava, dužnosti i odgovornosti učesnika u postupcima nabavke
i postupak kontrole javnih nabavki radi obezbjeđenja: a) najefikasnijeg načina korištenja javnih sredstava s obzirom na svrhu i
predmet javne nabavke; b) izvršenja nabavke i dodjeljivanja ugovora
o javnoj nabavci, koji vrše ugovorni organi u skladu sa postupcima
utvrđenim ovim zakonom i c) da, pri tome, ugovorni organi preduzmu
sve potrebne mjere kako bi se obezbijedila pravedna i aktivna
konkurencija među potencijalnim dobavljačima, uz ostvarivanje
jednakog tretmana, nediskriminacije i transparentnosti. Nadalje,
javna nabavka odnosi se na nabavku robe, usluga i radova, a
sprovode je “ugovorni organi” u skladu sa Pravilima utvrđenim u
zakonu i u pratećim podzakonskim aktima.
-
-
-
50
Članom 49. Zakona je propisano da će se sprovođenje odredbi
Zakona obezbijediti postupkom revizije, koji će kao drugostepeni
organ voditi Kancelarija za razmatranje žalbi kao samostalna,
upravna organizacija sa statusom pravnog lica.
Navedena kancelarija (u daljem tekstu KRŽ) ima široka ovlašćenja,
definisana članom 52. Zakona. Značajnija ovlašćenja između
ostalog su i:
-
-
-
prije zaključenja ugovora o javnoj nabavci, KRŽ je, ukoliko smatra da je odluka ili radnja ugovornog organa narušila bilo koju
obavezu iz ovog zakona, ovlašćena da: a) sačini izjavu u vezi
sa pravnim pravilima ili principima koji se odnose na predmet
žalbe; b) u cjelini ili djelimično poništi bilo koji akt ili odluku
ugovornog organa koji nisu u skladu sa ovim zakonom, što
podrazumijeva i ovlašćenje za otklanjanje bilo koje tehničke
ili druge specifikacije koja nije u skladu sa ovim zakonom; c)
izda nalog ugovornom organu da otkloni svaku povredu i da
nastavi postupak dodjele ugovora u skladu s tim; d) izda nalog
za prekid postupka dodjele ugovora; e) donese odluku o naknadi
štete žalbeniku, koji je, kao ponuđač, a zbog počinjene povrede
ovog zakona, pretrpio gubitak ili štetu,
nakon zaključenja ugovora o javnoj nabavci, KRŽ je, ukoliko
smatra da je odluka ili radnja ugovornog organa narušila bilo
koju obavezu iz ovog zakona, ovlašćena da: a) sačini izjavu
u vezi sa pravnim pravilima ili principima koji se odnose na
predmet žalbe i, ukoliko je to opravdano; b) dodijeli naknadu
štete žalbeniku, koji je kao ponuđač, a zbog počinjene povrede
ovog zakona, pretrpio gubitak ili štetu i
u slučaju da KRŽ smatra da je službeno lice ugovornog organa izvršilo promišljenu i namjernu povredu ovog zakona, ugrožavajući time njegovu svrhu navedenu u članu 1. Zakona,
KRŽ, pored ranije navedenih ovlašćenja može da: a) podnese
prekršajnu ili krivičnu prijavu nadležnom sudu; ili b) izrekne
novčane kazne u iznosu do 4.000 KM.
-
“Tenderska dokumentacija nije prilagođena novim uslovima
nabavke zbog kojih je i poništen postupak, što nije u skladu sa
članom 13. stav (2) i članom 19. stav (2) Zakona o javnim nabavkama. Ugovorom su značajno izmijenjeni uslovi/način plaćanja
u odnosu na na najpovoljniju ponudu, što nije u skladu sa članom
39. stav (3) Zakona o javnim nabavkama’’ (strana 16. Izvještaja),
“Revizijom provedenih nabavki utvrđeno je: da kod prikupljanja
ponuda za nabavku kancelarijskog materijala i goriva nisu
planirane količine i izbor najpovoljnije ponude, dobavljač je
odabran na osnovu najnižeg zbira pojedinačnih cijena, što nije
u skladu sa članom 34. Zakona o javnim nabavkama i ugovorni organ u ponovljenom zahtjevu za dostavljanje ponude za
nabavku goriva za vozni park Ministarstva nije naveo dovoljne
i adekvatne informacije u tenderskoj dokumentaciji...’’ (strana
23. Izvještaja),
“Za rekonstrukciju objekta PS Istočno Sarajevo, provedeno je
osam postupaka nabavke (četiri prema konkurentskom zahtjevu
u vrijednosti od 107.888 KM i četriri direktnim sporazumom u
vrijednosti od 18.862 KM), što nije u skladu sa članom 6. stav (8)
Zakona o javnim nabavkama BiH, kojim je definisano da ugovornim organima nije dozvoljeno dijeljenje premeta ugovora sa
namjerom izbjegavanja primjene nabavnih postupaka utvrđenih
zakonom’’ (strana 26. Izvještaja),
“Krajem godine, po provedenom pregovaračkom postupku,
potpisan je Aneks broj 1 na Ugovor iz 2007. godine, o korištenju
xxxx mreže, što nije u skladu sa članom 11. stav (4) pod b)
tačka 2) Zakona o javnim nabavkama BiH, u dijelovima koji se
odnose na opšte pravilo na osnovu kojeg trajanje obnovljenih
ugovora ne može biti duže od jedne godine od dana dodjele
inicijalnog ugovora’’ (strana 27. Izvještaja) i
“Agencija je većinu nabavki obavljala pozivanjem na član 5. (b)
Zakona o javnim nabavkama, a na osnovu Zaključka Vlade RS
o primjeni posebnih mjera bezbjednosti. Na ovaj način, u toku
2010. godine zaključeni ugovori u vrijednosti od 5.398.773 KM.
Revizija je mišljenja da ne postoji osnov za korištenje člana
5. tačke (b) Zakona o javnim nabavkama za ugovore koji su
potpisani pozivajući se na navedeni član s obzirom na njihov
predmet’’ (strana 35. Izvještaja).
Jedan od nalaza Glavne službe za reviziju javnog sektora Republike Srpske je komentarisan u dnevnom listu na sljedeći način”...
većina milionskih ugovora koje je prošle godine dodijelila Agencija
potpisana je tako što se xx pozvao na famozni član 5. Zakona
o javnim nabavkama BiH koji ostavlja mogućnost da se tenderi
raspisuju ukoliko su poslovi “bezbednosno osetljivi”...’’ (PRESS,
petak, 22. jul 2011. godine, strana 8).
Za javnost su najosjetljivije teme o (ne)poštovanju ovog zakona,
jer je, za razliku od većine budžetskih i fiskalnih propisa, običnim
ljudima najrazumljiviji. Zbog toga je posebna odgovornost lica koja
raspolažu javnim, odnosno sredtvima i novcem poreskih obveznika,
da vode računa da se postupak javnih nabavki provede u skladu
sa svim zakonskim i podzakonskim pravilima.
Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske
Zakon o računovodstvu i reviziji Republike Srpske, kao osnovni
računovodstveni propis, pored značajnih odredbi za računovodstveno-revizorsku profesiju, sadrži i odredbe koje mogu uticati i na
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Dakle, odgovorna lica u budžetskim korisnicima imaju fiskalnu
odgovornost da knjigovodstvene isprave sastavljaju, likvidiraju,
knjiže i čuvaju na način propisan zakonom.
Prema članovima 7. i 8. Zakona o računovodstvu i reviziji Republike
Srpske, knjigovodstvena isprava je pisani dokument u materijalnom
ili elektronskom obliku o nastalom poslovnom događaju kojim
su obuhvaćeni svi podaci neophodni za knjiženje u poslovnim
knjigama, potpisan od lica koja su ovlašćena za sastavljanje i
kontrolu knjigovodstvenih isprava; knjigovodstvena isprava mora
biti potpuna, istinita, računski tačna i uredna, sastavljena tako
da omogućava potpun uvid u vjerodostojnost dokumenta; lica
koja sastavljaju i vrše prijem knjigovodstvenih isprava dužna su
da potpisanu ispravu i drugu dokumentaciju u vezi sa nastalim
poslovnim događajem knjigovodstvu dostave odmah po izradi,
odnosno prijemu, a najkasnije u roku od tri dana od dana kada je
poslovna promjena nastala, odnosno dana kad je knjigovodstvena
isprava primljena i lica koja vode poslovne knjige dužna su da
knjigovodstvene isprave u poslovnim kigama proknjiže narednog
dana, a najkasnije u roku od osam dana od dana prijema.
Međutim, često se dešava da odgovorna lica u budžetskim korisnicima ne obezbijede zakonito knjiženje nastalih poslovnih prommjena u skladu sa sačinjenim knjigovodstvenim ispravama. Suština
navednog postupka je da se uglavnom smanje obaveze budžetskih
korisnika u određenom obračunskom periodu.
Slijedi primjer iz Izvještaja glavnog revizora RS: “Neevidentirane
obaveze/rashodi iznose najmanje 402.504 KM’’ (strana 24. Izvještaja
glavnog revizora RS).
Postupanje suprotno članovima 7. i 8. Zakona o računovodstvu i reviziji
Republike Srpske je sankcionisano članom 51. navedenog zakona,
ali se pored ovog zakona svakako treba tražiti i odgovornost po
budžetskim zakonima, pa čak i po Krivičnom zakonu Republike Srpske.
Krivični zakon Republike Srpske
Fiskalna odgovornost po Krivičnom zakonu Republike Srpske
svakako je najteži oblik odgovornosti. Naime, navedenim zakonom
se jasno propisuju zatvorske sankcije u slučaju kršenja odredbi
zakona. Fiskalna odgovornost se u krivičnim stvarima ogleda prvenstveno u korišćenju ovlašćenja u privredi i (ne)savjesnog poslovanja.
a) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fiskalnu odgovornost
da ispravno prikazuje stanje sredstava i ne smije obezbjeđivati
bilo kakve koristi za sebe niti za druga fizička i pravna lica.
Prema članu 263. Krivičnog zakona Republike Srpske, odgovorno je lice u drugom subjektu privrednog poslovanja koje u
namjeri pribavljanja protivpravne imovinske koristi za svoje ili
drugo pravno lice:
– sastavljanjem isprava neistinitog sadržaja, lažnim bilansima,
procjenama ili inventarisanjem ili drugim lažnim prikazivanjem ili prikrivanjem činjenica, neistinito prikazuje stanje i
kretanje sredstava i rezultata poslovanja,
– pri izvršavanju poreskih ili drugih zakonskih obaveza uskrati
sredstva koja predstavljaju javni prihod,
– namjenska sredstva kojima raspolaže koristi protivno njihovoj namjeni i/ili
– na drugi način grubo prekrši zakon ili pravila poslovanja u
odnosu na raspolaganje, korišćenje i upravljanje imovinom,
kazniće se zatvorom od šest mjeseci do pet godina.
Međutim, ako je naprijed navedenim djelom pribavljena znatna
imovinska korist ili je nastupila šteta velikih razmjera, učinilac
će se kazniti zatvorom od jedne do deset godina.
b) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fiskalnu odgovornost da savjesno posluje. Prema članu 264. Krivičnog zakona
Republike Srpske, odgovorno lice u drugom pravnom licu u
kome nema većinski udio, koje svjesnim kršenjem zakona ili
drugog propisa o poslovanju očigledno nesavjesno posluje i time
prouzrokuje znatnu imovinsku štetu tom pravnom licu, kazniće
se novčanom kaznom ili zatvorom u trajanju do tri godine, a
ako je usljed navedenih djela nastupila prinudna likvidacija ili je
to pravno lice došlo pod stečaj, učinilac će se kazniti zatvorom
u trajanju od jedne do pet godina.
U Republici Srpskoj je već bilo primjera da odgovorna lica u
budžetskim korisnicima odgovaraju po naprijed navedenim odredbama, tako da je od velike važnosti ne samo upoznati odgovorna
lica u budžetskim korisnicima o mogućim posljedicama nezakonitog rada i nezakonitog trošenja budžetskih sredstava, nego je
potrebno propisati primjenljive interne kontrolne postupke u samim
budžetskim korisnicima, kako bi se eliminisala ili znatno smanjila
mogućnost izvršenja krivičnih djela.
3. FISKALNA ODGOVORNOST U
ZAJEDNIČKIM INSTITUCIJAMA BIH
Fiskalna odgovornost u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine je direktno ili indirektno uglavnom propisana sljedećim
zakonima:
– Zakonom o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine
(“Službeni glasnik BiH”, broj 61/04. i 49/09),
– Zakonom o izvršenju budžeta zajedničkih institucija i međunarodnih ugovora Bosne i Hercegovine (za određenu fiskalnu
godinu),
– Zakonom o trezoru institucija Bosne i Hercegovine (“Službeni
glasnik BiH”, broj 27/00) i
– Zakonom o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine (“Službeni
glasnik BiH”, broj 49/04, 19/05, 52/05, 92/05, 8/06, 24/06,
70/06, 56/07, 12/09. i 60/10.)
Fiskalna odgovornost u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine, uglavnom, ima čitav niz zajedničkih elemenata sa fiskalnom
odgovornošću u Republici Srpskoj. Tu se, prije svega, misli na fiskalnu
odgovornost po Zakonu o javnim nabavkama Bosne i Hercegovine,
koji je u primjeni na cjelokupnom prostoru BiH, te su i problemi koji
se pojavljuju u primjeni navedenog zakona skoro identični.
Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima fiskalne odgovornosti u zajedničkim institucijama Bosne i
Hercegovine sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fiskalne
odgovornosti u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine po
Zakonu o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine.
Zakon o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine
a) Odgovorna lica budžetskog korisnika imaju fiskalnu odgovornost da
vode računa o visini i načinu stvaranja rashoda i izdataka, odnosno
da stvaraju obaveze, odnosno rashode i opterećenja budžetskih
pozicija u okviru odobrenja ili iznosa alociranog za tu budžetsku
poziciju. Ova obaveza je propisana odredbama članova 14. i 16.
Zakona o finansiranju institucija BiH, a sankcionisana je odredbama člana 34. istog zakona. Naime, budžetskim korisnicima nije
dozvoljeno da stvaraju obaveze, odnosno rashode ili opterećenja
budžetskih pozicija, ako sredstva za te rashode ili opterećenja
budžetskih pozicija nisu odobrena u okviru iznosa alociranog za tu
budžetsku instituciju. Dakle, uočava se velika sličnost sa odredbama
Zakona o budžetskom sistemu Republike Srpske.
51
fiskalnu odgovornost odgovornih lica u budžetskim korisnicima. Tu
se, prije svega, misli na poglavlje Zakona koje propisuje odredbe o
knjigovodstvenim ispravama.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
b) Odgovorna lica budžetskog korisnika imaju fiskalnu odgovornost
da ispravno vode računovodstvene evidencije i pomoćne knjige.
Ova obaveza je propisana odredbama člana 20. i 21. Zakona o
finansiranju institucija BiH, a sankcionisana je odredbama člana
34. istog zakona. Naime, budžetski korisnici evidentiraju finansijske
transakcije u skladu sa instrukcijama Ministarstva finansija i trezora BiH na osnovu knjigovodstvenih isprava, kao što su ugovori,
narudžbenice, fakture i ovlašćenja za plaćanje. Ovo je specifična
situacija za zajedničke institucije BiH i ukazuje više na tehniku
izvršenja budžeta, koja u svakom slučaju može biti kontrolisana
od strane Ministarstva finansija i trezora BiH.
4. SPECIFIČNOSTI FISKALNE ODGOVORNOSTI U
ZEMLJAMA U OKRUŽENJU
c)
Republika Srbija
Fiskalna odgovornost u Republici Srbijij je direktno ili indirektno
uglavnom propisana sljedećim zakonima:
– Zakonom o budžetskom sistemu (“Službeni glasnik Republike
Srbije”, broj 54/09, 73/10. i 101/10),
– Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu (“Službeni
glasnik Republike Srbije”, broj 101/10) i
– Zakonom o javnim nabavkama (“Službeni glasnik Republike
Srbije”, broj 116/08).
