Impressum
Indeks inkluzivnosti
Naučene lekcije i dobre prakse
u osnovnim školama u Republici Srpskoj
Izdavač:
Save the Children
Za izdavača:
Ahmed Pjano
Lidija Pisker
Autor:
Aleksandar Božić
Lektura:
Dijana Crnjak
Prevodilačke usluge Context, Sarajevo
Fotografije:
Save the Children
Dizajn i DTP:
Arch Design
Sarajevo, decembar 2012.
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Osavremenjavanje i poboljšanje
tehničke opremljenosti
Realizacija časa s inovativnim
oblicima i metodama rada, OŠ
“Sveti Sava”, Brod
PREDGOVOR
Izvještaj o dokumentaciji dobre prakse i naučenih lekcija
primjenom metodologije „Indeks inkluzivnosti u
osnovnoškolskim ustanovama” izrađen je u sklopu
projekta „Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj”, koji
realizuje Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske
u saradnji sa organizacijom Save the Children.
Predočeni izvještaj odražava kontekst u kojem je pomenuti
projekat sproveden, a odnosi se na izgradnju i osnaživanje
kapaciteta za principe društvene pravde i inkluzivnog
obrazovanja baziranog na stvaranju inkluzivne kulture,
kreiranju inkluzivne politike i razvijanju inkluzivne prakse
unutar Vladinih institucija, škola i lokalne zajednice.
Analizom je obuhvaćeno osam osnovnih škola i sedam
jedinica lokalne samouprave u Republici Srpskoj.
Predstavljena su iskustva nastavnika, roditelja, učenika i
lokalnih zajednica stečena radom u koordinacionim
timovima, primjenom metodologije Indeksa inkluzivnosti i
Obrazovanja za društvenu pravdu.
Važan cilj ove analize jeste da pruži informacije o
konkretnim primjerima dobre prakse i naučenih lekcija,
koji su proistekli realizacijom projektnih aktivnosti u
osnovnoškolskim ustanovama i u lokalnim zajednicama.
Izvještaj je zasnovan na kvalitativnim i kvantitativnim
podacima prikupljenim kroz intervjue i fokus grupe,
analizama podataka i informacijama iz ankete.
Dobijeni rezultati potvrđuju da su učešćem u projektu
učesnici proširili profesionalno znanje u vezi s teorijskim i
praktičnim aspektima inkluzivne obrazovne prakse,
zasnovane na metodologiji Indeksa inkluzivnosti i
Obrazovanja za društvenu pravdu, a ostvareno je i
podsticanje promjena stavova i mišljenja zaposlenih,
školske uprave, učenika, roditelja/staratelja o inkluzivnim
vrijednostima. Povećano je učešće učenika i roditelja u
odlučivanju o školskoj politici i praksi. Škole su
sveobuhvatno ispitale postojeće stanje i utvrdile prioritete
za razvoj, što je značajno uticalo na jačanje kompetencija
osnovnoškolskih ustanova. Kreirani su različiti programi i
aktivnosti od strane škola, usmjereni ka povećanju učešća
i učenja u obrazovnom procesu, u čijem su kreiranju i
implementaciji zajednički učestvovali nastavnici, roditelji,
učenici, a djelimično i lokalna zajednica.
Budući da inkluzija znači promjenu i razvoj, za konkretne
rezultate u budućoj praksi neophodno je obezbijediti
integrisani sistem praćenja napretka razvoja inkluzivnosti
u osnovnoškolskim ustanovama, ostvariti sistemski
transfer znanja i razmjenu iskustava između škola, te
uspostaviti efikasniju saradnju relevantnih organa jedinica
lokalne samouprave i drugih zainteresovanih subjekata sa
osnovnim školama.
1
2
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
SADRŽAJ
PREDGOVOR...............................................................................................................................1
1.
UVOD ...................................................................................................................................3
3.
METODOLOGIJA ..................................................................................................................5
2.
SVRHA I CILJEVI ANALIZE DOBRIH PRAKSI .........................................................................4
3.1. Metode i tehnike istraživanja ...................................................................................................................5
3.2. Određivanje uzorka ...................................................................................................................................5
3.3. Učesnici ........................................................................................................................................................5
3.4. Planiranje i postupak istraživanja ............................................................................................................5
3.5. Realizacija istraživanja................................................................................................................................6
3.6. Instrumenti ..................................................................................................................................................6
4.
3.7.Analiza podataka .........................................................................................................................................7
AKTIVNOSTI NA PROJEKTU ................................................................................................7
4.1. Obuka za metodologiju Indeksa inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu pravdu ....................7
4.2. Formiranje koordinacionog tima ............................................................................................................9
4.3. Podrška informisanju o inkluziji i razumijevanju Indeksa.................................................................10
4.4. Uključivanje roditelja u rad koordinacionog tima.............................................................................11
4.5. Uključivanje učenika u rad koordinacionog tima ..............................................................................11
4.6. Saradnja škole i lokalne zajednice.........................................................................................................13
4.7. Učešće nastavnika u inkluzivnom procesu .........................................................................................14
5.
ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA U ŠKOLI UZ POMOĆ POKAZATELJA I PITANJA.............17
6.
KREIRANJE INKLUZIVNOG ŠKOLSKOG RAZVOJNOG PLANA .........................................22
5.1. Utvrđivanje prioriteta razvoja ...............................................................................................................17
7.
SPROVOĐENJE UTVRĐENIH PRIORITETA .........................................................................22
9.
LITERATURA.......................................................................................................................26
8.
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA.............................................................................................24
PRILOG I ...................................................................................................................................................................27
PRILOG II ..................................................................................................................................................................28
PRILOG III .................................................................................................................................................................29
PRILOG IV.................................................................................................................................................................30
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
1.
UVOD
U skladu s metodologijom Indeks inkluzivnosti,1 osnovna
ideja inkluzivnog obrazovanja je povećanje dostupnosti
obrazovanja za svako dijete i, istovremeno, stvaranje uslova
za kvalitetno obrazovanje u skladu s potrebama i
sposobnostima učenika. U inkluzivnoj nastavi prihvaćena
su i optimalno uključena sva djeca, bez obzira na njihovu
psihofizičku razvijenost (daroviti i prosječni učenici, djeca
sa preprekama u učenju, djeca sa invaliditetom i sl.), rasnu,
etničku, lingvističku ili bilo koju drugu pripadnost i
određenje.
Međutim, pretpostavka jednakog obrazovanja za sve
učenike još uvijek predstavlja izazov za obrazovni sistem
Republike Srpske. Sektor obrazovanja susreće se sa
mnogim poteškoćama, kao što su nejednakost, strukturna
fragmentiranost, segregacija, diskriminacija i pad kvaliteta u
obrazovanju. Za neke od najugroženijih grupa pristup
obrazovanju predstavlja posebno neriješeno pitanje,
uprkos pažljivo planiranim strategijama. Broj isključene
djece iz obrazovnog sistema teško je evidentirati, a prisutni
su problemi napuštanja i nepohađanja osnovnoškolskog
obrazovanja kod one djece koja najčešće dolaze iz
najugroženijih grupa stanovništva (kao što su Romi, djeca
iz udaljenih sredina, djeca iz višečlanih porodica, djeca
izložena siromaštvu, učenici s poteškoćama u
psihofizičkom razvoju). Inkluzija stavlja poseban akcenat na
one grupe učenika za koje postoji rizik od marginalizacije,
isključenosti ili postizanja slabijih rezultata. To ukazuje na
odgovornost za preduzimanje svih bitnih koraka kako bi
se obezbijedilo prisustvo djece koja su izložena
potencijalno većem „riziku” od isključenosti, omogućila
njihova participacija i postignuća u obrazovnom sistemu,
kao i promjena sistema vrijednosti. Sve ovo zahtijeva širu
društvenu i sistemsku akciju, adekvatno osposobljavanje i
edukovanje nastavničkog i stručnog osoblja koje u školi
sprovodi inkluziju, te podizanje kapaciteta školskih uprava
na viši nivo, kako bi se promovisala inkluzivna obrazovna
praksa u osnovnoškolskom obrazovanju.
Indeks inkluzivnosti, koji su kao metodologiju 2000. godine
razvila dvojica britanskih prosvjetnih radnika Tony Booth i
Mel Ainscow, pomaže školama u umanjivanju prepreka u
učenju i učešću u skladu sa inkluzivnim vrijednostima,
stvaranjem odnosa zasnovanih na saradnji između
obrazovne vlasti, prosvjetnih radnika, roditelja, učenika i
opština.
U proteklih nekoliko godina metodologijom Indeksa
inkluzivnosti obuhvaćen je veći broj škola i opština u BiH,
zahvaljujući aktivnoj promociji od strane organizacija koje
djeluju u oblasti obrazovanja. Ministarstvo prosvjete i
kulture Republike Srpske, uz finansijsku podršku
organizacije Save the Children, u toku 2012. godine razvilo
je projekat „Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj”,
s ciljem promovisanja primjene metodologije Indeksa
inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu pravdu.
Projektom je obuhvaćeno sedam opština u Republici
Srpskoj: Doboj, Prnjavor,Višegrad, Bratunac, Osmaci, Brod
i Jezero, kao i 26 osnovnih škola koje se nalaze na području
ovih jedinica lokalne samouprave.
Indeks inkluzivnosti je metodologija namijenjena planiranju, realizovanju i praćenju aktivnosti u školi, u okviru inkluzivnog pristupa kroz tri
dimenzije – inkluzivnu kulturu, inkluzivnu politiku i inkluzivnu praksu. Naziv originalnog dokumenta je Index for Inclusion – developing learning
and participation in schools, a kreirala su ga 2000. godine dva britanska autora Tony Booth i Mel Ainscow. Osmišljen je tako da se, oslanjanjem
na postojeća znanja, iskustva i resurse u školi, uspješno može koristiti kao instrument za istraživanje stanja u školi, ali i za podsticanje i podržavanje
preduzetih mjera. Do sada je primjenjivan u Americi, Kanadi,Australiji i Južnoj Africi, preveden je na preko 30 jezika i prilagođen za primjenu u
velikom broju evropskih zemalja. Save the children je organizacija koja je ovlašćena za štampu i distribuciju Indeksa inkluzivnosti u Bosni i
Hercegovini, a adaptacija originalne verzije dokumenta u formi priručnika izvršena je 2008. i objavljena pod nazivom Indeks inkluzivnosti:Razvoj
učenja i učešća u školama.
i
3
4
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
2.
SVRHA I CILJEVI ANALIZE DOBRIH PRAKSI
Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske, uz
finansijsku podršku organizacije Save the Children,
realizuje projekat „Inkluzivno obrazovanje u Republici
Srpskoj”, u periodu od 1. februara do 31. decembra 2012.
godine. Projekat ima za cilj promovisanje inkluzivnog
obrazovanja za svako dijete, stvaranje kulturne tolerancije
i poštovanja različitosti u zajednicama, zasnovanog na
principima inkluzivnosti, kao i na osnovama inkluzivne
kulture, politike i prakse u sistemu obrazovanja u Republici
Srpskoj. U kontekstu ostvarivanja navedenog opšteg cilja,
projektom su definisana i četiri specifična cilja, čije
ostvarivanje je predviđeno putem planiranih aktivnosti:
Cilj 1. Izgradnja i osnaživanje kapaciteta za principe
društvene pravde i inkluzivnog obrazovanja baziranog na
stvaranju inkluzivne kulture, kreiranju inkluzivne politike i
razvijanju inkluzivne prakse unutar Vladinih institucija
(Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske i
Republički pedagoški zavod Republike Srpske).
Organizovanje treninga za trenere, radi primjene
Indeksa inkluzivnosti;
Organizovanje treninga za trenere, radi
Obrazovanja za društvenu pravdu;
Raspoređivanje trenera po opštinama i školama;
Pružanje pomoći opštinama i školama prilikom
izrade razvojnih planova;
Praćenje primjene Indeksa inkluzivnosti;
Ocjenjivanje i dodjela grantova za realizaciju
školskih razvojnih planova.
Cilj 2. i Cilj 3. Jačanje kapaciteta za principe društvene
pravde i inkluzivnog obrazovanja, baziranog na stvaranju
inkluzivne kulture, kreiranju inkluzivne politike i razvijanju
inkluzivne prakse unutar škola i opština.
Formiranje školskih/opštinskih koordinacionih
timova;
Treninzi za školske/opštinske razvojne timove po
metodologiji Indeksa inkluzivnosti i Obrazovanja
za društvenu pravdu;
Utvrđivanje prioriteta i izrada školskih/opštinskih
razvojnih planova;
Realizacija i monitoring implementacije
školskih/opštinskih razvojnih planova;
Dodjeljivanje grantova za implementaciju 26
školskih razvojnih planova.
Cilj 4. Promocija i podizanje svijesti o važnosti i značaju
inkluzivnog obrazovanja, kao i povezivanju škola i
relevantnih predstavnika lokalne zajednice.
Promovisanje Indeksa inkluzivnosti i postignutih
rezultata u sedam jedinica lokalne samouprave i
26 osnovnih škola.
Osnovna svrha sprovođenja ove analize jeste da se
dobije nezavisna procjena u kojoj mjeri je projekat uspio
da ispuni postavljene ciljeve u vidu jačanja kapaciteta u
promociji i razvijanju inkluzivne kulture, politike i
inkluzivne prakse unutarVladinih institucija, škola i lokalnih
zajednica, primjenom metodologije Indeksa inkluzivnosti i
Obrazovanja za društvenu pravdu. Takođe, cilj je da se
razmotri uticaj projekta na školski sistem i lokalnu
zajednicu, kao i njihovu međusobnu saradnju u podizanju
svijesti o značaju inkluzivnog obrazovanja, identifikujući
naučene lekcije i dobre prakse implementacijom projekta
i kreiranjem školskih/opštinskih razvojnih planova.
Postupak analize uključuje kombinaciju nekoliko
tradicionalnih metoda,koje će poslužiti boljem ostvarenju cilja
i postavljenih zahtjeva za identifikovanje dobrih praksi u okviru
pomenutog projekta, na osnovu četiri definisana kriterijuma:
Relevantnost: utvrditi relevantnost projekta u smislu
odgovora na potrebe u školama i lokalnim zajednicama i
zahtjevima ciljnih grupa.
Efektivnost: utvrditi da li su definisane projektne aktivnosti
i očekivani rezultati odgovarajući za postizanje projektnih
ciljeva.
Efikasnost: utvrditi strukturu, sisteme i procedure koji su
podržavali realizaciju projekta – naučene lekcije i
preporuke.
Održivost: procjena jačanja opredijeljenosti predstavnika
Vladinih institucija, školskog sistema i lokalne zajednice da
dalje podržavaju inkluzivni proces zasnovan na
metodologiji Indeksa inkluzivnosti.
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
3.
