Svjetska banka
Integralna vodno-energetska studija razvoja
sliva rijeke Vrbas
Modul 1- Konačna verzija
Vodni resursi
Maj 2013.
Modul 1- Konačna Verzija
Vodni resursi
Maj 2013.
Ovaj izvještaj je izrađen od strane konsultanta COWI AS
(Norveška). Nalazi, tumačenja i zaključci izneseni u ovom
dokumentu ne moraju nužno odražavati stavove
Međunarodne banke za obnovu i razvoj/Svjetske banke,
izvršnih direktora Svjetske banke ili tijela koja predstavljaju.
Izradu ovog dokumenta su putem finansijske pomoći
omogućili Norveški povjerenički fond za privatni sektor i
infrastrukturu (NTF - PSI) i Partnerski program za vode
(WPP) - http://water.worldbank.org/wpp
UČESNICI U IZRADI:
Projekat Br.
133208
Dokument br.
1
Verzija
11
Datum izdavanja Februar 2012.
Pripremio
Vrbas tim
Provjerio
DAH-DATO
Odobrio
BIL/DMIL
Mr David Heywood, vođa tima/ekspert za životnu
sredinu
Dr Laszlo Iritz, hidrolog
David Toft, ekonomista
Dr Ksenija Petovar, sociolog
Mr Biljana Trajković, ekspert za hidroenergetiku
Mr Vaso Milišić, ekspert za vodoprivredu i hidrologiju
Ing. Žana Topalović, hidrolog, GIS
Ing. Boris Jandrić, hidroenergetika, GIS
Mr Petar Begović, hidrogeolog
Ing. Cvjetko Žepinić, ekspert el.energetike
Mr Dragana Kuzmanovic, prostorni planer
Dragana Kajiš, sekretar projekta i prevod
Milijana Radović, prevod
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
i
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
GLAVNA PORUKA
Ova studija je prvenstveno i prevashodno sačinjena u cilju evaluacije različitih razvojnih
opcija vodnih resursa i hidroenergetskog razvoja u slivu Vrbasa, kao i davanja preporuka u
pogledu daljeg razvoja ovog sektora. Željeli bismo da naglasimo da je u izvještajima navedeno
da se u cilju planiranja konkretnih investicija moraju sačiniti potpune studije izvodljivosti kao
i procjene uticaja na društvo i životnu sredinu. Pored toga, u studiji je istaknuto da trenutno
nema dovoljno informacija i podataka da bi se na adekvatan način moglo procijeniti slijedeće:
(i) ekološki i društveni uticaji razvojnih opcija i (ii) uloga i potrebe za hidroenergijom unutar
strateškog okvira energetskog sektora kako na državnom tako i na regionalnom nivou. Stoga,
naša je izrazita preporuka da se budući razvoj u slivu vrši u okviru slijedećeg:
1. Uspostavljanja sveobuhvatnog sistema monitoringa vodnih resursa i ekoloških podataka.
2. Strateške procjene uticaja na životnu sredinu (SEA), izvršenoj na osnovu adekvatnih podataka o vodnim resursima i životnoj sredini. U SEA će se posebno morati izvršiti evaluacija
postojećeg okvira za utvrđivanje minimalnog ekološkog protoka u riječnom slivu. Ekološki
protok je zakonski utvrđen, ali on bi se trebao utvrđivati za svaki slučaj pojedinačno
uzimajući u obzir vodnu ekologiju rijeke.
3. Sveobuhvatne analize društvenih uticaja i adekvatnog planiranja eventualnog preseljavanja stanovništva i pitanja kompenzacije u cilju upravljanja društvenim uticajima u skladu
sa najboljim međunarodnim praksama.
4. Strategije energetskog sektora, uključujući i osnovni plan proširenja u cilju definisanja potreba za dodatnom proizvodnjom električne energije uključujući hidroenergiju, termoenergiju i druge izvore energije kao i u cilju izrade optimalnog plana za investiranje u nove
kapacitete za proizvodnju energije.
ii
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Sadržaj
Strana Br
0.1
0.1.1
0.1.2
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
0.10
Kratak pregled
Fizičke i socio - ekonomske karakteristikexiv
Fizičke karakteristike
Socio - ekonomske karakteristike
Strateške studije
Hidrološka procjena
Predložena prilagođavanja mreže monitoringa
Razvoj hidrološkog modela
Vodni bilans u slivu Vrbasa
Kvalitet vode
Hidrogeologija i i zaštita izdana (vodonosnih slojeva )
Zakonske i institucionalne procjene
Preporukes
xiv
xv
xv
xvi
xvii
xviii
xxi
xxii
xxiv
xxvi
xxix
xxxi
xxxiii
1 Uvod
1-1 2 Fizičke karakteristike sliva rijeke Vrbas
2-1 2.1 Glavne odlike sliva rijeke Vrbas
2-1 2.2 Hidrografija, morfologija i topografija
2-2 2.2.1 Hidrografija
2-2 2.2.2 Morfologija
2-3 2.2.3 Meandriranje i erozija riječnog korita
2-3 2.2.4 Topografija
2-6 2.3 Klima
2-7 2.3.1 Temperature vazduha
2-7 2.3.2 Padavine i isparavanje
2-7 2.4 Hidrološki bilans
2-8 2.5 Kvalitet vazduha
2-10 2.6 Geologija i zemljište
2-11 2.7 Seizmički uslovi
2-12 2.8 Korišćenje zemljišta
2-14 2.8.1 Poljoprivreda
2-16 2.8.2 Vodno zemljište
2-16 2.8.3 Druge oblasti
2-17 2.9 Biodiverzitet
2-17 2.9.1 Izvori podataka
2-18 2.9.2 Flora
2-18 2.9.3 Fauna
2-20 2.9.4 Ptice i sisari
2-22 2.9.5 Zaštićena područja
2-22 3 Socio-ekonomske karakteristike sliva Vrbasa
3-1 3.1 Prirodni resursi
3-1 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
iii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
3.1.1 Poljoprivreda, hrana, industrija tekstila i kože
3-1 3.1.2 Rudarstvo
3-3 3.1.3 Metalurgija i obrada metala
3-3 3.1.4 Hemijska industrija
3-4 3.1.5 Elektronska industrija
3-4 3.2 Kuturno naslijeđe i nacionalni spomenici
3-4 3.2.1 Pitanje zakonske zaštite
3-5 3.2.2 Vrijednost
3-5 3.2.3 Spomenici pod rizikom
3-6 3.2.4 Diskusija
3-6 3.3 Demografija
3-6 3.3.1 Naselja
3-6 3.3.2 Broj stanovnika
3-7 3.3.3 Struktura stanovništva
3-8 3.3.4 Projekcije rasta stanovništva
3-10 3.4 Zdravlje
3-12 3.4.1 Izvori podataka
3-12 3.4.2 Zaključci
3-12 3.4.3 Uzroci smrtnosti i infektivne bolesti
3-13 3.4.4 Bolesti koje se prenose vodom
3-14 3.5 Obrazovanje
3-15 3.5.1 Pristup predškolskom obrazovanju
3-15 3.5.2 Osnovno obrazovanje
3-16 3.5.3 Srednje obrazovanje
3-16 3.5.4 Visoko obrazovanje
3-17 3.6 Zaposlenost i nezaposlenost
3-18 3.7 Kriminal
3-20 3.8 Lokalna privreda i pristupačnost
3-20 4 Strateške studije u slivu rijeke Vrbas
4-1 4.1 Vodoprivredna osnova od 1987. i 1989.
4-1 4.1.1 Baza podataka iz Osnove
4-3 4.1.2 Opis vodomjernih stanica korišćenih u OSNOVI
4-4 4.1.3 Procjena hidrološkog monitoringa u slivu rijeke Vrbas
4-9 4.2 Ažuriranje vodoprivredne osnove - 1997.
4-11 4.3 Okvirna vodoprivredna osnova BiH od 1994. i Strategija 2010.
4-13 4.3.1 Okvirna vodoprivredna osnova Bosne i Hercegovine – 1994.
4-13 4.3.2 Strategija upravljanja vodama FBiH 2010.-2022. – prijedlog od 2010.
4-14 5 Hidrološka statistika
5-1 5.1 Prikupljanje i obrada podataka
5-1 5.2 Ocjena podataka
5-5 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
iv
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
5.2.1 Ocjena podataka korišćenih u OSNOVI
5-5 5.2.2 Ocjena podataka dostupnih nakon završetka OSNOVE
5-6 5.3 Hidrološke statističke metode
5-6 5.3.1 Test homogenosti i cikličnosti hidroloških serija podataka
5-6 5.3.2 Analiza prosječnih mjesečnih i godišnjih proticaja
5-11 5.3.3 Analiza malih voda
5-17 5.3.4 Analiza krive proticaja i malih voda na V.S. Vrbanja
5-18 5.3.4.1 Ekološki prihvatljiv protok
5-20 5.3.5 Analiza velikih voda
5-23 5.4 Analiza režima padavina u slivu
5-25 5.4.1 Godišnje sume padavina
5-25 5.4.2 Mjesečne sume padavina
5-29 5.4.3 Dnevne padavine
5-32 5.5 Procjena hidroloških statističkih parametara
5-33 5.6 Zaključak
5-35 6 Razvoj hidrološkog modela
6-1 6.1 Baza podataka
6-1 6.2 Oblast studije
6-1 6.2.1 Primjena Geografskog Informacionog Sistema (GIS)
6-2 6.3 Kalibracija
6-11 6.4 Rezultati
6-15 6.5 Kritični faktori uspjeha
6-22 6.5.1 Neizvjesnosti u kvalitetu podataka
6-22 6.5.2 Neizvjesnosti u tačnosti modela
6-22 7 Vodni resursi
7-1 7.1 Vodoprivredni regioni u slivu rijeke Vrbas
7-1 7.2 Potrebe za vodom u slivu rijeke Vrbas
7-4 7.2.1 Vodosnabdijevanje naselja i industrija
7-4 7.2.2 Vodosnabdijevanje za irigaciju
7-11 7.3 Potrebe za vodom po regionima
7-14 7.4 Bilans površinskih voda
7-18 7.4.1 Dostupne količine vode
7-18 7.5 Identifikacija ključnih pokretača
7-20 8 Kvalitet vode
8-1 8.1 Kvalitet vode u slivu rijeke Vrbas prije 1990.
8-1 8.2 Kvalitet vode u slivu rijeke Vrbas nakon 1995.
8-2 8.2.1 Monitoring lokacije
8-2 8.2.2 Rezultati ispitivanja parametara kvaliteta
8-4 8.2.2.1 Rezultati ispitivanja fizičkih i fizičko-hemijskih parametara for RS
8-8 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
v
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
8.2.2.2 Rezultati ispitivanja mikrobioloških parametara za RS
8-9 8.2.2.3 Rezultati ispitivanja bioloških parametara za RS
8-10 8.2.2.4 Zaključci
8-10 8.3 Kritične tačke
8-13 8.3.1 Naselja
8-13 8.3.2 Industrija
8-14 8.3.3 Deponije i otpadi
8-15 8.3.4 Poljoprivreda
8-16 8.3.5 Kontaminirano zemljište
8-16 8.4 Opšta klasifikacija kritičnih tačaka
8-17 9 Hidrogeologija
9-1 9.1 Geološke karakteristike sliva rijeke Vrbas
9-1 9.1.1 Geotektonska rejonizacija sliva Vrbasa
9-3 9.2 Hidrogeološke karakteristike sliva rijeke Vrbas
9-4 9.3 Porozonost stijena u slivu rijeke Vrbas
9-6 9.4 Raspoloživost podzemnih voda njihov kvalitet, kvantitet i glavni akviferi
9-8 9.5 Pravci podzemnih voda i veze između izvora i ponora
9-9 9.6 Uslovi zaštite podzemnih voda
9-10 9.7 Procjena osjetljivosti podzemnih voda
9-11 9.8 Podzemne vode u funkciji navodnjavanja
9-16 9.8.1 Donji sliv Vrbasa
9-16 9.8.2 Srednji sliv Vrbasa
9-17 9.8.3 Gornji sliv Vrbasa
9-18 10 Zakonska regulativa i pravni okvir
10-1 10.1 Nacionalno zakonodavstvo
10-2 10.1.1 Državni nivo
10-2 10.1.2 Opšti pregled na entitetskom nivou
10-2 10.2 Međunarodno zakonodavstvo
10-4 10.3 Ostala pitanja o upravljanju i zaštiti voda
10-4 11 Institucionalna procjena
11-1 11.1 Uloge i odgovornosti na državnom nivou
11-1 11.2 Uloge i odgovornosti na nivou entiteta
11-1 11.2.1 Trenutna ukupna situacija
11-1 11.2.2 Federacija Bosne i Hercegovine
11-2 11.2.3 Republika Srpska
11-3 12 Usklađenost sa međunarodnim sporazumima i EU ODV
12-1 12.1 Prekogranični sporazumi koji se tiču sliva rijeke Vrbas
12-2 12.1.1 Okvirni sporazum o slivu rijeke Save
12-2 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
vi
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
12.1.2 Multilateralni sporazumi
12-2 12.1.3 Regionalna saradnja: ICPDR
12-2 12.1.4 Regionalna saradnja: DABLAS
12-2 12.1.5 Regionalna saradnja: Inicijativa EU o vodama (IEUV)
12-3 12.2 Ekonomska analiza i EU ODV
12-4 12.3 Aktuelna situacija u BiH u odnosu na cijene vode
12-7 13 Zaključci i preporuke
13-11 13.1 Zaključci
13-11 13.1.1 Karakteristike sliva
13-11 13.1.2 Strateške studije
13-13 13.1.3 Hidrološka procjena i razrada hidrološkog modela
13-14 13.1.4 Upravljanje vodnim resursima i kvalitet vode
13-15 13.1.5 Zaštita akvifera
13-17 13.1.6 Zakonska i institucionalna procjena
13-18 13.2 Preporuke
13-19 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
vii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Spisak tabela
Strana Br
Tabela 2-1: Veličina sliva Vrbasa u slivovima Save i Dunava
2-1 Tabela 2-2: Glavne pritoke rijeke Vrbas i karakteristike oticaja
2-2 Tabela 2-3: Morfološke cjeline sliva Vrbasa
2-3 Tabela 2-4: Dugoročni hidrološki vodni bilans iz OSNOVE 1987. sa ažuriranim vrijednostima
2-9 Tabela 2-5: Glavni tipovi temljišta u slivu Vrbasa
2-11 Tabela 2-6: Poređenje promjena korišćenja zemljišta – sliv Vrbasa
2-14 Tabela 2-7: Glavna zaštićena područja u okviru i u blizini sliva Vrbasa
2-23 Tabela 3-1: Najveći ribnjaci u slivu Vrbasa
3-2 Tabela 3-2: Raspodjela nacionalnih spomenika u slivu Vrbasa
3-4 Tabela 3-3: Pregled stanovništva sliva Vrbasa 1991-2004
3-7 Tabela 3-4: Struktura stanovništva u opštinama Federacije za 2008-2010.
3-10 Tabela 3-5: Projekcije kretanja populacije za opštine u RS, Urbanistički zavod RS
3-11 Tabela 3-6: Projekcije kretanja populacije prema Prostornom planu RS
3-11 Tabela 3-7: Regionalna organizacija zdravstvenih ustanova u RS
3-12 Tabela 3-8: Zdravstvene usluge u opštini Banjaluka
3-13 Tabela 3-9: Raspodjela zdravstvenih usluga u opštinama sliva Vrbasa
3-13 Tabela 3-10: Vodeći uzroci smrti i vodeća zarazna oboljenja za 2008. godinu
3-14 Tabela 3-11: Upisani studenti prema opštini prebivališta
3-17 Tabela 3-12: Struktura radno sposobnog stanovništva
3-21 Tabela 4-1: Hidrološke stanice u OSNOVI(1987.)
4-3 Tabela 4-2: Ostale vodomjerne stanice u slivu Vrbasa
4-9 Tabela 5-1: Spisak sadašnjih hidroloških stanica u slivu rijeke Vrbas
5-3 Tabela 5-2: Spisak sadašnjih meteoroloških stanica u slivu rijeke Vrbas
5-3 Tabela 5-3: Vremenski presjek hidroloških podataka (dnevni protoci) za svaku godine od 1969.2010,
5-4 Tabela 5-4: Kratak pregled dobijenih hidroloških podataka
5-5 Tabela 5-5: Rezultati testova za homogenost podataka
5-10 Tabela 5-6: Srednji proticaji i koef. oticanja u poređenju za periode OSNOVE/poslije OSNOVA za
stanice Banja Luka i Delibašino Selo
5-14 Tabela 5-7: Osnovni statistički pokazatelji osmotrenih podataka na aktivnim vodomjernim
stanicama
5-15 Tabela 5-8: Kvantili-vrijednosti srednjih višegodišnjih proticaja za različite vjerovatnoće pojave
5-15 Tabela 5-9: Srednji višegodišnji proticaji za različite periode osmatranja za HS Vrbanja, rijeka
Vrbanja
5-16 Tabela 5-10: Pregled vrijednosti srednjih mjesečnih proticaja na vodomjernim stanicama u slivu
rijeke Vrbas
5-16 Tabela 5-11: Osnovne statistike minimalnih srednjih mjesečnih proticaja (osmotreni podaci i podaci
iz Osnove)
5-17 Tabela 5-12: Distribucija minimalnih srednjih mjesečnih proticaja na vodomjernim stanicama u slivu
Vrbasa
5-17 3
Tabela 5-13: Vjerovatnoće obezbjeđenosti minimalnih godišnjih proticaja (m /s)
5-18 Tabela 5-14: Osnovne statistike niza minimalnih godišnjih osmotrenih proticaja do 1990. godine sa
osvrtom na iste objavljene u Osnovi
5-18 Tabela 5-15: Proticaji dobijeni mjerenjem i koristeći važeće krive proticaja
5-19 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
viii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-16: Vrijednosti minimalnih godišnjih proticaja za originalni i korigovani niz
Tabela 5-17: Rezultati dobijenih vrijednosti EPP za rijeku Vrbanju
Tabela 5-18: Rezultati dobijenih vrijednosti EPP po 4 odabrane metode za rijeku Vrbanju
Tabela 5-19: Vrijednosti minimalnih srednjih mjesečnih proticaja za HS Vrbanja
Tabela 5-20: Prikaz rezultata proračuna maksimalnih godišnjih proticaja rijeke Vrbanje na profilu
VS Vrbanja
Tabela 5-21: Osnovne statistike maksimalnih godišnjih proticaja uz osvrt na iste objavljene u
Osnovi
Tabela 5-22: Distribucija maksimalnih godišnjih proticaja(period do 1990 godine)
Table 5-23: Prikaz rezultata proračuna maksimalnih godišnjih proticaja rijeke Vrbas u profilu VS
Banja Luka i HE Bočac
Tabela 5-24: Osnovne statistike niza sume godišnjih padavina sa tri kišomjerne stanice na slivu
rijeke Vrbas
Tabela 5-25: Distribucija kvantila sume godišnjih padavina za različite vjerovatnoće pojave
Tabela 5-26: Maksimalne dnevne padavine po mjesecima za stanice u slivu rijeke Vrbas
Tabela 5-27: Pregled ključnih hidroloških parametara iz OSNOVE i za podatke o proticajima
osmotrene poslije OSNOVE (do 1990)
Tabela 6-1: Parametri potrebni za simulaciju formiranog modela sliva Vrbasa u paketu HEC-HMS
Tabela 6-2: Prosječne mjesečne vrijednosti za evapotranspiraciju izračunate Eagelmann-ovom
jednačinom
Tabela 6-3: Pregled podataka za kalibraciju i verifikaciju modela za dostupne hidrološke stanice
Tabela 6-4: Pregled osmotrenih zapremina oticanja i srednjeg proticaja u priodu od 1984-1987
Tabela 6-5: Vrijednosti parametara podešenih u hidrološkom modelu sliva rijeke Vrbas
Tabela 6-6: Osmotreni u poređenju sa modeliranim rezultatima za kalibrisani model
Tabela 7-1: Vodoprivredni regioni u slivu rijeke Vrbas
Tabela 7-2: Popis sanovništva za opštine 1961-1991.
Tabela 7-3: pregled stanovništva u slivu Vrbasa, 1991. i 2004.
Tabela 7-4: Projekcije stanovništva u opštinama RS od 1996-2015
Tabela 7-5: Per capita norme potrošnje vode
Tabela 7-6: Izvori vodosanbdijevanja u slivu rijeke Vrbas
Tabela 7-7: Karakteristike vodosnabdijevanja u slivu rijeke Vrbas
Tabela 7-8: Priključenost na sistem vodosnabdijevanja - sliv Vrbasa
Tabela 7-9: Pregled proizvodnje vode i produkcije otpadnih voda
Tabela 7-10: Pregled snabdijevanja vodom industrije po opštinama
Tabela 7-11: Prikaz prijedloga opština – površina za navodnjavanje
Tabela 7-12: Prikaz površina za navodnjavanje koje se potencijalno mogu navodnjavati
Tabela 7-13: Mjesečna raspodjela potražnje vode za irigaciju
Tabela 7-14: Ribnjaci u slivu Vrbasa
Tabela 7-15: Zapremine vode koje su potrebne po vodoprivrednim regionima
Tabela 7-16: Potražnja vode za rijeku Vrbas po vodoprivrednim regionima
Tabela 7-17: Inventar upotrebe vode i potražnje po ključnim sektorima
Tabela 7-18: Mjesečni zahtjevi za vodom po vodoprivrednim regionima
Tabela 7-19: Prosječni protoci i minimalni mjesečni prosječni proticaji za vodoprivredne regione
Tabela 7-20: Potrebe za vodom i raspoloživost 2020.
Tabela 7-21: Potrebe za vodom i raspoloživost 2040.
Tabela 8-1: Rezultati monitoringa kvaliteta vode u slivu rijeke Vrbas, 1985-1989
Tabela 8-2: Prosječna vrijednost parametara kvaliteta vode prema ispitivanju RHMZ
Tabela 8-3: Mjesta monitoringa u RS na rijeci Vrbas
Tabela 8-4: Lista monitoring mjesta
5-19 5-21 5-22 5-23 5-24 5-24 5-24 5-25 5-25 5-26 5-32 5-33 6-10 6-11 6-11 6-15 6-15 6-18 7-1 7-4 7-5 7-5 7-6 7-7 7-8 7-8 7-9 7-10 7-11 7-12 7-13 7-13 7-14 7-14 7-14 7-16 7-18 7-19 7-19 8-1 8-2 8-2 8-3 ix
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 8-5: Prosječne koncentracije izabranih parametara kvaliteta vode za 2007. godinu za slivno
područje rijeke Vrbas
Tabela 8-6: Pregled procjenjenih ukupnih klasa kvaliteta vode za FBiH
Tabela 8-7: Pregled rezultata bioloških testiranja (nakon Boniteta) za FBIH za 2007. godinu
Tabela 8-8: Kvalitet površinskih voda za sliv rijeke Vrbas koji pripada FBiH za period 2005-2007
Tabela 8-9: Ocjena klase kvaliteta voda prema rezultatima ispitivanja iz tri serije ispitivanja u 2000.
i 2001.godini
Tabela 8-10: Ocjena klase kvaliteta voda prema rezultatima ispitivanja iz četri serije ispitivanja u
2005. i 2006.godini (Izvor: Agencija za vode oblasnog sliva Save RS –Izvještaj)
Tabela 8-11: Stanje kvaliteta vode duž rijeke Vrbas za 1984. i 2007. godinu
Tabela 8-12: Potencijalne lokacije zagađenja i recipijenata u slivu rijeke Vrbas
Tabela 8-13: Tereti zagađenja za glavna naselja u slivu rijeke Vrbas
Tabela 8-14: Spisak najvećih industrijskih zagađivača u slivu rijeke Vrbas
Tabela 8-15: Funkcionalne deponije u slivu rijeke Vrbas (samo FBiH)
Tabela 9-1: Procjena osjetljivosti podzemnih voda u slivu rijeke Vrbas
Tabela 12-1: Multilateralni sporazumi relevantni za sliv rijeke Save
8-4 8-7 8-8 8-8 8-9 8-9 8-10 8-13 8-14 8-14 8-16 9-13 12-3 Spisak slika
Strana Br
Slika 1-1: Faze realizacije projekta
Slika 2-1: Sliv Vrbasa u BiH
Slika 2-2: Prosječne mjesečne temperature vazduha – sliv Vrbasa
Slika 2-3: Prosječna količina padavina – sliv Vrbasa
Slika 2-4: Srednji oticaj duž rijeke Vrbas
Slika 2-5: Specifični oticaj duž rijeke Vrbas
Slika 2-6: Srazmjera tipova zemljišta u slivu Vrbasa
Slika 2-7: Klasifikacija zemljišta u slivu Vrbasa
Slika 2-8: Aktivnost zemljotresa u BiH regionu, od 1990. godine do danas
Slika 2-9: Karta korišćenja zemljišta za sliv Vrbasa, šumarstvo
Slika 2-10: Lokacije glavnih zaštićenih područja u okviru i u blizini sliva Vrbasa
Slika 3-1: Raspodjela naselja u opštinama u slivu Vrbasa
Slika 4-1: Varijanta sa rezervoarom Banja Luka "Srednja"iz OSNOVE
Slika 4-2: Varijanta sa rezervoarom Banja Luka "Niska"iz OSNOVE
Slika 4-3: Mapa lokacija hidroloških stanica iz OSNOVE 1987.
Slika 5-1: Lokacija hidrometeoroloških stanica u slivu Vrbasa
Slika 5-2: Analiza trenda za tri odabrane hidrološke stanice i padavina
Slika 5-3: Srednji minimalni mjesečni proticaji na stanici Delibašino Selo
Slika 5-4: Kriva pokretnih sredina za 5 godina za stanicu Delibašino Selo
Slika 5-5: Kriva pokretnih sredina za 5 godina za stanicu Banja Luka
Slika 5-6: Kriva pokretnih sredina za 5 godina za stanicu Vrbanja
Slika 5-7 : Dvostruka sumarna linija godišnjh prosjeka za stanice Delibašino Selo u poređenju sa
stanicom Banja Luka
Slika 5-8: Raspodjela protoka u toku godine za Delibašino Selo
Slikae 5-9: Unutargodišnja raspodjela protoka za stanicu Delibašino Selo
Slika 5-10: Raspodjela protoka u toku godine za stanicu Banja Luka
Slika 5-11: Unutargodišnja raspodjele protoka za stanicu Banja Luka
Slika 5-12: Raspodjela protoka u toku godine za stanicu Vrbanja
Slika 5-13: Unutargodišnja raspodjele protoka za stanicu Vrbanja
Slika 5-14: Dijagram vjerovatnoća minimalnih godišnjih proticaja za VS Vrbanja
1-2 2-1 2-7 2-8 2-10 2-10 2-11 2-12 2-13 2-15 2-24 3-9 4-2 4-2 4-4 5-2 5-7 5-8 5-8 5-9 5-9 5-10 5-11 5-12 5-12 5-13 5-13 5-14 5-20 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
x
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-15: Empirijska i teorijska raspodjela godišnjih suma padavina na stanici Banja Luka
Slika 5-16: Trend godišnje sume padavina za niz do 1980-te godine i poslije
Slika 5-17: Empirijska i teorijska raspodjela godišnjih suma padavina na stanici Bugojno
Slika 5-18: Trend godišnje sume padavina za stanicu Bugojno
Slika 5-19: Empirijska i teorijska raspodjela godišnjih suma padavina na stanici Jajce
Slika 5-20: Trend godišnje sume padavina za stanicu Jajce
Slika 5-21: Grafik suma srednje mjesečnih padavina sa usporedbom sa vrijednostima iz Osnove,
stanica Banja Luka
Slika 5-22: Grafik suma srednje mjesečnih padavina za dva perioda, 1961-1990 i 1990-2010 na
stanici Banja Luka
Slika 5-23: Grafik suma srednje mjesečnih padavina sa usporedbom sa vrijednostima iz Osnove,
stanica Bugojno
Slika 5-24: Grafik suma srednje mjesečnih padavina za dva perioda, 1961-1990 i 1990-2010 na
stanici Bugojno
Slika 5-25: Grafik suma srednje mjesečnih padavina sa usporedbom sa vrijednostima iz Osnove,
stanica Jajce
Slika 5-26: Grafik suma srednje mjesečnih padavina za dva perioda, 1961-1990 i 1990-2010 na
stanici Jajce
Slika 6-1: Mapa nagiba sliva rijeke Vrbas
Slika 6-2: GeoHMS generisani model za sliv rijeke Vrbas
Slika 6-3: HMS šematski prikaz konačnog hidrološkog modela sliva rijeke Vrbas
Slika 6-4: Izgled ekrana iz HEC-HMS modela, hidrološki model sliva rijeke Vrbas
Slika 6-5: Preporučene vrijednosti karakteristika za razno tle
Slika 6-6: Vrijednosti brzine infiltracije za različite vrste tla
Slika 6-7: Prikaz dnevnih padavina za dostupn emeteorološke stanice
Slika 6-8: Prikaz podataka za kalibraciju glavne reke Vrbas i njenih stanica
Slika 6-9: Prikaz podataka za kalibraciju stanica na pritokama
Slika 6-10: Rezultati simulacije za stanicu Gornji Vakuf
Slika 6-11: Rezultati simulacije za stanicu Banja Luka
Slika 6-12: Rezultati simulacije za stanicu Han Skela
Slika 6-13:Pokazatelji slaganja osmotrenih i modelovanih podataka na stanici Han Skela, srednje