52
Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima
fiskalne odgovornosti u zemljama u okruženju sa Republikom Srpskom, izvršićemo analizu fiskalne odgovornosti u Republici Srbiji
po Zakonu o budžetskom sistemu.
d)
e)
Zakon o budžetskom sistemu
a) Odgovorno lice u budžetskom korisniku ima fiskalnu odgovornost da ne stvara obaveze i ne odobrava plaćanje na teret
računa budžeta rashoda koji nije predviđen u budžetu. Prema
odredbama člana 5. stav 9. Zakona o budžetskom sistemu,
korisnik budžetskih sredstava može stvarati obaveze i koristiti budžetsku aproprijaciju do iznosa utvrđenog za pojedinu
namjenu u budžetu, odnosno do iznosa aproprijacije utvrđene
u okviru programa. U istom članu u stavu 7. je propisano
da budžetski prihodi i primanja moraju biti u ravnoteži sa
budžetskim rashodima i izdacima. Postupanje suprotno navedenim odredbama Zakona je sankcionisano članom 103. Zakona
o budžetskom sistemu. Ovdje se uočava identično zakonsko
rješenje sa odredbama Zakona o budžetskom sistemu Republike
Srpske. Takođe je u članu 54. stav 1. Zakona o budžetskom
sistemu propisano da obaveze koje preuzimaju direktni, odnosno
indirektni korisnici budžetskih sredstava i organizacije za
obavezno socijalno osiguranje moraju odgovarati aproprijaciji
koja im je odobrena za tu namjenu u toj budžetskoj godini.
b) Sa tehničkog aspekta, postoji jedna specifičnost u odredbama
Zakona o budžetkom sistemu. U definicijama Zakona propisani
su termini direktnih i indirektnih korisnika, pri čemu su direktni
korisnici budžetskih sredstava organi i organizacije Republike
Srbije, odnosno organi i službe lokalne vlasti, a indirektni korisnici
budžetskih sredstava su: pravosudni organi, budžetski fondovi,
mjesne zajednice, javna preduzeća, fondovi i direkcije osnovani
od strane lokalne vlasti koji se finansiraju iz javnih prihoda čija
je namjena utvrđena posebnim zakonom, ustanove osnovane od
strane Republike Srbije, odnosno lokalne vlasti, nad kojima osnivač,
preko direktnih korisnika budžetskih sredstava, vrši zakonom
utvrđena prava u pogledu upravljanja i finansiranja.
f)
U članu 50. Zakona o budžetskom sistemu je propisano da su u
roku od 15 dana od dana stupanja na snagu Zakona, odnosno
odluke o budžetu, direktni korisnici budžetskih sredstava koji
su, u budžetskom smislu, odgovorni za indirektne korisnike
budžetskih sredstava, dužni da izvrše raspodjelu sredstava
indirektnim korisnicima u okviru svojih odobrenih aproprijacija i
o tome obaveštavaju svakog indirektnog korisnika, po dobijenoj
saglasnosti Uprave za trezor, odnosno trezora lokalne vlasti. Ono
što je značajno za fiskalnu odgovornost jeste odredba u članu
50. Zakona o budžetskom sistemu da se direktnom korisniku
budžetskih sredstava koji ne postupi u skladu sa naprijed navedenim odredbama, neće dozvoliti korišćenje aproprijacija.
Postupanje suprotno navedenim odredbama Zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o budžetskom sistemu.
Odgovorna lica u direktnim i indirektnim korisnicima budžetskih
sredstava imaju fiskalnu odgovornost da obezbijede potpuno
i pravovremeno, na dan realizacije, uplaćivanje prihoda i primanja budžeta iz okvira svoje nadležnosti na propisani račun
odgovarajućeg konsolidovanog računa trezora, za potrebe
raspoređivanja u budžetu, u skladu sa članom 49. stav 2. Zakona o budžetskom sistemu. Postupanje suprotno navedenim
odredbama zakona je sankcionisano članom 103. Zakona o
budžetskom sistemu.
Odgovorna lica u direktnim i indirektnim korisnicima budžetskih
sredstava imaju fiskalnu odgovornost da evidentiranje rashoda u
budžetu izvrše samo na osnovu knjigovodstvene dokumentacije.
Prema odredbama člana 58. Zakona o budžetskom sistemu
pravni osnov i iznos preuzetih obaveza, koji proističu iz izvorne
knjigovodstvene dokumentacije, moraju biti sačinjeni i potvrđeni
u pisanoj formi prije plaćanja obaveze.
Karakteristična fiskalna odgovornost je propisana odredbama
članova 71. i 72. Zakona o budžetskom sistemu. Prema odredbama člana 71. Zakona o budžetskom sistemu, funkcioner,
odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika
budžetskih sredstava, odgovoran je za preuzimanje obaveza,
njihovu verifikaciju, izdavanje naloga za plaćanje koje treba
izvršiti iz sredstava organa kojim rukovodi i izdavanje naloga za uplatu sredstava koja pripadaju budžetu. Funkcioner,
odnosno rukovodilac direktnog, odnosno indirektnog korisnika
budžetskih sredstava odgovoran je za zakonitu, namjensku,
ekonomičnu i efikasnu upotrebu budžetskih aproprijacija.
Konačno, funkcioner, odnosno rukovodilac direktnog, odnosno
indirektnog korisnika budžetskih sredstava, može prenijeti
pojedina ovlašćenja na druga lica u direktnom, odnosno indirektnom korisniku budžetskih sredstava. Međutim, u članu 72.
Zakona o budžetskom sistemu je propisana podjela odgovornosti između naredbodavca i računopolagača, na način da se
funkcije naredbodavca i računopolagača ne mogu poklapati.
Naredbodavac je funkcioner, odnosno rukovodilac korisnika
budžetskih sredstava, odnosno lice koje je odgovorno za upravljanje sredstvima, preuzimanje obaveza, izdavanje naloga
za plaćanje koji se izvršavaju iz sredstava organa, kao i za
izdavanje naloga za uplatu sredstava koja pripadaju budžetu,
a računopolagač je lice koje je prema opštem ili pojedinačnom
aktu organa odgovorno za zakonitost, ispravnost i sastavljanje
isprava o poslovnoj promjeni i drugim poslovnim događajima koji
se odnose na korišćenje sredstava organa, odnosno budžetskih
aproprijacija, kao i za zakonitost i ispravnost sastavljanja
isprava o poslovnoj promjeni i drugim poslovnim događajima
u vezi sa korišćenjem sredstava i druge imovine. Eventualno
kršenje navedenih odredbi Zakona o budžetskom sistemu je
sankcionisano članom 103. istog zakona.
Takođe, specifična vrsta fiskalne odgovornosti je propisana
odredbama člana 98. Zakona o budžetskom sistemu. Naime,
Uprava za trezor (tijelo analogno trezorima Bosne i Hercegovine,
Republike Srpske i Federacije BiH) neće izvršiti nalog za plaćanje
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Republika Hrvatska
Fiskalna odgovornost u Republici Hrvatskoj je direktno ili indirektno
uglavnom propisana sljedećim zakonima:
– Zakonom o budžetu (“Narodne novine Republike Hrvatske”,
broj 87/08),
– Zakonom o izvršenju državnog budžeta Republike Hrvatske za
2011. godinu (“Narodne novine Republike Hrvatske”, broj 140/10),
– Zakonom o fiskalnoj odgovornosti (“Narodne novine Republike
Hrvatske”, broj 139/10) i
– Zakonom o javnoj nabavi (“Narodne novine Republike Hrvatske”,
broj 110/07. i 125/08).
Da bismo ukazali na sličnosti sa zakonski propisanim elementima
fiskalne odgovornosti u zemljama u okruženju sa Republikom
Srpskom, izvršićemo analizu fiskalne odgovornosti u Republici
Hrvatskoj po Zakonu o fiskalnoj odgovornosti.
Zakon o fiskalnoj odgovornosti
Zakonom o fiskalnoj odgovornosti, koji je stupio na snagu 1. januara
2011. godine, određena su pravila kojima se ograničava državna
potrošnja, jača odgovornost za zakonito, namjensko i svrsishodno
korišćenje budžetskih sredstava, te jača sistem kontrola i nadzora
radi osiguranja fiskalne odgovornosti, dok je cilj zakona osiguranje
i održavanje fiskalne odgovornosti, transparentnosti i srednjoročne
i dugoročne održivosti javnih finansija, koji se postiže uspostavljanjem i jačanjem fiskalnih pravila i pravila za osiguranje fiskalne
odgovornosti na osnovu kojih Vlada Republike Hrvatske utvrđuje i
provodi fiskalnu politiku.
Prema članu 3. ovog zakona, odredbe istog se odnose na državni
budžet i budžete jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave, budžetske i vanbudžetske korisnike državnog budžeta
i budžeta jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave
utvrđene u Registru budžetskih i vanbudžetskih korisnika.
Novi pojam koji je uveden u zakonsku, a i u praktičnu upotrebu je
termin “fiskalna odgovornost”, odnosno dokument koji nosi naziv
IZJAVA O FISKALNOJ ODGOVORNOSTI. Prema članu 4. navedenog
zakona, Izjava o fiskalnoj odgovornosti je godišnja izjava kojom
rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog budžeta
i budžeta jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave i
rukovodilac jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave
potvrđuje da je u radu osigurao zakonito, namjensko i svrsishodno
korišćenje sredstava te učinkovito i djelotvorno funkcionisanje
sistema finansijskog upravljanja i kontrola u okviru sredstava
utvrđenih u budžetu, odnosno finansijskom planu.
a) U članu 6. Zakona o fiskalnoj odgovornosti su definisana pravila
za jačanje fiskalne odgovornosti, i to:
– budžetskom korisniku državnog budžeta, u slučaju stvaranja
obveza s dospijećem iznad visine predviđene državnim
budžetom, visina finansijskog plana u sljedećoj budžetskoj
godini umanjiće se za iznos stvorenih obveza iznad visine
predviđene državnim budžetom,
– prijedlozi zakona, uredbi, drugih propisa i akata koje donosi
Vlada, odnosno koje Vlada predlaže na donošenje Hrvatskom saboru ne mogu biti doneseni, odnosno utvrđeni bez
mišljenja Ministarstva finansija na Iskaz o procjeni fiskalnog
učinka i
– tokom izvršavanja državnog budžeta Ministarstvo finansija
može obavljati finansijsku kontrolu zakonitog i namjenskog
korištenja budžetskih sredstava kod budžetskog korisnika
državnog budžeta i krajnjih korisnika.
Ako analiziramo praktični aspekt odredbe da će se budžetskom
korisniku u slučaju stvaranja obaveza s dospijećem iznad visine
predviđene državnim budžetom, visina finansijskog plana u sljedećoj
budžetskoj godini umanjiti za iznos stvorenih obaveza iznad visine
predviđene državnim budžetom, to će samo pospješiti stvaranje
obaveza od strane rukovodećih lica u budžetskim korisnicima u
posljednjoj godini rukovođenja.
b) U članu 7. Zakona o fiskalnoj odgovornosti definisan je sadržaj
Izjave o fiskalnoj odgovornosti. Prema navedenom članu, rukovodilac je odgovoran za:
– zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava, te
učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema finansijskog
upravljanja i kontrola u okviru budžetom, odnosno finansijskim planom utvrđenih sredstava.
Rukovodilac budžetskog korisnika je dužan svake godine za prethodnu budžetsku godinu, za period u kojem je obavljao dužnost,
odnosno obavljao poslove rukovodioca, sastaviti Izjavu o fiskalnoj
odgovornosti. Izjavom rukovodilac budžetskog korisnika potvrđuje:
– zakonito, namjensko i svrsishodno korišćenje sredstava i
– učinkovito i djelotvorno funkcionisanje sistema finansijskog
upravljanja i kontrola u okviru budžetom, odnosno finansijskim
planom utvrđenih sredstava.
Rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog
budžeta Izjavu dostavlja nadležnom ministarstvu koje provjerava
njen sadržaj, a ministri i čelnici drugih državnih tijela na nivou
razdjela organizacione klasifikacije i načelnici, gradonačelnici
odnosno župani izjavu dostavljaju Ministarstvu finansija, koje
provjerava njen sadržaj.
c) U članu 11. Zakona o fiskalnoj odgovornosti definisana je odgovornost za povredu odredbi zakona. U slučajevima kada se utvrdi da
je rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog korisnika državnog
budžeta prekršio odredbe ovoga zakona, staviće svoj mandat za
obavljanje dužnosti na raspolaganje predsjedniku/predsjednici
Vlade, Vladi, odnosno tijelu koje ga je imenovalo, saglasno propisima o imenovanju, a rukovodilac budžetskog i vanbudžetskog
korisnika jedinice lokalne i područne (regionalne) samouprave
koji je prekršio odredbe ovoga zakona staviće svoj mandat za
obavljanje dužnosti na raspolaganje tijelu koje ga je imenovalo.
Za sada još nema pokazatelja da se odredbe ovog zakona primjenjuju u praksi.
5. IZRADA I IZVRŠENJE BUDŽETA PREPORUKE ZA ZEMLJE U TRANZICIJI
Imajući u vidu naprijed navedeno u vezi sa fiskalnom odgovornošću,
to je potrebno ukazati na dobru praksu u pogledu izrade i izvršenja
budžeta u zemljama u tranziciji. Potrebno je posebno razraditi sve
neophodne elemente u vezi sa:
–
–
–
–
–
formulisanjem politike i pripreme budžeta,
reformom javnih izdataka,
poboljšanjem upravljanja javnim izdacima,
ulogom zakonodavstva i sistemima za izvršenje budžeta i
ciljevima i sistemima za izvršenje budžeta.
53
koji nije u skladu sa propisima, a na zahtjev podnosioca, u roku
od tri dana od dana podnošenja naloga, pismeno će obrazložiti
razloge za odbijanje naloga. Ovakva odredba je preuzeta iz
prakse bivše Službe društvenog knjigovodstva SFRJ i čini se
da bi njena primjena zaista mogla da dovede do kvalitetnog
poboljšanja fiskalne discipline.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
5.1. Formulisanje politike i priprema budžeta
5.1.1. Opšti dio
Iako se gotovo u svim zemljama budžeti pripremaju u godišnjim ciklusima, oni moraju uzimati u obzir i događaje van godišnjeg ciklusa,
a naročito očekivane prihode, troškove dugoročnijih programa i
politika vlade i održivost fiskalne politike vlada na svim nivoima, a
pogotovo njihov uticaj na nacionalni dug. To se može obezbijediti
aktivnim učešćem lica iz svih područja budžetskog poslovanja u
formulisanju politika i pripremi budžeta.
Da bi se izradio godišnji budžet, odnosno procijenilo da li su budžetske politike održive i utvrdile određene promjene politike, izuzetno
je važna i od suštinskog je značaja priprema srednjoročnog makroekonomskog okvira. Makroekonomske projekcije nisu jednostavna
predviđanja trendova makroekonomskih elemenata, nego i suštinski
zahtjevi za utvrđivanje podataka neophodnih za kvalitetnu pripremu
budžeta. Projekcije se zasnivaju na definisanju ciljeva i instrumenata
u oblastima poput monetarne politike, fiskalne politike, politike
deviznih kurseva i trgovinske politike, upravljanja spoljnim dugom,
promocija aktivnosti privatnog sektora i reforme javnih preduzeća.
Makroekonomski okvir treba obuhvatiti projekcije vladinih računa,
koji formiraju srednjoročni fiskalni (finansijski) okvir. Projekcije
treba da obuhvate tekuću godinu i period od narednih tri do četiri
godine, te bi trebalo konkretizovati i detaljnije prikazati značajne
ekonomske kategorije prihoda i izdataka.
54
“Polazne osnove za pripremanje godišnjeg budžeta su jasne definicije fiskalnih ciljeva i strateškog okvira koji se sastoji od konkretnog
niza ciljeva i prioriteta. Globalni strateški okvir bi trebalo da omogući
izradu sektorskih politika pod uslovom da je to konkretna strategija zasnovana na temeljitoj analizi. U ovom okviru, ministarstva i
agencije bi trebalo da pripreme vlastite strateške planove koji će
uključiti: (a) njihov mandat, u skladu sa zakonskim zahtjevima; (b)
pregled željenih ciljeva politike; (c) široki pristup u postizanju ciljeva
politike; (d) opis konkretnih mjera politike koje će se koristiti za
ostvarenje ovih ciljeva i (e) okvirnu procjenu troškova’’.1
5.1.2. Procjena prihoda
Procjena prihoda je značajna polazana osnova u procesu izrade budžeta. Procjena prihoda za određenu fiskalnu godinu podrazumijeva
uvid u cjelokupne poreske i neporeske prohode, vodeći računa da
analiza obuhvata vrstu prihoda, poreski obuhvat, nadležnost za naplatu
i ubiranje, kao i ostale elemente neophodne za što realniju procjenu.