METODOLOGIJA
3.1. Metode i tehnike istraživanja
Na osnovu svih uključenih aspekata istraživanja, od načina
prikupljanja podataka do analize izvještaja, konstatuje se
dominantnost primjene kvalitativnog pristupa. Suština ovog
pristupa je u tome da omogućava dobijanje produbljenih,
empirijskih odgovora na značajna pitanja u vezi sa
primjenom metodologije Indeksa inkluzivnosti u
osnovnoškolskom obrazovanju, i to od osoba koje su
direktni učesnici u projektu. Takođe, radi osiguravanja
dubljeg razumijevanja oblasti koju ispitujemo, u postupku
prikupljanja podataka kombinovane su karakteristike obje
istraživačke metode – kvantitativne (anketa i analiza
sekundarnih statističkih podataka) i kvalitativne
(primjenom intervjua i fokus grupe). Metodološka
triangulacija primijenjena je u cilju procjene realizovanih
aktivnosti, napredovanja u procesu ostvarivanja rezultata i
postignutih promjena kroz projekat.
3.2. Određivanje uzorka
U postupku izbora uzorka odlučili smo se za namjerni
(neslučajni) uzorak (engl. Purposive sample, prilagođen
posebnim ciljevima i svrhama). Kako bismo bili sigurni da
su izabrani učesnici relevantni za evaluacijsko istraživanje,
fokus je na identifikaciji sličnih karakteristika među
potencijalnim ispitanicima. U tom smislu, uzorak čine
direktori škola, nastavnici predmetne i razredne nastave,
stručni saradnici, učenici, roditelji i predstavnici opštinskih
organa, dakle, svi oni koji su prošli obuku za primjenu
Indeksa inkluzivnosti i oni koji se u direktnom radu
suočavaju s potrebom realizovanja inkluzivne obrazovne
prakse.
3.3. Učesnici
Projektom je obuhvaćeno 26 osnovnih škola iz sedam
različitih opština u Republici Srpskoj. Odabir škola za
analizu projekta i procjenu dobrih praksi izvršen je na
osnovu nekoliko faktora: geografske zastupljenosti, vrste
područja (urbano, ruralno), veličine i karakteristika
vaspitno-obrazovnih ustanova. Na kraju je identifikovano
osam škola, tj. po jedna škola iz svake opštine, s tim da su
zastupljene dvije škole u opštini Doboj (jedna u ruralnom,
a druga u urbanom području). Spisak uključenih vaspitnoobrazovnih ustanova je sljedeći:
OŠ „Milan Rakić”, Rudanka, Doboj
OŠ „Vuk Karadžić”, Jezero
OŠ „Sveti Sava”, Doboj
OŠ „Branko Ćopić”, Prnjavor
OŠ „Aleksa Šantić”, Osmaci
OŠ „Sveti Sava”, Brod
OŠ „Vuk Karadžić”, Bratunac
OŠ „Vuk Karadžić”,Višegrad.
Budući da je, u skladu s projektom, u svakoj školi formiran
po jedan koordinacioni tim, s ciljem procjene stanja u školi
i kreiranja školskog razvojnog plana po metodologiji
Indeksa inkluzivnosti, odlučeno je da se organizuju fokus
grupe sa članovima koordinacionih timova. Učesnici fokus
grupa bili su predstavnici nastavnog i stručnog osoblja
škola, čime je podsticana razmjena informacija i iskustava
u razumijevanju i primjeni metodologije Indeksa
inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu pravdu.
S obzirom na to da direktori škola, roditelji i učenici imaju
bitnu ulogu u procesu razvoja inkluzivnog obrazovanja i da
su oni članovi koordinacionog tima, odlučeno je da se
njihovo mišljenje i iskustvo ispita odvojeno, primjenom
tehnike individualnog strukturisanog dubinskog intervjua.
Takođe, intervjui su obavljeni i sa predstavnicima opštinskih
uprava, a fokus grupa je održana u samo jednoj opštini
(Brod), jedinoj od projektom obuhvaćenih opština koja je
uspostavila koordinacioni tim po metodologiji Indeksa. U
procesu evaluacije obavljen je i intervju sa predstavnicom
Republičkog pedagoškog zavoda Republike Srpske, koja je
bila trener na obuci i član Komisije za procjenu projekata.
3.4. Planiranje i postupak istraživanja
Tokom pripremne faze bilo je neophodno da se izvrši
analiza raspoložive dokumentacije i dostupnih izvještaja,
kako bi se sveobuhvatno proučile relevantne informacije u
vezi sa projektom „Inkluzivno obrazovanje u Republici
Srpskoj”.
U drugom dijelu pripremne faze razvijen je set
instrumenata za procjenu i analizu, u skladu s ciljevima
evaluacije projekta (protokoli za strukturisane
intervjue/fokus grupe), nakon čega je izvršena i tehnička
priprema za sprovođenje postupka evaluacije na terenu.
Prije početka realizacije istraživanja organizovani su
odvojeni sastanci sa projektnim timom Ministarstva
prosvjete i kulture Republike Srpske i organizacije Save the
Children, s ciljem boljeg upoznavanja sa projektom i
realizovanim aktivnostima.
Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske
obavijestilo je sve odabrane škole i opštine o sprovođenju
5
6
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Tabela 1: Raspored realizovanih aktivnosti s ciljem pripreme postupka analize i procjene
1
Sastanak sa projektnim timom Save the Children u Sarajevu
15.10.2012.
3
Početak izrade protokola i instrumenata
20.10.2012.
2
4
5
6
7
8
Dobijanje materijala o projektu elektronskim putem
19.10.2012.
Sastanak sa projektnim timom Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske i Save the Children
Protokoli i pitanja upućeni projektnom timu na komentarisanje i saglasnost
Povratni komentari od Ministarstva, dostavljeni evaluatoru elektronskim putem
Dopis Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske upućen školama
Dopis školama i opštinama od strane evaluatora projekta, dostavljeni instrumenti za prikupljanje
podataka, kontaktiranje povodom organizovanja sastanaka na terenu.
postupka analize projekta i ciljevima istraživanja. S njima je
elektronskim putem/faksom naknadno kontaktirao
angažovani konsultant, koji ih je detaljnije obavijestio o
realizaciji planiranih aktivnosti na terenu i predviđenom
vremenskom okviru, kako bi se učesnici pripremili za
participaciju u istraživanju. U tu svrhu, svakoj školi i opštini
proslijeđeni su sljedeći instrumenti: upitnik za školsku
statistiku, upitnik za nastavnike i primjer protokola.
3.5. Realizacija istraživanja
Realizacija istraživanja s ciljem analize projekta i
dokumentacije dobrih praksi, te prikupljanja podataka na
terenu, obavljena je u periodu od 31.10. do 13.11.2012.
godine. Predviđeni grupni i individualni intervjui realizovani
su u jutarnjim časovima, u prostorijama škola i opština.
Neposredno
pred
početak
intervjua/diskusije
predstavljena su pravila dinamike grupe, dužina trajanja
diskusije/intervjua i opšta pitanja koja će biti pokrivena, a
ispitanici su zamoljeni da se upišu u spisak učesnika i
navedu svoje osnovne podatke (ime i prezime, zanimanje,
broj telefona ili imejl). Rad u fokus grupama trajao je od 1,5
do 2 sata, dok je za realizaciju pojedinačnih intervjua
izdvojeno od 45 minuta do sat i po. Prema kreiranom
protokolu za fokus grupu, diskusija je pokrivala šest oblasti
koje se odnose na proces stvaranja uslova za razvoj i
unapređivanje inkluzivnog obrazovanja, a slične teme
obuhvaćene su i protokolima za strukturisane intervjue.
Po dobijanju saglasnosti od učesnika, korišćen je audio
zvučni zapis, s ciljem validnijeg objedinjavanja i analize
prikupljenih informacija. Broj članova fokus grupa kretao
se od 6 do 10 učesnika. Zabilježena je visoka motivacija za
učešće u grupnim i individualnim intervjuima, a većina
učesnika bila je aktivna sve vrijeme trajanja fokus grupa.
Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno 70 učesnika
iz osam osnovnih škola i sedam jedinica lokalne
samouprave. U postupku anketiranja učestvovalo
je 320 nastavnika.
22.10.2012.
24. i 25. 10. 2012.
29.10.2012.
29.10.2012.
29. i 30.10.2012.
3.6. Instrumenti
Za potrebe sprovođenja istraživanja, korišćeni su sljedeći
instrumenti:
Protokol za strukturisani intervju za direktore
škola
Protokol za strukturisani intervju za predstavnike
učenika
Protokol za strukturisani intervju za predstavnike
roditelja
Protokol za fokus grupu za koordinacioni tim
škole
Protokol za strukturisani intervju za predstavnike
opština (lokalnih zajednica)
Upitnik o školskoj statistici
Upitnik za nastavnike.
Protokol za strukturisane intervjue (za direktore
škola, roditelje i učenike)
Intervjui s direktorima škola i predstavnicima
roditelja i učenika sastojali su se od šest dijelova
(pored prvog, opšteg informativnog dijela):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Škola i inkluzivni proces/ Uloga roditelja i
učenika u školskom sistemu
Obuka o Indeksu inkluzivnosti
Obrazovanja za društvenu pravdu
Učešće direktora/roditelja/učenika
primjeni Indeksa inkluzivnosti
i
u
Proces utvrđivanja prioriteta i učešće u
koordinacionom timu
Razvojni plan
Identifikovane promjene u praksi.
Protokol za fokus grupu
Fokus grupa sa nastavničkim i stručnim
osobljem sastojala se od šest dijelova:
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
4.
Upoznavanje
Obuka o metodologiji Indeksa inkluzivnosti
i Obrazovanju za društvenu pravdu
Uspostavljanje koordinacionih timova
Proces utvrđivanja prioriteta i školskih
razvojnih planova
Značaj primjene metodologije Indeksa
inkluzivnosti
Identifikovane promjene u praksi.
Upitnik o školskoj statistici
Upitnik za nastavnike
Pomoću ovog upitnika zatraženo je od škola da
izvrše analizu podataka i razvrstaju ih prema
utvrđenim kategorijama, kako bi se utvrdio broj
učenika s potencijalnim preprekama u učenju i
učešću.
Svrha ovog upitnika je da se dobiju podaci na
osnovu kojih će se procijeniti mišljenje nastavnika
o praktičnim aspektima inkluzivne obrazovne
prakse. Upitnik se sastoji od 13 različitih tvrdnji,
a ispitanici su zamoljeni da izraze stepen slaganja
odnosno neslaganja sa svakom od navedenih
tvrdnji. Dobijeni kvantitativni podaci služiće za
evaluaciju mišljenja nastavnika o određenim
aspektima razvoja inkluzivnosti. Upitnik je
distribuisan
svim
osnovnim
školama
obuhvaćenim evaluacijom.
3.7.Analiza podataka
Podaci prikupljeni pomoću intervjua i fokus grupa
analizirani su primjenom kvalitativnog pristupa. Nakon što
je izvršena transkripcija zvučnih zapisa snimljenih tokom
realizacije intervjua i fokus grupa, slijedila je analiza
sadržaja, definisanjem tema i kategorija proisteklih iz
analize. Kvantitativni podaci prikupljeni pomoću upitnika
za školsku statistiku i upitnika za nastavnike analizirani su
korišćenjem statističkog programa SPSS.2 Kako bi se
poštovalo načelo povjerljivosti, prilikom citiranja neće biti
korišćeno puno ime i prezime učesnika.
AKTIVNOSTI NA PROJEKTU
4.1. Obuka za metodologiju Indeksa
inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu
pravdu
Prilikom odabira opština koje će biti uključene u projekat
vodilo se računa o nacionalnoj strukturi i
socioekonomskim faktorima koji su značajni s aspekta
razvoja inkluzivnog procesa u sistemu obrazovanja.
Odabrano je sedam opština: Doboj, Prnjavor, Višegrad,
Bratunac, Osmaci, Brod i Jezero. Posjeta opštinama
organizovana je od strane članova projektnog tima
Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, u
periodu od 24. februara do 7. marta 2011. godine, kada su
predstavnici opštinskih vlasti detaljnije upoznati s
realizacijom planiranog projekta. Po iskazivanju spremnosti
za učešće u ovom projektu, dogovoreni su termini obuka
i dalji koraci za implementaciju projekta za svaku opštinu
pojedinačno.
Jedna od važnijih aktivnosti predviđenih ovim projektom
odnosi se na sprovođenje edukacije školskog osoblja,
učenika, roditelja i ostalih zainteresovanih subjekata iz
lokalne zajednice, u cilju jačanja kapaciteta za principe
društvene pravde i podizanja svijesti o važnosti i značaju
inkluzivnog obrazovanja. U tu svrhu formirani su timovi
trenera, koje čine devet predstavnica iz vaspitnoobrazovnih ustanova u Republici Srpskoj i dvije iz
Republičkog pedagoškog zavoda Republike Srpske, a koje
posjeduju praktično iskustvo i teorijsko znanje u primjeni
metodologije Indeksa inkluzivnosti za izradu razvojnih
planova. Prije početka edukacije na terenu odabrane
trenerice prošle su pripremnu obuku, koja se sastojala iz
dva dijela: primjene metodologije Indeksa inkluzivnosti
(16–18. marta 2012) i Obrazovanja za društvenu pravdu
(18–19. i 26–27. maja 2012). Raspoređene u timovima od
po dva člana, bile su zadužene za sprovođenje obuka u
opštinama Doboj, Prnjavor, Višegrad, Bratunac, Osmaci,
Brod i Jezero, u toku aprila i juna 2012. godine. Obukama
na terenu prisustvovalo je ukupno 229 učesnika:
predstavnici škola, članovi savjeta učenika i savjeta roditelja,
službenici opština, centara za socijalni rad, domova zdravlja,
policije i nevladinih organizacija. Učešćem na obukama
učesnici su se upoznali sa praktičnim primjerima
formiranja koordinacionih timova, s načinom utvrđivanja
prioriteta uz pomoć primjene metodologije Indeksa
1
SPSS (engl. Statistical Package for the Social Sciences) jeste informatički programski paket koji se koristi za za statističku analizu podataka, a
upotrebom ovog programa skraćuje se i pojednostavljuje vrijeme potrebno za obradu, analizu i prezentaciju podataka.
7
8
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Trening za trenere o metodologiji „Indeks za inkluziju“ održan na Vlašiću u
martu 2012.
Održane obuke o Obrazovanju za društenu pravdu ukazale su na probleme
predrasuda i stereotipa s kojima se nastavnici suočavaju u nastavi.
inkluzivnosti u svrhu kreiranja planova razvoja škola, kao i
sa principima Obrazovanja za društvenu pravdu.
obrazovanju i načinima realizacije u praksi. Predstavnici OŠ
„Sveti Sava” Brod smatraju da je prilikom određivanja
termina edukacije trebalo uzeti u obzir obaveze nastavnika
u nastavnom procesu, budući da su se edukacije poklapale
s periodom zadavanja kontrolnih radova i testova, zbog
čega je samo četvoro predstavnika njihove škole
prisustvovalo obuci, što smatraju nedovoljnim s aspekta
veličine vaspitno-obrazovne ustanove.
Procjenjujući značaj obuke za razumijevanje metodologije
Indeksa inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu pravdu,
članovi devet koordinacionih timova, koji su obuhvaćeni
procesom analize projekta i dokumentacijom dobrih
praksi, izrazili su zadovoljstvo kompletnom obukom.
Posebno su pozitivno ocijenili kompetentnost trenerica
koje su ih obučavale. Opšta je ocjena da su bile dobro
pripremljene, pristupačne, a učesnicima su bili posebno
značajni primjeri iz prakse koje su navodile.