Takođe, potrebno je da budu pripremljene prognoze mjesečnih rasporeda prihoda. Prognoze treba redovno ažurirati, poželjno je svaki
mjesec, ukoliko promjene u makroekonomskom okruženju ili sistemu
poreske uprave mogu uticati na prikupljanje prihoda.
U nekim zemljama, mjesečna prognoza koju pripremi poreska
uprava ima više administrativnih detalja nego ekonomska analiza.
Ove prognoze prikazuju raspored budžetskih prihoda za fiskalnu
godinu, ali ne uzimaju u obzir fiskalni i ekonomski razvoj nakon što
je budžet usvojen od strane parlamenta. Zbog navedenog bi bilo
poželjno jačati kapacitete za izradu prognoza i analiza u posebnim
sektorima (odjelima) poreske uprave (ili ministarstva finansija).
Procjena prihoda je takođe značajna u zemaljama u tranziciji, jer ne
postoji dovoljno iskustvo u analizama prihoda u ranijim periodima,
a veliki problem su i česte promjene poreskih propisa.
5.1.3. Politika zaduživanja i odgovornosti
Početni i najvažniji korak u formulisanju politike zaduživanja za finansiranje budžetskog deficita je da se postave ciljevi pozajmljivanja
koji su u skladu sa fiskalnim ciljevima. Čini se da se u budžetima na
1
svim nivoima u Bosni i Hercegovini ne provodi ova početna analiza
i da politika zaduživanja nije adekvatno analizirana.
Drugi korak je odrediti strateški izbor za zaduživanje. Što se tiče
pozajmljivanja na finansijskom tržištu, izrada politike zaduživanja
uključuje strateški i taktički izbor instrumenata, kursa, ciljnih tržišta,
itd. Politika zaduživanja treba biti bazirana na potrebama građana
– poreskih obveznika, faktorima rizika, ciljevima unapređenja
likvidnosti i cjelokupnog razvoja tržišta. Izbor vremena dospijeća
kredita je takođe važan kod uravnotežavanja duga i prilagođavanja
promjenljivosti dospijeća dugova.
U ekonomijama u tranziciji, pogotovo u zemljama kao što je BiH,
potrebna je izuzetna opreznost prije nego se uzmu u razmatranje
određeni instrumenti koji povećavaju promjenjivost u servisiranju
duga (kao što su instrumenti vezani za indekse i valute). Premda
se u ekonomskoj teoriji sugeriše da pozajmljivanje u različitim
valutama unosi raznolikost rizika i umanjuje troškove pozajmljivanja,
pozajmljivanje u stranoj valuti predstavlja veliki rizik i troškove u
mnogim zemljama u tranziciji. Upotreba mogućih derivata koji su
u praksi primjenjivi u zapadnim zemljama zahtijeva ekspertizu
visokog stepena i predstavlja značajan rizik za domaće stručnjake
koji nemaju dovoljno iskustva u radu sa raznim oblicima finansijskih instrumenata i derivata. Zbog navedenog, izuzev u nekim
opravdanim slučajevima, ove tehnike ne bi trebalo uzimati u obzir.
Odgovornost za formulisanje politike zaduživanja i finansiranje
budžetskog deficita treba da ostane pri ministarstvu finansija, ali
se zahtijeva uska saradnja sa centralnom bankom, a treba uzeti u
obzir i stručne analize efekata monetarne politike koju rade razne
agencije ili specijalizovana domaća i strana pravna lica.
5.2. Reforma javnih izdataka
Jedna od najznačajnijih reformi u procesu usaglašavanja sa
budžetskim procesima i procedurama, te zakonodavstvima zemalja
Evropske unije (u daljem tekstu EU) jeste reforma javnih izdataka.
Naime, vlade na odgovarajućim nivoima su dužne:
– na zadovoljavajući i odgovarajući način prikupiti sredstva iz
privrede i
– koristiti i raspodijeliti sredstva na odgovoran i efikasan način.
Budžet je glavni instrument putem kojeg se te transakcije planiraju
i izvršavaju. Upravljanje javnim izdacima (engl. PEM) povezano je
samo sa aktivnostima u vezi sa korištenjem i raspodjelom sredstava.
Ipak, ostaje veoma bitno razlikovati razumne procedure i procese
upravljanja javnim izdacima od ciljeva koji treba da se postignu.
Generalno je prihvaćeno da svi budžetski sistemi moraju postići
tri osnovna cilja:
a) održavanje ukupne fiskalne discipline,
b) raspoređivanje (alokacija) sredstava u skladu sa prioritetima i
c) promovisanje efikasnog pružanja usluga.
Održavanje ukupne fiskalne discipline
Fiskalna disciplina podrazumijeva djelotvornu kontrolu ukupnih
budžetskih iznosa kroz uspostavljanje ograničenja samo na izdatke
koji su obavezni i na ukupnom nivou i na nivou pojedinih potrošačkih
jedinica. Budžetski sistem je uspješan ukoliko uspije uspostaviti
disciplinu (a ne fleksibilnost) u ukupnim iznosima. Kontrola ukupnih
iznosa je osnovna svrha svakog budžetskog sistema. Ukoliko bi se
dozvolilo da se ukupni iznosi budžeta povećavaju kako bi se udo-
Upravljanje javnim izdacima - Priručnik za zemlje u tranziciji, Urednici Richard Allen i Daniel Tomassi, Poglavlje 5 – Formulisanje politike i priprema budžeta, strana 145.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Raspoređivanje (alokacija) sredstava u skladu sa prioritetima vlade
Alokacijska efikasnost jeste mogućnost uspostavljanja prioriteta
unutar budžeta, raspoređivanje sredstava u skladu sa prioritetima
vlade i djelotvornost programa, kao i mogućnost za prenošenje
sredstava sa starih na nove prioritete, ili sa manje produktivnih na
više produktivne aktivnosti, a sve u skladu sa vladinim ciljevima.
Djelotvornost umnogome zavisi od odluka o alokaciji sredstava.
Promovisanje efikasnog pružanja usluga
Tehnička ili operativna efikasnost korištenja budžetskih sredstava se
odnosi na mogućnost implementacije programa i pružanja usluga
po što nižim troškovima (npr. minimiziranje troškova po jediničnom
izlazu). Naravno, ovdje se mogu raditi i analize optimalnosti izvršenja
usluga uz minimiziranje troškova. Ovaj cilj je teško ostvariv i u zemljma sa dugom budžetskom tradicijom, ali svakako mora biti cilj i
zemljama u razvoju. Na primjer, bez fiskalne discipline nemoguće je
postići djelotvorne prioritete i implementaciju prioriteta i programa.
U zemaljama sa razvijenom budžetskom tradicijom, a i u našim
uslovima je značaj političkog aspekta neizostavan. Naravno, uticaj
politike može biti pozitivan ili negativan.
Postizanje ukupne fiskalne discipline i efikasne raspodjele sredstava
često sprečava tzv. “tragedija zajedništva” (engl. “tragedy of the
commons”). Postoji veliki broj onih koji ističu svoja prava na budžet,
npr. interesne grupe, članovi parlamenta, linijska ministarstva itd.
Svako od njih ima svoje viđenje o tome kako budžetska sredstva
treba raspodijeliti. Zbir ovih individualnih opredjeljenja stvara pritisak
ka povećanju izdataka. Dakle, raspodjela budžetskih sredstava je
svakako navažniji i najizazovniji elemenat, jer nad njom dominiraju
politički faktori.
5.3. Poboljšanje upravljanja javnim izdacima
Da bi se poboljšalo budžetsko poslovanje, a u okviru tog poslovanja i
upravljanje javnim izdacima, zemlje u tranziciji moraju shavatiti značaj
upravljanja izdacima vlade i preduzimati bitne reforme na tom polju.
U mnogim zemljama, tendencija nametanja odluka sa vrha, bez adekvatne koordinacije, još uvijek stvara neefikasnost u razvoju politike
i njene implementacije, što negativno utiče na budžetsko poslovanje
i smanjuje efikasnost upravljanja javnim izdacima.
Zemlje članice EU zahtijevaju ispunjavanje standarda koji se odnose
na PEM, te to predstavlja jedan od osnovnih i najizazovnijih zadataka
za zemlje u regiji. Evropska komisija ne propisuje neki određeni
model upravljanja javnim izdacima u zemljama članicama. Naprotiv, na tom polju postoji mali broj eksplicitnih uslova, osim u polju
ukupne fiskalne discipline, upravljanju resursima EU i finansijske
kontrole. Ipak, u zemljama Centralne i Istočne Evrope, raspodjela i
efikasna upotreba sredstava EU i potreba za održavanjem fiskalne
discipline zahtijeva preduzimanje reformi u PEM-u u nekoliko bitnih
područja. Inicijalni cilj te reforme bi trebalo biti implementacija bitnih
elemenata dobrih iskustava koji se odnose na budžetski sistem, kao
i ispunjenje specifičnih uslova EU koji se odnose na zemlje članice.
Mjere koje zemlje u tranziciji treba da preduzmu i, naravno, sprovedu su:
– uspostavljanje institucionalnog okvira,
– osiguranje srednjoročnog fiskalnog okvira,
2
Jankulov, I.: Fiskalno vijeće – magično rješenje?, Sarajevo, april 2007, str. 14.
–
–
–
–
–
–
definisanje jasnog procesa pripreme budžeta,
definisanje procedura jasnog izvršenja i praćenja budžeta,
uspostavljanje jasnog računovodstva i izvještavanja,
uspostavljanje finansijske kontrole,
definisanje sistema javnih nabavki i
definisanje jasnog budžetskog upravljanja sredstvima EU.
Uspostavljanje institucionalnog okvira
Jasno definisani principi treba da budu uspostavljeni kao dio
ustava jedne zemlje, osnovnog zakona o budžetu i relevantnih
zakona. Regulatorni okvir treba da osigura razumnu ravnotežu
između zakonodavne i izvršne vlasti. Parlamenti na svim nivoima
budžetiranja moraju imati ovlaštenja da na odgovarajući način
sagledaju budžete i da razmatraju fiskalnu politiku. Naravno, za
dobro makroekonomsko upravljanje i efikasnu raspodjelu sredstava,
budžet bi trebalo da obuhvati sve prihode i izdatke.
Kroz specifične studije u različitim zemljama zaključeno je da je
izbor fiskalnih pravila uslovljen vrstom institucionalnih aranžmana
između različitih nivoa vlasti. Nadalje, važno je razlikovati pravila
cilja i sprovedbena pravila. Shodno tome, kako bi se udovoljilo
specifičnostima državnih uređenja i ranije navedenim ciljevima,
kreirane su različite vrste fiskalnih pravila.2
Osiguranje srednjoročnog fiskalnog okvira
Buduće članice EU treba da osiguraju informacije o budžetu u sklopu
srednjoročnog okvira i uspostave srednjoročne fiskalne ciljeve. Kada
postanu članice EU, bilo kao dio ili izvan Evropske monetarne unije,
one će morati dostaviti svoj program stabilnosti. Program će morati
naglasiti osnovne elemente srednjoročnog fiskalnog okvira koji su u
skladu sa određenim metodološkim principima i standardima.
Definisanje jasnog procesa pripreme budžeta
Jedna od najznačajnijih mjera je, svakako, definisanje jasnog procesa pripreme budžeta. Naime, za tu mjeru treba da postoje dobro
definisani i svima jasni koraci u procesu pripreme budžeta, čime bi
se osiguralo dovoljno vremena za efikasnu implementaciju svakog
pojedinačnog koraka. Stroga budžetska ograničenja takođe treba
da budu uključena u sam proces pripreme. Nacrt budžeta treba
biti dostavljen parlamentu u odgovarajućem formatu kako bi ga
parlament mogao na odgovarajući način razmotriti. Tu treba da
budu navedeni fiskalni ciljevi vlade, makroekonomski okvir, budžetska politika i glavni fiskalni rizici. Informacija o budžetu treba
biti predstavljena javnosti u jasnoj i pristupačnoj formi. Čini se da
je na našem području za sada mnogo bolja situacija u pogledu sačinjavanja informacija o budžetu, nego u procesu pripreme budžeta.
Definisanje procedura jasnog izvršenja i praćenja budžeta
Ministarstva treba da poštuju ograničenja u izdacima koje je utvrdio
parlament, a ministarstvo finansija bi trebalo biti u mogućnosti da
prati ta ograničenja. Ministarstvo finansija bi trebalo pratiti i kontrolisati tok izdataka tokom godine na osnovu jedinstvenog sistema
računovodstvenih i finansijskih računa. Linijska ministarstva treba
da dostavljaju redovne izvještaje ministarstvu finansija u kojima se
upoređuje stvarno trošenje sa mjesečnim prognozama zasnovanim
na dozvoljenim operativnim budžetima.
Funkcija upravljanja novčanim sredstvima (ili trezor) trebalo bi da
se striktno obavlja putem jedinstvenog računa trezora koji bi bio
pod kontrolom ministarstva finansija.
Uspostavljanje jasnog računovodstva i izvještavanja
Računovodstveni koncepti bi trebalo da budu kompatibilni sa
konceptima koji se odnose na raspodjelu sredstava EU (ugovorne
55
voljilo svim zahtijevima, tada jednostavno ne bi postojala potreba
za budžetiranjem. Kakva je praksa na našem području najbolje
nam ukazuje sljedeći primjer: “Korisnici budžeta federalnoj Vladi
dostavili zahtjeve za dodatnih 350 miliona KM u stavci rashoda,
a da pri tom niko od njih nije predložio kako i gdje zaraditi makar
jednu KM” (Oslobođenje, Sarajevo, 27. juli 2011. godine).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
obaveze, plaćanja, dozvoljeni izdaci itd.), a definicije pojmova
“deficit” i “vlada” treba da budu u skladu sa ESA95 standardima.
Fiskalno izvještavanje treba biti blagovremeno, jasno, pouzdano i
da utvrđuje budžetska odstupanja.
a) Osnovni principi
Uspostavljanje finansijske kontrole
Princip integralnosti zahtijeva da se prihodi i izdaci iskažu u jednom
dokumentu, dok princip univerzalnosti zahtijeva da svi prihodi i
izdaci budu predstavljeni u tom dokumentu. Oba principa su važna
za strateško raspoređivanje resursa i za fiskalnu disciplinu.
Obavezno je postojanje jasne osnove koja definiše sistem, principe
i način funkcionisanja upravne kontrole ili interne kontrole. Sljedeći
sistemi i procedure su od ključne važnosti za postojanje jake interne
(upravne) kontrole: (a) standardi i propisi koji se odnose na finansijsko izvještavanje; (b) moderan računovodstveni sistem koji je u
skladu sa međunarodnim standardima; (c) definisan sistem koji će
u upravljanju sredstvima EU jasno definisati uloge i odgovornosti
na različitim nivoima vlasti.
Definisanje sistema javnih nabavki
Dostizanje odgovarajućeg funkcionisanja tržišta je jedan od prioritetnih zadataka EU. Jedan od ključnih načina za postizanje tog cilja je
postojanje efiksanog sistema nabavki koji stimuliše konkurenciju
za ugovore koje dodjeljuju tijela iz javnog sektora. Dobre procedure nabavke mogu smanjiti troškove javnih izdataka, obezbijediti
pozitivne rezultate, stimulisati razvoj privatnog sektora i smanjiti
gubitke, kašnjenja, korupciju i neefikasnost vlade.
Definisanje jasnog budžetskog upravljanja sredstvima EU
56
Evropska komisija očekuje od zemalja kandidata za članstvo u
EU da se same pripreme za upravljanje sredstvima koja su na
raspolaganju prije prijema (Phare / ISPA / SAPARD) tako da, kada
pristupe EU, već imaju potrebne budžetske i kontrolne instrumente. Kako bi se to ispunilo, vlade bi trebalo da imaju kapacitet
za prezentovanje višegodišnjih programa koji uključuju pažljivu
koordinaciju na različitim nivoima vlasti, dobro izrađene procedure
zajedničkog finansiranja i razumne metode tehničkog i ekonomskog
procjenjivanja programa.