„Trenerice su nam pružile neke nove ideje kako još više
produbiti tu saradnju sa roditeljima i sa lokalnom
zajednicom, što nam je baš mnogo značilo.” – učiteljica,
Jezero.
Održana obuka o Obrazovanju za društenu pravdu
podsjetila je učesnike obuke na značaj problema
predrasuda i stereotipa koji mogu negativno uticati na
kvalitet obrazovanja za sve učenike. Organizovane
radionice značajno su pomogle u razumijevanju praktične
strane primjene Indeksa, a dobijeni materijal po završetku
obuke korišćen je intenzivno od strane formiranih školskih
timova za inkluzivni razvoj u realizaciji planiranih aktivnosti.
„Ja sam bila jako zadovoljna obukom za Obrazovanje za
društvenu pravdu. Mislim da je to nešto što bi trebalo da
čuje veći broj nastavnika i pohvalila bih, jer nastavnici žele
da steknu nova praktična znanja i vještine. Teoretska
znanja nisu toliko potrebna koliko nedostaju praktična
znanja.” – pedagog, Prnjavor.
Članovi koordinacionog tima iz OŠ „Vuk Karadžić”
Višegrad imaju mišljenje da su predavanja tokom obuke
bila vrlo intenzivna i sadržajno zanimljiva, ali nisu
predstavljala apsolutnu novinu, s obzirom na činjenicu da
je osoblje škole i ranije pohađalo seminare o inkluzivnom
Inkluzivno obrazovanje je veoma složen proces, koji
zahtijeva aktivnu ulogu svih koji u tom procesu učestvuju.
Čini se da se najsloženiji dio odnosi na promjenu svijesti i
vrijednosti društva, kako bi „obrazovanje za sve” postalo
vrijednost koju će svi akteri usvajati autonomno, a ne kao
rezultat nametnutosti od strane autoriteta. Nastavno
osoblje iz svih devet koordinacionih timova potvrdilo je
da su promjene u razmišljanju u vezi s konceptom
inkluzivne obrazovne prakse značajno podstaknute
obukom na kojoj su učestvovali.
„Mi smo sa potpuno pogrešnim ubjeđenjima krenuli na
taj seminar. Nismo uopšte tačno znali o čemu se radi.
Meni se skroz promijenilo mišljenje, jer sam imala
mišljenje slično kao i svi ostali, a to je da se inkluzija odnosi
samo na djecu sa posebnim potrebama.” – profesorica
razredne nastave, Doboj.
Ovakav način razmišljanja je identičan kod svih učesnika
evaluacije, budući da je termin inkluzivno obrazovanje
uglavnom poistovijećen s asimilacijom učenika s teškoćama
u razvoju u postojeći redovni sistem školstva. Potvrđeno
je da je tek tokom drugog dana edukacije postalo jasnije da
se radi o konceptu koji počiva na uvažavanju sve djece i
obezbjeđivanju jednakih uslova da uče zajedno u redovnoj
nastavi, kao i da je dužnost škole da razvija djelotvorne
pristupe za aktivnije učestvovanje učenika, roditelja i
lokalne zajednice u životu škole i u obrazovanju.
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
„Čini mi se da je došlo do malog pomaka i u saradnji s
Centrom za socijalni rad, nakon obuke i naših razgovora
na pauzama, jer do tada se to uglavnom zasnivalo na
nekoj pismenoj korespondenciji, bez nekih vidljivijih
rezultata. Evo, sada su nam obezbijedili rodne listove za
određene učenike, pomogli su nam i oko upisa određenih
učenika koji su bili bez matičnih brojeva.” – nastavnica,
Brod.
Jedan od treninga o Obrazovanju za društvenu pravdu, održan u
Višegradu u avgustu 2012.
„Dobili smo svijest o tome šta znači Indeks inkluzivnosti,
jer smo svi bili zavarani tim nazivom i terminom, pa sam
na edukaciji prva ja postavila pitanje vezano za djecu s
poteškoćama u učenju, pa su mi onda one objasnile... s
vremenom smo shvatile o čemu se radi.” – nastavnica
engleskog jezika, Doboj.
Zanimljivo je da je upravo usaglašavanje pojma zastupane
metodologije izazvalo veću pažnju i raspravu među
nastavničkim osobljem u koordinacionim timovima, koji su
isticali da bi trebalo razmotriti promjenu postojećeg
termina Indeks inkluzivnosti nekim drugim nazivom, radi
lakšeg razumijevanja promovisanog procesa inkluzivnog
razvoja.
Imajući u vidu da inkluzija podrazumijeva i razvijanje
zajednice u širem smislu, škole mogu sarađivati s drugim
ustanovama, kako bi unaprijedile obrazovne uslove i socijalne
mogućnosti u svojoj lokalnoj zajednici. Uključivanje u obuku
predstavnika zaposlenih u školi, članova lokalne zajednice i
lokalne vlasti pozitivno je ocijenjeno od strane članova
koordinacionih timova.
„Meni je bilo drago što smo mi tada svi bili na jednom
mjestu pri samoj obuci, jer rjeđe dolazimo u kontakt u
službenim okvirima. Bila je to prilika da oni čuju našu
stranu, kao i, doduše, mi njihovu. Čini mi se da je i u tome
bila pozitivnost toga sastanka, da su malo osjetili i naš
posao i probleme sa kojima se suočavamo i imam osjećaj
da se to tada oslušnulo malo bolje, dok su tu bili među
nama.” – nastavnica engleskog jezika, Brod.
Kako bi se adekvatno i planski odgovorilo na potrebe
učenika u lokalnoj zajednici, primijećeno je poboljšanje
profesionalne saradnje s određenim službama na nivou
Opština Brod, Prnjavor i Osmaci, kao rezultat ostvarene
komunikacije i razmijenjenih iskustava tokom zajedničkog
učešća na edukaciji.
Upravo je saradnja s centrima za socijalni rad (CSR)
procijenjena najmanje zadovoljavajućom od strane
nastavnog osoblja u koordinacionim timovima u osnovnim
školama u Doboju, Bratuncu i Višegradu. Imajući u vidu da
se učenici, kao i njihove porodice, suočavaju sa brojnim
socijalnim problemima, a škole nemaju dovoljan broj
stručnog osoblja, velik dio posla preuzimaju nastavnici, koji
se zbog toga još više osjećaju opterećenim. Pomenuti
problemi odnose se na povećan broj učenika sa
preprekama u učenju i učešću, učenika s poremećajem u
ponašanju, onih u adolescentskoj krizi, učenika iz porodica
u kojima su prisutni disfunkcionalni odnosi, razvodi,
neadekvatna roditeljska briga i sociomaterijalna
ugroženost. Često problemi djeteta prelaze okvire rada
nastavnika i stručnih saradnika u školi, zbog čega
koordinacioni timovi smatraju da bi saradnja sa CSR
morala biti na boljem nivou, kao i da bi se procjena i
opservacija u procesu donošenja odluke organa
starateljstva morale vršiti u bliskoj saradnji sa stručnim
timom i nastavnikom škole.
S druge strane, prilikom realizovanih aktivnosti u mjestu
Rudanka (opština Doboj), Prnjavoru i Bratuncu
primijećeno je da su predstavnici lokalne zajednice iskazali
slabiju zainteresovanost za temu edukacije i svojom
pasivnošću nisu doprinijeli sprovođenju očekivanih
aktivnosti. Iako je realizovanim obukama stvoren potencijal
za unapređivanje saradnje između škola i lokalnih zajednica,
posebnu pažnju potrebno je dodatno posvetiti
promovisanju značaja razvijanja uzajamne podrške i
partnerstva u procesu razvijanja inkluzivne obrazovne
prakse u osnovnoškolskom sistemu.
4.2. Formiranje koordinacionog tima
Prva faza u primjeni metodologije Indeksa inkluzivnosti
počinje formiranjem koordinacionog tima. Zadatak članova
tima je da povećaju nivo svijesti o Indeksu u okviru škole,
upoznaju se s materijalima za procjenu koje pripremaju za
korišćenje prilikom analize školske kulture, politike i
prakse s nastavnim osobljem, školskom upravom,
roditeljima/starateljima i učenicima. Na nivou svih osam
škola koje su uključene u procjenu potvrđeno je da je
izvršeno formiranje koordinacionih timova nakon obuke.
Formiranju koordinacionih timova pristupilo se u svim
9
10
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
školama na skoro isti način. Pokazalo se da je u najvećem
broju slučajeva direktor škole sâm odredio ko će od
zaposlenih učestvovati u radu tima, u nešto manjem broju
nastavnici su se sami prijavljivali, ili su birani na osnovu
iskustva u toj oblasti. Učesnici obuke predstavljali su bazu
tima, da bi se na nastavničkom vijeću proširio broj članova
osobljem koje je iskazalo zainteresovanost za uključivanje.
Uzeti su u obzir polni, starosni i profesionalni sastav škole.
Pošto Indeks služi podršci razvoju škole u cjelini, direktor
škole je istovremeno i njegov član, a timovi su najčešće
sastavljeni od predstavnika upravnog, nastavnog i stručnog
osoblja (pomoćnik direktora, nastavnici predmetne nastave
i profesori razredne nastave i članovi stručne službe),
učenika (predsjednik Savjeta učenika) i roditelja/staratelja
(predsjednik Savjeta roditelja).
Budući da škola „Sveti Sava” u Doboju spada u red
inovativnih i orijentisanih ka razvoju, u školi su od ranije
postojali timovi za razvoj, što je olakšalo proces formiranja
koordinacionog tima i realizaciju planiranih aktivnosti. S
druge strane, u osnovnim školama u opštinama Bratunac,
Jezero i Osmaci nisu imali ranijeg iskustva u oblasti timskog
razvoja, što je predstavljalo dobru osnovu za ostvarivanje
uzajamne saradnje u procesu razvojnog planiranja. Kada je
u pitanju sastav timova, broj članova kretao se imeđu 10 i
20, u zavisnosti od veličine i organizacije rada škole. Od
svih osam analiziranih koordinacionih timova, obavezni
sastav tima jedino je sadržajno proširen u OŠ „Aleksa
Šantić” u Osmacima i OŠ „Vuk Karadžić” iz Bratunca,
direktnim učešćem predstavnika OSCE-a u obje škole i
službenika za društveni razvoj Opštine Osmaci. Iako je bilo
predviđeno prisustvo opštinskih službenika i predstavnika
šire lokalne zajednice u koordinacionim timovima u
drugim školama, ono je izostalo.
Na osnovu ranijih iskustava u primjeni Indeksa, timovima
je data mogućnost da u svoj rad uključe i kritičkog
prijatelja, čija je uloga da pruža podršku i podsticaj za
razmišljanje u novim pravcima. Obično su kritički prijatelji
nastavnici iz drugih škola, prosvjetni savjetnici, psiholozi i
pedagozi ili članovi institucija višeg nivoa obrazovanja, a
poželjno je da to bude neko ko je već imao iskustva u radu
s Indeksom inkluzivnosti. Uključivanje kritičkog prijatelja
u rad tima zabilježeno je samo u dvije škole. Rukovodeći
se činjenicom da kritički prijatelj treba da bude neko izvan
škole ko uživa povjerenje šire zajednice, u OŠ „Sveti Sava”
iz Broda za kritičkog prijatelja izabrali su načelnika Stanice
javne bezbjednosti Brod, dok se tim iz škole „Vuk
Karadžić” u Višegradu odlučio za predstavnika
administrativne službe Opštine. Konstatovano je da su oba
kritička prijatelja imala indirektnu ulogu u cjelokupnom
procesu.
4.3. Podrška informisanju o inkluziji i
razumijevanju Indeksa
U ovoj fazi zadatak članova tima je da informišu zaposlene,
učenike, roditelje i predstavnike lokalne zajednice o
Indeksu i da im pomažu u razumijevanju njegove namjene.
Prije nego što su donesene bilo kakve posebne odluke u
vezi sa školskim planiranjem, članovi timova iz reda
školskog osoblja upoznavali su radne kolege s
metodologijom i priručnikom Indeksa na nastavničkom
vijeću i na aktivima nastavnika i učitelja. U četiri škole, u
kojima su direktori aktivno bili angažovani u ulozi voditelja
tima, preuzeli su obavezu informisanja i promociju Indeksa
među zaposlenim osobljem.Takođe, relevantne informacije
u vezi s karakteristikama metodologije, realizovanom
obukom ili područjima djelovanja, razmijenjene su i
neformalnim putem, u pauzama između časova. Ipak,
približavanje pojma Indeksa većem broju učesnika
zahtijevalo je određeno vrijeme.
„Ljudi ne razumiju i, kada im pokušate objasniti, uglavnom
pronalaze razloge kao što je nedostatak vremena. Kada
ispričamo u zbornici, kolege su svi zainteresovani, svi kao
žele da učestvuju, ali kada treba organizovati sastanak ili
razgovarati van nastave, ljudi izbjegavaju.” – članica
školskog koordinacionog tima, Rudanka, Doboj.
Teškoće oko razumijevanja koncepta u značajnoj mjeri
prevazilažene su tokom pristupanja razvojnom planiranju.
Delegiranje predsjednika Savjeta roditelja u rad tima
omogućilo je uključivanje predstavnika roditelja u razvojni
proces škole. Aktivno učešće učenika osigurano je
uključivanjem predsjednika Savjeta učenika u članstvo
koordinacionog tima, što je doprinijelo prepoznavanju
potreba učenika tokom implementacije projekta. Svaki tim
sastajao se prema planu i dinamici koju je sâm određivao.
Povremeno se radilo u manjim grupama, radi razmjene
informacija, iskustava i usaglašavanja narednih koraka. U
većini škola sastanci su se održavali na mjesečnom nivou,
premda je iskustvo članova tima u OŠ „Sveti Sava” iz
Broda drugačije:
„Sastajali smo se najmanje jedanput sedmično, čak smo
se i neformalno po kućama sastajali, što je uticalo i na
učvršćivanje naših međusobnih odnosa.” – pedagog, Brod.
Najveći dio obaveza u vezi s planiranjem i koordinacijom
aktivnosti u svim školskim timovima preuzimale su jedna
do dvije osobe, i to najčešće predstavnice stručne službe
škole i po jedan nastavnik, dok su ostali članovi pružali
povremenu podršku.
U nekim školama unesene su dodatne izmjene u sastav
tima usljed različitih okolnosti, što je djelimično uticalo na
održavanje kontinuiteta rada. U šest školskih timova
članovi su bili učenici koji su pohađali završni razred, a u
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
junu 2012, po završetku osnovnog obrazovanja, napustili
su koordinacioni tim. Promjenom rukovodstva Savjeta
učenika početkom nove školske godine, naknadno je
izvršeno uključivanje novih učenika. Tokom rada na
razvoju inkluzivnog procesa u školi „Aleksa Šantić” u
Osmacima predstavnik roditelja je promijenio mjesto
prebivališta, zbog čega je naknadno uključen drugi
predstavnik iz Savjeta roditelja. Takođe u istoj školi,
povratak pedagogice s porodiljskog odsustva početkom
nove školske godine i odlazak iz koordinacionog tima
osobe koja je bila privremeno zaposlena na zamjeni,
zahtijevali su dodatno angažovanje na planu informisanja i
razumijevanja sadržaja Indeksa.
4.4. Uključivanje roditelja u rad
koordinacionog tima
U svim školama zabilježena je uključenost predstavnika
Savjeta roditelja u rad koordinacionih timova. Pozitivna
reakcija roditelja povodom direktnog sudjelovanja u
cjelokupnom procesu opisuje njihovu spremnost da učine
nešto korisno za svoju djecu, ali i za cijelu školu. Najčešće
su birani predsjednici Savjeta roditelja, kako bi se
informacije redovno prosljeđivale ostalim članovima
Savjeta, kao i drugim roditeljima – održavanjem roditeljskih
sastanaka. Na ovaj način većem broju roditelja omogućeno
je da daju svoj doprinos kvalitetnijem razvoju škole.
Ostvarena dvostrana saradnja uticala je na nastavno i
stručno osoblje da razmisle o načinu unapređivanja
komunikacije i aktivnijeg učešća roditelja u život škole.
Potvrđeno je da je u praksi dotadašnja saradnja uglavnom
bila jednosmjerna, od strane učitelja ili nastavnika, dok su
roditelji imali pasivnu ulogu.
„Roditelji će ispoštovati dolazak na roditeljski sastanak,
podržaće sve što im prezentujemo, ali kada ih želimo
zainteresovati da nešto urade zajedno s nama, ne
pokazuju spremnost i nalaze brojne izgovore. Moguće da
ih je i strah od nepoznatog, možda zbog neupućenosti, ali
i neshvatanja šta da očekuju od te saradnje, jer se kontakt
sa školom ranije ostvarivao samo povodom informisanja o
uspjehu i vladanju njihovog djeteta.” – nastavnica,
Rudanka, Doboj.
Predstavnica roditelja, majka dvoje učenika, koja je bila član
koordinacionog tima, takođe potvrđuje navedeno:
„Određen broj roditelja bude prisutan na Savjetu, ali se
slabo uključuju. Čini mi se da je to veći problem kod
roditelja čija su djeca učenici od šestog do devetog razreda,
manje se odazivaju i slabije traže kontakt, prosto
izbjegavaju, čak i kada dijete ima problem u školi. Mislim
da su roditelji svjesni svojih grešaka i propusta i da zbog
toga izbjegavaju da se više interesuju i uključuju.”
Kontakt roditelja sa školom u manjim opštinama, kao što
su Jezero, Osmaci i Bratunac, mnogo je učestaliji i
neposredniji, što omogućava i lakše prenošenje informacija.
Za uspješnu saradnju, neophodno je poznavati i porodične
prilike učenika, a što se u praksi često ignoriše.
„Imala sam problem s učenikom koji mi nije dolazio na
nastavu, ali kroz saradnju sa centrom za socijalni rad
saznala sam da učenik živi u porodici koja je pogođena
teškim siromaštvom, majka je ozbiljno zdravstveno
ugrožena i žrtve su porodičnog nasilja. U povezivanju i
umrežavanju je ključ uspjeha!” – nastavnica, Rudanka,
Doboj.
U opštini Bratunac postoji velika grupa povratnika romske
populacije, čija djeca pohađaju osnovnu školu. Uglavnom
se radi o nepotpunim porodicama, s izraženim socijalnim
problemima, a djeca često nemaju matične brojeve, kao ni
rodne listove. Kontakt s ovom grupom roditelja rijetko se
uspijeva ostvariti, ne dolaze na roditeljske sastanke, što
nastavnici ističu kao značajnu poteškoću u radu. S druge
strane, nastavnici OŠ „Branko Ćopić” u Prnjavoru, opštini
poznatoj po multikulturalnom okruženju, stiču utisak da
roditelji u pogledu saradnje sa školom žele i više od onog
što im se pruža. Vjeruju da mogućnost dijaloga među
samim roditeljima može djelovati podsticajno i na one
roditelje koji ne pokazuju dovoljnu spremnost na saradnju
sa školom.
Procjenom krajnjeg efekta uključivanja roditelja u
koordinacione timove zaključeno je da postoji obostrano
slaganje o tome da je zajednički rad roditelja i školskog
sistema doprinio boljem uzajamnom razumijevanju,
identifikovanju prepreka za buduću saradnju i razvijanju
novih modela djelovanja. U tri škole planirano je
sprovođenje savjetodavnih radionica za roditelje, kao i
učešće roditelja u izvođenju edukativnih programa za
učenike i nastavnike.
4.5. Uključivanje učenika u rad
koordinacionog tima
Povećanje učešća učenika u organizacionoj kulturi škole,
nastavnom planu i programu i u školskoj zajednici
predstavlja značajne aspekte inkluzije u obrazovanju. S
obzirom na to da Indeks zagovara uključivanje učenika i
uvažavanje njihovih mišljenja za razvoj škole i zajednice,
ovo je omogućeno učešćem predstavnika učenika u
koordinacionom timu. U svih osam analiziranih škola
najčešće su za članove tima birani učenici koji su
predsjednici Savjeta učenika. Na zajedničkim mjesečnim
sastancima predstavnici učenika prenosili su informacije
usaglašene na sastancima timova članovima Savjeta, koji su
zatim imali zadatak da obavijeste druge učenike na nivou
11
12
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Stefan (13) pohađa osmi razred u Doboju. Učenik je
generacije. U njegovom odjeljenju ima 23 učenika, od
kojih 13 dječaka i 10 djevojčica. Od školskih predmeta
voli istoriju i biologiju, a želja mu je da upiše srednju
medicinsku školu. Od početka školske 2012/2013.
godine postao je predsjednik Savjeta učenika u školi, ali
i član koordinacionog tima za razvoj škole. S
metodologijom Indeksa inkluzivnosti upoznao se tokom
prošle školske godine, dok je bio član Savjeta. Prema
njegovim riječima, od kada škola primjenjuje Indeks,
vidljive su određene promjene: Primjećujem da sada
nastavnici više slušaju učenike i žele da ih pitaju za mišljenje.
Kao predstavnik učenika u koordinacionom timu,
podržao je akciju koja je realizovana na Svjetski dan
štednje. Učenicima su podijeljene štedne knjižice, a sav
novac koji se uštedi biće usmjeren za prehranu u
školskoj kuhinji onih učenika koji to sebi ne mogu
obezbijediti. U saradnji s nastavnikom matematike,
učenici škole žele da kreiraju i internet stranicu škole,
kako bi svaki razred dobio svoju stranicu, na koju će se
postavljati materijal za učenje, ali i prezentacije.
Planirano je da učenici uređuju i ažuriraju pomenutu
stranicu.
Jelena (14) učenica je devetog razreda u Doboju.
Poslije završetka osnovnog obrazovanja planira da upiše
Gimnaziju u Doboju. Od svih školskih predmeta
posebno izdvaja matematiku i engleski. Predsjednica je
Savjeta učenika, a takođe je i član koordinacionog tima
u svojoj školi. Inkluzivnost posmatra kao odnos i
saradnju između učenika i nastavnika, a sviđa joj se što
škola nudi različite sekcije. Redovno je prisustvovala
sastancima koordinacionog tima, zajedno sa drugim
nastavnicima i roditeljima: Stariji su uglavnom raspravljali,
ali su pitali i mene za mišljenje i onda sam im dala prijedloge
koji su prikupljeni na sastancima Savjeta učenika. Mislim da
su me tada saslušali i ozbiljno uzeli moje mišljenje u obzir.
Prikupljene informacije sa sastanka redovno je prenosila
drugim članovima Savjeta učenika i učenicima u svom
razredu: Od prioriteta smo utvrdili da je potrebno izdvojiti
više novca za unapređivanje i razvoj školskih sekcija,kao i za
određena nastavna sredstva koja su nam takođe potrebna,
a koja su učenici odredili.
škole. Prilika da veći broj učenika pruži svoj doprinos u
inkluzivnom procesu omogućena je direktnim učešćem u
anketi koja je sprovedena među učenicima s ciljem analize
stanja u školi i procjene prioriteta za razvoj. U vrijeme
implementacije projektnih aktivnosti utvrđeno je da su u
šest timova bili uključeni učenici koji su pohađali završni
razred, a čije je članstvo prestalo sa završetkom osnovnog
obrazovanja. Novi učenici u septembru su izabrani u
Od kada je formiran koordinacioni tim, primjećuje da
nastavnici u školi pokušavaju objasniti i približiti lekcije
na prihvatljiviji način i trude se da od svakog učenika
izvuku ono što on najbolje zna. Ne sviđa joj se što
nastavnici nekad traže previše od učenika. Zajedno sa
svojim školskim drugaricama i drugovima, organizuje
različite akcije, koje sami pokreću. Povodom
obilježavanja dana životinja, izabrali su svu djecu mlađih
razreda da potpuno ravnopravno učestvuju u programu.
Učenici sa preprekama u učenju i učešću bili su veoma
zainteresovani da učestvuju i drugi učenici su im
pomagali u tome. Odnedavno, kutija sa učeničkim
prijedlozima, kritikama i pohvalama postavljena je u holu
škole, kako bi svaki učenik mogao da učestvuje u
predlaganju akcija za naredni period.
Danijela (14) učenica je završnog razreda osnovne
škole u Osmacima. Želja joj je da upiše srednju
medicinsku školu. Živi u domaćinstvu s roditeljima i sa
sestrama koje su bliznakinje i s njom pohađaju istu školu.
Predsjednica je Savjeta učenika u svojoj školi.
Prisustvovala je obuci organizovanoj povodom
upoznavanja s Indeksom inkluzivnosti. Nakon obuke
priznaje da joj je proces inkluzije u obrazovanju postao
mnogo jasniji. Kao predstavnica učenika, učestvovala je
u radu koordinacionog tima u svojoj školi: Razgovarali
smo o tome šta bi se trebalo poboljšati u školi, šta promijeniti,
a na Savjetu učenika smo popunjavali i upitnike. Od
prioriteta, učenici su navodili opremanje informatičkog
kabineta, poboljšanje sanitarnog prostora, a predložili smo i
uvođenje školske uniforme.
Smatra da su učenici veoma zainteresovani da se što
više uključuju i ovo je prvi put da se oni pitaju za
određeno mišljenje, kao i za probleme koje su
identifikovali u školi.
Kada razmišlja o svojoj školi, želja joj je da se poboljšaju
uslovi za rad, da se opreme kabineti hemije i biologije,
kao i da nastavnici stručnije objašnjavaju određene
predmete. Misli da učenici nisu dovoljno upoznati sa
svojim pravima i to bi trebalo mijenjati u narednom
periodu, ali i organizovati više seminara za učenike.
organe Savjeta i uključeni u rad timova. Usljed navedene
promjene, tokom evaluacije primijećeno je da su novi
predstavnici učenika nedovoljno upoznati s metodologijom
Indeksa inkluzivnosti i sa realizovanim aktivnostima na
planu razvoja škola. Pojedinim školama omogućeno je
učešće i u drugim programima usmjerenim ka povećanju
učešća i učenja djece u obrazovnom procesu.Tako su OŠ
„Branko Ćopić”, Prnjavor, OŠ „Sveti Sava”, Doboj i OŠ
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
„Vuk Karadžić”, Višegrad uključene u PAR projekat
(Participativno akciono istraživanje), koji zajedno
implementiraju UNICEF i NVO „Zdravo da ste”, s ciljem
da se djeca uključe u proces donošenja odluka za
probleme koje oni sami identifikuju u svojoj lokalnoj
zajednici ili školi. Pored toga, OŠ „Sveti Sava” iz Broda bila
je uključena u projekat CIVITAS – Interkulturalna
razmjena sa fokusom na aktivnu participaciju mladih u
procesu donošenja odluka. Iskustvo stečeno učešćem u
navedenim projektima pomoglo je učenicima pomenutih
škola da s lakoćom sprovedu anketu o utvrđivanju školskih
prioriteta među učenicima.
4.6. Saradnja škole i lokalne zajednice
Smanjivanje prepreka u učenju i učešću podrazumijeva
pokretanje svih raspoloživih resursa, koji postoje i van
škole. Učešćem drugih značajnih grupa u čijem se
okruženju nalazi škola, kroz saradnju i partnerski odnos,
može se obezbijediti dodatna podrška školi u aktivnijem
razvoju inkluzivnog procesa. Premda je projektom
„Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj” bilo
predviđeno i unapređivanje partnerstva škola sa
okruženjem, kroz uključivanje zajedničkih predstavnika u
školskim i opštinskim koordinacionim timovima, to se nije
ostvarilo u očekivanom obliku. Predstavnici lokalne
zajednice bili su aktivno uključeni kao članovi u školskim
timovima jedino u opštinama Osmaci, Brod i Doboj
(područno odjeljenje u naselju Kotorsko). Od sedam
opština koje su pokazale spremnost za učešće u projektu,
samo Opština Brod je formirala opštinski koordinacioni
tim, sastavljen od subjekata iz zajednice (Administrativna
služba Opštine, Dom zdravlja, Centar za socijalni rad, NVO
i predstavnice dvije osnovne škole). Pozitivno iskustvo
stečeno u timskom radu razlog je zbog kojeg će
koordinacioni tim nastaviti s funkcionisanjem na nivou
opštine Brod. Iako su se predstavnici drugih jedinica
lokalnih samouprava složili da je organizovana obuka o
Indeksu u velikoj mjeri predstavila nove, efikasnije modele
poboljšanja saradnje i daljeg razvijanja inkluzivnosti na
nivou lokalne zajednice i školskog sistema, razlozi zbog
čega se ono nije realizovalo u značajnoj mjeri mogu biti
višestruki. Period implementacije projekta obilježen je
predizbornom kampanjom za lokalne izbore u BiH, što je
odvuklo administrativne službe opština na druge
prioritete. Promjene na lokalnom nivou vlasti, koje su
zabilježene u nekoliko uključenih opština nakon izbora,
usporile su sprovođenje planiranih aktivnosti. Zanimljivo
je da su predstavnici Opštine Doboj očekivali da će škole
biti te koje će ih pozvati na saradnju, zbog čega nisu
insistirali na iniciranju kontakta po okončanju obuke.
Predstavnica Opštine Bratunac ističe da izazovi s kojima
se ova mala i nerazvijena opština svakodnevno suočava
nadmašuju realne mogućnosti za očekivanu saradnju.
Viđenje ovakve situacije najbolje opisuje jedan od
direktora škola.
„Ljudi koji se bave upravljanjem u lokalnoj zajednici
moraju da shvate isto ovo što smo mi shvatili sa roditeljima
– da bez dobrih uslova i bez učešća u zajedničkim
aktivnostima nema napretka. Čini mi se da oni ne
prepoznaju da u obrazovanje treba ulagati. Umjesto da
oni sada iniciraju određene sadržaje, na neki način se od
toga distanciraju. Tek kada to shvate, onda ćemo imati
podršku sa tog nivoa i mislim da ćemo lakše prevazilaziti
određene probleme.”