Osnovni principi budžetiranja su: princip integralnosti i princip
univerzalnosti.
Osnovni zakon o budžetu takođe treba da: definiše ovlaštenja za
otvaranje računa vlade na koji sav državni novac mora biti položen i
sa kojeg se izvršavaju svi izdaci samo na osnovu odluka parlamenta.
Svi državni prilivi treba da se usmjere na jedinstveni račun ili na
račune koji su stavljeni pod jedinstvenu nadležnost (ministarstvo
finansija/trezor). Upravljanje nekim računima/pod računima može
biti preneseno na linijska ministarstva, odnosno budžetske korisnike, ali u skladu sa striktnim uslovima koji će biti specifikovani u
posebnim finansijskim propisima.
b) Klasifikacija budžeta i definisanje budžetskog deficita/suficita
Osnovni zakon o budžetu treba odrediti da klasifikacija prihoda, izdataka i transakcija finansiranja, kao i način vođenja računovodstva
bude regulisan propisima koji su pod direktnom nadležnošću
ministarstva finansija. Nadalje, za utvrđivanje svoje uloge u makroekonomskom poslovanju, budžet mora dati jasnu sliku fiskalne
situacije, baziranu na jasnim analitičkim definicijama. U te svrhe,
osnovni zakon o budžetu takođe treba da obuhvati sljedeće: definicije glavnih elemenata primitaka i izdataka koji moraju biti sadržani
u procjenama i definicije deficita/suficita.
c) Prezentovanje budžeta parlamentu i procedure odobrenja
Osnovni zakon o budžetu i drugi finansijski propisi treba obavezno
da propišu sljedeće:
– vrijeme do kada izvršna vlast budžetske procjene mora prezentovati parlamentu,
5.4. Uloga zakonodavstva
5.4.1. Komponente zakonskih okvira
Zakonski okvir za planiranje budžeta sadržan je u nekoliko nivoa:
ustav, osnovni zakon o budžetu (ili zakon o upravljanju budžetom)
i srodni zakoni (računovodstveni, upravljanje državnim dugom,
trezorsko poslovanje, finansijska kontrola, spoljna revizija, finansije
lokalnih vlada), godišnji zakon o budžetu i dopunskim budžetima
i finansijski propisi i uputstva. Dakle, zakonsko regulisanje planiranja budžeta ima nekoliko značajnih nivoa i elemenata, koji imaju
značajnu ulogu u ukupnom budžetskom procesu.
Osnovni zakon o budžetu obezbjeđuje neophodnu zakonsku osnovu
za sve ključne uloge i odnose u budžetskom procesu, kao i obavezujuće principe budžetskog poslovanja i revizije.
Zemljama u tranziciji može biti korisna upotreba osnovnog zakona
o budžetu kako bi se nosile sa specifičnim nedostacima budžetskog
poslovanja i kontrole. Na primjer, u odnosu sa centralnom vladom,
pažnju treba obratiti na: (a) ovlašćenja dodijeljena ministarstvu
finansija, koja su često nedovoljno definisana (b) podjelu uloge
između izvršnih i zakonodavnih tijela i (c) procedure koje se tiču
implementacije zakona o godišnjem budžetu. Takođe je poželjno da
se odredbe osnovnog zakona o budžetu mogu fokusirati na kontrolu
zahtjeva za pozajmljivanje i izvještavanje.
5.4.2. Glavne odredbe budžetskih propisa
Glavne odredbe budžetskih zakona mogu biti podijeljene na tri opšte
oblasti: osnovni principi, pitanja u vezi sa formulisanjem budžeta i
pitanja u vezi sa izvršenjem budžeta i revizije, kao što je, uostalom,
i urađeno u Republici Srpskoj i svim zemljama u okruženju.
– vrijeme do kada parlament mora odobriti budžet,
– osnovne zahtjeve koji se tiču oblika i sadržaja budžeta,
– zahtjeve za specifikovanjem fiskalnih ciljeva za budžetsku godinu,
– zahtjev za dostavljanje srednjoročne makroekonomske strategije
vlade i njenih ciljeva ekonomske politike uz budžet,
– odredbe za regulisanje parlamentarnih debata i ovlaštenja parlamenta da mijenja budžet,
– odredbe koje propisuju da zakonodavne i izvršne odluke koje
uvećavaju izdatke mogu stupiti na snagu jedino ako su ti izdaci
odobreni budžetom ili njegovim dodatnim aktima i
– odredbe koje se tiču dostavljanja dopunskih budžeta.
d) Priprema budžeta
Ministarstvo finansija treba biti ovlašćeno da koordinira procesom
pripreme budžeta. Formulisanje budžetskih zahtjeva od strane korisnika budžeta treba biti zasnovano na prioritetima vladine politike
i njenim fiskalnim ciljevima, kao i na detaljnim pretpostavkama i
instrukcijama koje propisuje ministarstvo finansija, a u skladu sa
budžetskim propisima.
Osnovni zakon o budžetu bi trebalo da obavezuje ministarstva da
se pridržavaju direktiva i instrukcija datih od strane ministarstva
finansija u budžetskim aktima. Ministarstvo finansija treba biti
ovlašćeno za uspostavljanje smjernica za provođenje investicionih
programa u sklopu ukupnih budžetskih prioriteta. Transferi sa vladinog budžeta prema javnim preduzećima treba da budu u skladu
sa posebnim instrukcijama.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
e) Izvršenje budžeta
(c) rješavanje problema koji nastaju tokom implementacije i
U vezi sa izvršenjem budžeta, osnovni zakon o budžetu treba uključiti sljedeće odredbe:
(d) upravljanje nabavkom i efikasnu upotrebu sredstava.
– zahtjeve za implementiranje budžeta i postavljanje gotovinskih
ograničenja tokom godine,
– odredbe po kojima se ovlašćuje ministarstvo finansija da izdaje
propise koji regulišu transfere između budžetskih stavki u
okviru istih aproprijacija ili glava i shodnih ovlaštenja linijskih
ministarstava i ministarstva finansija za njihovo odobravanje,
– odredbe po kojima ministar finansija, putem vlade, izvještava
parlament o svim bitnim promjenama koje su nastale u budžetu ili
kada je izvjesno da će se prekoračiti utvrđeni deficit do kojeg će
vjerovatno doći usljed postojećih političkih i ekonomskih uslova,
– odredbe po kojima izvještaji za praćenje izdataka, prihoda,
državnog duga i lokalnih budžeta moraju biti izdati jednom
mjesečno i pripremljeni u skladu sa instrukcijama utvrđenim
od strane ministarstva finansija,
– odredbe prema kojima ministar finansija treba parlamentu dostaviti polugodišnji i godišnji izvještaj o izvršenju budžeta,
– odredbe koje definišu odgovornost trezora za finansijsko izvršenje budžeta,
– odredbe koje definišu odgovornost za internu kontrolu, uglavnom
kako bi se osiguralo poštovanje budžetskih propisa i zakona o
nabavkama, te izbjeglo nenamjensko trošenje sredstava i loše
upravljanje imovinom i
– odredbe za internu reviziju.
5.5. Ciljevi i sistemi za izvršenje budžeta
5.5.1. Važnost izvršenja budžeta
Izvršenje budžeta je faza u kojoj se sredstva koriste kako bi se
implementirale politike koje su ukuljučene u budžet. Opšte je
poznata sljedeća deviza: moguće je loše implementirati dobro
formulisan budžet, ali nije moguće dobro implementirati loše formulisani budžet.
Najvažnije je da se izvrši dobra priprema budžeta, logički i hronološki.
U svakom slučaju, procesi izvršenja budžeta nisu jednostavan mehanizam za osiguranje usaglašenosti sa inicijalnim programiranjem.
čak i sa dobrim sistemom programiranja, tokom godine mogu se
desiti neočekivani makroekonomski razvoji koji bi trebalo da se
odraze u budžetu. Promjene bi, naravno, trebalo da budu izvršene
na način koji je u saglasnosti sa inicijalnim ciljevima politike, a da
ne naruše aktivnosti agencija i upravljanje projektima.
Efikasno izvršenje budžeta zahtijeva:
(a) potvrdu da će budžet biti implementiran u saglasnosti sa ovlašćenjima datim u zakonu, i u odnosu na finansijski aspekat i
aspekte politika,
(b) prilagođavanje izvršenja budžeta značajnim promjenama u
makroekonomskom okruženju,
3
6.5.2. Sistemi izvršenja budžeta
Sistemi za izvršenja budžeta treba da osiguraju rigoroznu kontrolu
ukupnih troškova, ali i efikasno i djelotvorno korišćenje sredstava
u saglasnosti sa prioritetima budžeta. Kontrola ukupnih troškova
zahtijeva definisanje fiskalnih ciljeva i zato je znatno vezana sa pripremom budžeta. Međutim, procedure budžeta moraju obezbijediti
da su fiskalni ciljevi sprovedeni i da se sprovodi zakonski usvojen
budžet. Ovakav pristup usmjeren je na obezbjeđenje fiskalne discipline, ali, generalno, ima dvije različite vrste problema. S jedne
strane, jako široka kontrola detalja oduzima mnogo vremena, stvara
kruti budžet i ne daje korisnicima fleksibilnost prilikom raspodjele
sredstava koja im je potrebna radi efikasne implementacije budžeta.
S druge strane, ustaljene kontrole nisu dovoljne da se obezbijedi
fiskalna disciplina. One se fokusiraju na gotovinskim plaćanjima
za nabavku, dok se drugi mnogo bitniji problemi nalaze na drugim
mjestima (prekomjerna zaposlenost, stečena prava, neizmirene
obaveze, itd.). Držanje izvršenje budžeta pod kontrolom zahtijeva
efektivne sisteme kontrole upravljanja, a ne pretjeranu kontrolu
usaglašenosti detalja.
5.5.3. Fiskalni rizici
Konkretno za Bosnu i Hercegovinu, ostvarivanje makroekonomskih
i fiskalnih projekcija može biti podložno uticaju sljedećih faktora:3
– Usporavanje oporavka EU ekonomije – Ekonomija Bosne i
Hercegovine spada u grupu malih otvorenih ekonomija, visoko
osjetljiva na globalna kretanja i stoga veoma izložena eksternim
šokovima. Projektovani postepeni oporavak i oživljavanje BiH
ekonomije je u direktnoj zavisnosti od ekonomskog oporavka
njenih trgovinskih partnera u EU i regionu, pa bi se svako usporavanje oporavka ekonomije EU i regiona negativno odrazilo
na BiH ekonomiju;
– Opšta neizvjesnost i nesigurnost – Oporavak ekonomije EU i
regiona, a time i BiH ekonomije može biti ugrožen još uvijek
prisutnom i rastućom opštom nesigurnošću i neizvjesnošću
u pogledu mogućeg produbljavanja krize i pojave dvostrukog
dna. Posljednja dešavanja u EU koja su rezultat stanja grčke
ekonomije i bojazni da bi druge zemlje (Portugal, Španija, Irska)
mogle zapasti u iste teškoće mogu destabilizovati perspektivu
šireg regionalnog rasta i usporiti oporavak EU ekonomije;
– Stanje u bankarskom sektoru – Zahvaljujući politici obaveznih
rezervi CBBiH, rizik likvidnosti banaka u BiH usljed povlačenja
depozita je smanjen i stabilizovan. Međutim, gubici banaka i
povećanja broja loših kredita usljed smanjenja raspoloživog
dohotka stanovništva i sporog oporavka BiH ekonomije, otežan
pristup inostranom kapitalu, kao i opšta nesigurnost uslovili su
promjenu kreditne politike u smislu utvrđivanja rigidnijih uslova
za kreditiranje domaće potrošnje. Nedovoljna opskrbljenost
kapitalom i opterećenje nelikvidnim sredstvima ukazuju na to
da će ograničavanje kreditiranja od strane bankarskog sektora
potrajati još neko vrijeme.
Kontrakcija investicionih aktivnosti zbog slabijeg pristupa kreditiranju može usporiti oživljavanje BiH ekonomije;
– Smanjenje agregatne tražnje – S obzirom na to da BiH ekonomija
ima karakter potrošačkog modela rasta u velikoj mjeri je zavisna
od stanja agregatne tražnje. Stanoviti dio agregatne tražnje čini
Vijeće ministara BiH, Ekonomski i fiskalni program 2011-2013, Sarajevo, decembar 2010. godine, strane 37. i 38.
57
– odredba po kojoj nijedan trošak ne može biti ostvaren od strane
bilo kojeg ministarstva izuzev troškova nastalih po ovlaštenjima
datim od strane ministra finansija,
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
javna potrošnja, čije se ograničavanje, kao imperativ održivosti
fiskalne pozicije, ako nije kompenzovano strukturalnim reformama usmjerenim na jačanje privatnog preduzetništva, može
odraziti na smanjenje agregatne tražnje i usporavanje rasta;
– Promjena poreske politike – Promjena poreske politike u smislu
povećanja poreza i doprinosa na platu, koja se preduzima u
Republici Srpskoj radi stabilizacije prihoda, može se odraziti na
povećanje evazije sistema i nezaposlenosti i u vezi sa tim izvršiti
dalji pritisak na socijalne transfere i destabilizaciju perspektive
fiskalne konsolidacije i
– Prirodne nepogode – Na perspektivu konsolidacije javnih finansija u Bosni i Hercegovini u značajnoj mjeri će uticati poplave
koje su prouzrokovale velike materijalne štete kako stanovništvu
regija koje su pogođene poplavama tako i privredi.
ZAKLJUČAK
1. Fiskalna odgovornost u Republici Srpskoj i u zajedničkim institucijama Bosne i Hercegovine je detaljno zakonski regulisana kroz
više zakonskih propisa.
2. Prema izvještajima službi za reviziju institucija Republike Srpske
i zajedničkih institucija Bosne i Hercegovine, očita su mnogobrojna i raznovrsna kršenja fiskalnih i budžetskih zakona.
3. Putem javnih medija stanovništvo i poreski obveznici mogu
izvršiti uvid u način korišćenja (trošenja) budžetskih sredstava
na svim nivoima.
4. Tušilaštva i sudovi na svim nivoima nisu adekvatno odgovorili
na nalaze službi za reviziju.
5. Preporuke za fiskalne i budžetske zakone i procedure za zemlje
u tranziciji bi trebalo detaljno proučiti i shodno uslovima u našoj
zemlji iste primijeniti.
IZVORI
1. Zakoni i podzakonski akti navedeni u tekstu.
2. Izvještaj Glavnog revizora Republike Srpske po izvršenoj reviziji
Konsolidovanog izvještaja Budžeta RS i reviziji finansijskih
izvještaja budžetskih korisnika RS za 2010. godinu, a revidiranih
u 2011. godini, Banja Luka, avgust 2011.
3. Fiskalno vijeće – magično rješenje?, mr. Irena Jankulov, Sarajevo, april 2007.
4. Ekonomski i fiskalni program 2011-2013, Vijeće ministara BiH,
Sarajevo, decembar 2010.
5. Upravljanje javnim izdacima - Priručnik za zemlje u tranziciji,
OECD, SIGMA, Phare, urednici Richard Allen i Daniel Tommasi
58
SUMMARY
Determining the importance of fiscal responsibility in overall process of developing and executing the budget largely determines the directions of acitivities. Responsibility in terms of budget is a concept within government policies or governance which means that politicians
and civil servants have an obligation to periodically answer questions about their official activities and must be responsible for carrying
out the powers assigned to them.
Meaning of fiscal responsibility is indirectly taken from the provisions of the legislation that regulates the budget operations and legislation related to this matter. Legal regulation of fiscal responsibility in Republic of Srpska and neighbouring countries comes down to basic
budget law and related laws on accounting and public procurement. Fiscal responsibility can be divided in several distinct classes, but
basically comes down to individual responsibility in the budget process, whether economic, political, sanctioned, unsanctioned, caused
by facts and omissions.
Law on budget system of Republic of Srpska, represents basic budget law and as such contains all kinds of fiscal responsibility. The
largest number of qualifications in audit reports on all fiscal levels in Bosnia and Herzegovina refers to the creation of liabilities of budget
users in the excess of amount, established in the budget. Direct damage from such actions cover taxpayers (if deficit is financed by tax
increase). In the other hand, fiscal responsibility in the Law on Treasury is divided on fiscal responsibility for persons from Ministry of
Finance and persons from other budget users.
Particular specificity regarding the definition of fiscal responsibility is prescribed in neighbouring Croatia. The Law on fiscal responsibility
which came into force on January 1st 2011, determines certain rules that limit government spending , strenghthen accountability for the
legal, functional and purposeful use of budgetary resources and strengthen control and supervision system to ensure fiscal responsibility.
According to experiences of European countries that have longer and richer budget tradition and culture, when preparing and executing budget, particular elements should be developed related to the formulation of budget preparation and policies, public expenditures
reform, improving public expenditures management and the role of legislation and systems for budget execution.
Key words: fiscal responsibility, budget regulations, budget operations, government spending, reform of public expenditures.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
UDK 336.77:338.3
STRUČNI RAD
Danka Panić*
Poreski i računovodstveni
aspekt finansijskog
i operativnog lizinga
Lizing poslovi, u osnovi, egzistiraju veoma dugo. Pojedini izvori tvrde da ovaj način finansiranja poslovanja postoji već 4000 godina (dakle,
primarni oblici su se pojavili još oko 2000 godina p.n.e.), ali sasvim je sigurno da je lizing, kakav danas poznajemo, počeo da se razvija
početkom XX vijeka. Od tog perioda pa do danas, lizing je postao toliko značajan način finansiranja, da gotovo ne postoji predmet ili usluga
koji se ne mogu nabaviti putem lizinga. Tome u prilog govori i postojanje specijalizovanih kompanija za prodaju i iznajmljivanje putem
lizinga, postojanje velikog broja detaljnih poreskih i računovodstvenih propisa koji uređuju ovu oblast, ali i velikog broja različitih vrsta i
oblika lizinga. Najzastupljenija podjela lizing poslova je ona koja ih dijeli na operativni i finansijski lizing. Ova dva lizinga se suštinski razlikuju, što ima posljedice na njihov poreski i računovodstveni tretman. I na području Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, lizing poslovi
zauzimaju značajno mjesto u izvorima finansiranja, kako preduzeća, tako i domaćinstava. Iako možda najskuplji način finansiranja, lizing
ima prednosti koje opredjeljuju korisnike da izaberu baš ovaj izvor prilikom nabavke sredstava, prije nego neki drugi.
Ključne riječi: operativni lizing, finansijski lizing, poreski i računovodstveni tretman Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
UVOD
Lizing predstavlja jedan od načina finansiranja preduzeća, a danas
u svijetu i jedan od najznačajnijih izvora srednjeročnog i dugoročnog
finansiranja. U svom jednovjekovnom postojanju, lizing posao se
razvio širom svijeta i dobio nekoliko različitih oblika i vrsta.
Njegovo regulisanje na nivou međunarodne računovodstvene
prakse je počelo 1982. godine, kada je donesen Međunarodni
računovodstveni standard 17 – Lizing, koji je stupio na snagu 1984.
godine. Potom je isti revidiran prvi put 1997, a zatim 2003. godine.
Drugi put revidirani standard iz 2003. godine, stupio je na snagu
1. januara 2005. godine i još uvijek je na snazi.
U Bosni i Hercegovini su se prvi lizing poslovi pojavili 2003. godine,
iako tad još uvijek nije postojao Zakon o lizingu. Lizing poslove
su počele da obavljaju lizing kompanije iz Federacije BiH, koje
su poslovale i na teritoriji Republike Srpske, da bi se prve lizing
kompanije u Republici Srpskoj pojavile 2007. godine.
Lizing poslovi su se u poslednjih nekoliko godina snažno razvili
na teritoriji Republike Srpske, što govori o tome koliko je široko
prihvaćen ovaj alternativni način finansiranja nabavke, modernizacije i zamjene dobara, kako od strane pravnih, tako i od fizičkih lica.
U nastavku rada ćemo definisati pojam lizinga i izvršiti njegovu klasifikaciju. Potom ćemo se upoznati sa zakonskom i
računovodstvenom regulativom koja uređuje oblast lizinga na našim
prostorima. Ukazaćemo na prednosti i nedostatke ovog specifičnog
izvora finansiranja.
*
1
Savez računovođa i revizora. E-mail: [email protected].
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.
U drugom dijelu rada ćemo sagledati računovodstveni i poreski
aspekt operativnog i finansijskog lizinga. Napravićemo paralelu,
kako bi se što bolje razumjela razlika između ova dva oblika lizinga.
Računovodstveni i poreski tretman ćemo posmatrati i sa aspekta
zakupodavca i sa aspekta zakupca.
Kako bismo što više pojasnili sve naprijed navedeno, u trećem dijelu
ćemo predstaviti jedan hipotetički primjer, i na njemu konkretno
pokazati način obračuna PDV-a i knjiženje operativnog i finansijskog
lizinga kod svih, u ugovor o lizingu, involviranih strana.
1. POJAM, NASTANAK I RAZVOJ LIZINGA
1.1. Pojam i istorijat lizinga
Lizing predstavlja jedan od specifičnih izvora finansiranja, pored forfetinga, franšizinga, faktoringa i drugih savremenih eksternih izvora
finansiranja preduzeća. Riječ lizing je pozajmljenica iz engleskog
jezika i vodi porijeklo od riječi “lease’’, što znači “zakup” ili “to
lease’’, što znači uzeti pod zakup. Prema MRS 17 – Lizing, lizing je
ugovor po kome zakupodavac prenosi na zakupca pravo korištenja
sredstva za dogovoreno vrijeme, u zamjenu za jedno plaćanje ili
seriju plaćanja. Odredbe MRS 17 su dobrim dijelom inkorporirane
u Zakon o lizingu Republike Srpske1, tako da se lizing i prema
pomenutom Zakonu definiše na vrlo sličan način: “lizing je pravni
59
Rezime
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
posao u kojem davalac lizinga prenosi pravo držanja i korišćenja
predmeta lizinga na primaoca lizinga na određeni rok, uz njegovu
obavezu plaćanja ugovorene lizing nakande i sa pravom da predmet
lizinga vrati davaocu lizinga, da ga otkupi ili da produži ugovor
o lizingu.’’2 Dakle, suština je ista: postoje najmanje dva lica koja
učestvuju u lizing poslu, sklapaju ugovor, kojim se jasno definišu
njihova prava i obaveze. Pri tome, obaveza jednog lica, davaoca
lizinga (zakupodavca) jeste da ustupi sredstvo pod zakup, a drugog
lica (korisnika lizinga, zakupoprimca, primaoca lizinga, zakupca)3 –
da za korištenje tog sredstva plaća određenu naknadu. Po isteku
ugovora sredstvo može biti vraćeno davaocu, može biti kupljeno od
strane korisnika lizinga, može doći do produženja ugovora o lizingu
ili pak sredstvo može biti besplatno ustupljeno zakupcu.
Ugovorom koji se sklapa između zakupodavca i zakupca, a koji
predstvalja ugovor o finansiranju, uređuju se sva važna pitanja
zakupa, odnosno prava i obaveze obe ugovorene strane. Taj ugovor
će, između ostalog, da sadrži i sljedeće: podatke o subjektima
lizinga, određenje vrste lizinga, način i visinu plaćanja zakupnine,
rok trajanja lizinga, mogućnost za otkup sredstva koje je predmet
lizinga ili produženje ugovora i sl.
60
U cijeli lizing posao mogu biti uključena tri subjekta: davalac
lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga, a najmanje
učestvuju davalac lizinga i korisnik lizinga. Davalac lizinga, je prema
čl. 2. Zakona o lizingu RS,4 lice koje je dobilo dozvolu od Agencije
za bankarstvo RS za obavljanje lizing poslova, a koje korisniku
lizinga prenosi pravo korištenja i držanja predmeta lizinga na
ugovoreni period, za šta od primaoca lizinga prima lizing naknadu.
Korisnik predmeta lizinga je pravno ili fizičko lice koje dobija pravo
korištenja ili držanja predmeta lizinga, a zauzvrat mora plaćati lizing
naknadu. Drugim riječima, to je preduzeće ili fizičko lice koje lizing
posao koristi kao način finansiranja nabavke potrebne pokretne i
nepokretne imovine. Isporučilac predmeta lizinga može da bude
pravno ili fizičko lice, koje na davaoca lizinga prenosi pravo svojine
nad predmetom lizinga (dakle, vrši prodaju predmeta lizinga lizing
kompaniji, npr.) radi njegovog daljeg ustupanja korisniku predmeta
lizinga. Pojednostavljeno, isporučilac predmeta lizinga je, na primjer,
autokuća, koja predaje automobil (koji u ovom slučaju predstavlja
predmet lizinga) davaocu lizinga (lizing kompaniji), kako bi davalac
lizinga taj automobil predao korisniku lizinga (nekom fizičkom licu,
recimo, koje se odlučilo za nabavku automobila na ovaj način), a
zauzvrat korisnik lizinga plaća određenu naknadu davaocu lizinga.
Prilikom ugovaranja lizing posla i sklapanja ugovora između zakupodavca i zakupca, ugovara se i lizing naknada. “Lizing naknada
je novčani iznos koji u ratama plaća primalac lizinga za držanje i
korišćenje predmeta lizinga.’’5
Na visinu lizing naknade utiču tri važne varijable: vrijednost predmeta lizinga, kamatna stopa i period trajanja lizinga. Što je vrijednost
predmeta lizinga viša, viša kamatna stopa, a period trajanja lizinga
kraći, to je viša lizing naknada i obrnuto. Davalac lizinga, u stvari,
kalkuliše sa amortizacijom i nastoji da se 100% ili barem najveći
dio vrijednosti sredstva amortizuje u toku trajanja lizing posla. Lizing
naknada sadrži i kamatu, što je i logično, jer to nije besplatan izvor finansiranja. Lizing naknada se može plaćati mjesečno, polugodišnje,
godišnje ili u bilo kojim drugim vremenskim intervalima, a platilac
2
3
4
5
6
7
8
lizing nakande ne mora biti korisnik predmeta lizinga, to može biti i
neka treća osoba. U tom slučaju, osoba koja plaća naknadu, asignat,
potpisuje trajnu asignaciju, kojom se obavezuje na plaćanje lizing
naknade. Ako se desi da samo jednu ili nekoliko lizing nakanda
plaća treće lice – asignat, onda se za svaku pojedinačnu naknadu
potpisuje jednokratna asignacija. Ovo je ništa drugo do – mjera
sprečavanja pranja novca.
“Postoje različiti oblici renti, a najuobičajeniji su:
– fiksna ili linearna zakupnina – koristi se kada zakupodavac
želi da izbjegne rizik lošijeg poslovanja zakupca nego što se
to očekuje;
– iznos zakupnine, uz primjenu odredbe koja se odnosi na zaštitu
interesa obje ugovorene strane, u slučaju promjene uslova
poslovanja usljed korišćenja zakupljenog sredstva, koja im
omogućava da promijene iznos zakupnine, na način sličan
primjeni metode klizne skale;
– visoke sume početne zakupnine, nakon čega slijede prilično
niski iznosi u narednim mjesecima – ovaj oblik zakupnine se
koristi ukoliko postoji mogućnost kupovine;
– niski početni iznosi zakupnine, nakon čega slijede mnogo veći iznosi
zakupnine – ovo odgovara zakupcu koji postiže potpunu korist
zakupljenog sredstva, npr. industrijska tvornica, na početku;
– iznosi zakupnine koji su prilagođeni u skladu sa intenzitetom i
trajanjem korišćenja opreme.’’6
Lizing poslovi, u osnovi, postoje jako dugo, mada ne u obliku u
kojem ih danas poznajemo. Pojedini izvori7 tvrde da se prvi oblici
lizing poslova susreću još oko 2000 godina p.n.e., kada su ga
Vavilonci koristili za nabavku brodova i stoke. Isti izvori navode da
se jedan od prvih teoretskih opisa lizinga može pronaći u rimskim
pravnim spisima. Za lizing poslove se znalo i u XVIII vijeku. Naime,
preteče današnjih lizing poslova su u to vrijeme služili za finansiranje
nabavke zaprežnih kola, a potom i automobila i izgradnju željeznica.
Tajkuni, koji su željeli prvi uložiti u izgradnju željeznica, kako bi
na njima kasnije zarađivali, zahtijevali su velike iznose kredita od
komercijalnih banaka, što je za banke bilo previše rizično. S tim
u vezi, trebalo je pronaći nove, manje rizične načine finansiranja
ovih poduhvata, što je dovelo do finansiranja nabavke i izgradnje
pomenutih sredstava na način koji je veoma sličan današnjem
lizingu. Lizing posao, kakav danas poznajemo, nastao je početkom
XX vijeka u Sjedinjenim Američkim Državama. Prvu lizing kompaniju
osnovao je Henry Shofeld u SAD–u 1952. godine. Lizing je vrlo brzo
potom bio prihvaćen i u Evropi i Japanu.
Danas lizing predstavlja jedan od najzastupljenijih načina finansiranja, kako poslovanja preduzeća, tako i nabavke pokretnih
i nepokretnih dobara od strane fizičkih lica. U osnovi lizinga leži
filozofija “...da je vlasništvo luksuz i da je bitno racionalno korišćenje
sredstava u zakupu.’’8 Razvijanjem finansiranja putem lizinga,
nastali su različiti oblici ovog posla, ali i računovodstveni i poreski
propisi koji detaljno uređuju ovu oblast.
U nastavku ćemo se upoznati sa razvojem lizinga kod nas, te
pravnom i računovodstvenom regulativom kojom se uređuje ova
oblast u Republici Srpskoj, kao i vrstama i oblicima lizinga.
Član 4. Zakona o lizingu Republike Srpske, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.
Ovdje navodimo sve sinonime koji se ravnopravno koriste u stručnoj literaturi i praksi, mada bi se termini “zakupodavac” i “zakupoprimac”/”zakupac” više mogli
povezati sa poslovnim lizingom, koji i jeste zakup u pravom smislu te riječi, dok je finansijski lizing širi pojam od zakupa.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.
Čl. 2. stav 5. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07.
http://www.cbbh.ba/index.php?id=683&lang=sr
Više o ovome na www.cbbh.ba
Mikerević, prof. dr Dragan J., “Finansijski menadžment’’, treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja Luka, 2009. godine, str. 207.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
9
Prva lizing kompanija u Republici Srpskoj je osnovana 2007 .
godine, a u ovom trenutku su registrovane dvije lizing kuće na
teritoriji RS. Međutim, i prije toga su na teritoriji RS postojali lizing
poslovi, koje su obavljale lizing kuće iz Federacije BiH, preko svojih
podružnica. U Federaciji BiH prva lizing kuća je osnovana 2003.
godine, iako tada još uvijek nije postojao Zakon o lizingu. Ovo je
dovelo do toga da su se, donošenjem pomenutog Zakona, mnoge
lizing kuće našle u problemima, suočeći se sa novim kriterijumima,
koji su stavljeni pred njih.
Danas su u Republici Srpskoj registrovane dvije lizing kompanije,
dok je u Federaciji BiH registrovano osam lizing kompanija, od
kojih pet ima dozvolu od Agencije za bankarstvo RS za poslovanje
na teritoriji RS.
Rad lizing kompanija i u RS i u FBiH regulišu i nadziru entitetske
agencije za bankarstvo, koje vrše licenciranje lizing kuća.
Oblast lizing poslova u RS je regulisana Zakonom o lizingu10, a
slučajevi koje ovaj Zakon ne uređuje (što se odnosi na operativni
lizing) definisani su Zakonom o obligacionim odnosima11.
Prema Zakonu o lizingu RS, lizing poslove na teritoriji RS može
obavljati:
– lizing kompanija koja je osnovana u organizacionom obliku
društva kapitala;
– poslovna jedinica neke lizing kompanije iz FBiH ili Distrikta
Brčko, ako ta poslovna jedinica ima sjedište u RS i ako je dobila
dozvolu za rad od Agencije za bankarstvo RS ili
– lizing poslove može da obavlja i banka.12
Ako lizing poslove obavlja poslovna jedinica neke lizing kompanije
iz FBiH ili Distrikta Brčko, onda ta jedinica mora poslovati u skladu
sa svim pravilima i propisima koji važe na teritoriji RS. Minimalan
iznos osnovnog kapitala lizing kompanija je 250.000 KM.13
Kako lizing poslovi predstavljaju promet dobrima i uslugama, to je
način obračuna, priznavanja i plaćanja poreza na dodatu vrijednost
u okviru tog prometa, jasno definisan Zakonom o porezu na dodatu
vrijednost BiH14
Poreska amortizacija predmeta lizinga, kao i priznavanje rashoda kamata
u poreske svrhe regulisani su Zakonom o porezu na dobit RS.15
Pored svih pobrojanih zakonskih propisa i mnogobrojnih drugih
podzakonskih akata, za računovodstveni tretman lizing poslova u
RS relevantan je i MRS 17 – Lizing.