Uključene opštine nisu procijenile potrebu za formiranjem
koordinacionih timova, budući da u pojedinim opštinama
već postoje koordinacioni opštinski timovi formirani u
okviru SPIS projekta, koji sprovodi UNICEF i koji ima za cilj
unapređivanje stanja u oblasti zaštite dječjih prava, ali i
pojedinaca iz takozvanih zaštićenih grupa. Osnovne škole
u Prnjavoru i Višegradu dio su uspostavljene mreže kroz
pomenuti projekat, zbog čega nisu smatrale neophodnim
da „zvanično” uključe predstavnike iz okruženja u školski
koordinacioni tim, premda im je pomenuta saradnja
olakšala upućivanje kreiranog školskog razvojnog plana na
razmatranje jedinicama lokalne samouprave. Konstatuje se
da određeni oblik saradnje između škola i opštinskih
odjeljenja za društvene djelatnosti ipak postoji. U manjim
opštinama (poput Jezera i Osmaka) lokalni zvaničnici
blisko sarađuju s osnovnim školama na svom području, a
prednost je i u tome što se zgrade ovih opština nalaze u
neposrednoj blizini škola. Uključene opštine takođe nisu
procijenile potrebu za kreiranjem razvojnog plana na
osnovu metodologije Indeksa, budući da imaju Strategiju za
razvoj opštine, koja je izrađena od strane Komisije za
planiranje opštinskog razvoja – KPOR u okviru Projekta
integrisanog lokalnog razvoja, koji predstavlja zajedničku
inicijativu Švajcarske agencije za razvoj i saradnju i
razvojnog programa Ujedinjenih nacija.
Najpozitivniji primjer uključenosti lokalne zajednice u život
i rad škole konstatuje se u OŠ „Sveti Sava” iz Broda.
Zahvaljući presudnom uticaju i upravljačkoj viziji
direktorice ove škole, uspostavljena je uspješna saradnja s
kompanijom „Rafinerija nafte Brod”, koja školi pomaže
kroz različite vidove donacija, opremanje učionica, kao i
podršku u organizovanju produženog boravka. Takođe,
najmanje jednom u 15 dana lokalna sredstva informisanja
posjete ovu školu kako bi propratili aktuelna dešavanja, što
omogućava da lokalna zajednica bude na vrijeme
informisana o svim školskim aktivnostima. Stvoren je i
partnerski odnos sa Opštinom, koja pruža značajnu
podršku pomenutoj školi, a koja, na osnovu utvrđenih
potreba, pomaže u stvaranju boljih uslova za boravak
13
14
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
učenika i realizaciju nastave. Čini se da uprava škole njeguje
stav otvorenosti prema drugim institucijama, jer želi da
razmjenjuje iskustva i ulazi u projekte.
Zabilježeno je da u svih sedam jedinica lokalne
samouprave postoje u budžetu stavke za obrazovne
politike, a iznosi finansijskih sredstava koja se izdvajaju za
lokalne obrazovne ustanove u skladu su s njihovim
mogućnostima i generalno su nedovoljni. Kada je u pitanju
dugoročno planiranje mjera za poboljšanje inkluzivne
politike, u opštinama Brod, Prnjavor, Osmaci, Jezero i
Višegrad potvrđeno je da će dobijene razvojne planove
škola uvrstiti u postojeće opštinske razvojne strategije, a
u skladu s navedenim, izvršiti i proširenje bužetskih stavki
za oblast osnovnog obrazovanja.
4.7. Učešće nastavnika u inkluzivnom procesu
S ciljem procjene mišljenja nastavnika o praktičnim
aspektima inkluzivne obrazovne prakse, u osam odabranih
škola sprovedeno je anketiranje nastavnika, u okviru kojeg su
izrazili stepen slaganja s određenim aspektima razvoja
inkluzivnosti.
Anketu je popunilo 320 nastavnika iz osam obuhvaćenih
osnovnih škola i iz dvije škole koje nisu uključene u procjenu
(OŠ „Petar Kočić”, Kravica, Bratunac, i OŠ „Liješće” Brod).
Prema polnoj strukturi, anketiranjem je obuhvaćeno 75,2%
osoba ženskog pola i 24,4,% osoba muškog pola, a dobijeni
rezultat pokazuje značajnu zastupljenost žena u nastavničkoj
profesiji. U grupi nastavničkog osoblja koje je prošlo obuku
za primjenu metodologije Indeksa inkluzivnosti i
Obrazovanja za društvenu pravdu, mnogo je veći broj
anketiranih koji nisu prisustvovali edukaciji (78,5%) u
odnosu na one koji su imali tu priliku (21,1%). Jedan od
najčešćih prijedloga nastavnika u školama upravo je potreba
za organizovanjem pomenute edukacije i za druge kolege,
kako bi bolje razumjeli proces razvoja inkluzije prema
metodologiji Indeksa.
Dijagram 1.
Nastavnicima je osigurana adekvatna
stručna i praktična podrška prilikom rada
sa učenicima sa posebnim obrazovnim
potrebama
Prema strukturi zaposlenih u školstvu, a srazmjerno
godinama radnog iskustva, najveći broj anketiranih
prosvjetnih radnika ima od jedne do pet godina radnog staža
(33,7%), dok je najmanji broj nastavnog osoblja sa iskustvom
u prosvjeti od 21 do 25 godina (3,8%).
Procjenom nivoa podrške koji je obezbijeđen nastavnom
osoblju prilikom rada sa učenicima sa preprekama u učenju
i učešću, može se uočiti da se više od polovine ispitanika
(62,9%) ne slaže sa tvrdnjom da im je osigurana adekvatna
stručna i praktična podrška (dijagram 1). Od svih osam škola
obuhvaćenih postupkom evaluacije, u samo dvije škole u
opštini Doboj u okviru stručne službe zaposlena su i dva
logopeda. Sve škole su izrazile značajnu potrebu za
angažovanjem dodatnog stručnog kadra, prvenstveno
logopeda i defektologa, s ciljem unapređivanja podrške
nastavnicima u razvoju inkluzivnog obrazovanja u nastavi i
praksi.
Analiza stava nastavnika u pogledu rada s učenicima
pokazala je da najveći broj anketiranih smatra da je
potrebno smanjiti broj učenika ukoliko redovnu nastavu
pohađa i dijete sa preprekama u učenju i učešću (ukupno
89,5%), kako bi se na adekvatan način pružio jednak kvalitet
obrazovanja za svu djecu (dijagram 2). Sprovođenjem
evaluacije na terenu potvrđeno je od strane nastavnika da se
takva praksa često i ne primjenjuje u očekivanom obliku.
Među nastavnicima u školama koji imaju ovakvog iskustva
zajednički je stav da se suočavaju s brojnim izazovima i
poteškoćama u radu, a stručna podrška nije im osigurana. U
pogledu rada, dobijeni podaci ukazuju da se skoro 90%
prosvjetnih radnika (dijagram 3) slaže sa tvrdnjom da
prosvjetni nastavnici nastoje prilagoditi program i rad
svakom učeniku individualno, ali to u praksi nije uvijek slučaj,
zbog velikog obima posla i ograničenog vremena.Vjeruje se
da bi angažovanje pedagoškog asistenta u nastavi moglo da
doprinese efikasnijoj i boljoj realizaciji inkluzivnog
obrazovanja.
U namjeri da se procijeni nivo obučenosti nastavnika za
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Dijagram 2.
U odjeljenju u koje ide dijete sa
posebnim obrazovnim potrebama
treba smanjiti broj učenika
Dijagram 3.
Nastavnici nastoje prilagoditi program
i rad svakom učeniku individualno, ali
to u praksi nije uvijek slučaj zbog
velikog obima posla i ograničenog
vremena
Dijagram 4.
Nastavnici su adekvatno edukovani za
realizaciju inkluzivne obrazovne prakse
primjenu i razvoj inkluzivne prakse u obrazovanju (dijagram
4), može se uočiti da se više od polovine anketiranih (68%)
ne slaže s činjenicom da su dovoljno edukovani za proces
inkluzivnosti, dok je manji procenat onih koji imaju drugačije
mišljenje. I tokom realizacije istraživanja na terenu veći broj
nastavnika navodio je potrebu za kontinuiranom edukacijom
i obukom s fokusom na praktični rad i primjenjivim
iskustvima u razvoju inkluzije u obrazovanju.
Sumiranjem podataka o uključenosti roditelja u život škole
došlo se do zanimljive činjenice da se većina nastavnika
(ukupno 75,9%) slaže sa tvrdnjom da su zapravo najviše
spremni i aktivni za saradnju oni roditelji čija djeca postižu
dobar uspjeh u školi ili nemaju ozbiljnijih prepreka u nastavi.
Ovaj podatak svjedoči o realnoj potrebi za stvaranjem nove
prakse koja će doprinijeti boljoj povezanosti i drugih
roditelja. Vaspitno-obrazovni sistem treba da stimuliše
uključivanje svih strana u razvoj inkluzivne prakse, pogotovo
onih koji možda ne pokazuju dovoljnu zainteresovanost
15
16
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Dijagram 5.
U život škole se u većoj mjeri uključuju
roditelji učenika koji postižu dobar
uspjeh u školi ili koji se ne susreću sa
ozbiljnijim preprekama u redovnoj
nastavi
zbog neupućenosti u postojeće mogućnosti. Na terenu je
konstatovano da roditelji uglavnom ne znaju kako da se
aktivno uključe u život i rad škola, što vodi do zaključka da
je najslabija karika saradnja s roditeljima. Od ključne važnosti
je njihova edukacija. S druge strane, zahvaljujući Savjetu
roditelja, kao jednom od tijela koje djeluje u osnovnim
školama, jednom broju roditelja omogućeno je da daju svoj
doprinos kvalitetnijem razvoju škola, čije kapacitete svakako
treba jačati u narednom periodu.
U kontaktu s nastavnim osobljem razgovarano je i o
aktivnostima koje povećavaju sposobnost škole da odgovori
na različitosti prisutne među učenicima. Tim povodom
prikupljeni su podaci o različitim statusima učenika u osam
škola, prema kategorijama i polu, kako bi se procijenio nivo
razlika između učenika koje mogu biti resurs za podršku u
učenju, ali i smjernice za školu i nastavnike u prepoznavanju
potreba učenika. Podaci navedeni u tabeli br. 2 izoštravaju
procjenu postojećeg stanja u školama,što može dati dodatne
ideje za planiranje budućeg razvoja inkluzivne prakse.
Tabela 2. Podaci o učenicima razvrstanim prema utvrđenim kategorijama
Status učenika
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
Učenici s mentalnom (intelektualnom) insuficijencijom koja nije razvrstana (npr.mentalna retardacija)
Br. djevojčica Br. dječaka
8
12
4
4
Učenici razvrstani kao djeca ometena u razvoju
11
Učenici s psihičkim problemima
(ambulantno liječenje u Centru za mentalno zdravlje)
2
Učenici s fizičkim invaliditetom
Učenici s kombinovanim teškoćama u psihofizičkom razvoju
Učenici s oštećenjem vida
Učenici s oštećenjem sluha
Učenici romske populacije
12
15
21
79
6
30
Učenici s hroničnim oboljenjima (npr. epilepsija, dijabetes i dr.)
23
Učenici iz porodica sa četvoro i više djece
Učenici u sukobu sa zakonom (maloljetnički prestupnici)
Učenici bez adekvatnog roditeljskog staranja (žive u srodničkoj ili hraniteljskoj porodici)
Žrtve krivičnog djela na štetu djece i maloljetnika (k.d. polno nasilje nad djetetom, zanemarivanje i
zlostavljanje, vanbračna zajednica s maloljetnim licem)
Učenici s ostvarenim odličnim uspjehom (školska 2011/12)
1
8
Učenici pripadnici ostalih nacionalnih manjina
Učenici s poteškoćama u učenju (npr. disleksija, jezičke poteškoće ili poteškoće u razvoju
pretčitalačkih vještina)
24
53
5
31
61
122
113
88
0
8
0
906
18
6
4
6
865
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Rad učenika i učenica
tokom vannastavnih
aktivnosti – likovna
sekcija, OŠ “Kozarska
djeca”, Gradiška
5.
ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA U ŠKOLI
UZ POMOĆ POKAZATELJA I PITANJA
Svrha ove faze jeste da se utvrde važna pitanja koja se
moraju podrobnije analizirati u vezi sa inkluzivnom
kulturom, politikom i praksom u okviru škole.
Svih osam škola izvršilo je istraživanje postojećeg stanja
sprovođenjem ankete. Stavovi i mišljenja zaposlenih u školi,
učenika, roditelja/staratelja ispitani su i prikupljeni pomoću
postojećih resursa u okviru savjeta roditelja i savjeta učenika.
Za potrebe sprovođenja ankete upotrijebljeni su predloženi
upitnici (lista pokazatelja i tvrdnji za sve tri dimenzije
inkluzivnosti) priloženi u priručniku Indeksa inkluzivnosti.
Nakon proučavanja primjenjivosti upitnika pojedini timovi
odlučili su prilagoditi određena pitanja prije početka
anketiranja. Koordinacioni timovi u tri škole kreirali su nove
instrumente, upitnike i skale procjene, kombinujući listu
pitanja iz Indeksa sa instrumentima za vrednovanje i
samovrednovanje kvaliteta rada osnovne škole. Svi
anketirani su takođe imali mogućnost da navedu preporuke
za poboljšanje kvaliteta rada škola. Analizom prikupljenih
podataka, određene škole usmjerile su pažnju na teme koje
ranije nisu bile razmatrane.Tako je OŠ „Sveti Sava” iz Broda
detaljnijim uvidom u odgovore uvidjela da se učenici mnogo
lakše usmeno izražavaju i vrlo često dobijaju bolje ocjene, a
kada je prisutno pismeno izražavanje bilo kojeg oblika, tu su
ocjene nešto lošije i veće su poteškoće za učenike. Imajući
u vidu da su pismeni oblici provjere znanja prisutni i kod
eksternog ocjenjivanja, na prijemnim ispitima i na
takmičenjima učenika, u narednom periodu planira se
unaprijediti sistem provjere znanja pismenim putem.
Rezultati ankete sprovedene u OŠ „Vuk Karadžić” iz
Bratunca pokazali su da roditelji nedovoljno učestvuju u
životu škole, dok su dobijeni rezultati pomogli OŠ „Milan
Rakić”, Rudanka, Doboj, da stekne jasniji uvid u istinsku
potrebu za intenziviranjem procesa otvaranja škole, kako
prema roditeljima tako i prema čitavoj lokalnoj zajednici.
Osnovna škola „Vuk Karadžić” iz Jezera procijenila je da je
potrebno kvalitetnije odgovoriti zahtjevima za organizovanje
pomoći u učenju, te osavremeniti nastavu nabavkom
savremenih nastavnih sredstava, budući da su učenici
prilikom analize utvrdili nedovoljnu primjenu savremenih
medija i izvora znanja u nastavi. Koordinacioni tim u OŠ
„Vuk Karadžić” iz Višegrada istraživanjem je identifikovao
potrebe za poboljšanjem infrastrukture u školi, ali ih je
iznenadilo očekivanje roditelja da nastavnici moraju biti
stroži kada je u pitanju disciplina učenika. Ovim procesom
u OŠ „Branko Ćopić” u Prnjavoru osigurano je veće
razumijevanje specifičnih potreba učenika, koji su kao
problem prepoznali neopremljenost informatičkog kabineta,
zbog čega je otežano realizovanje sadržaja iz nastavnog
plana i programa.
Sve škole su povezivanjem informacija prikupljenih iz
različitih grupa prepoznale posebne oblasti koje bi trebalo
dalje razvijati i istraživati.
5.1. Utvrđivanje prioriteta razvoja
Istraživanjem postojećeg stanja u školi identifikovani su
prioriteti za razvoj školskog sistema. Analizom dobijenih
odgovora i uvažavanjem prijedloga koje su davali anketirani,
timovi su ispitali, analizirali i razradili prioritete djelovanja
u svojim školama. Naročito se vodilo računa o tome da
budu zastupljena mišljenja učenika i roditelja/staratelja.
Kako bi se obezbijedili uslovi za kontinuirano
unapređivanje inkluzije, timovi su nastojali odrediti
prioritete razvoja u okviru sve tri dimenzije na osnovu
metodologije Indeksa inkluzivnosti: u kulturi, politici i
praksi. Svi timovi bili su jedinstveni u ocjeni da im je Indeks
značajno koristio u ovoj fazi.
17
18
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Prikaz liste prioriteta iz razvojnih planova škola, utvrđenih primjenom metodologije Indeksa
Osnovna škola „Aleksa Šantić”,
Osmaci
Broj odjeljenja:
20
Broj učenika:
285
Stručna zastupljenost:
95%
Broj smjena:
Broj nastavnika:
Stručna služba:
Broj područnih odjeljenja:
2
29
pedagog
Vrste nastave: redovna, dodatna i
dopunska nastava, sekcije i učeničke
organizacije
2
45
Broj učenika:
845
Stručna zastupljenost:
97%
Broj smjena:
Broj nastavnika:
Stručna služba:
2
67
pedagog i logoped
Broj područnih odjeljenja:
Vrste nastave: redovna, dodatna i
dopunska nastava, sekcije i učeničke
organizacije
Inkluzivna kultura
• Stvoriti inkluzivnu klimu u školi
• Lokalnu zajednicu uključiti u rad škole
• Osnažiti odnos školskog osoblja i roditelja
• Motivisati učenike, nastavnike i roditelje za rad
Inkluzivna politika
• Prilagoditi školski prostor potrebama svih učenika
• Obezbijediti dodatnu pomoć učenicima s poteškoćama u učenju i
uključivanju u nastavni proces i život u školi
• Smanjiti prepreke za pohađanje škole
• Smanjiti nasilno ponašanje
Inkluzivna praksa
•
•
•
•
Osnovna škola „Milan Rakić”,
Rudanka, Doboj
Broj odjeljenja:
Lista prioriteta
5
Poboljšati kvalitet nastavnog procesa
Unaprijediti rad vannastavnih aktivnosti
Poboljšati energetsku efikasnost škole
Školu opremiti savremenim nastavnim sredstvima
Lista prioriteta
Jačanje pedagoške kompetencije nastavnika
• Ispitivanje pedagoške kompetencije nastavnika
• Povećati primjenu savremenih metoda i oblika rada u nastavi
• Osnaživanje timskog rada pri planiranju i realizaciji nastave
• Izrada i primjena mjernih instrumenata za praćenje nastave
Informatičko opismenjavanje nastavnika
• Izvođenje informatičkih obuka
• Unapređivanje opremljenosti informacionim nastavnim sredstvima
• Osposobljavanje nastavnika za izvođenje elektronske nastave
• Povećati primjenu upotrebe savremenih informacionih tehnologija i
sredstava u nastavi
Poboljšanje međuljudskih odnosa
• Unaprijediti odnose među radnicima škole
• Senzibilisati učenike za kvalitetnije međuljudske odnose
• Podići nivo kvaliteta partnerstva sa roditeljima
• Povećati ugled i promovisati rad škole u lokalnoj zajednici
Razvijanje socijalnih vještina kod učenika
• Priprema učenika starijih i mlađih razreda za učešće i izvođenje forum
predstava
• Organizovanje vršnjačke pomoći u učenju na nivou odjeljenja, za
učenike starijih razreda
•
rganizovanje radionica Crvenog krsta – promocija humanih
vrijednosti, za učenike od trećeg do sedmog razreda
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Osnovna škola „Vuk Karadžić”,
Višegrad
Broj odjeljenja:
48
Broj učenika:
914
Broj nastavnika:
64
Stručna služba:
Broj područnih odjeljenja:
pedagog
Jedina škola u Republici Srpskoj koja
egzistira na teritoriji dvije opštine –
Višegrad i Novo Goražde
5
Osnovna škola „Sveti Sava”,
Brod
Broj odjeljenja:
Broj grupa produženog boravka:
Broj učenika:
Broj nastavnika:
Stručna služba:
5
987
62
pedagog i psiholog
Broj područnih odjeljenja:
Broj smjena:
44
2
2
Lista prioriteta (izdvojeni dio)
Inkluzivna kultura
• Omogućiti učenicima da svojim prijedlozima još više utiču na dešavanja u
školi
• Omogućiti vršnjačku pomoć u učenju
• Obezbijediti edukacije na roditeljskim sastancima
• Uključivanje roditelja u aktivnosti u školi povećati i konkretizovati
• Uključivati sve učenike u aktivnosti u školi
• Nastaviti s pružanjem pomoći učenicima koji imaju teškoće u učenju
Inkluzivna politika
• Raditi na otklanjanju arhitektonskih barijera za djecu s posebnim potrebama
• Nastaviti sa praksom formiranja odjeljenja – ujednačeni uslovi za rad u
svakom odjeljenju
• Mijenjati mjesto sjedenja učenika, ako će to donijeti bolje rezultate u radu
• Nastaviti i proširivati aktivnosti na suzbijanju vršnjačkog nasilja
• Pružati pomoć novim učenicima u procesu prilagođavanja novoj sredini
Inkluzivna praksa
• Omogućavati učenicima da tokom časova prave bilješke na sebi svojstven
način
• Uključivati učenike u međusobno ocjenjivanje
• Istrajati u nastojanjima da svaki učenik-putnik dolazi u školu školskim
prevozom
• Nabavljati nastavna sredstva i tehnologiju za efikasan i efektivan nastavni
proces
• Zadržati otvorena vrata za sve predstavnike institucija koje žele saradnju sa
školom
Lista prioriteta
Inkluzivna kultura
• Poboljšati uticaj mišljenja učenika na dešavanja u školi
• Uspostavljanje inkluzivnih vrijednosti
• U školi se školski uspjeh smatra važnijim od saradnje među učenicima
• Unaprijediti participaciju učenika u školskom životu i radu
Inkluzivna politika
• Urediti školsku zgradu i prostor tako da budu pristupačni za sve, a
posebno za osobe koje imaju poteškoće s vidom, sluhom ili kretanjem
• Pružati podršku različitostima
• Nabavka savremenih nastavnih pomagala i opremanje kabineta
Inkluzivna praksa
• Tokom časova učenici mogu praviti zabilješke na sebi svojstven način (npr.
koristiti vlastiti jezik, crteže, audio-zapise i sl.
• Obezbijeđen je poseban (školski) prevoz do škole za učenike koji stanuju
daleko od škole, kao i za one koji imaju ograničenu pokretljivost.
• Na časovima učenici imaju priliku da koriste kasetofone, računare,
televiziju i video-rikorder u savladavanju nastavnog gradiva.
• Opremanje biblioteke nabavkom stručne literature i školske lektire
19
20
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Osavremenjavanje i poboljšanje
tehničke opremljenosti
Realizacija časa s inovativnim
oblicima i metodama rada, OŠ
“Sveti Sava”, Brod
Osavremenjavanje i poboljšanje
tehničke opremljenosti
Prezentacija učeničkih radova,
OŠ “Sveti Sava”, Brod
Inkluzivna kultura – vannastavne aktivnosti, OŠ “Aleksa Šantić”, Osmaci
Osnovna škola „Branko Ćopić”,
Prnjavor
Broj odjeljenja:
Broj učenika:
Stručna služba:
24
755
pedagog i psiholog
Broj područnih odjeljenja
Stručna zastupljenost:
2
99%
Lista prioriteta
Unapređivanje kvaliteta nastave i vannastavnih aktivnosti
• Opremanje kabineta informatike u područnom odjeljenju Štrpci
• Nabavka knjiga za biblioteku (lektira, stručna literatura)
• Nabavka didaktičkih sredstava
• Kontinuirano stručno usavršavanje nastavnika
• Razvijanje saradnje između škole i potencijalnih donatora
Poboljšanje socijalne klime u školi
• Unapređivanje inkluzije djece sa posebnim potrebama
• Unapređivanje odnosa između učenika
• Unapređivanje odnosa učenik – nastavnik
• Unapređivanje odnosa između nastavnika
Izgradnja partnerstva škole i lokalne zajednice
• Izgradnja partnerskih odnosa škole i roditelja
• Poboljšanje saradnje škole i javnih ustanova iz područja socijalne zaštite,
kulture, informisanja i zdravstvene zaštite
• Poboljšanje saradnje škole i institucija vlasti
Izgradnja i rekonstrukcija školskih objekata
• Rekonstrukcija krova i poda centralne škole
• Izgradnja arteškog bunara i sale za fizičko vaspitanje u područnom odjeljenu
• Uvođenje video-nadzora
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Osnovna škola „Vuk Karadžić”,
Bratunac
Broj učionica:
25
Broj učenika
562
Stručna zastupljenost:
98%
Broj smjena:
Broj nastavnika:
Stručna služba:
2
45
pedagog i psiholog
Broj područnih odjeljenja:
5
Osnovna škola „Sveti Sava”,
Doboj
Broj odjeljenja:
Broj učenika:
Stručna zastupljenost:
Broj nastavnika:
Grupa produženog boravka:
Stručna služba:
Broj smjena:
Inkluzivna kultura
• Uključivanje roditelja u donošenje odluka vezanih za život i rad škole
• Podsticati rad Savjeta učenika
• Redovno informisanje svih učenika o donesenim odlukama
• Uvažavanje prijedloga učenika putem njihovih odjeljenjskih predstavnika
• Povećati uključenost lokalne zajednice u rad škole
• Omogućiti ravnopravno učešće učenika sa preprekama u učenju i
učešću u životu i radu škole
• Uklanjanje arhitektonskih barijera za djecu sa preprekama u učenju i učešću
• Razvijanje svijesti kod učenika o poštovanju različitosti
Inkluzivna politika
• Formiranje projektnog tima koji se bavi materijalno-tehničkim
unapređivanjem obrazovanja
• Formiranje baze podataka o djeci za upis u školu
• Prevazilaženje prepreka u učešću u nastavi učenika iz manjinskih
etničkih grupa
• Edukovanje nastavnika za korišćenje savremenih oblika, metoda rada i
nastavnih sredstava
Inkluzivna praksa
• Uključivanje učenika u međusobno ocjenjivanje
• Izrada kodeksa ponašanja za učenike, zaposlene i roditelje
• Izrada veb-stranice škole
• Nabavka savremenih nastavnih sredstava
Lista prioriteta
54
1251
100 %
78
2
pedagog i logoped
Broj područnih odjeljenja:
Lista prioriteta
2
4
• Praćenje realizacije nastavnih i vannastavnih aktivnosti predviđenih
školskim planovima i programima
• Održavanje edukativnih radionica za roditelje i učenike
• Povećanje bezbjednosti svih aktera u obrazovanju
• Poboljšanje organizovanja života i rada u školi
• Prilagođavanje nastave i vrednovanja znanja individualnim potrebama i
mogućnostima učenika
• Izvršiti ravnomjernu raspodjelu obaveza i zadataka
• Osigurati bolji protok informacija među aktivima i timovima
• Poboljšati planiranje izvođenja aktivnosti
21
22
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
6.
KREIRANJE INKLUZIVNOG ŠKOLSKOG RAZVOJNOG PLANA
Koordinacioni timovi formirani u školama postali su timovi
za školsko razvojno planiranje. Na osnovu podataka
dobijenih sprovedenim istraživanjem i utvrđenim
prioritetima, izvršena je procjena vrednovanja škola.
Primjenom analitičke metode SWOT definisani su kritički
faktori (snage i slabosti) koji imaju najveći uticaj na dalji
razvoj škole u inkluzivnom procesu.
Neke od škola odranije su imale iskustva u kreiranju
razvojnih planova, a u okviru toga i primjenu pomenutog
alata za procjenu. Drugim školama to je bila dobra prilika
da se izvrši adekvatna analiza situacije i odrede okviri i
mogući pravci djelovanja.
Listu utvrđenih prioriteta za razvoj, do kojih se došlo u
prethodnoj fazi, trebalo je uklopiti u okvir školskog
razvojnog plana. Škole su se trudile da u procesu njegovog
donošenja učestvuju sve zainteresovane grupe: učenici,
nastavnici, roditelji i lokalna zajednica. Potvrđeno je da je
jedan broj timova (škole u Bratuncu, Brodu, Doboju i
7.
Jezeru) prilikom rada na razvojnom planu i kasnijeg
sastavljanja projekta kontaktirao sa trenericama s početne
obuke radi dobijanja dodatnih smjernica. Uvidom u
razvojne planove utvrđeno je da su prioriteti detaljno
analizirani na osnovu predloženih metoda i aktivnosti za
realizaciju, vremenskog okvira i resursa potrebnih za
njihovo ostvarivanje, kao i uticaja koji će imati na razvoj
školskog osoblja u cjelini. Svi razvojni planovi kreirani u
vidu dokumenta doneseni su za period od tri do pet
godina. Budući da su pojedine škole već imale kreirane
razvojne planove, ovaj proces omogućio im je praćenje
realizacije ranije predviđenih nastavnih i vannastavnih
aktivnosti. Upravo ove škole inkorporirale su planirane
aktivnosti za inkluzivni razvoj u već postojeći školski
razvojni plan, dok su druge škole kreirale novi zaseban
dokument. Po prijedlogu Ministarstva prosvjete i kulture
Republike Srpske, škole su razvojni plan dodale godišnjem
planu rada škola u vidu aneksâ, a isti su dostavljeni
Ministarstvu na uvid.
SPROVOĐENJE UTVRĐENIH PRIORITETA
U okviru projekta „Inkluzivno obrazovanje u Republici
Srpskoj” Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske
pozvalo je škole da dostave prijedloge projekata kreiranih
na osnovu prioriteta do kojih su došli primjenom
metodologije koju predlaže Indeks inkluzivnosti. Prioritet
pri izboru imali su projekti koji se odnose na unapređivanje
inkluzivnog obrazovanja i koji razvijaju inkluzivnu kulturu,
politku i praksu u školi i zajednici, a opšti kriterijumi, koje
bi trebalo poštovati prilikom sastavljanja prijedloga
projekta, navedeni su u pomenutom pozivu. Ukupan broj
prijavljenih projekata je 40, od kojih su iz tri škole
dostavljena po dva projekta, tako da se na poziv odazvalo
ukupno 37 škola. Svi timovi u uključenim školama
jedinstveni su u ocjeni da je Indeks koristan instrument i
da im je pomogao u sastavljanju samog projekta. Komisija
sastavljena od tri predstavnika Ministarstva prosvjete i
kulture RS, tri predstavnika Republičkog pedagoškog
zavoda Republike Srpske i jednog predstavnika Save the
Children analizirala je i bodovala prispjele projekte.