U nastavku rada ćemo se osvrnuti na vrste i oblike lizinga koji
su poznati u svijetu i kod nas, a potom ćemo detaljnije obraditi dvije osnovne vrste lizing poslova – finansijski i operativni lizing, objasnićemo suštinske razlike među njima i poreski i
računovodstveni tretman svakog od njih ponaosob.
1.3. Vrste lizinga
U zavisnosti od odnosa koji proizlaze iz transakcije o lizingu, razlikujemo dvije vrste lizinga:16
– direktni lizing ili lizing u širem smislu i
– indirektni lizinig ili lizing u užem smislu.
Direktni lizing je takva poslovna transakcija u kojoj se sredstvo
pribavlja sklapanjem samo jednog ugovora između dvije ugovorene
strane – davaoca lizinga i korisnika lizinga. Kod direktnog lizinga,
davalac lizinga i isporučilac predmeta lizinga su jedno te isto pravno
lice. Drugim riječima, kod direktnog lizinga se u ulozi zakupodavca
obično nalaze proizvodne i uslužne, a ne lizing kompanije koje na
ovaj način finansiraju svoje kupce i povećavaju prodaju sopstvenih
proizvoda. Sa druge strane, iste te kompanije mogu zapasti u problem nelikvidnosti, upravo zbog prodaje proizvoda putem direktnog
lizinga, ali taj problem se u svijetu uspješno rješava uz pomoć
faktoring firmi, što nije i kod nas slučaj.
Indirektni lizing je poslovna transakcija koja podrazumijeva postojanje tri strane i sklapanje dva ugovora. Strane koje su uključene
u posao sa indirektnim lizingom su davalac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga. Prvi ugovor se sklapa između
proizvođača (isporučioca) predmeta lizinga i davaoca lizinga (lizing
kompanije), a drugi između lizing kompanije i korisnika lizinga. Prvi
ugovor je ugovor o prodaji, dok je drugi – ugovor o finansiranju.
Navedene razlike između pomenuta dva oblika lizinga se mogu
sagledati i grafički:
Grafik 1: Direktni i indirektni lizing
Izvor: prof. dr Dragan J. Mikerević, “Finansijski menadžment”, Ekonomski fakultet Banja Luka i ‘’Finrar’’ Banja Luka, 2009. godine, str. 210.
9
10
11
12
13
14
15
16
prema podacima Agencije za bankarstvo Republike Srpske.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03 i 74/04
Vidjeti član 10. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07.
Vidjeti član 14. Zakona o lizingu RS, “Službeni glasnik RS’’, broj 70/07.
“Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’ broj 91/06.
http://www.cbbh.ba/index.php?id=691&lang=sr
61
1.2. Lizing poslovi u Republici Srpskoj
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
U praksi razvijenih zemalja postoji i takozvani prekogranični lizing. Karakteristika prekograničnog lizinga sastoji se u tome da su strane koje su
uključene u lizing posao iz različitih zemalja, a pri tome broj zemalja koji
može biti uključen u jedan lizing posao je neograničen. Prekogranični
rizik ima svojih prednosti, ali i nedostataka. Neke od prednosti koje
obezbjeđuje prekogranični lizing jeste proširenje tržišta za proizvode
isporučioca predmeta lizinga ili korištenje određenih poreskih olakšica
prilikom izvoza i sl. Međutim, ova vrsta lizing posla krije i određene rizike,
kojih kod lizing poslova koji se odvijaju u okvirima samo jedne zemlje
nema: rizik duplog oporezivanja, kreditni rizik (teže je procijeniti kreditni
rizik nerezidenta neke zemlje), politički rizik, valutni rizik i sl. Prekogranični
lizing će se najviše primjenjivati za finansiranje nabavke dobara velike
pojedinačne vrijednosti, kakva su brodovi, avioni, velike mašine i sl.
Povratni zakup je takva vrsta zakupa u kojoj dolazi do prodaje sredstva i istovremenog iznajmljivanja tog istog sredstva. Primjer prodaje i
povratnog zakupa je sljedeći: recimo, neko preduzeće proda sopstveni
automobil nekoj lizing kompaniji, a onda isti uzme pod lizing. Postavlja
se pitanje zašto bi to neko radio? Na ovaj način kompanije poboljšavaju
svoju likvidnost, jer u trenutku prodaje sredstva prodavac ima priliv
novca u vrijednosti sredstva, a uzimanjem tog istog sredstva pod zakup,
prodavac će imati odlive gotovine, ali u mnogo manjim iznosima i u nizu
sukcesivnih vremenskih perioda. Pri tome, prodajna cijena sredstva i
plaćanja po osnovu ugovora o zakupu su međusobno zavisni, jer se o
njima pregovara u paketu.
62
Pored pomenutih, postoje još dva oblika lizing poslova: operativni i
finansijski lizing. Kalsifikacija na ova dva oblika je izvršena prema
kriterijumu prenošenja rizika i koristi povezanih sa predmetom lizinga
sa zakupodavca na zakupca. S obzirom na to da su ova dva oblika sa
računovodstvenog i poreskog stanovišta najznačajniji, o njima će biti
više riječi u nastvaku.
1.4. Finansijski i poslovni lizing
Danas poznajemo dvije osnovne vrste lizinga: operativni (poslovni) i
finansijski lizing. Prema MRS 17, ”lizing se klasifikuje kao finansijski
lizing ukoliko se njim suštinski prenose svi rizici i koristi povezani sa
vlasništvom.’’17
Sa druge strane, ako se ugovorom o lizingu, koji se sklapa između
davaoca i korisnika lizinga, suštinski ne prenose svi rizici i koristi na
primaoca lizinga, onda to nije finansijski, već operativni (poslovni) lizing.
MRS 17 dalje pobliže objašnjava suštinske razlike između finansijskog
i poslovnog lizinga i navodi da definisanje da li je jedan lizing posao
operativni ili finansijski ne zavisi od oblika ugovora, već od suštine
transakcije. Odnosno, prema navedenom standardu, “primjeri situacija
koje pojedinačno ili zajedno upućuju na klasifikovanje lizinga kao finansijskog su:
a) lizingom se prenosi vlasništvo nad sredstvom na korisnika lizinga
do kraja trajanja lizinga;
b) korisnik lizinga ima opciju da kupi sredstvo po cijeni za koju se
očekuje da će biti znatno niža od fer vrijednosti na datum kada se
opcija može iskoristiti, i kada je na početku lizinga izvjesno da će se
opcija iskoristiti;
c) trajanje lizinga se odnosi na veći dio ekonomskog vijeka sredstva,
čak i ako se vlasništvo ne prenosi;
d) na početku lizinga sadašnja vrijednost minimalnih plaćanja za lizing
veća je ili jednaka ukupnoj fer vrijednosti sredstva koje je predmet
lizinga, i
e) sredstva koja su predmet lizinga su specifične prirode, tako da ih
bez značajnih modifikacija može koristiti samo korisnik lizinga.18
Na osnovu navedenih situacija može se dobiti prilično jasna slika o tome
koji lizing je finansijski, ali se čini zanimljivim objasniti situaciju pod b).
Naime, u praksi je čest slučaj da je period trajanja ugovora o finansijskom
lizingu kraći od korisnog vijeka sredstva. Kako se naknada određuje
spram perioda trajanja ugovora, to znači da će sredstvo biti u najvećem
dijelu ili čak u potpunosti otplaćeno u kraćem vremenskom periodu,
nego što iznosi njegov korisni vijek trajanja. Recimo, ugovor je sklopljen
na pet godina, a korisni vijek trajanja sredstva je 10 godina. U trenutku
isteka ugovora, sredstvo je svega 50% iskorišteno, odnosno, njegova
fer vrijednost je preostalih neiskorištenih 50% vrijednosti sredstva.19 Ako
pretpostavimo da je tokom trajanja ugovora (dakle, tokom pet godina)
kroz lizing nakande otplaćeno 90% vrijednosti sredstva i da se u trenutku
otkupa plaća preostalih 10%, to znači da je cijena po kojoj se otkupljuje
sredstvo znatno ispod njegove fer vrijednosti.
Kao što je ranije u radu navedeno, u lizing poslu mogu učestvovati tri (davalac lizinga, korisnik lizinga i isporučilac predmeta lizinga), ali najmanje
učestvuju dva lica (davalac lizinga i korisnik predmeta lizinga). U ovom
drugom slučaju, davalac lizinga i isporučilac predmeta lizinga su jedno
te isto lice, a tada je, prema Zakonu o lizingu u Republici Srpskoj20, riječ
isključivo o operativnom lizingu, što znači da su kod finansijskog lizinga
obavezno razdvojene uloge isporučioca predmeta lizinga i davaoca lizinga.
Primjer lizing transakcije je prikazan sljedećim grafikom:
Grafik 2: Lizing transakcija
Sredstva, mašine,
postrojenja, vozila
Kupovina sredstava i zadržavanje
zakonskog prava vlasništva preko
Plaćanje zakupnine
Finansijska kuća
(zakupodavac)
Zakupac koristi sredstva
određeni vremenski
period
Zakupac (koji
koristi opremu)
Izvor: prof. dr Dragan J. Mikerević, ‘’Finansijski menadžment’’, Ekonomski fakultet Banja Luka i ‘’Finrar’’ Banja Luka, 2009. godine, str. 208.
17
18
19
20
MRS 17 – Lizing, tačka 8.
MRS 17 – Lizing, paragraf 10.
Ovdje smo, radi lakšeg razumijevanja, pojednostavili primjer, kao i određivanje fer vrijednosti. Više o fer vrijednosti vidjeti u: prof. dr Kata Škarić – Jovanović, “Izmene
u definiciji fer vrednosti i hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti’’, časopis ‘’Finrar’’, 08/11, Banja Luka, 2011.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
zakupca po isteku perioda zakupa – zakupodavac u takvom
slučaju obično ima koristi od preostale (rezidualne) vrijednosti
sredstva.’’21
Lizing poslovi kriju i određene nedostatke, kako za davaoca lizinga,
tako i za korisnika lizinga:
-
“plaćanje kamate po finansijskom zakupu - nabavka sredstva sistemom finansijskog zakupa, kao i nabavka na kredit,
povezana je sa plaćanjem kamate – iako je kamata, sa aspekta
obračuna poreza na dobit, navedena kao prednost, dugoročno
gledano, ona označava veći finansijski napor za zakupca,
-
nesigurnost blagovremene nabavke sredstva - koja postoji
ako zakupac nema čvrstu garanciju da će sredstvo koje želi
nabaviti kroz finansijski zakup biti raspoloživo u trenutku kad
mu je potrebno,
-
povećanje ukupnih izdataka - u slučajevima finansijskog zakupa opreme, kratkoročni zakup može biti način da se zakupac
zaštiti od njenog zastarijevanja, ali su ukupna plaćanja koja se
od njega zahtijevaju u tom slučaju veća nego kod zakupa na
duži vremenski period – zakupac, ili većim plaćanjima smanjuje
potencijalni rizik od zastarijevanja sredstva ili, nastojeći da
smanji ukupne izdatke, prihvata veći rizik povezan sa mogućom
upotrebom zakupljenog sredstva.
-
ograničene kamatne stope - u slučaju da su kamatne stope
koje je kod finansijskog zakupa moguće uključiti u ugovor
ograničene, a istovremeno nepovoljne po zakupodavca,
– “rješavanje problema sa gotovinom - finansijski zakup je
obično dobar izbor za preduzeća koja nemaju dovoljno novca
za kupovinu sredstva ili ga žele iskoristiti u druge poslovne ili
ulagačke svrhe,
-
rizik svojstven primjeni fiksnih kamatnih stopa - vezan za
dugoročni zakup – fiksna kamatna stopa povećava rizik kod
zakupodavca zbog mogućeg gubitka koji zakupodavac ima ako
dođe do povećanja kamatnih stopa na finansijskom tržištu,
– izbjegavanje rizika svojstvenih vlasništvu - u slučajevima
tehnološke zastarjelosti sredstva, njegovog fizičkog propadanja ili promjene ekonomskih uslova uopšte, zakupac, uz
odgovarajuće kaznene penale, obično može prekinuti zakup
i izbjeći pretpostavljeni rizik od štetnih posljedica povezanih
sa navedenim slučajevima – fleksibilnost je posebno važna
u oblastima gdje je buduća korist od pojedinačnog sredstva
veoma neizvjesna zbog stalnih inovacija i tehnoloških promjena
(kompjuterska tehnologija, telekomunikacije i sl.),
-
veća plaćanja poreza na dobit - izdavanje sredstva pod
finansijski zakup smanjuje rashode po osnovu amortizacije, a
povećava prihode po osnovu kamata od zakupa, tj. dvostruko
utiče na povećanje dobiti kod zakupodavca – naravno, i da se
sredstvo ne izdaje pod zakup, ono bi na neki drugi način doprinosilo stvaranju ekonomskih koristi (prihoda), pa je “nedostatke’’
poput navedenog potrebno prihvatiti potpuno uslovno.”22
– manja plaćanja poreza na dobit - zakupac ponekad može
doći u povoljniju situaciju u vezi sa plaćanjem poreza na dobit
na osnovu činjenice da računa i amortizaciju na zakupljeno
sredstvo, a istovremeno ima i izdatke po osnovu kamata po
finansijskom zakupu,
2. RAČUNOVODSTVENI I PORESKI TRETMAN
FINANSIJSKOG I OPERATIVNOG LIZINGA
Upravo zbog tih i takvih suštinskih razlika, poreski i računovodstveni
tretman ova dva vida lizing posla biće različit.
1.5. Prednosti i nedostaci lizinga
Lizing posao ima mnogih prednosti, ali i nedostataka. Neke od
prednosti nabavke sredstava putem lizinga su:
– povećanje prodaje - ako potencijalni korisnici nisu u mogućnosti
ili nisu voljni da kupuju sredstva, imaoci tih sredstava im mogu
ponuditi opciju finansijskog zakupa,
– trajnija poslovna veza sa zakupcem - u slučaju zakupa, za
razliku od klasične prodaje sredstva, dvije strane ostvaruju poslovni kontakt tokom određenog vremenskog perioda – rezultat
toga može biti njihova dugoročna poslovna saradnja,
– zadržavanje ostatka vrijednosti sredstva - ako se ugovorom
o zakupu ne nudi opcija prenosa vlasništva nad sredstvom na
21
22
23
2.1. Računovodstveni tretman finansijskog i operativnog
lizinga
Zbog suštinskih razlika koje postoje između finansijskog i operativnog lizinga, ova dva tipa zakupa će se različito tretirati, kako u
finansijskoj evidenciji kod davaoca lizinga, tako i kod primaoca
(korisnika) lizinga.
Prema MRS 17 – Lizing, inicijalno priznavanje finansijskog lizinga
kod primaoca lizinga podrazumijeva evidentiranje sredstva uzetog
pod finansijski zakup kao sredstva i obaveze u bilansima stanja i
to po vrijednosti koja je jednaka ili fer vrijednosti23 sredstva koje
je predmet lizinga, ili sadašnjoj vrijednosti minimalnih plaćanja za
Grupa autora, ‘’Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH’’, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja
Luka, januar 2006. godine, str. 21-23.
Grupa autora, ‘’Komentar Zakona o porezu na dodatu vrijednost u BiH’’, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja
Luka, januar 2006. godine, str. 21-23.
Više o fer vrijednosti: prof. dr Škarić–Jovanović, “Izmene u definiciji fer vrednosti i hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13 – Merenje fer vrednosti’’, časopis
“Finrar’’, 08/11, Banja Luka, 2011.