Bodovanje je vršeno u skladu sa kriterijumima
dostavljenim školama u Pozivu za finansiranje projekta. Broj
bodova koje je član komisije mogao dodijeliti po projektu
kretao se od 0 do 50. Članovi komisije su pojedinačno
bodovali sve prijavljene projekte, a konačan broj bodova
predstavlja prosjek bodova svih sedam članova komisije.
Budžetom projekta planirano je finansiranje 25 školskih
projekata, a finansiranje je vršeno u skladu s ostvarenim
rangom, s tim da je školama koje su dostavile po dva
projekta finansiran samo jedan, i to onaj koji je dobio
najviše bodova.
Prilikom procjene utvrđeno je da su pojedini prijedlozi
projekata izuzetno kvalitetni, urađeni po metodologiji koju
predlaže Indeks inkluzivnosti, te, kao takvi, doprinose
unapređivanju inkluzivnog obrazovanja. Komisija je takođe
konstatovala da je određeni broj škola dostavio samo
razvojni plan škole, bez prijave i projektne dokumentacije,
tj. razrađenog projekta. Kako bi se izašlo u susret školama
i omogućilo što većem broju škola da učestvuju u odabiru,
u ovakvim slučajevima komisija je u razmatranje uzimala
dostavljeni razvojni plan škole. Konstatovano je da neki od
projekata nisu bili urađeni po metodologiji koju predlaže
Indeks inkluzivnosti, te oni nisu visoko rangirani. Od
ukupno 37 prijavljenih škola, sredstva u maksimalnom
iznosu do 3.000,00 KM dodijeljena su školama čiji su
projekti visoko ocijenjeni i koje su se našle na listi među
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
prvih 25. Ostalim školama, čiji prijedlozi projekata nisu
zadovoljili utvrđene kriterijume, sredstva nisu dodijeljena.
Pored škola, i opštine koje su uključene u projekat
„Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj” imale su
mogućnost da se prijave na poziv Ministarstva prosvjete i
kulture Republike Srpske za finansiranje projekata u iznosu
do 2.000,00 KM. U pitanju je podrška projektima koji
podržavaju razvoj inkluzivne kulture, politike i prakse na
nivou lokalne zajednice i koji djeluju na uspostavljanju
efikasnije saradnje relevantnih organa jedinica lokalne
samouprave i škola.
Konstatovano je da su škole, pored pristupanja izradi
prijedloga projekata, istovremeno djelovale i na
sprovođenju aktivnosti za koje bi se moglo reći da su
proistekle primjenom metodologije koju predlaže Indeks
inkluzivnosti. Izdvajamo nekoliko primjera dobre prakse
identifikovanih u školama obuhvaćenim projektom:
Od sedam opština, prijedloge projekta su dostavile
sljedeće opštine:
Opština Višegrad, projekat „Stvaranje uslova za
poboljšanje inkluzije u opštini Višegrad”
Opština Prnjavor, projekat „Poboljšanje kvaliteta
nastave primjenom savremenih nastavnih sredstava,
metoda i oblika rada”
Opština Brod, projekat „Osavremenjavanje i
poboljšanje materijalno-tehničke opremljenosti škole
nabavkom savremenih nastavnih pomagala”
Opština Osmaci, projekat „Snaga zajednice”.
Inkluzija znači promjenu i razvoj. Za konkretne vidljivije
rezultate u praksi potreban je određeni vremenski period,
budući da se promjene procjenjuju prema kriterijumima
uspjeha definisanim planom, ali i na osnovu novih
istraživanja korišćenjem dimenzija, pokazatelja i pitanja
početkom nove školske godine.
Kao doprinos procesu inkluzije, od prošle školske
godine u OŠ „Sveti Sava”, Doboj praktikuju da stručna
služba organizuje individualne sastanke s nastavnicima
koji preuzimaju šeste razrede, kako bi jedni drugima
ukazali na one učenike koji su daroviti i napredni, ali i
na djecu sa preprekama u učenju i učešću, a sve s
ciljem bolje pripreme nastavnog osoblja za pružanje
dodatne podrške ovim učenicima u nastavi.Takođe se
organizuje i fakultativna nastava za učenike trećeg i
četvrtog razreda koji imaju šira interesovanja, a
uspješno su savladali sadržaje redovnog nastavnog
plana i programa. Na taj način nastavnom osoblju
omogućeno je da pravovremeno identifikuju
napredne učenike i adekvatno ih podrže u njihovom
razvoju.
Podrška roditeljima obezbjeđuje se organizovanjem
informativnih i savjetodavnih radionica za roditelje na
nivou odjeljenja, a što se i u drugim školama smatra
jednom od najprioritetnijih aktivnosti za naredni
period.
U OŠ „Milan Rakić”, Rudanka (Doboj), konstatovana
je potreba da se proces inkluzije u obrazovanju
promoviše u sredstvima javnog informisanja, kako bi
se pridobili roditelji za partnere u školi, ali i za
kvalitetniju realizaciju Nastavnog plana i programa.
Tabela 3. Spisak prijedloga projekata osam analiziranih škola, na osnovu vrednovanja i rangiranja
Red. br.
Rang
NAZIV ŠKOLE
1
2
Sveti Sava
Brod
Brod
2
3
Sveti Sava
Doboj
Doboj Oprema logopedskog kabineta
4
3
OPŠTINA
PROJEKAT
Osavremenjavanje i poboljšanje tehničke
opremljenosti škole nabavkom savremenih pomagala
12
Vuk Karadžić
Aleksa Šantić
Bratunac Bratunac Daj da zajedno živimo i učimo
Osmaci
Osmaci Roditelji i nastavnici – partneri u školi
5
15
Branko Ćopić
Prnjavor
Prnjavor
6
21
Milan Rakić
Rudanka
Doboj
7
32
Vuk Karadžić
8
5
MJESTO
40
Vuk Karadžić
Unapređivanje kvaliteta nastave informatike u PO
Štrpci
Poboljšanje kvaliteta nastave uvođenjem računarske
opreme
Višegrad Višegrad Izgradnja prilaza školskim zgradama
Jezero
Jezero Nabavka opreme
KONAČAN BROJ
BODOVA
46.43
40.29
38.57
30.57
27.29
20.86
8.57
2.5
23
24
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
U stvaranju boljih uslova za boravak učenika u OŠ
„Vuk Karadžić”, Jezero, Savjet učenika sproveo je
akciju uređenja školskog dvorišta zajedno s
roditeljima (sađenje cvijeća i drugih biljaka,
postavljanje i ukrašavanje vanjskih klupa). Prilikom
obilježavanja dječje nedjelje prostor ispred škole
iskorišćen je za pravljenje i oslikavanje „playground”
zabavnih igrica, koje na pauzama učenici redovno
koriste, a u čijem su kreiranju zajedno učestvovali
učenici i nastavnici škole.
Slične aktivnosti realizovali su učenici Savjeta učenika
u OŠ „Sveti Sava” iz Broda, nakon što su im odobrena
sredstva za finansiranje nabavke 10 školskih dvorišnih
klupa. Pored toga, škola je opremila info-kutak Savjeta
učenika u projektu „Škola, sigurno mjesto za razvoj i
obrazovanje djece”, s ciljem pružanja svih oblika
informacija učenicima.
Kao rezultat aktivnog uključivanja u istraživanje
postojećeg stanja u školi, učenici u Osnovnoj školi
„Vuk Karadžić”, Bratunac, odlučili su da do kraja
godine realizuju dvije humanitarne aktivnosti:
prikupljanje odjeće i sredstava za učenike iz socijalno
ugroženih porodica i pripremu novogodišnjih paketića
za učenike prvog razreda.
Osnovna škola „Branko Ćopić”, Prnjavor, sprovela je
veliku akciju prikupljanja PET ambalaže, koju su
inicirali učenici članovi ekološke sekcije, s ciljem
razvoja pozitivnih vrijednosti kod djece i roditelja, kao
i njihovog zajedničkog aktivnijeg učešća u kreiranju
promjena u zajednici. Cijela akcija poprimila je širi
značaj, uključujući ne samo roditelje već i lokalnu
zajednicu, koja je podržala realizaciju aktivnosti. Fond
za zaštitu životne sredine i energetsku efikasnost
Republike Srpske planira da navedeni model razvije i
u drugim školama i lokalnim zajednicama.
Predsjednik Savjeta roditelja u OŠ „Vuk Karadžić”,
Višegrad, kreirao je idejno rješenje – građevinski
projekat namijenjen saniranju ulaza u školu, kako bi
se poboljšao pristup školi za svu djecu, a posebno za
učenike sa fizičkim invaliditetom i drugim oblicima
prepreka u učenju i uključivanju, budući da ova škola
ima i dva specijalna odjeljenja.
8. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
(Dostignuća projekta u poređenju s planiranim rezultatima)
Iskustvo i stručnost Projektnog tima, kao i odabir
kvalifikovanih saradnika i učesnika na projektu, doveli su
do toga da se realizuje sve što je predviđeno projektom.
Realizacijom projekta stvoreni su preduslovi da se s
ovakvim modelom razvoja inkluzije u osnovnoškolskom
obrazovanju nastavi i ubuduće.
Realizovanim projektnim aktivnostima osnaženi su
kapaciteti u vezi s principima društvene pravde i
inkluzivnog obrazovanja bazirani na stvaranju inkluzivne
kulture, politike i prakse unutar Vladinih institucija, budući
da je Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske
realizovalo projekat, a predstavnici Republičkog
pedagoškog zavoda Republike Srpske učestvovali su u
realizaciji projektnih aktivnosti organizovanjem treninga za
trenere, pružanjem logističke podrške školama prilikom
izrade razvojnih planova, praćenjem primjene Indeksa
inkluzivnosti, te ocjenjivanjem i dodjelom grantova za
škole.
Organizovanjem obuka omogućeno je uključivanje većeg
broja relevantnih subjekata u proces razvijanja resursa
podrške u smanjivanju prepreka za učenje i učešće.
Učesnici su proširili profesionalno znanje u vezi s
teorijskim i praktičnim aspektima inkluzivne obrazovne
prakse zasnovane na metodologiji Indeksa inkluzivnosti i
Obrazovanja za društvenu pravdu. Obuka kojoj su
prisustvovali i predstavnici škole i lokalne zajednice
procijenjena je kao dobar model za razmjenu iskustava,
utvrđivanje potreba u praksi i uspostavljanje određenog
oblika saradnje.
Osnaženi su i ojačani kapaciteti osnovnih škola (nastavnog,
stručnog osoblja i uprave škole, roditelja i učenika) za
primjenu metodologije Indeksa inkluzivnosti i Obrazovanja
za društvenu pravdu.
Učešćem u realizaciji projektnih aktivnosti ostvareno je
podsticanje promjena stavova i mišljenja zaposlenih,
školske uprave, učenika, roditelja/staratelja o inkluzivnim
vrijednostima, uključujući detaljno proučavanje načina
smanjivanja prepreka za učenje i učešće svih učenika u
školi. U svim školama uspostavljeni su koordinacioni timovi
za razvoj inkluzivnog obrazovanja, čime je ostvaren viši
nivo saradnje između nastavnika, škola i roditelja/staratelja,
čime su stvorene osnove za efikasniju i održivu realizaciju
inkluzivnog procesa u praksi.
Rezultati ankete pokazali su koje dodatne oblike podrške
je potrebno pružiti nastavnom osoblju u lakšem
savladavanju potencijalnih prepreka u procesu inkluzije.
Povećano je učešće učenika i roditelja u odlučivanju o
školskoj politici i praksi kroz delegiranje predstavnika
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
25
Realizacija časa sa
inovativnim oblicima i
metodama rada, OŠ
“Sveti Sava”, Brod
savjeta roditelja, kao i predstavnika savjeta učenika u rad
koordinacionog tima škole, čime je na određen način
poboljšana komunikacija između škole, roditelja/staratelja
i učenika. Zajednički rad na kreiranju školskog razvojnog
plana omogućio je školama da identifikuju modele saradnje
s učenicima i roditeljima u narednom periodu, kako bi
adekvatno odgovorili različitim potrebama u praksi.
Pojedine škole su po prvi put sveobuhvatno ispitale i
analizirale prioritete za razvoj, što je značajno uticalo na
jačanje kompetencija osnovnoškolskih ustanova. Važan
elemenat za pravljenje planova razvoja škola jeste
usmjeravanje pažnje na one aktivnosti koje je neophodno
sprovesti kako bi se unaprijedilo učenje i učešće u školi,
čime se podstiču principi i vrijednosti inkluzivne školske
kulture, prakse i politike.
Jedna od aktivnosti bitnih za što bolju realizaciju
postavljenih ciljeva projekta jeste izbor i finansiranje
projekata koje su ponudile škole uključene u projekat, a
na osnovu utvrđenih prioriteta za razvoj.To je dovelo do
toga da škole kreiraju različite programe i aktivnosti
usmjerene ka povećanju učešća i učenja u obrazovnom
procesu, u čemu su zajednički sarađivali nastavnici, roditelji,
učenici i lokalna zajednica.
Iako je pomoću organizovane obuke ostvareno jačanje
kapaciteta predstavnika lokalnih zajednica u vezi sa
značajem stvaranja uslova za kvalitetno obrazovanje u
skladu s potrebama i sposobnostima učenika, u narednom
periodu potrebno je raditi na uspostavljanju efikasnije
saradnje relevantnih organa jedinica lokalne samouprave i
drugih zainteresovanih subjekata sa osnovnim školama na
ostvarivanju održivosti inkluzivne obrazovne prakse u
osnovnoškolskom
obrazovanju. Neophodno
je
nastavnicima obezbijediti smjernice i primjere uspješnog
uključivanja lokalne zajednice i roditelja u život škole.
Kada je u pitanju dugoročno planiranje mjera za
poboljšanje inkluzivne politike, u opštinama Brod, Prnjavor,
Osmaci, Jezero i Višegrad potvrđeno je da će dobijene
razvojne planove škola uvrstiti u postojeće opštinske
razvojne strategije, a u skladu s navedenim, izvršiti i
prilagođavanje bužetskih stavki za oblast osnovnog
obrazovanja.
S ciljem praćenja napretka razvoja inkluzivnosti po
okončanju projekta, institucije nadležne za realizaciju
morale bi obezbijediti integrisani sistem za procjenjivanje,
te uspostaviti razmjenu informacija i iskustava sa školama
u pogledu praćenja daljeg djelovanja timova i sprovođenja
aktivnosti utvrđenih razvojnim planovima.
Potrebno je obezbijediti učešće i drugog nastavničkog
osoblja u pohađanju edukacije zasnovane na metodologiji
Indeksa inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu pravdu.
Potrebno je osigurati kontinuiranu edukaciju i obuku s
fokusom na praktični rad i primjenjiva iskustva u razvoju
inkluzije u obrazovanju osoblja koje je već pohađalo
obuku.Takođe, treba pratiti uključenost svih nastavnika u
realizaciju aktivnosti, kako predviđene aktivnosti ne bi
preuzimale jedna ili dvije osobe u timu.
Na kraju, potrebno je ostvariti sistemski transfer znanja i
razmjenu iskustava između škola u pogledu primjene
metodologije Indeksa, kako bi se sticale neophodne
informacije za praktičan rad, ali i unaprijedilo postojeće
stanje.