63
Pored svega navedenog, treba uzeti u obzir još neke suštinske razlike
(koje, na kraju krajeva, iz svega što je navedeno i proizlaze) između
operativnog i finansijskog lizinga. Operativni lizing je obično kratkoročni
posao. Svi rizici vezani za držanje i korišćenje sredstava datih pod operativni lizing, ostaju na davaocu lizinga. Nakon isteka ugovora, sredstvo
koje je bilo predmet ugovora o zakupu vraća se davaocu lizinga i on je
odgovoran da pronađe alternativu za njegovo dalje korišćenje. U praksi
se operativni zakup najčešće koristi za nabavku opreme koja vrlo brzo
zastarjeva ili opreme za kratkoročne projekte, ili pak za iznajmljivanje
prostora na određeni rok. Na primjer, za operativni lizing će se odlučiti
univerziteti u slučaju nabavke fotokopir aparata ili kompjuterske
opreme, i to iz više razloga. Prvi od njih je taj što navedena oprema
vrlo brzo tehnološki zastarjeva, a drugi razlog je što, u slučaju kvara,
obavezu popravke, ali i održavanja, snosi davalac zakupa, te univerzitet
neće biti u obavezi da zapošljava ili angažuje dodatnu radnu snagu
koja bi se starala o tome. Sa druge strane, finansijski lizing će se koristiti za finansiranje nabavke onih sredstava koja korisnik lizinga ima
namjeru kupiti nakon isteka ugovora o lizingu i kada se finansiranje
putem lizinga pokaže jeftinijim u odnosu na finansiranje nabavke tih
istih sredstava putem kredita.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
lizing, u zavisnosti od toga koja od njih je niža. Minimalna plaćanja za lizing
obuhvataju plaćanja koja se zahtijevaju ili se mogu zahtijevati od korisnika
lizinga, tokom trajanja ugovora o lizingu. Za utvrđivanje sadašnje vrijednosti
koristi se diskontna stopa koja je jednaka kamatnoj stopi sadržanoj u lizingu,
ako se ona može utvrditi. Ako se ne može utvrditi, onda se kao diskontna
stopa koristi inkrementalna kamatna stopa, a to je ona kamatna stopa koju
bi korisnik lizinga morao da plati na sličan lizing ili, ako se ona ne može
utvrditi (jer, recimo, sličan lizing ne postoji), onda se kao inkrementalna kamatna stopa koristi kamatna stopa koja bi se platila u slučaju pozajmljivanja
sredstava na sličan rok i sa sličnim garancijama za kupovinu sredstva koje
je predmet lizinga. “Svi inicijalni direktni troškovi korisnika lizinga dodaju
se iznosu koji je priznat kao sredstvo.”24
Ovdje je jako važno ponoviti, a to tretira i MRS 17, da, iako sa pravnog
aspekta korisnik lizinga nije vlasnik sredstva koje je predmet lizinga, tokom
perioda trajanja ugovora, on suštinski postaje vlasnik jer se na njega prenose
svi troškovi i koristi koji su sa tim sredstvom povezani. Iz tog, ekonomskog,
ali ne i pravnog razloga, sredstvo koje je predmet finansijskog lizinga se
mora priznati u bilansu stanja korisnika lizinga na strani aktive kao sredstvo,
a na strani pasive kao dugoročna obaveza po osnovu finansijskog lizinga.
Ukoliko se ovakva sredstva ne bi iskazivala u bilansu stanja korisnika lizinga
na pomenuti način, to bi dovelo do iskrivljivanja finansijskih pokazatelja.
Naime, ako određeno preduzeće koje je nabavilo opremu pod finansijski
zakup u bilansu ne prizna dugoročnu obavezu po osnovu finansijskog
lizinga, koja suštinski postoji, automatski će prikazati bolji dugovi/kapital
racio, nego što on stvarno jeste. Time bi isto preduzeće, na ovaj način,
uvećalo sebi šanse za pozajmljivanje dodatnih sredstava, a faktički ne bi
bilo u stanju da podnese nova zaduživanja.
64
Kada su u pitanju naredna priznavanja sredstva uzetog pod finansijski lizing u knjigama zakupca (korisnika lizinga), onda prema MRS 17 – Lizing
“minimalna plaćanja lizinga treba podijeliti između finansijskog rashoda
i smanjenja neizmirene obaveze. Finansijski rashod treba alocirati na sve
periode u toku trajanja lizinga, tako da se ostvaruje konstantna periodična
kamatna stopa na preostali saldo obaveza.’’25 Drugim riječima, naknada
koju primalac lizinga plaća davaocu lizinga sadrži kamatu koja predstavlja
finansijski rashod za korisnika lizinga, i glavnicu koja služi za izmirenje
glavnice duga. Odnos kamate i glavnice se vremenom mijenja u korist
glavnice, što je identično amortizaciji zajma, čime se obezbjeđuje da kamatna stopa ostane nepromijenjena, a kamata se obračunava na preostali
dio glavnice duga. Za obračun i priznavanje amortizacije primjenjuju se MRS
16 – Nekretnine, postrojenja i oprema odnosno MRS 38 – Nematerijalna
sredstva, u zavisnosti od toga šta je predmet ugovora o finansijskom lizingu.
Pri tome, prema odredbama MRS 17, sredstvo koje je predmet finansijskog
lizinga korisnik treba da amortizuje u periodu procijenjenog korisnog vijeka
sredstva, osim ako se desi situacija da nije sasvim izvjesno da će predmet
lizinga po okončanju ugovora zaista preći u vlasništvo zakupca, onda se u
tom slučaju predmet amortizuje ili u periodu trajanja ugovora ili u periodu
upotrebnog vijeka sredstva, u zavisnosti od toga koji od njih je kraći.
Kada je operativni zakup u pitanju, nema priznavanja sredstva uzetog pod
zakup u bilansima korisnika kao sredstva i dugoročne obaveze, već naprotiv,
priznavaće se samo periodične isplate po osnovu nakande kao rashodi, i
to ravnomjerno tokom trajanja lizinga, osim ako neka druga osnova nije
za to primjerenija. Drugim riječima, u jednakim vremenskim intervalima
(obično mjesečno, ali mogući su i duži vremenski intervali) zakupodavac
ispostavlja račun na ime naknade za opremu koja je data u operativni lizing.
Zakupoprimac vrši plaćanje svoje obaveze, i isplaćenu nakandu tretira kao
rashod, dok se sredstvo i dugoročna obaveza u bilansima zakupca nigdje
ne pojavljuju. Ovo stoga što se svi rizici i koristi povezani sa sredstvom
koje je predmet operativnog lizinga ne prenose na zakupca, već ostaju na
24
25
26
27
28
29
zakupoprimcu, te uvažavajući ovaj ekonomski kriterijum, ne postoji osnov
za priznavanje sredstva i obaveze u bilansima zakupca. Ovo, svakako,
ostavlja prostora za “friziranje’’ bilansa stanja, jer zakup faktički postoji, i
postoji obaveza izmirenja nakande po osnovu zakupa sve dok traje ugovor o
operativnom zakupu ili dok se on jednostrano ne raskine, ali zbog ekonomskog kriterijuma ne postoji obaveza evidentiranja ni sredstva ni dugoročne
obaveze u bilansu zakupca, te se time iskazuje bolji racio dugovi/kapital
nego što on zaista jeste. SSAP 21 zahtijeva kapitalizaciju finansijskog lizinga
u knjigama zakupca, pri čemu se kao finansijski liznig tretira svaki zakup
kod koga sadašnja vrijednost minimalnih novčanih plaćanja iznosi najmanje
90% od fer vrijednosti sredstva26. Ovo nije najbolje rješenje, jer se ugovor o
zakupu može kreirati tako da 89% fer vrijednosti sredstva plaća zakupac,
čime je taj zakup automatski klasifikovan kao operativni, te pri tome ne
postoji obaveza kapitalizacije u knjigama zakupca.
Kada je u pitanju računovodstveni tretman lizinga kod zakupodavca, situacija
je obrnuta. Naime, finansijski lizing će se u bilansu zakupodavca tretirati
kao dugoročno potraživanje. Sa druge strane, kod operativnog lizinga,
sredstvo koje je predmet ugovora o zakupu biće evidentirano u aktivi
bilansa stanja zakupodavca. Samim tim, zakupodavac će, saglasno MRS
16 – Nekretnine, postrojenja i oprema, odnosno MRS 38 – Nematerijalna
sredstva, vršiti amortizaciju sredstva koje je predmet ugovora o zakupu.
2.2. Poreski tretman finansijskog i operativnog lizinga
Kada je poreski tretman lizinga u pitanju, onda se on mora sagledati ne
samo sa aspekta operativnog i finansijskog lizinga, već i sa aspekta Zakona
o porezu na dodatu vrijednost, ali i sa aspekta Zakona o porezu na dobit.
Porez na dodatu vrijednost se, u skladu sa odredbama Zakona o PDV – u
plaća na “promet dobara i usluga, koje poreski obveznik, u okviru obavljanja svojih djelatnosti, izvrši na teritoriji Bosne i Hercegovine uz naknadu,
kao i na uvoz dobara u Bosnu i Hercegovinu”.27 Prema odredbama istog
zakona, prometom dobrima se smatra, između ostalog, i “isporuka dobara
na osnovu ugovora o iznajmljivanju na određeni period na osnovu kupoprodajnog ugovora sa odgođenim plaćanjem kojim je predviđeno da se
pravo vlasništva prenosi najkasnije otplatom poslednje rate’’.28 Iz ovoga je
vidljivo da finansijski lizing podliježe plaćanju poreza na dodatu vrijednost i
da se sa aspekta Zakona o porezu na dodatu vrijednost tretira kao promet
dobrima. Sa druge strane, operativni lizing se tretira kao promet uslugama,
jer faktički o tome i jeste riječ kada je operativni lizing u pitanju, upravo
zato što ne dolazi do prenosa niti ekonomskog niti pravnog vlasništva nad
dobrom koje je predmet ugovora o zakupu sa zakupodavca na zakupca,
već samo do iznajmljivanja istog, te je stoga riječ samo o prometu usluge
izdavanja sredstava pod zakup. To je i vidljivo iz stava 1, člana 8. Zakona
o PDV–u koji glasi: “Prometom usluga, u smislu ovog zakona, smatraju
se svi poslovi i radnje izvršene u okviru obavljanja privredne djelatnosti, a
koji ne čini promet dobara iz čl. 4–7. ovog zakona.’’ S obzirom na to da
se, prema članu 4. Zakona o PDV–u29, isporuka dobara prema ugovoru o
iznajmljivanju kojim se predviđa prenos prava vlasništva najkasnije sa
otplatom posljednje rate, tretira kao promet dobrima, to znači da ukoliko
prenos prava vlasništva nije predviđen (što je faktički operativni lizing),
onda se takav promet tretira kao promet uslugama.
Prethodno rečeno dovodi do jako važne razlike između operativnog i
finansijskog lizinga, kada je obračun i iskazivanje PDV–a u pitanju. Kod
finansijskog lizinga, PDV se u potpunosti obračunava i iskazuje na početku,
odnosno u trenutku nastanka finansijskog lizinga. Ovdje treba napomenuti
da u praksi postoje različiti načini iskazivanja PDV–a, ali se u praksi Republike Srpske koristi isključivo ovaj. Osnovica za obračun PDV–a je osnovica
i ukupna kamata koju obračuna davalac lizinga.
MRS 17 – Lizing, tačka 20.
MRS 17 – Lizing, tačka 25.
SSAP 21 – Računovodstveno obuhvatanje lizinga, tačka 15.
Čl. 3. Zakona o porezu na dodatu vrijednost BiH, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.
Čl. 4, stav 3, tačka 3. Zakona o PDV–u, “Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.
“Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Kada je odbitak ulaznog PDV-a u kod lizing poslova u pitanju, treba uzeti
u obzir sljedeće: zakupac nema uvijek pravo na odbitak PDV-a po osnovu
nabavke sredstva na lizing. Pravo odbitka će imati samo u onim slučajevima
koji su propisani Zakonom o porezu na dodatu vrijednost. Na primjer, pravo
na odbitak ulaznog PDV-a prilikom nabavke motornih vozila će imati samo
preduzeća koja su registrovana za obavljanje djelatnosti prevoza putnika
i robe (autoprevoznici, rent-a-car, taksi i sl.), jer im je to osnovno sredstvo
rada, dok preduzeća koja se bave bilo kojom drugom djelatnošću, a vrše
nabavku motornih vozila – nemaju pravo na odbitak ulaznog PDV-a,
nevažno da li se ta sredstva nabavljaju kupovinom ili putem lizinga.
Kada je porez na dobit u pitanju, i tu operativni i finansijski lizing imaju
različit tretman. Prema odredbama Pravilnika o primjeni Zakona o
porezu na dobit, “Trošak zakupa (zakupnina) je svaki iznos plaćen za
korišćenje imovine koja ne pripada poreskom obvezniku. Zakupnina
se može odbiti kao trošak samo ukoliko se zakupljena imovina koristi
u poslovne svrhe. Ukoliko na osnovu bilo kog dijela uplata zakupnine
poreski obveznik u budućnosti stekne potpuno vlasništvo na imovini ili na
dijelu imovine, dio uplata zakupnine koje su predviđene za obezbjeđenje
takvog vlasništva, smatraju se kapitalnim troškovima, a ne zakupninom
koja se odbija. Trošak zakupnine priznaje se do visine tržišne cijene,
odnosno do visine zakupnine iste ili slične imovine.”30 Drugim riječima,
ako se sredstvo iznajmljuje i koristi u poslovne svrhe, zakupnina za
zakupca predstavlja trošak za koji zakupac ima pravo odbitka prilikom
utvrđivanja oporezive osnovice. Na ovaj način se ustvari tretira trošak
zakupnine po osnovu operativnog zakupa, jer se isključuje svaki zakup
u okviru kojeg bi moglo doći do sticanja vlasništva nad zakupljenim
sredstvom od strane zakupca. Član 13. pomenutog pravilnika31 se
dalje bavi tretmanom zakupa i navodi da, ukoliko se ugovor smatra
kupoprodajnim, a ne ugovorom o zakupu, onda se izdaci po osnovu
zakupnine ne mogu smatrati troškom zakupa koji se odbija od oporezive
osnovice. Drugim riječima, ako se radi o ugovoru o finansijskom zakupu,
onda se kod zakupca zakupnina koju plaća ne smatra troškom koji ima
pravo odbitka od oporezive osnovice. Ovo iz razloga što se te zakupnine
smatraju kapitalizacijom zakupljenog sredstva, pri čemu amortizaciju
tog sredstva vrši zakupac u svojoj računovodstvenoj evidenciji, što je
u skladu i sa već pomenutim odredbama MRS 17 – Lizing. Dalje se
članom 26. Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit32 definiše
da amortizaciju, koja se može priznati u poreske svrhe, sredstava koja
se daju pod zakup vrši zakupodavac ako će zadržati vlasništvo nad tim
sredstvima nakon što ih je iznajmljivao drugom licu. Dakle, i odavde
se eksplicitno vidi da u slučaju operativnog zakupa sredstvo ostaje u
bilansima zakupodavca, koji vrši amortizaciju tog sredstva i troškove
amortizacije priznaje u poslovne svrhe. Istovremeno, svaki prihod od
zakupnine koji ostvari zakupodavac u slučaju operativnog zakupa predstavlja oporeziv prihod. U slučaju finansijskog zakupa, rashodi kamata,
koji predstavljaju dio naknade za lizing koju plaća zakupac, predstavljaju
rashode koji se priznaju u poreske svrhe, izuzev zateznih kamata.33
U nastavku ćemo na praktičnom primjeru pokazati poreski i računovodstveni
tretman finansijskog i operativnog lizinga.
3. PRAKTIČAN PRIMJER
RAČUNOVODSTVENOG I PORESKOG
TRETMANA OPERATIVNOG
I FINANSIJSKOG LIZINGA
3.1. Primjer finansijskog lizinga
Pretpostavimo da je jedna fotokopirnica odlučila da putem finansijskog lizinga nabavi mašinu za štampanje i fotokopiranje,
čija je cijena 5.000,00 KM. Sklopljen je ugovor se jednom lizing
kompanijom, kojim su određeni sljedeći važni elementi zakupa:
period trajanja zakupa je sedam godina, lizing naknada se plaća
na kraju svake godine, stopa lizinga je 9%, a stopa PDV-a 17%.
Fotokopirnica ima pravo odbitka ulaznog PDV-a, koji se u potpunosti
odbija u trenutku sklapanja ugovora o finansijskom lizingu, kao i
troškova amortizacije prilikom utvrđivanja oporezive osnovice kod
poreza na dobit, ali po godišnjoj amortizacionoj stopi od 14,3%,
kako je propisano Pravilnikom o primjeni Zakona o porezu na
dobit34. Obračun amortizacije se vrši primjenom linearne metode.
Po isteku zakupa, na zakupca se bez bilo kakvih dodatnih uplata
prenosi vlasništvo nad predmetom lizinga.
Iznos godišnje lizing naknade, u ovom slučaju, računa se po
sljedećem obrascu:
a = 5.000,00 x V79
a = 5.000,00 x 0,198 690 517
a = 993,45 KM.
Plan otplate dat je u narednoj tabeli:
Tabela 1: Plan otplate naknada po finansijskom lizingu
30
31
32
33
34
Godina
Dug i ostatak duga
Kamata
Otplata
Anuitet
1
2
3
4
5
5.000,00
-
-
-
I
4.456,55
450,00
543,45
993,45
II
3.864,20
401,10
592,35
993,45
III
3.218,53
347,78
645,67
993,45
IV
2.514,74
289,67
703,78
993,45
V
1.747,62
226,33
767,12
993,45
VI
911,45
157,28
836,17
993,45
VII
5.000,00
82,00
911,45
993,45
-
1.954,15
5.000,00
6.954,15
Stav 1. i 2. čl. 13. Pravilnika o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.
Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06
Vidjeti član 8, tačka 3, stav a) Zakona o porezu na dobit, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.
65
Kod operativnog lizinga situacija je drugačija, jer se PDV iskazuje u svakoj
pojedinačnoj (obično mjesečnoj) fakturi, koju davalac poslovnog zakupa
isporučuje primaocu (korisniku) istog. Osnovica za obračun PDV-a je
ugovoreni iznos nakande po osnovu poslovnog zakupa.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
Osnovicu za obračun PDV-a čine zajedno glavnica i kamata, te će
PDV iznositi:
PDV = 1.182,21, a ukupan iznos koji će zakupac u toku sedam godina
platiti je: 6.954,15 + 1.182,21 = 8.136,36 KM
Knjiženja u dnevniku zakupodavca u prvoj godini bi bila sljedeća:
Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva35
PDV = 6.954,15 x 0,17
Red.
br.
Broj računa
D
P
1629
1.
3029
4760
1810
2.
1629
3.
0000
1810
7030
Opis poslovne promjene
Dugoročna potraživanja po osnovu finansijs. lizinga
Prelazni račun opreme date pod finansJKTLJ
lizing
PDV po izdatim fakturama
- za dati fin. lizing
Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji
dospijeva do godinu dana
Dugoročna potraživanja po osnovu
finansijsLPH lizinga
- za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana
Poslovni račun
Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana –
dio koji dospijeva do godinu dana
Prihodi od kamata u rati
- za naplatu PDV–a i prvog anuiteta
Iznos
D
6.182,21
P
5.000,00
1.182,21
1.725,66
1.725,663
2.175,66
1.725,66
450,00
Knjiženje u narednoj godini bi bilo:
Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
Broj računa
Red.
br.
D
1.
1810
P
D
1629
Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana – dio koji
dospijeva do godinu dana
Dugoročna potraživanja po osnovu
finansijsLPH lizinga
- za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana
1810
Poslovni račun
Tekuća dospijeća dugoročnih plasmana –
dio koji dospijeva do godinu dana
Prihodi od kamata u rati
- za naplatu PDV–a i prvog anuiteta
66
2.
Iznos
Opis poslovne promjene
0000
7030
P
592,35
592,35
993,45
592,35
401,10
Kod zakupca bi u prvoj godini bila sljedeća knjiženja:
Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
Red.
br.
Broj računa
D
P
0221
2701
1.
4151
4151
4251
2.
3.
Oprema
PDV u primljenim fakturama za nabavku stalnih
sredstava
Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme
- za obračun pribavljene opreme finansijskim lizingom
Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme
Dio obaveza po osnovu fin. zakupa
opreme
- za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana
Dio obaveza po osnovu fin zakupa opreme
Rashodi kamata po drugim fin. plasmanima
Poslovni račun
- za plaćeni prvi anuitet i ukupan PDV
4251
5613
2410
5400
4.
Opis poslovne promjene
Troškovi amort. koji se uključuju u poresku osnovicu
IV postrojenja i opreme po osnovu
amortizacije
- za obračunatu amortizaciju
0228
Kao što možemo vidjeti iz stava 4, zakupac vrši amortizaciju opreme
koju je uzeo pod finansijski zakup, a koju je prethodno priznao kao
35
36
Iznos
D
5.000,00
1.182,21
P
6.182,21
1.725,66
1.725,66
1.725,66
450,00
2.175,66
714,28
714,28
sredstvo, odnosno kao dugoročnu obavezu. Kako je za ovaj tip
opreme, koja je predmet ugovora u finansijskom zakupu u našem
Lizing kompanije u Republici Srpskoj primjenjuju kontni okvir za banke i druge finansijske institucije.
1.725,66 KM obuhvata kompletan PDV koji se naplaćuje u prvoj godini u iznosu od 1.182,21 KM i otplatu u prvoj godini u iznosu od 543,45 KM.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
primjeru računovodstvenim politikama određeno da vijek amortizacije iznosi sedam godina, te da se primjenjuje metod linearne
amortizacije, to znači da će iznos amortizacije u svakoj godini biti
isti i iznosiće (5000/7) 714,30 KM.
Knjiženje u narednoj godini bi izgledalo ovako:
Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
Red.
br.
Broj računa
D
P
4151
4251
1.
2.
4251
5613
2410
3.
5400
0228
Iznos
Opis poslovne promjene
D
592,35
Obaveze po osnovu fin. zakupa opreme
Dio obaveza po osnovu fin. zakupa opreme
- za dio lizinga koji dospijeva do godinu dana
Dio obaveze po osnovu fin. zakupa opreme
Rashodi kamata po drugim fin. plasmanima
Poslovni račun
- za plaćeni drugi anuitet
592,35
592,35
401,10
Troškovi amort. koji se uključuju u poresku osnovicu
IV postrojenja i opreme po osnovu
amortizacije
- za obračunatu amortizaciju
3.2. Primjer operativnog lizinga
Pretpostavimo da jedno preduzeće, koje se nalazi u sistemu PDVa, posjeduje poslovni prostor u poslovne svrhe, koji iznajmljuje
drugom preduzeću, koje je, takođe, u sistemu PDV-a. Zakupodavac i zakupac su sklopili ugovor o operativnom lizingu, kojim je
P
993.45
714,28
714,28
definisano da je period trajanja operativnog lizinga dvije godine,
mjesečna zakupnina iznosi 1.170,00 KM.
Nabavna vrijednost objekta koji je predmet ugovora iznosi
100.000,00 KM, a prema Pravilniku o primjeni Zakona o porezu
na dobit37, godišnja stopa amortizacije iznosi 1,5%.
Knjiženje kod zakupodavca bi bilo sljedeće:
Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
1.
Broj računa
D
P
2010
6511
4700
2410
2010
2.
5400
0218
3.
Iznos
Opis poslovne promjene
D
1.170,00
Potraživanja od kupaca u zemlji
Prihodi od zakupnina objekata
PDV po izdatim fakturama kupcima
registrovanim za PDV
- po izdatoj fakturi za mjesečnV zakupninu
Poslovni računi
Potraživanja od kupaca u zemlji
- za naplatu potraživanja po osnovu zakupnine
P
1.000,00
170,00
67
Red.
br.
1.170,00
1.170,00
Troškovi amortizacije
IV građevinskih objekata po osnovu amortizacije
- za Pbračun godišnje amortizacije3
1.500,00
1.500,00
Knjiženje kod zakupodavca bi bilo sljedeće:
Dnevnik knjiženja finansijskog knjigovodstva
Red.
br.
1.
Broj računa
D
P
5330
2700
4320
2.
4320
Opis poslovne promjene
Zakupnina poslovnog prostora pravnih lica i
preduzetnika
PDV u primMjenim fakturama za nabavku usluga
Dobavljači u zemlji
- za primljenu fakturu po osnovu mjesečne zakupnine
Dobavljači u zemlji
Poslovni računi
- za plaćanje fakture
2410
ZAKLJUČAK
Lizing predstavlja jedan od najzastupljenijih načina finansiranja
nabavke, zamjene i modernizacije pokretne i nepokretne imovine,
kako od strane pravnih, tako i od strane fizičkih lica. U toku svog
jednovijekovnog postojanja, lizing posao je poprimio nekoliko
različitih oblika i vrsta (direktni i indirektni lizing, prekogranični lizing, transakcija prodaje i povratnog zakupa, operativni i finansijski
37
38
39
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.
Posljednja poslovna promjena se knjiži na kraju poslovne godine.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 70/07.
Iznos
D
1.000,00
P
170,00
1.170,00
1.170,00
1.170,00
lizing i sl.). Na teritoriji BiH lizing posao se počeo obavljati čak i prije
nego je ta oblast postala uređena zakonom, još 2003. godine. Prva
lizing kompanija registrovana na teritoriji Republike Srpske, počela
je sa radom 2007. godine.
Iako je lizing posao na našim prostorima nastao prije svega nekoliko
godina, vrlo brzo se afirmisao i razvio. Za rad lizing kompanija u RS
nadležna je Agencija za bankarstvo RS, a zakoni koji su relevantni
za lizing poslovanje su: Zakon o lizingu RS39, Zakon o obligacionim
Naučni časopis za ekonomiju - 04/11
odnosima40, Zakon o porezu na dodatu vrijednost41, Zakon o porezu
na dobit42, MRS 17 – Lizing, kao i mnoga druga zakonska i podzakonska akta. Svi navedeni propisi jasno odvajaju pojam operativnog
od finansijskog lizinga i potpuno ih različito tretiraju. Naime, iako je
kod obje vrste lizinga vlasnik sredstva sa pravnog aspekta davalac
lizinga, prema ekonomskom kriterijumu, vlasnik sredstva u slučaju
finansijskog lizinga je primalac lizinga, a u slučaju operativnog lizinga – davalac lizinga. Ekonomski kriterijum se ogleda u suštinskom
prenošenju svih rizika i koristi koji su sa sredstvom povezani sa
davaoca na korisnika lizinga. Drugim riječima, kod finansijskog lizinga
dolazi do prenošenja svih rizika i koristi sa davaoca na korisnika
lizinga, pa stoga dolazi i suštinski, mada ne i pravno, do prenosa
vlasništva, dok to kod operativnog lizinga nije slučaj. Finansijski lizing
predstavlja promet dobrima, pri čemu se sredstvo koje je predmet
ugovora o finansijskom lizingu priznaje kao sredstvo i dugoročna
obaveza u bilansnoj evidenciji zakupca, koji vrši amortizaciju tog
sredstva. Operativni lizing predstavlja promet uslugama, pri čemu
sredstvo ostaje u bilansnoj evidenciji zakupodavca, te u ovom slučaju
zakupodavac vrši njegovu amortizaciju. Shodno tome, stavovi za
knjiženje jednih i drugih poslovnih promjena su potpuno različiti, kao
što smo pokazali u trećem dijelu rada.
68
Treba napomenuti da lizing posao ima i prednosti i nedostataka,
kako za zakupodavca, tako i za zakupca. U radu smo naveli neke
od njih, a ovdje ćemo napomenuti, da prilikom donošenja odluke
da li nabavku nekog sredstva finansirati putem lizinga, kredita ili na
neki drugi način, treba uzeti u obzir niz parametara. Jedan od njih je
cijena svakog od alternativnih izvora finansiranja (kamatna stopa).
Drugi kriterijum je mogućnost dobijanja nekog izvora finansiranja.
Vrlo važan kriterijum je i tehnološko zastarijevanje sredstva, koji će
opredijeliti da li će se sredstvo kupiti ili zakupiti i sl. Lizing posao
može biti skuplji način finansiranja, ali može biti dobar način zaštite
zakupca od rizika tehnološkog zastarijevanja sredstva ili rizika
pronalaženja njegovog alternativnog korištenja, nakon što mu više
nije potrebno. Takođe, ne zahtijeva učešće garanta ili žiranta, a i
predstavlja dobar način poboljšanja slike likvidnosti. Zbog ovih, ali
i mnogih drugih osobina, veliki broj klijenata lizing kompanija je
prepoznao lizing poslove kao dobru poslovnu alternativu.
Naposlijetku, treba konstatovati i to da su u toku izmjene Međunarodnog
računovodstvenog standarda 17 – Lizing. Nastojanja idu u tom smjeru
da se sa računovodstvenog aspekta izjednači treman operativnog i
finansijskog lizinga, kada je u pitanju njihovo računovodstveno obuhvatanje u knjigama zakupca, odnosno, prema izmjenama i operativni
liznig bi trebalo da bude obuhvaćen u računovodstvenoj evidenciji
zakupca, za razliku od dosadašnje prakse.
IZVORI
1. Grupa autora, “Komentar Zakona o porezu na dodatu
vrijednost u BiH”, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje,
Savez računovođa i revizora RS i Finrar d.o.o. Banja Luka,
januar 2006. godine
2. Mikerević, prof. dr Dragan J., “Finansijski menadžment’’,
treće izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet
i Finrar d.o.o. Banja Luka, 2009. godine
3. Mikerević, prof. dr Dragan J., “Praktični aspekti primjene
Zakona o lizingu”, časopis “Finrar”
4. Škarić – Jovanović, prof. dr Kata, “Izmene u definiciji fer
vrednostii hijerarhijski nivoi fer vrednosti prema MSFI 13
– Merenje fer vrednosti”, časopis “Finrar”, 08/11, Banja
Luka, 2011. godine
5. Šnjegota, doc. dr Duško, “Primjena MSFI kroz bilansni
kontni okvir’’, Ekonomski fakultet i Finrar d.o.o. Banja
Luka, septembar 2010. godine
6. Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja – izmjene u MRS (2005, 2006) Seminarski materijal – KPE:
I, II, III dio, Savez računovođa i revizora Republike Srpske
7. Međunarodni računovodstveni standard 17 – Lizing
8. Zakon o lizingu Republike Srpske, “Službeni glasnik
Republike Srpske’’, broj 70/07.
9. Zakon o obligacionim odnosima, “Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03. i 74/04.
10. Zakon o porezu na dodatu vrijednost BiH, “Službeni glasnik
BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.
11. Zakon o porezu na dobit RS, “Službeni glasnik Republike
Srpske’’, broj 91/06.
12. Pravilnik o primjeni Zakona o porezu na dobit RS, “Službeni
glasnik Republike Srpske’’, broj 129/06.
13. www.cbbh.ba
14. www.abrs.ba
Summary
Operating by leasing exists for a long period of time. Some sources claim that this method of business financing has existed for 4000
years (that means that primary forms have appeared about 2000 BC), but it is certain that the leasing, as we know it, began to develop
at the beginning of the twentieth century. From that period until now, leasing has become an important method of financing, so there is
almost no item or service that is not available through leasing. This is supported by the existence of specialized companies for sale and
rent through lease, considerable number of detailed tax and accounting regulations governing this area, and a large number of different
types and forms of leasing. The most common classification of leasing contracts is by classifying them on operating leases and finance
leases. These two leases are substantially different, which has implications on their tax and accounting treatment. In Republic of Srpska
and in Bosnia and Herzegovina, leasing also has an important place as a source of funding for companies and households. Although,
perhaps the most expensive method of financing, leasing has advantages that influence the user to select this source before any other
during the acquisition of assets.
Key words: operating leases, finance leases, tax and accounting treatment Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina.
40
41
42
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 17/93, 3/96, 30/03. i 74/04.
“Službeni glasnik BiH’’, broj 09/05, 35/05. i 100/08.
“Službeni glasnik Republike Srpske’’, broj 91/06.

zaključak o prodaji.pdf

Потврду о заинтересованости општине потребно је

I Z V J E Š T A J

ГЛАВНА СЛУЖБА ЗА РЕВИЗИЈУ

rat protiv hrvatske 1991. – 1995.

Smjernice za pripremanje budžeta u okviru Javnog poziva projekta

Upravni odbor - AD "Vetprodukt" Prnjavor