26
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
Ustanove
Učesnici fokus grupa/intervjua u postupku evaluacije projekta
Republički pedagoški zavod Republike
Srpske
Nina Ninković, načelnica Odjeljenja za
predškolsko vaspitanje, razrednu nastavu i
opšte obrazovanje
OŠ „Sveti Sava”, Brod
Direktor: Zora Gluvak
Koordinacioni tim:
Dijana Radić, prof. razredne nastave
Ivana Brković, prof. engleskog jezika
Bogdana Dobrnjac, dipl. pedagog
Daliborka Rijić, nastavnica engleskog jezika
Marija Kokić Prečanica, prof. geografije
Danica Ćasić, nastavnica srpskog jezika
Snježana Radovanović, predstavnica Savjeta
roditelja
Ariana Tomičević, predstavnica Savjeta učenika
Opština Brod
Načelnica Odjeljenja za opštu upravu i
društvenu djelatnost: Džehva Ahmetović
Koordinacioni tim:
Stojanka Bardak, referent za društvene
djelatnosti
Gordana Brkojević, dipl. pravnik, Dom
zdravlja, Brod
Daliborka Milošević, dipl. pravnik, Centar za
socijalni rad, Brod
Suzana Grabovac, OŠ „Liješće”, Brod
Slađana Kušić, OŠ „Sveti Sava”, Brod
Nada Bosić, dipl. pedagog, OŠ „Liješće”, Brod
Zora Gluvak, direktorica OŠ „Sveti Sava”,
Brod
OŠ „Sveti Sava”, Doboj
Direktor: Rajko Grabovac
Koordinacioni tim:
Milja Kovačević, pomoćnica direktora
Radenko Pijanović, nastavnik
Jelena Jović Nešković, učiteljica
Milica Vidaković, nastavnica
Bokana Mišković, učiteljica
Sanja Topić, učiteljica
Milena Vuklić, pedagog
Nerma Hodžić, predstavnica Savjeta roditelja
Jelena Mitrović, predstavnica Savjeta učenika
Opština Bratunac
Šefica odsjeka za društvene djelatnosti Opštine
Bratunac: Olja Čučić
Koordinacioni tim:
Ružica Nakić, učiteljica
Zenaida Lišinović, nastavnica
Ljiljana Bosić, učiteljica
Dragan Segdar, učitelj
Željana Nikolić, učiteljica
Slobodan Jotić, učitelj
Aleksandar Zoranović, učitelj
Zoran Antić, učitelj
Sanja Miletić, nastavnica
Stefan Vidaković, predstavnik Savjeta učenika
Članovi koordinacionog tima:
Snežana Vidović, dipl. pedagog
Snježana Stević, nastavnica
OŠ „Milan Rakić”, Rudanka, Doboj
Direktor: Marko Kuzmić
Opština Doboj
Šefica Odsjeka za društvene djelatnosti Opštine
Doboj: Tanja Čakarević Jeftić
OŠ „Branko Ćopić”, Prnjavor
Direktor: Rajko Aleksić
Članovi Koordinacionog tima:
Aleksandra Novarlić, dipl. pedagog
Jelena Radivojević Stupar, dipl. psiholog
Amel Dedić, predstavnik Savjeta učenika
Opština Prnjavor
Načelnica odjeljenja za lokalni ekonomski razvoj
i društvene djelatnosti: Žana Pekić
OŠ „Vuk Karadžić”, Bratunac
Direktor:Andrija Mlađenović
Koordinacioni tim:
Radomir Trodanović, nastavnik
Dragana Nikolić, prof. razredne nastave
Mirjana Jokić, dipl. pedagog
Bojana Jakovljević, dipl. psiholog
Slobodanka Balmazović, nastavnica
Mirjana Kovačević, predstavnica Savjeta roditelja
Anđela Dragić, predstavnica Savjeta učenika
Snežana Milovanović, predstavnica učenika
OŠ „Aleksa Šantić”, Osmaci
Direktor: Božo Bašić
Danijela Stojanović, predstavnica Savjeta
učenika
Opština Osmaci
Načelnica odjeljenja za privredu, finansije i
društvene djelatnosti Opštine Osmaci:
Dalimirka Gordeljević
Samostalni stručni saradnik za upravljanje
razvojem i poslove razvojnih projekata Opštine
Osmaci: Miladin Vukićević
OŠ „Vuk Karadžić”, Jezero
Direktor: Radomir Nikolčić
Članovi koordinacionog tima:
Đana Kulenović, učiteljica
Gorana Marić, predsjednica Savjeta učenika
OŠ „Vuk Karadžić”,Višegrad
Direktor: Momir Radojčić
Članovi koordinacionog tima:
Danka Petković, prof. razredne nastave
Jadranka Tasić, prof. razredne nastave
Snežana Jevđić, prof. engleskog jezika
Olivera Milisavljević, prof. razredne nastave
Damjana Joksimović, prof. razredne nastave
Tanja Jevtić Racković, prof. engleskog jezika
Miroslav Drašković, predstavnik Savjeta
roditelja
Marija Lakić, predstavnica Savjeta učenika
9. LITERATURA:
Indeks inkluzivnosti, Save the Children UK, Zenica, 2008.
Prijedlog projekta „Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj”, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske, 2012.
Polugodišnji izvještaj za period od 1. januara do 30. juna 2012, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske.
Osnovno pravo na obrazovanje: Model obrazovanja posebno ranjivih grupa djece, Save the Children, Sarajevo, decembar 2011.
Obavještenje o finansiranju projekata, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske, 2012.
Razvojni planovi osnovnih škola za školsku 2011/2012. godinu.
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
27
PRILOG I
Evaluacija projekta „Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj”
Protokol za fokus grupu
UPT. 1: KOORDINACIONI TIM ŠKOLE/ LOKALNE ZAJEDNICE
Škola i opština:
Broj učesnika fokus grupe:
Početak fokus grupe:
Kraj fokus grupe
Tema 1: Uvod/ upoznavanje
Molim vas da se predstavite pojedinačno.Vaše ime i prezime i
koja je vaša profesionalna uloga u školi (lokalnoj zajednici)?
Kada govorimo o inkluzivnom razvoju zajednice i škole, šta, po
Vama, podrazumijeva inkluziju u obrazovanju?
Tema 2: Obuka o metodologiji Indeksa inkluzivnosti
Većina prisutnih je pohađala obuku/trening o metodologiji
Indeksa inkluzivnosti i Obrazovanja za društvenu pravdu.
Možete li se prisjetiti kako je tekla obuka?
Kako su vam obuka i iskustva trenera pomogli u razumijevanju
za primjenu Indeksa inkluzivnosti i obrazovanja za društvenu
pravdu?
Šta je, po Vama, bilo od posebnog značaja tokom obuke?
Koliko ste nakon obuke bili pripremljeni za razumijevanje i
primjenu Indeksa u vašem sistemu/nastavi/lokalnoj zajednici?
Tema 3: Uspostavljanje koordinacionih timova
Kako je tekao razvoj koordinacionog tima (uzajamna saradnja,
dinamika, podjela uloga i zadataka)?
Koliko ste se puta sastajali? Koji je broj članova koordinacionog
tima?
Na koji način su podijeljene određene obaveze unutar tima? Da
li su svi članovi imali priliku da aktivno učestvuju u dijalogu i
iznošenju mišljenja i stavova o školi (lokalnoj zajednici)?
Kako je vršena promocija i zagovaranje Indeksa u školi kod
drugih nastavnika, školskog i pomoćnog osoblja, roditelja i djece
(kod drugih predstavnika/subjekata u lokalnoj zajednici)?
Tema 4: Proces utvrđivanja prioriteta i školskih razvojnih
planova
Kako je tekao proces ispitivanja i analiziranja prioriteta za izradu
školskih razvojnih planova?
Kako se odvijao proces prikupljanja informacija od učenika,
roditelja, školskog osoblja i članova školske uprave u fazi
utvrđivanja prioriteta za razvoj?
Koje ste prioritete utvrdili i šta je sadržaj plana?
Koordinacioni tim trebalo bi da postane i tim za školsko
razvojno planiranje. Da li je odgovornost za rad na razvoju
školskog razvojnog plana bila podijeljena?
U kojoj mjeri su dimenzije i oblasti Indeksa bile korisne za
strukturiranje školskog razvojnog plana? U kojoj su mjeri
pokazatelji i pitanja u Indeksu pomogli prepoznavanju školskih
prioriteta ili detalja, a koji možda ranije nisu bili uočeni?
Koje ste poteškoće uočili (suočavali se) prilikom izrade
razvojnih planova zasnovanih na Indeksu inkluzivnosti i
Obrazovanju za društvenu pravdu?
Koordinacioni tim procjenjuje pristup opštinskom, odnosno
školskom razvoju i povezuje Indeks s postojećom
organizacijom? Kako se taj proces razvijao u vašem slučaju?
Kako je izgledala podrška Ministarstva (trenera) u ovoj fazi?
Tema 5: Značaj primjene metodologije Indeksa inkluzivnosti
Koji je bio najveći izazov (najteži dio) u razumijevanju sadržaja
ili primjeni metodologije Indeksa inkluzivnosti?
Koja je prednost metodologije Indeksa i Obrazovanja za
društvenu pravdu za Vas i za Vaš rad? (Možda poredeći period
prije i poslije obuke; jačanje profesionalnih kompetencija za
inkluziju; prilike za interakciju sa porodicama i zajednicom;
prilike za kritičko promišljanje... Možete li mi dati neki primjer?)
Da li je rad na Indeksu promijenio Vaše znanje i uvjerenje o
inkluzivnosti u obrazovanju? Kako? Ako nije, zašto nije? Molim
Vas, objasnite.
Koliko se metodologija i koncepti Indeksa inkluzivnosti i
Obrazovanja za društvenu pravdu razlikuju od standardne
obrazovne politike?
Da li, i na koji način, principe ove metodologije primjenjujete u
svakodnevnoj nastavi? Ako primjenjujete, dajte nam primjer.
Tema 6: Identifikovane promjene
Koje promjene primjećujete u nastavi/školi/lokalnoj zajednici od
kada primjenjujete metodologiju Indeksa u odnosu na raniji
period? U kojoj mjeri je došlo do promjena u posvećenosti
prema inkluzivnijem načinu rada u školi?
Možete li nam dati primjer koji pokazuje kako je saradnja s
učenicima, roditeljima ili zajednicom drugačija od kada se
primjenjuje metodologija Indeksa?
Kako Vam je ovo pomoglo da osigurate veće razumijevanje i
identifikujete sposobnosti i specifične potrebe Vaših učenika i
kako odgovoriti na iste?
Da li je ovom metodologijom podstaknut dijalog između lokalne
zajednice, škole, učenika, roditelja? Objasnite!
Kako se razvijala saradnja između lokalne zajednice i škole?
Budući da je projektom planirano da se škole podrže za
realizaciju projekata iz razvojnog plana škole, koje ste rezultate
predstavili i sa kojim ste se prijedlozima prijavili na otvoreni
poziv?
Kako se razvojne promjene održavaju i kako bi se to moglo
unaprijediti?
Završetak
Sumiranje diskusije i izvedenih zaključaka
Završetak diskusije/ fokus grupe
28
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
PRILOG II
Evaluacija projekta „Inkluzivno obrazovanje u Republici Srpskoj”
Protokol za strukturisani intervju
UPT. 2:
Predstavnik UČENIKA u koordinacionom timu
Ime i prezime učenika:
Škola i opština:
Početak intervjua:
Kraj intervjua:
Tema 1: Upoznavanje/uvod
Koliko imaš godina i u koji razred ideš?
Reci nam nešto o svom razredu: o broju učenika (dječaka i
djevojčica), o broju predmeta?
Šta voliš u svojoj školi? Šta ne voliš u svojoj školi i zašto?
Kako je organizovan Savjet učenika (inicijativne aktivnosti
učenika)?
Da li škola praktikuje organizovanje dodatnih aktivnosti kako
bi informisala učenike o njihovim pravima, obavezama i
mogućnostima učešća?
Šta za tebe znači inkluzija u obrazovanju?
Tema 2: Učešće u koordinacionom timu
Kako si bio/bila pripremljen(a) za razumijevanje metodologije
Indeksa inkluzivnosti i Obuke za društvenu pravdu? Da li si
prisustvovao obukama koje su prethodile?
Koja je bila tvoja uloga kao predstavnika Savjeta učenika u
koordinacionom timu?
Kako je vršena promocija i zagovaranje Indeksa i Obrazovanja
za društvenu pravdu kod drugih učenika, koji nisu u Savjetu?
Da li je koordinacioni tim ozbiljno razmatrao prijedloge,
sugestije i komentare Savjeta učenika tokom rada na primjeni
Indeksa inkluzivnosti?
Kako su se utvrđivali prioriteti za razvoj školskog planiranja?
Kako si ti učestovao/la u tome?
Da li znaš okvirno koji je sadržaj kreiranog razvojnog plana?
Na koji način su se i drugi učenici u školi upoznali sa
sadržajem razvojnog plana?
Šta je za tebe bilo od posebnog značaja tokom kreiranja
školskog razvojnog plana?
Kako si ti, kao predstavnik Savjeta učenika, doprinio uspjehu
u primjeni Indeksa inkluzivnosti/ radu koordinacionog tima?
Tema 3: Identifikovane promjene u praksi
Na osnovu tvog iskustva, na koji način ova metodologija može
da poboljša učešće učenika u školskom radu?
Da li se promijenio odnos nastavnika prema učenicima? (Da
li se realizacijom aktivnosti poboljšalo uključivanje učenika s
posebnim obrazovnim potrebama – smetnjama u
psihofizičkom razvoju ili učenika koji pripadaju etničkim
manjinama?) Kaži nam primjer.
Koje promjene primjećuješ u nastavi/školi/lokalnoj zajednici
od kada se koristi metodologija Indeksa u odnosu na raniji
period?
Na koji način si bio/bila uključen(a) u pripremi prijedloga
projekta s kojim se škola prijavila za javni poziv Ministarstva?
Kada razmišljaš o svojim nastavnicima, šta bi volio da bude
unaprijeđeno u nastavi/školi?
Smatraš li da su nastavnici sada dobro pripremljeni za rad na
kvalitetnijem inkluzivnom obrazovanju (s osjetljivim grupama
učenika)?
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
PRILOG III
29
I N D E K S I N K L U Z I V N O S T I NAUČENE LEKCIJE I DOBRE PRAKSE U OSNOVNIM ŠKOLAMA U REPUBLICI SRPSKOJ
PRILOG IV
30

Dragi/e, Pozivamo osnovne i srednje škole iz grada Zagreba da se

IX. gimnazija Zagreb

„ZA ŽIVOT BEZ NASILJA PROMOTIVNO

Informator za roditelje (decembar 2014.)

DARUJMO ŽIVOT PRVA ŠKOLA U HRVATSKOJ U KOJOJ JE

Inkluzivne škole - Inkluzivne zajednice

Radni materijal s 10 zanimljivih zadataka

istraživanja - Kulturpunkt

Tekst peticije i prijedlog mjera

овдје