kvadratno odstupanje (lijevo) i kriva suma proticaja (desno)
Slika 6-14: Pokazatelji slaganja osmotrenih i modelovanih podataka na stanici Banja Luka, srednje
kvadratno odstupanje (lijevo) i kriva suma proticaja (desno)
Slika 6-15: Jedinične krive trajanja, formirane od osmotrenih (1958-1990.) i proticaja iz modela, HS
Banja Luka
Slika 6-16: Jedinične krive trajanja, formirane od osmotrenih (1969-1989.) i proticaja iz modela, HS
Volari
Slika 6-17: Jedinične krive trajanja, formirane od osmotrenih (1961-1990.) i proticaja iz modela, HS
Vrbanja
Slika 6-18: Hidrogrami oticaja na stanici Banja Luka u toku kišne episode iz juna 2010 godine
Slika 6-19: Hidrogrami oticaja na stanici Han Skela u toku kišne episode iz juna 2010 godine
Slika 7-1: sliv Vrbasa: vodoprivredni regioni
Slika 7-2: sliv Vrbasa: vodoprivredni regioni i granice opština
Slika 8-1: Vrijednosti rastvorenog kiseonika za sliv rijeke Vrbas
Slika 8-2: Koncentracije BPK5 za sliv rijeke Vrbas
Slika 8-3: Ukupne vrijednosti azota za sliv rijeke Vrbas
Slika 8-4: Ukupne vrijednosti fosfora za sliv rijeke Vrbas
Slika 8-5: Stanje kvaliteta vode za sliv rijeke Vrbas za 2007. godinu
5-26 5-27 5-27 5-28 5-28 5-29 5-29 5-30 5-30 5-31 5-31 5-32 6-3 6-4 6-6 6-7 6-8 6-8 6-13 6-13 6-13 6-16 6-17 6-17 6-18 6-19 6-19 6-19 6-20 6-20 6-21 7-2 7-3 8-6 8-6 8-6 8-7 8-11 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xi
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 8-6: Zahtijevani kvaliet vode prema Zakonu o vodama
Slika 9-1: Geološka mapa sliva rijeke Vrbas
Slika 9-2: Hidrogeološka mapa sliva Vrbasa
Slika 12-1: Začarana spirala
8-12 9-2 9-5 12-9 Spisak fotografija
Strana Br
Foto 2-1: Karakteristično meandriranje rijeke Vrbas
Foto 2-2: Erozija i taloženje na rijeci Vrbas
Foto 2-3: Prikaz eksploatacije šljunka na rijeci Vrbas
Spisak priloga (poseban tom)
Prilog A Pregledna mapa sliva Vrbasa
Prilog B: Meandriranje rijeke (B1 – B5)
Prilog C: Spisak nacionalnih spomenika u slivu Vrbasa
Prilog D: Strateški operativni ciljevi vodoprivrede
Prilog E: Plan metodologije upravljanja riječnim slivom
Prilog F: Hidrološka statistika
Prilog G: Reference
2-4 2-5 2-5 Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
AKRONIMI I SKRAĆENICE
AFT
APRR
ARS
ATK
BDP
BHK
BiH
BPK
CARDS
cca
CN
CO2
CV
DABLAS
DGT
DIKTAS
DMV
DRPC
EC
EEA
ENSV
EPBiH
EPHZHB
ES
ESP
ET
EU
EUR
EUWI
FAO
FASRB
FBiH
FHMZ
FNSV
FOK
FPU
FSP
GCM
GD
GD
GEF
GIS
GJ
GWh
HE
HEC-HMS
HIV
Analiza efikasnosti troškova
Agencija za poljoprivredu i ruralni razvoj
Anketa o radnoj snazi
Analiza troškova i koristi
Bruto domaći proizvod
Biohemijska potrošnja kiseonika
Bosna i Hercegovina
Biološka potrošnja kiseonika
Pomoć zajednici za rekonstrukciju, razvoj i stabilizaciju
Oko
Broj krive oticaja
Ugljen dioksid
Curriculum vitae (kratka biografija)
Radna grupa za Dunav i Crno More
Dinamičko generisanje troškova
Zaštita i održivo korišćenje sistema izdana dinarskog krasa
Digitalni model visina
Konvencija za zaštitu rijeke Dunav
Evropska komisija
Evropska agencija za životnu sredinu
Ekonomska neto sadašnja vrijednost
Elektroprivreda Bosne i Hercegovine
Elektroprivreda Hrvatske zajednice Herceg Bosne d.d.
Ekvivalent stanovnika
Ekonomska stopa profitabilnosti
Evapotranspiracija
Evropska unija
Evro
Inicijativa Evropske unije za vode
Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu
Okvirni dogovor o slivu rijeke Save
Federacija Bosne i Hercegovine
Federalni hidrometeorološki zavod
Finansijska neto sadašnja vrijednost
Faktor oporavka kapitala
Fond prototipa ugljenika
Finansijska stopa profitabilnosti
Globalni klimatski model
Glavna direkcija
Generalni direktor
Globalni fond za životnu sredinu
Geografski infromacioni sistemi
Gigadžul
Gigavat sati
Hidroelektrana
Hidrološki sistem modeliranja hidrološkog inženjerskog centra
Virus humane imunodeficijencije
xii
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
HMZ
HMZRS
HPK
HPK
ICPDR
IKRS
ISP
IURS
IUVR
IZ
JH
JKP
KBC
km2
KV
KWh
l/s/km2
m/km
m3
m3/sec
MCS
MČR
MERI
MFI
MHE
MIER
mm/god
mnm
MoFTER
MPKP
MPŠV
MPUGE
MPVŠ
MRC
MTT
MUZP
MW
NB
NEAP
NIŠ
NOx
NRCS
NSV
NTF-PSI
NVO
ODV
OSCE
OSNOVA
pdf
Hidrometeorološki zavod
Hidrometeorološki zavod Republike Srpske
Hemijska potrošnja kiseonika
Hemijska potrošnja kiseonika
Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav
Implementacija komisije za rijeku Savu
Interna stopa povraćaja
Integralno upravljanje riječnim slivom
Integralno upravljanje vodnim resrusima
Izražavanje zainteresovanosti
Jedinični hidrogram
Javno komunalno preduzeće
Kliničko-bolnički centar u Banjoj Luci
Kvadratni kilometar
Kvalitet vazduha
Kilovat-sat
Litara u sekundi po kvadratnom kilometru
Metara po kilometru
Kubni metar
Kubnih metara u sekundi
Merkali-Kankani-Zibergova skala
Mehanizmi čistijeg razvoja
Ministarstvo energetike, rudarstva i industrije (FBiH)
Međunarodna finansijska institucija
Mala hidroelektrana
Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva (RS)
Milimetara godišnje
Metara nad morem
Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa
Međunarodni panel za klimatske promene
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva
Milenijumski razvojni ciljevi
Ministarstvo trgovine i turizma
Međunarodna unija za zaštitu prirode
Megavat
Najverovatniji broj
Nacionalni ekološki akcioni plan
Nacionalna inventura šuma
Azot-oksid
Nacionalna služba za očuvanje resursa
Neto sadašnja vrijednost
Norveški trust fond za privatni sektor i infrastrukturu
Nevladine organizacije
Okvirna direktiva o vodama
Organizacija za bezbjednost i saradnju u Evropi
Vodoprivredna osnova sliva rijeke Vrbas, 1987.
Format dokumenta
xiii
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
PHB
PI
PJKO
PPOV
PPV
PSI
PUL
PURS
PUŽS
PZ
QA/QC
Qsp
RER
RHMZ
RS
SB
SEA
SFDŽ
SFRJ
SHER
SIA
SMA
SMO
SO2
SSOR
SZI
SZO
TE
TGN
TMM
UNDP
UNESCO
UNFCCC
UO
USD
VA
VHVT
VO
VO
WA
ZP
%
◦C
Polihlorovani bifenili
Početni izveštaj
Plan javnih konsultacija i objavljivanja
Postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda
Program partnerstva za vode
Prethodna studija izvodljivosti
Planovi upravljanja lovom
Plan upravljanja riječnim slivom
Procjena uticaja na životnu sredinu
Projektni zadatak
Garancija kvaliteta / Kontrola kvaliteta
Proticaj
Regionalni ekonomski razvoj
Republički hidrometeorološki zavod Republike Srpske
Republika Srpska
Svjetska banka
Strateška procjena životne sredine
Svjetski fond za divlje životinje
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
Studija hidroenergetskog razvoja
Procjena socioloških uticaja
Proračun vlažnosti zemljišta
Svjetska meteorološka organizacija
Sumpor dioksid
Svjetski samit za održivi razvoj
Strategija zajedničke implementacije
Svjetska zdravstvena organizacija
Termoelektrana
Troškovi na godišnjem nivou
Transnacionalna monitoring mreža
Razvojni program Ujedinjenih nacija
Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu
Konvencija Ujedinjenih nacija za kilmatske promene
Upravni odbor
Dolar (SAD)
Višekriterijumska analiza
Valjaonica hladno valjane trake
Vodoprivredna osnova
Vodoprivredna osnova (OSNOVA)
Agencija za vodu
Zahtjev za ponudu
Procenat
Stepeni Celzijusa
xiv
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xiv
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
0 Kratki pregled
Konsultantsko preduzeće COWI AS Norway zaključilo je ugovor sa Svjetskom bankom o ažuriranju
Vodoprivredne osnove sliva rijeke Vrbas. Mapa područja koje pokriva Projekat nalazi se u Prilogu A.
Sredstva za ovaj projekat obezbjeđuju se preko Norveškog trust fonda za privatni sektor i infrastrukturu
putem Programa za pomoć upravljanju energetskim sektorom (TF095054) na osnovu Programa
partnerstva za vode, trust fonda sa više donatora (TF096591).
Svjetska banka daje olakšice za ovaj projekat preko Upravnog odbora (UO) koji se sastoji od sljedećih
članova iz institucija Republike Srpske (RS) i Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH) zajedno sa
lokalnim preduzećima za proizvodnju električne energije:
Zainteresovane institucije su:
Bosna i Hercegovina (državni nivo)
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa (MVTEO).
Republika Srpska
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva
Ministarstvo za prostorno uređenja, građevinarstvo i ekologiju
Agencija za vode oblasnog riječnog sliva Save, Bijeljina
Elektroprivreda RS, Trebinje
Federacija Bosne i Hercegovine
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva
Ministarstvo energije, rudarstva i industrije
Ministarstvo prostornog uređenja
Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo
Elektroprivreda BiH, Sarajevo
Elektroprivreda HZ HB, Mostar
Konsultantski tim se iskreno zahvaljuje članovima UO gore pomenutih organizacija, RS i FBiH
hidrometeorološkim institutima i drugim brojnim osobama i organizacijama koje su pružile svu
neophodnu pomoć da se omogući izrada Nacrta Modula 1 – Izvještaja, i da se preda na pregled.
Glavni cilj projekta je da se predloži usaglašeno upravljanje ekološkim i vodnim resursima u slivu
Vrbasa zajedno sa radom na postojećoj i budućoj hidroenergetskoj proizvodnji. Usaglašavanje bi trebalo
da obrati veliku pažnju na interese stanovništva.
Postoje tri primarna glavna modula povezana s projektom:
Modul 1 – Upravljanje vodnim resursima
Modul 2 – Studija hidroenergetskog razvoja
Modul 3 – Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Ovaj izveštaj se fokusira na Modul 1. Idući dalje od uspješnog kompletiranja Početnog izveštaja,
Konsultant je kompletirao nacrt Modula 1 u avgustu 2011. godine. Izvještaj je distribuisan članovina
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xv
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
UO na razmatranje. Nakon prijema svih primjedbi od zainteresovanih strana, predat je finalni izvještaj
Modula 1. Načinjeni su znatni napori da se pribave podaci koji su omogućili izradu ovog izvještaj i
ponekad je to bio veliki izazov.
Rad zahtjeva pripremu prijedloga za ažuriranje Osnove koja je pripremljena ranije od 1987- 1989 i koja
je dalje mijenjana 1997. Ranija Osnova je bila vrlo detaljna i na izradi je učestvovao veliki broj
stručnjaka koji su analizirali osmotrene podatke u slivu i ispitali potrebe i opcije razvoja, kao što je novo
i poboljšano stanovanje, povećana industrijska proizvodnja, proširenje oblasti za navodnjavanje, i
korišćenje hidroenergetskih potencijala. Rijeka Vrbas je dugo smatrana potencijalom za hidroenergetski
razvoj i druga korišćenja vode i mnoga istraživanja su sprovedena u toj oblasti još od ranih 90-ih ali do
danas samo tri HE je realizovano (Bočac, Jajce I i Jajce II za korišćenje energije).
Glavni rezultati treba da se ažuriraju pošto je prošlo više od 20 godina od završetka Osnove, posebno je
došlo do promjena socio-ekonomskih uslova i socijalna i ekološka pitanja su naglašenija danas nego u
prošlosti.
Dalje, upravljanje vodama u Evropi je danas sve više određeno na nivou riječnog sliva kroz
formulisanje Planova za upravljanje riječnim slivom (PURS) koji treba da se razviju u skladu sa
Evropskom okvirnom direktivom o vodama (EU WFD). Cilj PURS-a je da značajno poboljša ekološki
status za sva površinska vodna tijela i podzemne vode. Ovaj projekat priprema pretpostavke za kasnije
PURS-eve procjenom raspoložive baze podataka i trenutne situacije u vodoprivredi, proučavajući socioekonomske uslove i perspektive. Takođe, projekat donosi prijedloge za razvojne alternative.
Ovaj kratki pregled projekta pominje glavne rezultate i ističe ključne sugestije. Njegova struktura je
sljedeća: i) pregled fizičkih i socio-ekonomskih karakterisitka; ii) pregled strateških studija rađenih za
sliv Vrbasa; iii) hidrološka procjena; iv) prijedlog unaprijeđenja mreže mjernih stanica na slivu; v)
razvoj hidrološkog modela; vi) upravljanje vodnim resursima; vii) kvalitet vode; viii) hidrogeologija i
zaštita akvifera i ix) pravna i institucionalna procjena.
0.1
Fizičke i socio - ekonomske karakteristike
Ekosistemi sliva rijeke Vrbas su vrlo vrijedni u ekološkom, ekonomskom, istorijskom i društvenom
smislu, ali su podložni povećanom pritisku i ozbiljnom zagađenju od poljoprivrede i industrije u
gradskim oblastima.
0.1.1 Fizičke karakteristike
Rijeka Vrbas je desna pritoka Save, koja je takođe desna pritoka Dunava, a koji je drugi najveći riječni
sliv u Evropi. Ukupna površina sliva Vrbasa je oko 6.300 km2, od čega 63% pripada entitetu RS, a 37%
je u FBiH.
Vrbas izvire ispod planine Vranice na oko 1.530 nadmorske visine i uliva se u Savu kod Srbca na visini
od 90 mnm. Ukupna dužina vodotoka od izvora do ušća je 235 km, sa relativno strmim nagibom za
glavni dio rijeke, što je pogodno za proizvodnju energije.
Sliv Vrbasa ima brojne pritoke, od kojih 11 imaju površine sliva veće od 100 km2, ali Pliva i Vrbanja su
najvažnije od njih. Sliv je tipičan primjer planinskog reljefa koji zauzima 90% zemljišta i najčešće je
lociran u gornjem i srednjem dijelu. Preostalih 10% čini donja riječna ravan prvenstveno locirana u
Lijevče Polju i Skopaljskoj dolini. Vrbas drenira značajne kraške oblasti koje su vrlo pogodne za
vodosnabdijevanje i najvažniji su izvori vode za Plivu i Janj.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xvi
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Donji dio Vrbasa – od ušća u Savu uzvodno do mosta u Klašnicama – ima manju brzinu, a riječni kanal
meandrira, erodirajući obale sa jedne strane i stvarajući nanosne formacije na drugoj. Nekontrolisano
vađenje šljunka u ovoj oblasti je takođe pogoršalo ovu pojavu u kombinaciji sa radom HE Bočac koji su
doveli do neprirodnog podizanja i padanja nivoa rijeke, što dovodi do daljih erozija kvalitetne zemlje i
poljoprivrednog zemljišta.
Prosječna godišnja temperatura vazduha značajno zavisi od visine i kreće se opsega od 8-10°C na jugu, i
16-17°C na sjeveru. Prosječna visina padavina varira od oko 800 mm/godišnje na sjeveru do oko 1500
mm/godišnje na jugu. Prosječna količina padavina koja padne na sliv svake godine je 6,95x109 m3.
Prosječno potencijalno isparenje je 700-750 mm, a u ljetnjim mjesecima prevazilazi visinu padavina.
Pregled flore i faune je podijeljen na tri sekcije prema EU CARDS Izvještaju: gornja, srednja i donja.
Pored toga, procijenjeni su i riječni bentos i vodena vegetacija. Mnogi izvori iz literature su dobijeni na
uvid, ali ključni dokumenti (jedan naveden u Projektnom zadatku –Inventar šuma) nije bio dostupan
Konsultantu u vrijeme izrade ovog izvještaja. Kao zaključak, jasno se može vidjeti da je sliv Vrbasa
vrlo bogat biodiverzitetom koji pokriva sve vrste staništa, sadrži mnoge endemske i rijetke vrste i prati
kretanje BiH u globalu kao zemlje sa visokim biodiverzitetom. Sa takvim bogatstvom, nevjerovatno je
da zemlja ima samo 1-1,8% svoje površine proglašene za zaštićeno područje (u zavisnosti od izvora
informacija) i ona niti je adekvatno organizovana niti finansijski solventna. Primarne zaštićene zone u
slivu su šumski rezervat Janj, močvara Bardača (van sliva ali pod njegovim uticajem), kanjon Vrbasa,
Upravljani šumski Omar, nacionalni spomenik Jajce i Semešnica. Situacija sa zaštićenim zonama je
samo jedan od simptom zakonske i pravne nedorečenosti koja preovladava u BiH i realno je potrebno
pozabaviti se njome u što kraćem vremenskom periodu.
Kvalitet vazduha nije problem u slivu Vrbasa, jer su glavni industrijski zagađivači od termo-energetskih
postrojenja u Kaknju i Tuzli, koji su van oblasti projekta. Lokalni meteorološki uslovi, kao i topografija,
mogu imati uticaja na kvalitet vazduha u urbanim dijelovima. Shodno tome, na kvalitet vazduha snažno
utiču zagađivači uhvaćeni termalnom inverzijom. Osim nekih lokalizovanih saobraćajnih zagađivača i
manjih industrijskih postrojenja u glavnim centrima poput Banje Luke i Jajca, slabiji kvalitet vazduha
nije glavni problem u slivu Vrbasa.
Primarni tipovi zemljišta u slivu su kambisoli i leptisoli na koje utiče geologija osnovnog tla. Podsoli su
najplodnije vrste zemljišta i ograničeni su na donji dio sliva Vrbasa oko Lijevča Polja. Sadržaj humusa u
poljoprivrednom zemljištu je za oko 50% niži nego u zemljištu pokrivenom šumskom vegetacijom.
Usljed metoda obrade i ratarstva, sadržaj humusa u poljoprivrednom zemljištu pokazuje tendenciju
opadanja i dalje i potrebno je pozabaviti se tim problemom. Korišćenje zemljišta unutar sliva je
primarno pripisano šumarstvu sa 60% površine i poljoprivredi sa 39%, a manje površine otpadaju na
močvare, napušteno zemljište i urbane dijelove. Od rata 1990-ih, povećan pritisak stanovništva je doveo
do degradacije šuma i erozije riječnog sliva koji treba da se procjeni i da se posljedice ublaže.
BiH leži unutar jednog od zemljotresu naklonjenih oblasti Balkanskog poluostrva, koji je dio
Mediteransko-transazijskog seizmičkog pojasa. Desio se veliki broj snažnih, razarajućih zemljotresa u
rejonu Banje Luke, a onaj iz 1969. je doveo do najvećeg uništenja objekata i infrastrukture i gubitaka
života. Takve pojave dovode do značajnog oštećenja kuća, zdravlja, kulture, socijalne zaštite, javnih i
društvenih sistema i infrastrukture, što utiče na ekonomiju. Važno je da se u svim novim razvojnim
projektima u slivu, posebno onim koji se tiču hidroenergije i velikih pregradnih građevina na riječnim
profilima, obrati velika pažnja na aktivnost zemljotresa i uvedu mjere ublažavanja u daljim planovima.
0.1.2 Socio - ekonomske karakteristike
Sliv Vrbasa ima znatnu ekonomsku aktivnost od prirodnih resursa, uključujući: proizvode šumarstva,
poljoprivredu, hranu, tekstil i kožu, rudarstvo, metalurgiju i obradu metala, hemiju i proizvodnju
električne energije.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xvii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Postoji više od 100 lokacija namijenjenih nacionalnim spomenicima, više od 300 lokacija je pod
peticijama i na privremenim listama. Konsultant nema saznanja da je bilo koji od tih lokaliteta ugrožen
predloženim hidroenergetskim postrojenjima. Ovim lokalitetima nedostaje dovoljno sredstava za rad i
održavanje i neki od njih su u vrlo lošem stanju.
Posljednji popis stanovništva u slivu Vrbasa je bio 1991. godine kojim je registrovana ukupna gustina u
slivu od 79 stanovnika/km2. Novije. procjene navode gustinu naseljenosti od 73 stanovnika/km2 koja je
prilično ispod nivoa iz 1991. Ovo je objašnjeno usljed masovnih iseljavanja ljudi uslijed rata. Došlo je
značajnijih iseljenja u urbane krajeve i udio stanovništva koje živi u gradovima je porastao sa 40%
1980-te na oko 60% danas. Projekcija populacije za slijedećih 20 godina je generalno nepromijenjena,
sa vrlo blagim povećanjem u urbanim dijelovima i blagim padom u ruralnim.
Zdravstvo je dobro pokriveno u glavnim centrima (posebno Banja Luka), ali i dalje slabo u ruralnim i
oslanja se na usluge ambulante.
Obrazovanje je u granicama normale za region. Banja Luka u RS je jedina lokacija u slivu Vrbasa koja
nudi više obrazovanje.
Zaposlenost u BiH prilično stagnira za prosjekom EU i to je vrlo izraženo u starosnoj dobi mladih (tj. <
24 godine) i starijih grupa (od 55 do 64 godine).
Zvanična stopa nezaposlenosti u BiH za 2011. je 44% ali nezvanični podaci govore da je taj broj bliži
29% zbog "sive" ekonomije.
0.2
Strateške studije
Ključni dokument za izradu ovog projekta je Vodoprivredna osnova rijeke Vrbas koja je rađena 1987, a
verifikovana 1989. U Osnovi su analizirane razne varijante upravljanja vodnim resursima, ali varijanta
VIII je smatrana za optimalnu. Varijanta VIII podrazumijeva izgradnju akumulacija Gornji Vakuf, Han
Skela, Janjski Otoci, Bočac, Banja Luka-srednja i Čelinac.
Osnova se morala ažurirati usljed modifikovanog režima protoka zbog klimatskih varijacija i/ili izmena
uslova toka kao i novih socio-ekonomskih situacija u slivu rijeke. Podjednako važni faktori mogu biti
novi ciljevi koje treba postići integrisanim upravljanjem vodnim resursima, npr. ekološki zahtjevi i
socio-ekonomska dinamika. EU ODV takođe poziva na ponovnu procjenu statusa vodnih resursa i
razvojne alternative.
Postojalo je 36 instalisanih vodomjernih stanica na Vrbasu i njenim pritokama, ali tokom rata mnoge su
uništene i danas je samo 11 njih u funkciji. Uglavnom zbog troškova, vrlo slaba pažnja se pridodaje
očuvanju ispravnosti ovih mjerača i sada je neophodno da se oni ponovo provjere ili da se ispita njihov
rad usljed velikih poplava koje mijenjaju profil toka. Uprkos tome, proteklih godina neke stanice su
obnovljene, popravljene i osposobljene za rad ali i dalje većina stanica zahtjeva pažnju.
Još jedan uobičajen problem koji je egzistirao kada je rađena Osnova je ekstrapolacija krivih proticaja u
oblasti malih i velikih voda za koje nije bilo dovoljno hidroloških mjerenja ili ih nije bilo uopšte. Uz to,
poprečni profili se nisu redovno snimali, što takođe smanjuje tačnost proračuna za male i velike vode.
Održane su mnoge javne rasprave u slivnom području rijeke Vrbas poslije 1987. I 1997. na kojima se
raspravljalo o rješenjima iz Osnove. Stanovništvo je prvenstveno reagovalo na predloženu izgradnju
akumulacija u slivu i pozvalo da se napusti ideja o izgradnji akumulacija u Gornjem Vakufu, Han Skeli i
Čelincu. Pored toga, fabrika drveta „Incel“ koja se nalazi u Banjoj Luci smanjila je proizvodnju. Ovo je
vodilo ka zahtjevu za novim planom za upravljanje vodnim resursima.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xviii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Okvirna vodoprivredna osnova BiH je načinjena tokom perioda od 1992. do 1994. tj. tokom ratnih
dejstava. Sve promjene koje su se desile tokom rata dovele su do velikog uticaja na kontinuitet
upravljanja vodama i dovele do neophodnosti preispitivanja strategije i određivanja novih smjernica za
sektor upravljanja vodama.
Kao što je i bio jedan od zadataka ovog Projekta, izvršena je detaljna analiza hidroloških podataka
korištenih u Osnovi. Primjećeno je da su se konsultanti koji su radili na Osnovi suočili sa ogromnim
problemom nepoklapanja bilansa voda u slivnom području, nesigurnosti dobivenih proticaja pogotovo u
zonama velikih i malih voda. Da bi postigli koherentne zapremine i izjednačen bilans proticaja duž
vodotoka, bile su neophodne korekcije podataka. Nedostajući podaci u vremenskim podacima bili su
dopunjeni upotrebom različitih metoda.
Slijedeće korekcije u vremenskim serijama su bile urađene prije nego što su bile primijenjene
standardne metode statističke analize u Osnovi:


Prilagođavanje srednjih mjesečnih proticaja kako bi se obezbjedio vodni bilans duž toka rijeke
Vrbas
Vremenske serije su produžene do 1985, međutim bilansiranje vremenskih serija je urađeno samo za
period 1926.-1980. Razlog za primjenu skraćenih vremenskih serija bilo je da se postigne jedinstvo i
usklađenost vremenskih serija.
I u to vrijeme kao i danas postojala su različitih mišljenja vezana za ove korekcije. Sa druge strane, taj
posao je bio urađen od velike grupe visoko kvalifikovanih eksperata iz različitih oblasti vodoprivrede.
Takođe je primijećeno da je Osnova najobimnija vodoprivredna studija koja je do sada urašena za slivno
područje rijeke Vrbas.
Nakon ratnog perioda, bilo je daljih zahteva za preispitivanje plana upravljanja vodnim resursima koji
su doveli do izrade ažuriranja koje je izrađeno 1997. a odnosi se samo na dio sliva u RS. Nakon detaljne
analize, predložena varijanta je bila ona koja se sastoji od slijedećih akumulacija: Janjski Otoci na rijeci
Janj, Vrletna Kosa na rijeci Ugar, Bočac na Vrbasu, Krupa na Vrbasu, Banja Luka-niska na Vrbasu i
Čelinac na Vrbanji. Izračunato je da bi ova vrsta sistema pružala prosječnu godišnju proizvodnju
energije od E=802,1 GWh, a korisni kapacitet bi garantovao minimalni protok na Delibašinom Selu od
Qmin=39,01 m3/s. Određeno je bi da samo dva rezervoara, Han Skela i Banja Luka-srednja mogli da
bitno smanje visoke nivoe vode u slivu Vrbasa. Načelno, ova dva rezervoara bi imala dovoljan
potencijal da mogu da utiču na režim vode unutar sliva Vrbasa.
U posljednjih 10 godina, pojavio se jedan broj međunarodnih inicijativa uključujući institucionalno
jačanje i sprovođenje zakona s osnivanjem institucija za upravljanje slivom i usvajanje novih zakona u
entitetima. BiH je ratifikovala Okvirni sporazum o Savi, i zasnovala bilateralnu saradnju o vodi sa
Hrvatskom.
FBiH je pripremila nacrt strategije upravljanja vodom koji nudi širi pregled statusa korišćenja voda dok
put BiH ka EU članstvu podrazumijeva jedan broj važnih preduslova, koji su vrlo zahtjevni s obzirom
na aktuelno ustavno uređenje, ne samo na polju upravljanja vodama, već ekologije u cjelosti.
Nacrt Strategije upravljanja vodama za FBiH je načinjen 2010. i definiše 9 strateških i 28 operativnih
ciljeva za period do 2022. Slična inicijativa za RS je u planu, ali još nije realizovana.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xix
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
0.3
Hidrološka procjena
Konsultant je procijenio kvalitet dobijenih podataka i preduzeo statističke proračune u skladu sa
smjernicama Svjetske meteorološke organizacije (SMO). Podaci su dobijeni iz više različitih izvora za
mjerna mjesta prikazana na slici Slika 1. Podaci o mjesečnim protocima uzeti su iz Osnove, dok je
pažljivo izvršena analiza i poređenje glavnih hidroloških parametara sa osmotrenim podacima u periodu
nakon izrade Osnove do danas.
Izvor: Mapa Konsultanta napravljena iz sopstvene baze podataka
Slika 1: Pregled sadašnjih hidro-meteoroloških stanica u slivu Vrbasa
Međutim, samo mali broj hidroloških stanica zadovoljava uslove za sprovođenje statističke analize, a
većina hidroloških serija ima dugačke zastoje u osmatranjima, što su podaci koje treba dopuniti za
potrebe statističke analize, posebno u periodu rata (1991-1997). Korišćenje podataka o proticajima iz
posljednjih nekoliko godina je takođe bio izazov jer su krive proticaja zastarjele (neke su stare i više od
12 godina).
Sprovedeni su testovi na homogenost i cikličnost podataka. Rezultati su pokazali da su se prosječne
vrijednosti protoka za analizirane stanice smanjile od 1990 (primjer je pokazan na slici 2), ali tvrdnje o
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xx
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
ljudskom uticaju i/ili klimatskim promjenama bi bile ishitrene, mada ih ne treba zanemariti. Međutim,
promjene su najverovatnije posljedice diskontinuiteta u hidrološkim osmatranjima.
Izvor: Konsultantove analize hidrometeoroloških podataka
Slika 2: Analiza trenda proticaja za tri izabrane stanice i padavina na stanici Banja Luka
Analiza hidroloških podataka za odabrane stanice je pokazala značajne prelome linije dvostrukih masa
za stanicu Delibašino Selo koje navode da se neka promjena u podacima desila u godinama-tačkama
preloma. Bilo kakva mišljenja da su nehomogeni rezultati dobijeni usljed HE Bočac su neosnovani
pošto je akumulacija na toj lokaciji previše mala za kontrolisanje zapremina godišnjeg proticaja.
Izvor: pripremio Konsultant od hidroloških podataka
Slika 3: Dvostruka sumarna linija godišnjh prosjeka za stanice Delibašino Selo u poređenju sa stanicom Banja
Luka
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxi
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Nakon opsežnih analiza svih dostupnih hidroloških podataka došlo se do zaključka da je za ocjenu
režima proticaja, kako za profile vodomjernih stanica tako i za profile planiranih hidrotehničkih
objekata, bilo najprikladnije analizirati niz do 1990. godine.
Određivanje srednjih višegodišnjih proticaja, malih voda, velikih voda i ekološkog minimuma na
osnovu niza osmatranja samo do 1990. godine leži u činjenici da su podaci poslije 1990.godine
uglavnom nepouzdani, sa puno neregistrovanih vodostaja, jako malim brojem hidrometrijskih mjerenja
itd, i uključivanje niza od 1991. godine u analize bi vodilo do pogrešnih zaključaka na većini profila.
Period od 1926-2010. godine bilo je moguće obraditi samo za HS Vrbanja pošto je ova vodomjerna
stanica radila sve do danas sa samo manjim prekidima u radu za vrijeme rata 1992-95. godine. Uz to
stanica je bila jedina na kojoj su izvršena hidrometrijska mjerenja dovoljno dobra da se mogla
konstruisati dosta pouzdana kriva proticaja.
Ta analiza je omogućila sagledavanje promjena koje se eventualno javljaju kako za srednje
višegodišnje proticaje tako i za male i velike vode. Prvo je urađena analiza srednjih višegodišnjih
proticaja na HS Vrbanja koja ukazuje da nema velikih odstupanja u vrijednostima Qsr za različite
periode osmatranja 1926-90, 1961-90. i 1981-2010. godina i kreću se u dijapazonu od cca 5%.
Analiza malih voda pokazuje da nije bilo većih odstupanja od ranije proračunatih, a ta odstupanja se
kreću do 10%.
Međutim analizirajući velike vode za period od 1926. do 2010. godine, konsultant je došao do zaključka
da su do sada korištene vrijednosti donekle podcijenjene i da su za hiljadugodišnje vode vrijednosti cca
50% veće od proračunatih vrijednosti u Osnovi iz 1987.godine, a za stogodišnje vode novodobijene
vrijednosti su za cca 33% veće. Analiza je urađena samo za profile VS Vrbanja na rijeci Vrbanji i VS
Banja Luka na rijeci Vrbas. Preporuka konsultanata je da se u budućnosti za 1000-godišnje vode
uzimaju vrijednosti koji su za 50% veće od vrijednosti koje su objavljene u Osnovi iz 1987. godine za
sve ostale profile, sve dok se, a na usnovu budućih osmatranja, ne uradi nova analiza velikih voda. Za
stogodišnje vode smatramo da je potrebno povećati vrijednosti dobijene 1987. godine za cca 35%.
Zbog svoje izuzetne važnosti i složenosti, detaljno je analiziran ekološki prihvatljiv protok (EPP) za
profil vodomjerne stanice Vrbanja, na rijeci Vrbanji, za kompletan period osmatranja 1926-2010. Za
EPP je usvojena vrijednost Qepp=1,63 m3/s, i time je zadržana vrijedost iz Osnove. Ne samo da je na
ovom profilu zadržana vrijednost iz Osnove za EPP, nego i na većini ostalih profila u slivnom području
rijeke Vrbas.
To je urađeno iz više razloga:



primjetno blago smanjivanje minimalnih srednjih mjesečnih proticaja do cca 10% u slivnom
području rijke Vrbas je jednim dijelom uzrokovano povećanjem potrošnje vode u sušnom periodu za
navodnjavanje bašti i vodosnabdijevanje,
većina metoda za proračun EPP daje veće vrijednosti protoka nego metoda koja se koristi u BiH,
tako bi da smanjivanje ionako dosta malih vrijednosti proticaja za EPP trenutno bilo teško
objašnjivo,
već su izdane koncesije i saglasnosti na studije MHE koje koriste vrijednosti za EPP dobijene na
osnovu rezultata proračuna iz Osnove.
0.4
Predložena prilagođavanja mreže monitoringa
Podaci predobrade tokom pripreme Osnove otkrili su da su prilagođavanja bila neophodna čak i u
vremenskim serijama za one koji su smatrani odgovarajućim za upotrebu. Problemi su bili neslaganja u
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
bilansu vode duž Vrbasa. Može se primjetiti da svi gornji problemi postoje i danas dok studije, izgled i
rad hidroenergetskih postrojenja, funkcije upravljanja vodama i planovi razvoja zahtjevaju pouzdane
podatke iz svih zona Vrbasa. Uprkos svim planovima da se nastavi s raznim usavršavanjima
(uključujući hidrotehniku) u slivu, koji uključuju značajne investicije, žalosno je da fundamentalnim
principima monitoringa nije dat veći prioritet.
U cilju uspostavljanja bolje mreže mjernih stanica u slivu u budućnosti, Konsultant preporučuje
popravku sve opreme koja već postoji na mjeračima kao i da se instaliraju, poprave i puste u rad novi na
slijedećim lokacijama:








Mjerno mjesto Banja Luka, Vrbas
Mjerno mjesto Delibašino Selo, Vrbas
Mjerno mjesto Vrbanja, Vrbanja
Mjerno mjesto Volari, Pliva,
Mjerno mjesto Gornji Vakuf, Vrbas
Mjerno mjesto Daljan, Vrbas
Mjerno mjesto Han Skela,Vrbas
Mjerno mjesto Kozluk, Vrbas.
Pored toga, treba da se obnove slijedeće hidrološke stanice u slivu Vrbasa koje su radile prije 1990:







Hidrološka stanica Majevac, Pliva
Hidrološka stanica Saric, Janj
Hidrološka stanica Crna Rijeka, Crna Rijeka
Hidrološka stanica Ugar, Ugar
Hidrološka stanica Bočac Vrbas
Hidrološka stanica Donji Obodnik, Vrbanja
Hidrološka stanica Gornji Vakuf, Bistrica.
Preporučeno je da se premjesti mjerno mjesto Razboj zbog uticaja povratnih voda iz Save.
Generalno gledano, neophodno je sprovesti serije hidrometrijskih mjerenja na svim navedenim
stanicama da se definišu nove krive proticaja. Takođe bi bilo potrebno načiniti ponovnu procjenu svih
stanica nakon pet godina rada da se provjeri da li su lokacije i uslovi monitoringa ispravni.
xxiii
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
0.5
Razvoj hidrološkog modela
Ciljevi hidrološkog modelovanja u projektu su da:



Produži i popuni hidrološke nizove koji imaju
prekide u osmatranjima,
Daju proticaje za vodotoke gdje nema
hidroloških osmatranja,
Testiraju efekte potencijalnih akumulacija na:
- redukciju maksimuma poplavnih talasa
- povećanje malih proticaja tokom sušnog
dijela godine
- procjenu proizvodnje hidroenergije na
različitim poprečnim presjecima rijeke
- podrži izbor optimalnih alternativa u
razvoju vodoprivrede.
Izabran je hidrološki model US Army HEC HMS i
upotrijebljen za postavku modela sliva Vrbasa da
bi se ispunili gore navedeni zadaci (Slika 4).
Ulazni podaci potrebni za ovaj model su uglavnom
dobijeni pomoću GIS alata. Grupe podataka za
kalibraciju i verifikaciju su brižljivo birane sa
prethodnom analizom. Najbolja grupa podataka za
kalibraciju su bile godine 1984-1987, kako po
pitanju dostupnosti podataka tako i potrebne
varijabilnosti režima toka, ali osnovni problem je
postojanje samo dvije stanice sa podacima o
padavinama, što je malo za cijeli sliv Vrbasa.
Izvor: Konsultantov model u programu HEC-HMS
Slika 4: HMS šematski prikaz finalnog
hidrološkog modela za sliv Vrbasa
Rezultati prve simulacije su uzeli dosta vremena zbog velikog broja ulaznih podataka i uobičajenih
grešaka u podešavanju modela koje su neizbježne u početnoj fazi hidrološkog modelovanja. Nakon
korekcije svih grešaka, simulacija je uspješno završena i dobijeni su prvi rezultati (vidi Slika 5 za Gornji
Vakuf kao primjer).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxiv
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5: Rezultati simulacije za stanicu Gornji Vakuf
Analiza rezultata simulacije je potvrdila da su naprijed navedeni zadaci modela realistični po pitanju
primjenjenog HEC-HMS modela. Međutim, kritični faktori uspjeha generalno leže u nesigurnosti
kvaliteta podataka i preciznosti modela. Ovi problemi se mogu umanjiti sljedećim mjerama:






0.6
Kontinuirano praćenje i napor da se osigura kvalitet u korištenju modela,
Provjera rada modela sa, na primjer, satnim vrijednostima padavina, kako bi se dobili bolji rezultati
(u vremenskom koraku manjem od jednog dana),
Kada dodatni podaci budu dostupni, proširiti podatke u meteorološkom modelu i ponovo kalibrisati
ključne parametre modela,
Ponovo simulirati ključne scenarije sa nešto promijenjenim ulaznim podacima kako bi se procjenilo
da li model pravilno reaguje na promjene,
Uraditi simulaciju modela sa drugim podacima za verifikaciju,
Procjena modela kroz poređenje rezultata dobijenih iz drugih sličnih modela (ovaj dio je u
procesu).
Vodni bilans u slivu Vrbasa
Studija upravljanja vodnim resursima ima tri komponente – procjenu zahtjeva za vodom, pronalaženje
karakterističnih vodnih resursa i poređenje potreba za vodom i resursima.
Procjena zahtjeva za vodom je načinjena za tri glavne grupe potrošača:
 Snabdijevanje vodom stanovništva (gradski, i ruralno)
 Snabdijevanje vodom industrije
 Snabdijevanje vodom za navodnjavanje.
Sliv Vrbasa je bio podjeljen na pet zona upravljanja vodom, sa definisanim izlaznim profilima na
kojima su analizirani bilansi proticaja (Tabela 1 i Slika 6)
xxv
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 1: Regioni upravljanja vodom u slivu Vrbasa
Region
I
II
III
IV
V
Povezane opštine
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
Gornji Vakuf-Uskoplje
Bugojno
Donji Vakuf
dio opštine Novi Travnik
dio opštine Jajce
dio opštine Travnik
Jajce
Šipovo
dio opštine Mrkonjić Grad
dio opštine Kupres
dio opštine Glamoč
dio opštine Kneževo
Dobretići
dio opštine Jajce
dio opštine Travnik
Banja Luka
Mrkonjić Grad
Kneževo
Kotor varoš
Čelinac
Laktaši
Srbac
Bosanska Gradiška
dio opštine Prnjavor
Profil bilansa
Han Skela
Kozluk
Granica između
FHiH i RS
Delibašino Selo
Ušće rijeke Vrbas
Izvor: Konsultant je sačinio tabelu na osnovu baze podataka
Indirektne metode su primijenjene za analizu potreba za vodom što je u skladu sa međunarodnom
praksom. Trenutne potrebe za vodom su definisane kao i potrebe za 2020. i 2040. godinu koristeći
podatke iz Osnove i druge, nove studije.
Ukupne godišnje potrebe za vodom za sliv (svih pet zona) koji pokriva sve tri potrošačke grupe iznosi
173 miliona m3/godišnje i raspoređene su na slijedeći način:



Stanovništvo: 62,40 miliona m3/godišnje
Industrija: 20,20 miliona m3/ godišnje
Navodnjavanje: 91,00 miliona m3/ godišnje.
Iako izgleda da proticaji u rijeci Vrbas mogu lako pokriti sve zahtjeve, treba biti obazriv jer su potrebe
za ekološkim prihvatljivim protokom i navodnjavanjem velike da bi se održavale.
Važno je obezbijediti ekološki prihvatljiv protok u svakom trenutku u vodotoku, što je i zakonski
zahtjev BiH kao i ODV EU. Stoga, ekološki prihvatljiv protok Vrbasa treba da bude najmanje jednak
srednjim minimalnim mjesečnim proticajima 95% obezbijeđenosti. Iako se ovo može lako postići tokom
zimskih i proljetnih mjeseci kada je rijeka nabujala, postoji potencijalno problematična situacija u
ljetnjim mesecima (posebno septembar u sušnoj godini u oblasti V nizvodno od Banje Luke i prije
ulijevanja u Savu).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxvi
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: mapa Konsultanta kreirana iz baze podataka
Slika 6: Sliv Vrbasa: Vodoprivredni regioni
0.7
Kvalitet vode
Prije 1990, monitoring kvaliteta vode je sproveden na šest profila unutar sliva Vrbasa i to na slijedećim
lokacijama: Daljani, Han Skela, Kozluk, Novoselija, Delibašino Selo i Razboj, kao i na rijeci Vrbanji,
na profilu nešto prije ušća u Vrbas. Hemijski parametri su analizirani tri puta godišnje (proljeće, ljeto i
jesen) dok su biološki parametri mjereni dva puta godišnje (ljeto i jesen).
Na osnovu tada dobijenih rezultata, kvalitet vode Vrbasa je varirao između Klase III i IV dok je zakon
nalagao klasu II i III (pogledati Uredbu o klasifikaciji voda i obalnih voda u BiH” (Službeni glasnik
BiH, br. 19/80).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxvii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Analize dostupnih podataka su pokazale da je najgora situacija na profilu nizvodno od Jajca, gdje
parametri kvaliteta vode premašuju klasu IV kao i nizvodno od Banje Luke.
Analize su prekinute tokom ratnih godina, a redovni monitoring je počeo ponovo u RS 2000. godine.
Monitoring program je podrazumijevao analizu organskih i neorganskih zagađivača četiri puta godišnje.
Samo na profilu Razboj, koji je takođe uključen u Transnacionalnu monitoring mrežu (TMM),
uzorkovanja i analize su rađene 12 puta godišnje (od januara do decembra).
Praćenje stanja kvaliteta voda vodotoka u Republici Srpskoj je doživjelo određene promjene nakon
2009. godine na osnovu činjenice da je u međuvremenu izvršena tipologija i definisanje vodnih tijela u
skladu sa zahtjevima Okvirne direktive o vodama. Praćenje stanja kvaliteta voda u 2009. godine je
sprovedeno na određenim mjernim mjestima vodnih tijela, za određene tipove.
U FBiH u periodu 1995-2005. godine vršena su samo povremena ispitivanja kvaliteta površinskih voda,
ali rezultati nisu bili dostupni konsultantu. FBiH je sistematski ponovo počela uzorkovanje vode i
analize kvaliteta površinskih voda 2005. godine. Uzorci su uzimani 4 puta godišnje na 4 profila, koji su,
u stvari, isti profili kao i prije rata. Međutim, 2007. godine su uzimani uzorci na 19 profila (samo jedno
uzorkovanje)– 13 njih iz glavnog toka, a ostatak iz pritoka Kruščice, Bistrice, Semešnice i Plive.
Dobijeni rezultati su procijenjeni i može se generalno zaključiti da je kvalitet vode u slivu Vrbasa
poboljšan tokom perioda od 1984. do 2010. Ovi bolji uslovi su se pojavili zbog značajnog pada
industrijske proizvodnje. Međutim, trenutna situacija je slična onoj iz 1980-ih, tj. najkritičnija mjesta
rijeke su nizvodno od Jajca i Banje Luke i dalje prevazilaze zakonske norme (Slika 7).
Industrijske aktivnosti jednog broja manjih gradova duž gornjeg toka Vrbasa ne stvaraju velike terete
zagađenja na vodotoku. Kao što se može očekivati, kvalitet vode je lošiji nizvodno od Gornjeg Vakufa,
Bugojna, Donji Vakuf, Jajca i Banje Luke usljed netretirane gradske otpadne vode koja se ispušta u
rijeku
Glavni izvori zagađenja, najčešće poznati kao “kritične tačke”, su glavna naselja gdje se nalaze
industrijska postrojenja. Identifikovana su tri glavna tipa tih tačaka zagađenja – industrijska, gradska
(uglavnom tačkasta zagađenja) i poljoprovredna (uglavnom difuzna zagađenja).
U gornjem dijelu toka Vrbasa, zagađenje dolazi iz Gornjeg Vakufa, Bugojna i Donjeg Vakufa. U
srednjem toku zagađenje je iz Jajca od hemijske i metalurške industrije, a u donjem toku sliva, iz Banje
Luke, najvećeg naselja u cijelom slivu. Glavni izvor trenutnog zagađenja, posebno mikrobiološkog,
dolazi od neobrađenih komunalnih otpadnih voda.
Što se tiče industrijskih kritičnih tački, do sada je najveći problem to što ne postoji organizovano
sistematsko mjerenje zagađenja. Konsultant je ustanovio da postoje 32 industrijske lokacije u slivu
Vrbasa. Većina lokaliteta je u Banjoj Luci, Kotor Varoši, Laktašima, Kneževu, Jajcu i Bugojnu.
Ako se ne preduzmu adekvatne mjere, može se očekivati da će kvalitet vode opasti usljed industrijske
proizvodnje koja će se obnoviti u budućnosti. Poznato je da su se u industrijskim i komunalnim
kanalizacionim sistemima akumulirali mnogi različiti tipovi zagađenja tokom vremena. Postoji bojazan
da će ovi materijali eventualno biti isprani i dovesti do velikog zagađenja rijeka.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 7: Stanje kvaliteta vode duž Vrbasa za 2007
xxviii
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxix
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
0.8
Hidrogeologija i i zaštita izdana (vodonosnih slojeva)
Kontrola korišćenja podzemnih voda u slivu Vrbasa je važan dio upravljanja vodnim resursima u slivu.
Geološka struktura sliva Vrbasa se sastoji od sedimenata palaeozoika, mezozoika i kenozoika,
prevashodne su karbonatne stene mezozoika, zatim klastični sedimenti mezozoika, palaeozoika i
tercijara. Magmatske stijene i palaeozoični karbonati su manje zastupljeni. Palaeozoični sedimenti su
predstavljeni silurianskim, devonianskim, karbon-feritnim i permianskim periodima.
Relativno veliki kompleksi karbonatnih sedimenata zauzimaju veliki dio u oblasti projekta. Jedna oblast
krševitog terena se nalazi na jugozapadnom dijelu sliva usječena sa sjevera Plivom i Jânjom, a na jugu i
zapadu Kupresom i Glamočkim poljem. Ovo je oblast dubokog krša.
Kišnica se direktno infiltrira u zemlju formirajući krševite kanale koji vode do prirodno formiranih
pećinskih rezervoara potpodzemnih voda u krečnjačkim formacijama koji tonu tamo gdje glavni krševiti
izvori sliva Vrbasa-Plivska izviru. Krševiti predjeli se nalaze na visini od oko 900-2000 mnv. Visina
izvora Plivska je na oko 550 mnv.
Uzimajući u obzir da je veći dio sliva Vrbasa izgrađen od karbonatnih stijena, zaključeno je da se
hidrogeološka vododjelnica razlikuje od morfološke vododjelnice. Ovo je posebno slučaj u visokom
kršu Hrbine, Vitoroga i Manjače. (Slika 8)
Sliv Vrbasa se može dalje podijeliti na područja prema različitom strukturnom tipu poroznosti:






Intergranularna poroznost
Intergranularna i pukotinska poroznost
Pukotinska poroznost
Karstno-pukotinska poroznost
Karstna poroznost
Uslovno bezvodni tereni (bez važnijih vodonosnih slojeva).
Rijeka Vrbas predstavlja erozioni bazis područja sliva, tako da se sve potpodzemne vode procjeđuju ka
Vrbasu. Izuzetak je u zoni visokog krša (Vitorog, Hrbina) gdje se pretpostavlja da je erozioni bazis
ispod nivoa nivoa Vrbasa.
Uzimajući u obzir da su podzemne vode obnovljivi prirodni resurs, njihova zaštita treba da bude
primarna i trajna. Najveći zagađivač potpodzemnih voda je industrija. Industrijska proizvodnja je
značajno opala u poređenju sa predratnim godinama prije 1992; stoga je stepen zagađenja danas mnogo
manji nego prije. Bez obzira na ovu činjenicu, važno je da se zaštita podzemnih voda sprovede na nivou
vlade.
Pored industrije, glavni zagađivači potpodzemnih voda – trenutno najveći – su otpadne vode koje prema
sadašnjim septičkim jamama direktno utiču na slojeve potpodzemnih voda i dovode do kontaminacije.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxx
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: LIFE INFRARED Projekat
Slika 8: Hidrogeološka mapa sliva rijeke Vrbas
Primer je Lijevče polje, koji je područje sa najvećom akumulacijom potpodzemnih voda dobrog
kvaliteta sa procijenjenim rezervama od 5m3/sec. Izdan potpodzemnih voda Lijevče polja napaja četiri
velika javna izvorišta na području Lijevče polja. Pored javnih izvora, koristi ga i veliki broj
individualnih bunara (skoro u svakom domaćinstvu, gdje pumpe izvlače vodu sa dubine od 5-7 metara).
Ove vode su direktno izložene kontaminaciji sa površine. Kontaminacija može biti i od upotrebe agro-
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxxi
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
hemijskih preparata na poljoprivrednim površinama. Individualni rezervoari otpadnih voda (septičke
jame) kao i mnoge farme koje stvaraju veliku količinu otpadnih voda isto mogu predstavljati
potencijalne izvore kontaminacije.
Imajući u vidu da Lijevče polje ima najbolji potencijal za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju, nije
realno očekivati sprečavanje upotrebe agrohemijskih proizvoda (vještačkih đubriva i pesticida).
Prethodno iskustvo je pokazalo da je problem u neprofesionalnom korišćenju ovih agrohemijskih
supstanci u smislu koncentracije. Posebno, na primjer, pesticidi se prodaju u koncentracijama mnogo
puta višim od nivoa koji je potreban za upotrebu. Da bi se poboljšala situacija, pesticidi treba da se
prodaju razblaženi tako da pretjerana koncentracija pesticida ne degradira potpodzemne vode nakon
infiltracije. Takođe, pakovanje i kontrola pesticida je problem jer korisnici bacaju pakovanja (koja
nerijetko sadrže ostatke pesticida) u otvorene potoke ili napuštene šljunkare koji su potencijalni
provodnici za kontaminaciju podzemnih voda.
Otpadne vode iz kanalazacije sakupljaju se i dreniraju u Vrbas ili njene pritoke. Glavni deo riječnog
korita predstavlja barijeru od dalje infiltracije jer opšti tok podzemnih voda ide ka Vrbasu, tako da
zagađenje ne može ući u podzemne vode iz rijeke, osim tokom poplava. Izuzetak je u južnom dijelu
Lijevče polja od Klašnica do Razboja, gdje se podzemne vode dopunjavaju iz Vrbasa. U vrijeme bujica,
moguće je da supstance iz Vrbasa dođu direktno u podzemne vode.
Čvrsti otpad takođe predstavlja potencijalnu prijetnju podzemnim vodama, jer se sliv Vrbasa sastoji od
velikog broja uglavnom nelegalnih deponija koje su veliki izvori kontaminacije.
Od 2000. godine, u Banjoj Luci (Ramići) postoji regionalna deponija koja sakuplja čvrsti otpad iz 8
opština od Kneževa do ušća Vrbasa. Nažalost, Ramići nemaju mogućnost tretiranja deponije. Pored
toga, počela je rehabilitacija najvećeg neodobrenog (divljeg) otpada "Barišića Strana-Kneževo".
Ugroženost podzemnih voda od zagađenja je fundamentalni princip na polju hidrogeologije. Mnogi
faktori utiču na ugroženost podzemnih voda kao što je tip stijena, korišćenje zemlje, nivo podzemne
vode itd. Planirana izgradnja hidroenergetskih postrojenja može dovesti do promjena u bilansu vode kao
direktan rezultat podizanja nivoa istih. Ako do toga dođe, rezerve podzemnih voda će se uvećati što
može biti pozitivno, ali tako se povećava i osjetljivost podzemnih voda.
0.9
Zakonske i institucionalne procjene
Konsultant je dobio većinu informacija o zakonskim i institucionalnim pitanjima iz dokumenta
Mišljenja o životnoj sredini izdatog od strane Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za Evropu
(EKUNE) i pripremom upitnika koji su poslati relevantnim entitetskim agencijama odgovornim za vode
rijeke Vrbas.
Iako ima mnogo izazova sa kojim se suočavaju zakon i institucije vezane za upravljanje vodnim
resursima, ipak ima nekih pozitivnih pomaka. Usvajanje novih zakona o vodama u oba entiteta i
dostignuća u zasnivanju institucija za upravljanje vodama, kao i odgovornost za različite slivove u BiH
koji dreniraju u Savu ili u Jadran vrlo su važni.
Jasno je da je BiH potrebno da definiše i uspostavi strategiju upravljanja vodama, zajedno sa posebnim
uslovima u državi, sa ciljem zaštite ovih rijetkih prirodnih resursa u širem regionu. Ne postoji razlog da
se ovo ne ostvari kada su svi entiteti postigli dogovor o strateškoj energiji iz 2008.
Jasno, poboljšanje aktuelne institucionalne i zakonske regulative, zajedno sa savremenim globalnim
trendovima u oblasti upravljanja vodama obezbijediće upravljanje na osnovu principa održivog razvoja.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxxii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Put BiH prema članstvu u EU uključuje brojne važne preduslove, među kojima državni zakon o zaštiti
životne okoline i osnivanje državnih agencija za zaštitu prirodnog okruženja. Aktuelni ustavni poredak
stoji na putu efikasnijeg planiranja ili zaštite i strategijama planiranja, ne samo na polju upravljanja
vodama već ekologijom uopšte. Sveukupno, budući koraci i dugoročni planovi koje BiH čini na ovom
polju će morati da budu u skladu sa direktivama EU i trendovima u upravljanju vodama.
Prema zakonima o vodama, entitetska ministarstva za vodoprivredu su odgovorna za proizvodnju 12godišnje strategije za upravljanje vodama do 2009, što se još nije dogodilo. U FBiH, nacrt strategije o
upravljanju vodama je u finalnoj fazi pripreme i ima potencijal da posluži kao sveobuhvatna, detaljna,
odgovarajuća osnova za upravljanje održivim vodnim resursima zajedno sa Okvirnom direktivom o
vodama EU (EU ODV). Međutim, biće neophodno usvojiti i usaglasiti veliki broj podzakonskih akata
po ovom pitanju.
Glavna dokumenta na polju upravljanja vodama u RS su Okvirni plan razvoja upravljanja vodama u RS
i sprovođenje Akcionog plana. Okvirni plan definiše kriterijume, uslove i prepreke daljeg razvoja
vodoprivrede i upravljanja cjelokupnim vodnim sektorom, pokrivajući period planiranja od 2007 - 2016.
Priprema odgovarajućih strateških dokumenata za razvoj vodnog sektora do 2020. godine u RS još nije
počela i stoga još nije moguće procijeniti efekte sprovođenja. Strategije ovog entiteta moraju da budu
koordinisane i usaglašene, da bi pružile jedinstvenu stategiju za cijelu teritoriju BiH.
Ostale važne strategije i programi na nivou entiteta su:
•
•
•
•
•
Nacrt strategije o upravljanju vodama u FBiH 2009-2020, mart 2010, u finalnoj fazi usvajanja u
Vladi i Parlamentu FBiH.
Plan regulacije vodotoka i drugih voda, koji služi kao osnova za održavanje vodotokova, vodnih
imanja i drugih zaštitnih struktura.
Glavni plan za sprečavanje poplava u FBiH, usvojen u aprilu 2011.
Glavni operativni plan za spriječavanje poplava u RS, u pripremi.
Plan ispunjavanja obaveza prema Međunarodnoj komisiji za zaštitu rijeke Dunav (ICPDR) u
Savskom slivu u odnosu na Okvirnu direktivu o vodama. Prema relevantnim zakonima o vodama,
ovi planovi treba da se pripreme do 2015.
Nadležne vlasti za sprovođenje ODV u BiH uključuju Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih
odnosa (na državnom niovu) čija ovlašćenja su prenesena na entitete i distrikt Brčko. Vodoprivreda u
BiH je u nadležnosti entiteta. U FBiH, na entitetskom nivou za sliv Vrbasa je nadležno Ministarstvo
poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Agencija za Savu u Sarajevu, dok su u RS nadležni
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede sa Agencijom za vodu za Savu u Bijeljini.
Prekogranični sporazumi od važnosti, a koji se tiču sliva Vrbasa, uključuju: Okvirni sporazum o slivu
rijeke Save (FASRB) i više od 17 drugih multinacionalnih sporazuma od kojih su slijedeći važni za
ODV: Međunarodna komisija za zaštitu Dunava (ICPDR), Grupa Dunav-Crno More (DABLAS),
Inicijativa o vodama EU (IEUV) i druge.
ODV formalno uvodi dva ekonomska principa za upravljanje vodnim resursima. Prvi zahtjeva
ekonomsku analizu korišćenja vode (član 5 i aneks III). Drugi poziva na pokrivanje troškova pružanja
usluga (član 9).
U principu, metodologija ekonomske analize prema Okvirnoj direktivi o vodama može da se sumira na
slijedeći način:

Određuje razlike između aktuelnog statusa riječnog sliva i željenog statusa ("dobar status")
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxxiii
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013






Ispituje obim do koga pokrivenost troškova može da se vrši u ključnim oblastima korišćenja za
vodu, uključujući: rezidencijalnu, komercijalnu, i industrijsku upotrebu pitke vode i poljoprivredno
korišćenje
Razrađuje scenarija za buduće vodne resurse, uključujući "uobičajene" poslovne scenarije
donosi mjere (aktivnosti, projekte, itd.) koje se mogu sprovesti za postizanje ciljeva datih u analizi
nedostataka
Određuje rentabilnost indivudualnih mjera, što se mjeri kroz trošak za postizanje jedinice efekta ili
troška postizanja ukupnog cilja.
Razvija program zasnovan na najrentabilnijim mjerama
Procjenjuje finansijske i ekonomske efekte programa
Glavni korisnici vode su komunalci koji snabdijevaju vodom stanovnike i druge potrošače. Generalno
gledano, BiH ima mnogo preduzeća za vodovod i kanalizaciju na nivou opština i kantona, ali je
pokrivenost nekompletna, posebno u ruralnim oblastima, gdje jedna trećina domaćinstava koristi vodu
sa nebezbjednih izvora (40 % u ruralnom dijelu RS). Tarife za usluge vodosnabdijevanja ne samo da su
ispod nivoa pokrivenosti troškova, već obično nisu dovoljne da pokriju troškove rada i održavanja.
Kao rezultat, vodni sektor je rascjepljen, sa približno 130 opštinskih vodovodnih i komunalnih
preduzeća koje opslužuju stanovništvo od 4 miliona ljudi. Prema ivorima na Internetu, oko 67
vodovodnih kompanija se udružilo u Vodovodno udruženje Bosne i Hercegovine, sa ciljem promocije
integrisane nacionalne i regionalne politike u vodnom sektoru, ali za ovaj podatak je potrebna potvrda
tačnosti.
Opšte je prihvaćeno da su tarife u sektoru vodosnabdijevanja i sektoru otpadnih voda preniske da
pokriju čak i osnovne troškove. Opštinske skupštine određuju korisničke naknade i naplate, dok
vodovodi imaju ograničen uticaj na strukturu tarifa. Kao što se može očekivati, lokalne vlasti teže ka
određivanju tarifa prilično ispod proizvodnih troškova da ne bi izgubile podršku lokalnog stanovništva.
Slab odnos naplate, čak i od strane velikih javnih potrošača, vodi do visokih nivoa dugovanja od ostalih
potrošača i time je inače slabo sektorsko finansiranje još više otežano.
U FBiH, prema Zakonu o vodama, agencije za vodu (npr. AVP Sava Sarajevo) primaju 40% sredstava
od posebnih naknada za vodu koja se koriste za finansiranje njihovih aktivnosti, koje uključuju
monitoring vode i održavanje postrojenja za zaštitu vode u Federaciji. Četrdeset i pet odsto sredstava od
posebnih naknada ide kantonima, koja se koriste za sufinansiranje izgradnje i održavanje vodnih
postrojenja. Otprilike 15% sredstava od tih naknada ide Fondu zaštite životne sredine i koristi se za
zaštitu voda.
U RS, agencije za vodu primaju 55% sredstava od posebnih naknada, od čega 30% ide za posebne
svrhe, a 15% Fondu zaštite životne sredine.
0.10
Preporuke
Ispod se nalazi lista preporuka Konsultanta za Modul 1:
1. Nadležna entitetska ministarstva (Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i
šumarstva i Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS) bi trebalo da razmotre
rezultate Nacionalnog inventara šuma (koji još nije na raspolaganju Konsultantu) i ulože
zajedničke napore u implementaciji politike sprečavanja nekontrolisane sječe šuma u slivu
rijeke Vrbas.
2. Važno je da navedena ministarstva preduzmu zajedniče radnje protiv onih koji izazivaju
eroziju riječnih obala putem nekontrolisanog iskopavanja kao i onih koji uništavaju šume
putem nekontrolisane sječe.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxxiv
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
3. U pogledu razvoja sve infrastrukture u slivu Vrbasa trebalo bi da se u obzir uzmu potencijalni
efekti seizmičkih šokova prilikom sačinjavanja propisa u vezi sa budućim planiranjem,
konstrukcijom i izgradnjom. Stoga, u skladu sa tim se mora ažurirati relevantna politika
nadležnih ministarstava (Federalno ministarstvo energetike, rudarstva i industrije i
Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS).
4. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa (MoFTER) zajedno sa nadležnim
entitetskim ministarstvima (Ministarstvo prostronog uređenja FBiH i Ministarstvo za
prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS) moraju dati prioritet hitnom utvrđivanju
privremenih lista i peticija za zaštićena područja, tako da prostorni planovi sadrže
odgovarajuće i ažurirane podatke. Pored toga, potrebno je više jasnoće kod izmjena
relevantnih zakona koji regulišu ovu oblast (npr. Zakon o zaštiti životne sredine u FBiH i RS)
kao i više usklađivanja u okviru međunarodne kategorizacije uspostavljene od strane
Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN).
5. Postoji hitna potreba za popravkom sve postojeće opreme za monitoring na vodomjernim
stanicama. Ovo obuhvata:
-
Na rijeci Vrbas – u Banjoj Luci, Delibašinom Selu, Gornjem Vakufu, Daljanu, Han Skeli i
Kozluku
Na rijeci Vrbanji na vodomjernoj stanici Vrbanja,
Na rijeci Plivi na mjernoj stanici Pliva
6. Postoji potreba za instaliranjem novih vodomjernih stanica u slivu Vrbasa koje su bile u
funkciji prije 1990. godine. Ovo obuhvata:
-
Na rijeci Vrbas, vodomjerna stanica u Bočcu i Razboju. Što se tiče Razboja, preporučeno
je da se vodomjerna stanica zbog uticaja uspora rijeke Save izmjesti na drugu lokaciju.
Na rijeci Plivi, vodomjerna stanica Majevac
Na rijeci Janj, vodomjerna stanica Sarić
Na Crnoj Rijeci, vodomjerna stanica Crna Rijeka
Na rijeci Ugar, vodomjerna stanica Ugar
Na rijeci Vrbanji, vodomjerna stanica Donji Obodnik
Na rijeci Bistrici, vodomjerna stanica Gornji Vakuf
7. Niz hidrometrijskih mjerenja na svim navedenim stanicama je neophodan da bi se definisale
nove krive proticaja i poprečni presjek protoka na profilima i to prije bilo kakve izgradnje.
Nadležne agencije za vode moraju razmotriti mogućnost da potencijalni investitori uvrste i
ove troškove u troškove izrade studija izvodljivosti. Pored toga, biće neophodno da se izvrši
ponovna procjena svih stanica nakon pet godina funkcionisanja da bi se provjerilo da li
lokacije i drugi aspekti monitoringa ispravno funkcionišu.
8. U pogledu ekološki prihvatljivog protoka (EPP), u ovoj studiji je korištena postojeća
metodologija definisana u važećem zakonu. Međutim, Konsultantu je od strane vlade
sugerisano da će nova moetodologija za proračunavanje EPP biti usvojena na osnovu
preporuka ekspertske grupe. Preporučeno je da se ova nova metodologija usovji u što kraćem
roku u cilju dobijanja novih vrijednosti EPP za rijeke. Ovo je od izuzetnog značaja, budući da
promjena u vrijednosti EPP može imati posljedice na izbor rješenja i eventualno odbijanje već
predloženih razvojnih opcija za vodoprivredne sisteme.
9. Nakon opsežne analize svih raspoloživih hidroloških podataka, došlo se do zaključka da je
optimalno rješenje za analizu vodnog režima za hidrološke stanice i profile hidrauličnih
struktura to da se analiziraju podaci do 1990. godine. Stoga, u nastavku su sumirane radnje
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
xxxv
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
neophodne da bi se riješio problem nesigurnosti prilikom izrade hidrološkog modela slivnog
područja rijeke Vrbas:
-
-
Stalna predostrožnost i nastojanja da se obezbijedi kvalitet podataka korištenih u modelu.
Provjera modela putem uključivanja nižih, na primjer 24-časovnih vrijednosti padavina
da bi se dobili bolji podaci (na skali nižoj od dnevne).
Kada podaci budu dostupni, treba preduzeti produženo dobijanje podataka sa
meteorološkog modela i izvršiti ponovnu procjenu ključnih parametara putem
kalibracije.
Ponovno pokretanje ključnih scenarija sa različitim ulaznim podacima da bi se izvršila
procjena reagovanja modela na promjene.
Pokretanje simulacije sa drugim setom podataka u cilju verifikacije.
Uzajamna analiza modela putem poređenja rezultata dobijenih primjenom različitih
modela (ovo je trenutno u toku).
10. Agencije za slivno područje rijeke Save u FBiH i RS moraju preuzeti odgovornost za
ažuriranje modela nakon završetka projekta. Smatra se da će planirane obuke za izradu
modela od strane Konsultanta takođe biti od pomoći u ovom pogledu.
11. Nadležna entitetska ministarstva i/ili opštine Jajce i Banja Luka moraju dati prioritet
rješenjima za preradu čvrstog otpada i otpadnih voda u svojim razvojnim planovima.
12. Na osnovu pomenutog, predlaže se sprovođenje više monitoringa i kontrole izvora
kontaminacije tla u pogledu zaštite podzemnih voda od strane nadležnih agencija za vode u
oba entiteta. Sve u svemu, budući koraci i dugoročni planovi koje BiH čini na ovom polju
moraće biti u skladu sa direktivama EU i trendovima upravljanja vodnim resursima.
13. Na entitetskom nivou, postoji potreba za ubrzavanjem implementacije postojećih
podzakonskih akata i standarda, kao i za harmonizacijom postojećeg sekundarnog
zakonodavstva uključujući smjernice i standarde. Republika Srpska mora da razvije i usvoji
strategiju upravljanja vodnim resursima uz odgovarajuće akcione planove, u skladu sa
entitetskim zakonom o vodama. Usvajanje i implementacija novih zakona o komunalnim
vodama koji su u skladu sa zakonodavstvom na entitetskom nivou moraju biti izvršeni od
strane kantonalnih vlasti u FBiH i opštinskih vlasti u RS u slučaju kada važeći zakoni o
vodama nisu u skladu sa novim zakonima koji regulišu ovu oblast.
14. Preporučuje se da javna vodovodna preduzeća u kantonima ili opštinama koja mjere
potrošnju vode razmotre uspostavljanje ugovornog odnosa između vodoprivrednog preduzeća
i korisnika, kao i povećanje tarifa barem do nivoa pokrivanja operativnih troškova i troškova
održavanja, a zatim postepeno do nivoa pokrivanja troškova amortizacije i finansiranja.
Konsultant preporučuje izradu dalje studije koja bi se bavila ovom problematikom.
15. Nadležna javna vodovodna preduzeća u kantonima i opštinama oba entiteta moraju napustiti
praksu korištenja tarifa za potrošnju vode kao instrumenta socijalne politike, a u korist
planiranih subvencija za korisnike sa niskim primanjima.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
1-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
1
Uvod
Konsultantsko preduzeće COWI AS iz Norveške zaključilo je ugovor sa Svjetskom bankom o ažuriranju
vodoprivredne osnove sliva rijeke Vrbas. Mapa područja koje pokriva Projekat nalazi se u Prilogu A.
Sredstva za ovaj projekat obezbjeđuju se preko Norveškog trust fonda za privatni sektor i infrastrukturu
putem Programa za pomoć upravljanju energetskim sektorom (TF095054) na osnovu Programa
partnerstva za vode, trust fonda sa više donatora (TF096591).
Svjetska banka podržava izradu studije koju prati Upravni odbor (UO), koji se sastoji od slijedećih
članova iz institucija Republike Srpske (RS) i Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH) zajedno sa
lokalnim preduzećima za proizvodnju električne energije:
Bosna i Hercegovina (državni nivo)
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa (MVTEO).
Republika Srpska
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva
Ministarstvo za prostorno uređenja, građevinarstvo i ekologiju
Agencija za vode oblasnog riječnog sliva Save, Bijeljina
Elektroprivreda RS, Trebinje
Federacija Bosne i Hercegovine
Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva
Ministarstvo energije, rudarstva i industrije
Ministarstvo prostornog uređenja
Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo
Elektroprivreda BiH, Sarajevo
Elektroprivreda HZ HB, Mostar
Ugovor za zadatak potpisan je 17. novembra 2010. godine, a pripreme su počele 21. novembra 2010.
Početni izvještaj je pripremljen i predstavljen na radionici kojoj je prisustvovao UO u Sarajevu 14.
decembra 2010. Nakon manjih izmjena, UO je odobrio Početni izvještaj u martu 2011.
Od vremena početnog izvještaja, Konsultant je pratio projektni zadatak (PZ) usredsredivši se na Modul
1 – Upravljanje vodnim resursima u slivu Vrbasa.
Ovaj izvještaj čini jedan od tri modula koji će biti sačinjeni tokom Projekta, a koji je grafički
predstavljen na Slika 1-1.
1-2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Početni
Modul 1
Vodni resursi
Modul 2
Hidroenergetski razvoj
Modul 3
Integralno upravljanje vodnim resursima
Slika 1-1: Faze realizacije projekta
Glavni ciljevi Studije su:

Da se obezbijedi detaljan prijedlog za ažuriranje Vodoprivredne osnove za sliv rijeke Vrbas
integrisanim pristupom kako je definisano u Zakonu o vodama i Okvirnoj direktivi o vodama
(Direktiva 2000/60/EC Evropskog parlamenta i Savjeta.
 Podrška sadašnjoj reformi vodnog sektora i pružanje pomoći Agencijama za dva riječna sliva za
Savu i jadranski sliv prilikom uspostavljanja sistema Integralnog upravljanja riječnim slivom
(IURS).
 Priprema studije koja će poslužiti kao model korišćenja integralnog pristupa riječnom slivu za
planiranje upotrebe i razvoja vodnih resursa. Kada se pokaže da je model koristan, pristup i
metodologija mogu se ponovo primijeniti za ostale rijeke u Federaciji Bosne i Hercegovine i
Republici Srpskoj.
 Da se odredi optimalna raspodjela vode/bilans između glavnih sektora koji koriste vodu kao što su
vodosnabdijevanje, irigacija, električna struja/energija i da se postavi vodna infrastruktura, na
osnovu višekriterijumske analize prioriteta troškova i beneficija koji su povezani sa različitim
opcijama raspodjele.
 Da se definišu potrebne mjere i aktivnosti za poboljšanje vodoprivrede u slivu rijeke Vrbas,
uključujući višenamjensku eksploataciju voda, u skladu sa zakonima i propisima, dok se
istovremeno osigurava dugoročno održivo upravljanje vodnim resursima i održavanje propisanih
uslova ekološki prihvatljivog protoka.
 Da se definišu potrebni zahtjevi i uslovi za integralno upravljanje dostupnim vodnim resursima, uz
poštovanje opštih razvojnih ciljeva iznijetih u institucionalnoj Strategiji razvoja.
 Da se definišu potrebne mjere za postizanje ekoloških ciljeva iznijetih u Vodoprivrednoj osnovi
(OSNOVA), uključujući zaustavljanje trenda povećanog zagađenja vodotokova, sa konačnim ciljem
povećanja ekološkog statusa vodenih površina i smanjenja prekograničnog uticaja zagađenja.
 Da se definišu potrebne mjere za poboljšanje postojećeg sistema zaštite od poplava.
 Da se definišu potrebne mjere i aktivnosti radi olakšavanja održivog razvoja poljoprivrede koja
zavisi od irigacije u sveukupnom upravljanu vodnim resursima.
Nacrt izvještaja se stoga fokusira na ove ciljeve i dalje će se razvijati kada otpočnu Modul 2 i Modul 3.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
1-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Dalje, nakon ovog uvodnog poglavlja, Poglavlje 2 počinje prezentacijom fizičkih karakteristika sliva
Vrbasa sa fokusom na aspekte životne sredine i nastavlja se u Poglavlju 3 socio-ekonomskim
karakteristikama sliva kako bi se uspostavilo osnovno stanje.
U poglavlju 4, Konsultant daje sinopsis glavnih strateških studija koje su izvršene za sliv Vrbasa u
prošlosti pa sve do danas.
Poglavlje 5 sadrži opis hidroloških i statističkih metoda za prikupljanje podataka, obradu i ocjenu i daje
procjenu hidroloških parametara. Poglavlje 6 daje opis razvoja hidrološkog modela i rezultata i izvršene
kalibracije zajedno sa kritičnim faktorima uspjeha za njegov dalji razvoj.
Poglavlje 7 je posvećeno upravljanju vodnim resursima, sadašnjim potrebama za vodom u slivu i
prezentacijom bilansa upravljanja površinskim vodama i ključnim pokretačima.
Poglavlje 8 se fokusira na kvalitet vode u prošlosti od 1995. i komentare o sadašnjim kritičnim tačkama,
dok se Poglavlje 9 koncentriše na hidrogeološke karakteristike sliva, dostupnost podzemnih voda,
protoka podzemnih voda, sadašnjim zonama zaštite podzemnih voda, procjenom osjetljivosti podzemnih
voda i potencijalom podzemnih voda za korišćenje za potrebe irigacije.
Poglavlje10 daje opis institucionalnog i zakonodavnog sistema koji se primjenjuje na upravljanje
vodnim resursima u slivu Vrbasa, dok Poglavlje 11 daje procjenu istih.
Poglavlje 12 opisuje međunarodne sporazume koji se tiču sliva Vrbasa kao i zahtjeve na osnovu
Evropske okvirne direktive o vodama (ODV).
Na kraju, Poglavlje 13 donosi zaključke i preporuke Konsultanta, što nas vodi ka slijedećoj fazi
projekta, a to je priprema Modula 2 – Studija hidroenergetskog razvoja (SHER).
2-1
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
2
Fizičke karakteristike sliva rijeke Vrbas
2.1
Glavne odlike sliva rijeke Vrbas
Rijeka Vrbas je desna pritoka rijeke Save, takođe desne pritoke rijeke Dunav. Dunav je drugi po veličini
riječni sliv u Evropi, ali je najveći međunarodni sliv u svijetu jer obuhvata teritorije 19 zemalja. Sliv
rijeke Vrbas obuhvata oko 6,7% sliva Save, ali čini manje od 1% područja sliva Dunava (Tabela 2-1).
Mapa područja koje pokriva Projekat nalazi se u Prilogu A i Slika 2-1.
Tabela 2-1: Veličina sliva Vrbasa u slivovima Save i Dunava
Riječni sliv/
Podsliv
Dunav
Sava
Vrbas1
Izračunata površina
slivnog područja
801.463 km2
95.419 km2
6.288,50 km2
Srazmjera sliva
Dunava
100%
12%
0,8%
Srazmjera sliva
Save
100%
6,6%
Izvor: Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav
Sliv rijeke Vrbas se najbolje aproksimira pravougaonikom
150 km dužine i prosječne širine od oko 70 km i sa širokim
poravnanjem sjever-jug. Usljed krivudavog toka, rijeka Vrbas
zapravo teče 235 km od izvora ka ušću. Ukupna izmjerena
površina područja riječnog sliva je 6.386 km, od čega se 63%
nalazi u RS i 37% u FBiH.
Ekosistem sliva rijeke Vrbas, kao i veći primajući slivovi
nizvodno, veoma je vrijedan u ekološkom, privrednom,
istorijskom i društvenom smislu, ali je pod uticajem sve većeg
pritiska i ozbiljnog zagađenja od strane poljoprivrede,
industrije i gradova.
Slika 2-1: Sliv Vrbasa u BiH
Sliv rijeke Vrbas se prostire na površini od 28 administrativnih opština u okviru BiH, na slijedeći način:


1
Sliv u potpunosti obuhvata slijedećih devet opština: Bugojno, Donji Vakuf, Gornji Vakuf-Uskoplje,
Jajce, Kotor Varoš, Laktaši, Kneževo, Srpski Kupres i Šipovo. Pored toga, postoje dvije
novoformirane opštine u potpunosti pokrivene slivom Vrbasa, tj. Dobretići i Jezero.
Slijedećih šest opština je pretežno (>50%) u okviru sliva Vrbasa: Banja Luka, Čelinac, Mrkonjić
Grad i Srbac, Glamoč i Kupres.
Površina sliva Vrbasa zvanično je navedena u iznosu od 6288,5 km2 prema izvoru MPŠVRS, Agencije sa oblasni
riječni sliv Save. Vrijednost od 6386km2 navedena je u dokumentima Međunarodne komisije za sliv rijeke Save, a
razlika se pripisuje onom dijelu krša koji pripada slivu.
2-2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013


Četiri opštine – Gradiška, Prnjavor, Travnik i Novi Travnik – malim su dijelom teritorije u slivu.
Ostalih sedam opština – Vitez, Livno, Fojnica, Prozor, Ribnik, Teslić i Konjic imaju, u načelu,
nenaseljene oblasti u okviru sliva.
Gustina naseljenosti varira u okviru sliva, sa najvećom populacijom u blizini Banje Luke i nizvodno od
ove tačke. Oko 40% cjelokupne naseljenosti sliva čini gradsko stanovništvo. Gustina naseljenosti kod
sliva procijenjena je na 76 osoba/km2 1981. godine, što se povećalo na 79 osoba/km2 1991. godine.
Međutim, rat i posljedice ratnog perioda, dovele su do masovne migracije stanovništva unutar BiH i u
inostranstvo. Procjena gustine naseljenosti u slivu 2004. godine dala je podatak od 73osobe/km2, ali se
ovo ne može precizno potvrditi bez punog popisa stanovništva.
2.2
Hidrografija, morfologija i topografija
2.2.1 Hidrografija
Zabilježeni izvor rijeke Vrbas nalazi na južnoj padini planine Vranica na 1.715 m nadmorske visine.
Vrbas se uliva u rijeku Savu kod Srpca na koti od 90 m nadmorske visine. Ukupna dužina vodenog toka
rijeke Vrbas od izvora do ušća iznosi 235 kilometara. Prosječan nagib glavnog toka izračunat je na
6m/km, koji daje veliku brzinu i predmet je interesovanja za energetsku proizvodnju.Pored sjeverne
granice sa slivom Save, sliv Vrbasa je okružen slijedećim riječnim slivovima:





Na istoku: rijekom Ukrinom
Na sjeveroistoku: rijekom Bosnom
Na jugu: rijekom Neretvom
Na jugozapadu: rijekom Cetinom
Na zapadu: rijekom Sanom.
Vrbas ima brojne pritoke, od kojih je, u pogledu veličine, najvažnija Pliva, a posle nje slijedi Vrbanja.
Slijedeća Tabela 2-2 pruža spisak pritoka rijeke Vrbas koje imaju površinu sliva veću od 100 km2 i
odgovarajuće vrijednosti specifičnih oticaja.
Tabela 2-2: Glavne pritoke rijeke Vrbas i karakteristike oticaja
Br.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Pritoka
Pliva
Vrbanja
Janj (pritoka Plive)
Ugar
Povelić
Turjanica
Osorna
Bistrica
Veseočica
Crna Rijeka
Svrakava
Veličina (km2)
1484,20
791,28
337,35
328,05
274,98
190,47
166,06
165,42
132,79
121,37
113,40
Specifični oticaj (l/s/km2)
25,78
21,15
42,50
21,15
19,09
19,11
12,72
19,34
19,33
32,95
21,90
Izvor: Preuzeto iz neobrađenih podataka Konsultanta
2-3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
2.2.2 Morfologija
Vrbas drenira centralne dijelove sjevernih padina Dinarskog planinskog masiva. Oticaj u slivu pokazuje
mješavinu obrazaca od rešetkasto/pravougaonog – što ukazuje na snažnu strukturalnu kontrolu zbog
geologije – do paralelnog na drugim mjestima, ukazujući na oblasti sa veoma strmim reljefom ili gdje je
tok preko nekohenzivnog materijala. Dakle, temeljne stijene koje su bile aksijalno pomaknute tokom
perioda stvaranja Dinarskih planina i prisutni klimatski režim nesumnjivo su bili odgovorni za
oblikovanje terena.
Oblast sliva može se pretežno okarakterisati planinskim i brdsko-planinskim reljefom koji zauzimaju
90% površine zemljišta (~5800km2) u gornjim i donjim dijelovima, dok donja riječna ravnica sliva
Vrbasa zauzima preostalih 10% oblasti sliva ( ~600km2), koji se pretežno nalaze kod Lijevče polja i
Skopaljske doline.
Geomorfološke tipove reljefa čine kraški, čisto fluvijalni, fluvijalno-glacijalni, limno-glacijalni,
aluvijalni i erozivni tipovi. U suštini, sliv se može podijeliti na sedam morfoloških podcjelina/zona
sažetih u Tabela 2-3.
Br. Naziv zone
1
Centralnobosanske
škriljaste planine
2
Planinski masivi
Vlašića
Tabela 2-3: Morfološke cjeline sliva Vrbasa
Karakteristike
Primeri
Blagi morfološki oblici / naglašena plastičnost reljefa.
Planinski grebeni su zaobljenih, trouglasto/piramidalnih
oblika.
Visoravan, sa karstifikovanom krečnjačkom osnovom,
koja se proteže od istoka ka zapadu sa blagim
odstupanjem prema sjeverozapadu (Hum)
3
Planinski masivi
sjeverozapadno
od rijeke Vrbas
Proteže se u pravcima sjeverozapad-jugoistok sa
elementima visokog reljefa sa strmim oblastima,
duboko usječenim dolinama i visokim planinama.
Prikazuje istaknuta korozivna i mehanička razaranja
stijenske mase, predisponirano litološkim sastavom,
strukturom i intenzivnom tektonskom aktivnošću.
4
Zona visokog
krša planine
Vitorog
Obrazuje dinarski lanac planina sa karstifikovanim
depresijama i kraškim poljima između. Cjelinu
karakteriše potpuno smanjenje površinskih tokova, ali
sa obilnim podzemnim vodama.
5
Lisina – Manjača
Karakteriše je proces karstifikacije sa
dolinama kao najčešćim kraškim oblikom.
6
Čemernica
Karakteriše je teren izgrađen od karbonatnih stijena sa
blagim vijugavim brdima i različitim kraškim oblicima.
Lijevče polje –
Kozara-Motajica
Karakterišu je vijugava brda na nadmorskim visinama
od 100 do 350 metara, i blaži oblici grebena i duge, na
potok nalik doline podložne eroziji usljed prirode
osnovnih sedimenata. U morfološkom smislu, istaknute
su zaravni Vrbasa, kao i zaravan sjeverno od Laktaša,.
7
kraškim
Komar, Rosin (1217 m), Kika (1173 m),
Radolja (1287 m) i Bukovica (1055 m).
Istaknuti vrhovi su: Orlovača (1162 m),
Medvednjak (1094 m), Hrašće (1229 m), Palež
(1259 m) i Ukelj (1348 m).
Vrhovi su: M. Stožer (1628 m), Šuljaga (1533
m), Crni Vrh (1403 m), Stolovac (1479 m),
Kriva Jelika (1386 m), Ravna Gora (1428 m) i
drugi. Rijeke Janj, Pliva, Semešnica, Prusačka
rijeka, Poručnica i Duboka su duboko
usječene.
Vrhovi: V. Vitorog (1907 m), M. Vitorog
(1747 m), Crni Vrh (1761m), Smiljevac
(1647m) i drugi.
Vodeni tokovi su pritoke Vrbasa, tj. Pliva,
Rijeka, Oboračka i Prusačka Rijeka.
Najistaknutiji vrhovi V. Greda (1214 m), M.
Manjača (1159 m) i Prepletnjak (1126 m).
U centralnom dijelu planine nalazi se kanjon
rijeke Ugar sa strmim padinama i uskom
riječnom dolinom.
Lijevče polje ima prosečnu nadmorsku visinu
od 90-100 metara, stvarajući aluvijalnu
visoravan Vrbasa sa potpuno jednakim
nizijskim reljefom. U zoni ušća rijeke takođe
su prisutni aluvijalno-plavni sedimenti rijeke
Save.
Izvor: Prerađeno prema EU Cards izveštaju
2.2.3 Meandriranje i erozija riječnog korita
Donji dio rijeke Vrbas pripada sjevernom dijelu RS i izložen je značajnom meandriranju i eroziji.
Dužina prirodnog toka, koji se mjeri po osovini osnovnog riječnog korita, iznosi oko 52 km (od ušća sa
rijekom Savom i uzvodno do mosta u Klašnicama). Promjena toka rijeke u horizontalnom i vertikalnom
smislu je veoma značajna na ovim lokacijama. Postoji veliki broj meandara, sa mnogo napuštenih
dijelova (starača); stalna je tendencija promjene pravca toka i obrušavanja obala. Kapacitet pronosa
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
nanosa u toku je smanjen u ovom dijelu rijeke, usljed smanjenih vučnih sila i brzine toka, što uzrokuje
taloženje riječnih naslaga, naročito na konveksnim krivinama i tačkama infleksije.
Vodotok ima složen poprečni presjek, sa relativno širokim minor koritom i prostranim inundacijama.
Riječni koridor je djelimično ograničen postojećim linijskim objektima za odbranu od poplave (lijevi i
desni nasipi).
Rijeka teče u sopstvenom aluvionu, sa čestim oštrim krivinama i meandrima, čime je riječni koridor
nestabilan u vremenu i prostoru (vidjeti Foto 2-1 i Prilog B za više detalja).
Izvor: Google Earth
Foto 2-1: Karakteristično meandriranje rijeke Vrbas
Nepovoljni geomehanički sastav tla uzrokuje nestabilnost i odnošenje riječne obale. Oscilacije nivoa
podzemne i riječne vode često uzrokuju sufoziju, što je ujedno i jedan od najčešćih razloga nestabilnosti
obale. Dakle, stalna erozija riječne obale je prisutna, dok su uglavnom pogođena plodna poljoprivredna
zemljišta.
Rijeka Vrbas ima veliku sposobnost pronosa riječnog nanosnog materijala, ali je, na žalost, prisutna
intenzivna i u velikoj mjeri nekontrolisana eksploatacija (Foto 2-3).
Analizirano područje je izloženo sopstvenim poplavama i plavljenjima rijeke Save. Efekti uspora od
ušća Vrbasa u Savu primjećuju se uzvodno na Vrbasu do dužine od oko 9,5 kilometara. Sopstveno
plavljenje traje nekoliko dana, dok plavljenje od rijeke Save traje mnogo duže.
Na osnovu detaljnog obilaska vodotoka, glavni zaključci u odnosu na posmatranje i analizu morfologije
riječnog korita Vrbasa su:



Minor korito je značajnije duže od riječnog korita nastalog u periodu poplava.
Riječno korito nije konačno formirano i stabilizovano. To je vodotok sa mnogo meandara sa
različitim zakrivljenostima. Meandri su izloženi stalnoj deformaciji, što uzrokuje pomjeranje
korita u inundaciju.
Uz minor riječna korita nalaze se široki koridori inundacije (220 do 1.700 u lijevoj inundaciji i
250 do 2.150 m u desnoj), koji su u principu veoma plodne poljoprivredne površine. Dok je tok
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-5
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013

u koridorima inundacije hidraulički zanemarljiv, tokom perioda polava, inundacija ima ulogu
retenzije, čime se smanjuje vršni proticaj u prirodnom hidrogramu.
Skoro za cijeli sektor važi da su obale konkavnih (spoljnih) krivina u ruševinama, vertikalno
zasječene i pod stalnom erozijom tokom poplava. Na konveksnim (unutrašnjim) krivinama, vide
se sedimentne naslage (Foto 2-2).
Izvor: COWI tim
Foto 2-2: Erozija i taloženje na rijeci Vrbas

Na nekoliko lokacija u ovom dijelu vodotoka, prisutna je eksploatacija riječnog šljunka (Foto 23). Ne ulazeći u detaljnu analizu, eksploatacija šljunka se vrši na konkavnim i konveksnim
krivinama vodotoka, kao i u inundacijama, što za rezultat ima lakše pomjeranje minor korita u
inundaciju.
Izvor: COWI tim
Foto 2-3: Prikaz eksploatacije šljunka na rijeci Vrbas


Uglavnom neplanske i nekontrolisane eksploatacije riječnog materijala ubrzavaju ovaj proces
izazivajući dalje destabilizacije korita i inundacije. Sa druge strane, u vezi sa zaštitom obale,
gotovo ništa nije preduzeto.
Konkavne obale su obično vertikalno zasječene i podložne eroziji. Ovaj proces je ubrzan i zbog
geološkog sastava zemljišta, gdje se na površini, na dubini od 2-3 metra, pretežno nalazi glina, a
ispod se uglavnom mogu naći šljunkovito-pješčani materijali. Dnevne oscilacije nivoa vode,
uzrokovane radom hidroelektrane (HE) Bočac, dovodi do sufozije odnosno do destabilizacije i
kolapsa obala.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Na osnovu navedenih nalaza, može se zaključiti da rijeka Vrbas – od ušća sa rijekom Savom pa
uzvodno do mosta u Klašnicama – nije uređena. Meandri su izloženi stalnoj deformaciji, što izaziva
pomjeranje riječnog korita unutar inundacija. Inundacija, s druge strane, uglavnom igra ulogu retenzije,
smanjujući vršni protok. Nekontrolisana eksploatacija šljunka uzrokuje destabilizaciju minor korita,
kolapsa obale i gubitak veoma plodnog poljoprivrednog zemljišta.
2.2.4 Topografija
Najviša tačka u slivu je Nadkrstac sa visinom od 2110 m nadmorske visine – glavni vrh planinskog
kompleksa Vranice. Prosečna nadmorska visina u slivu Vrbasa je 690 m. Na istoku, sliv Vrbasa se
graniči sa rijekom Ukrinom preko planine Motajica (652 m), visoravni Prnjavor (240 - 400 m) i
planinom Uzlomac (968 m). Dalje na jugu, Vrbas je odvojen od sliva rijeke Bosne planinskim
masivima: Uzlomac (968 m), Borja (1077 m), Vlašić (1919 m), Komar (1510 m), Vranica (2107 m) i
Zec (1872 m).
Sa južne strane, sliv Vrbasa se graniči sa slivom rijeke Neretve preko planine Raduše (1956 m). Dalje
jugozapadno, sliv Vrbasa se graniči sa slivom rijeke Cetine, ali između sa kraškim poljima Kupreško
polje (1144 m) i Glamočko polje (882 m) i Cincar planinom (2006 m).
Sa zapadne strane, sliv Vrbasa graniči se sa slivom rijeke Sane preko Glamočkog polja, Čardak pašnjaka
(1150 m), kraške visoravni Baraći (920 m), planine Dimitor (1483 m), visoravni Zmijanje (900 m),
Piskavice (433 m ) i planine Kozare (650 m).
U okviru sliva Vrbasa ističu se slijedeći planinski masivi: Osmača (948 m), Tisovac (1172 m),
Čemernica (1190 m), Ranča planina (1430 m), Dnolučka planina (1259 m), Vitorog (1907 m), Hrbljina
(1549 m), Cincar (2006 m) i Manjača (1218 m).
Centralni i južni dijelovi sliva Vrbasa odlikuju se planinskim i strmim brdima koja takođe imaju
nekoliko kraških visoravni na velikim visinama koje se javljaju u potpunosti ili djelimično u riječnom
slivu. Kao što je već pomenuto, sliv Vrbasa obuhvata malu površinu ravničarskog terena (samo oko
60.000 ha) i ona se uglavnom nalazi u sjevernom dijelu sliva, na ušću sa rijekom Savom, i u uskim
dolinama duž glavnog toka rijeke Vrbas i na većim pritokama.
U uzvodnom i centralnom dijelu sliva Vrbasa javlja se veliki broj kraških vrela koja su pogodna za
snabdijevanje vodom, a najvažniji među njima su izvori Plive i Janja.
Dalje ka sjeveru u slivu Vrbasa, kraške stijene su manje dominantne i stoga je pojava kraških izvora
rijetka, dok je normalna hidrografska mreža površinskih vodotokova razvijenija. U krajnjem sjevernom
dijelu sliva, nizvodno od Banjaluke, teren je građen od debelih naslaga sedimenata, uglavnom
sedimenata šljunkovite osnove. Prisustvo plitke podzemne vode i dobre međuzrnaste poroznosti u ovim
oblastima omogućavaju visoku potražnju i naknadno korišćenje vodnih resursa.
Prije rata u BiH, erozija riječnog sliva nije bila problem Vrbasa, ali od tada je povećan pritisak
populacije kroz sječu šuma za ogrevno drvo izazvao znatnu degradaciju koja bi trebalo da bude
procijenjena i ublažena.
Preporuka je da nadležna entitetska ministarstva (Federalno MPVŠ and RS MPŠV) uzmu u obzir
rezultate Državne inventure šuma (dokument još uvijek nije dostupan Konsultantu) i učini
odgovarajuće korake za implementaciju zakona za zaštitu nekontrolisane sječe šuma.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-7
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
2.3
Klima
Kao što je već objašnjeno, dolina rijeke Vrbas je potpuno kontinentalna i okružena sa svih strana (osim
u sjevernom dijelu) planinskim terenom. Planine dostižu povećanje uzvišenja na jugu sliva ka
vododjelnici koja dijeli protok ka Crnom moru (preko dunavskog sistema) i manjim riječnim slivovima
koji teku ka Jadranskom moru. Na sjeveru, teren se otvara ka velikoj Panonskoj niziji, koja je presječena
na pola dunavskim sistemom.2 Ovi topografski oblici utiču na klimu i dovode do pojave kontinentalne
klime u sjevernim nižim područjima i u centralnoj oblasti dolina, dok južno od sliva oblast karakteriše
sub-planinska i planinska klima.
2.3.1 Temperature vazduha
Prosječne godišnje temperature vazduha značajno zavise od nadmorske visine i kreću se od 8 - 10° C na
jugu i 16 - 17° C na sjeveru. Slijedeći grafikon (Slika 2-2) pokazuje prosječne mjesečne temperature
vazduha za četiri odabrane meteorološke stanice u slivu Vrbasa.
Izvor: Prerađeno prema EU Cards izveštaju
Slika 2-2: Prosječne mjesečne temperature vazduha – sliv Vrbasa
2.3.2 Padavine i isparavanje
Prosječna količina padavina varira od oko 800 mm godišnje na sjeveru do oko 1500 mm godišnje na
jugu. Prosječna količina padavina koje padnu na slivu svake godine je 6,95x109 m3. Prosječno
potencijalno isparavanje iznosi 700-750 mm, što u ljetnjim mjesecima prevazilazi padavine (vidjeti
Slika 2-3).
Skoro polovina prosječne količine padavina vraća se u atmosferu isparavanjem, a prosječni godišnji
oticaj je jednak 600 mm godišnje. Koeficijent prosječnog oticaja se procjenjuje na 0,59.3
Sliv Vrbasa se nalazi na ivici prelazne zone između pomorske (Jadranske) i kontinentalne
pluviometričke podjele. Distribucija padavina tokom godišnjeg ciklusa pokazuje da se u većini sliva
najviše padavina izluči tokom jeseni i zime, što je karakteristično za pomorski pluviometrički režim (na
2
Izvor sa Vikipedije – Panonska nizija u Centralnoj Evropi je ostatak pliocenskog Panonskog mora koje se isušilo
tokom geološke prošlosti. To je geomorfološki podsistem Alpsko-himalajskog sistema i široko je vezan za Karpatske
planine, Alpe, Dinaride i Balkanske planine.
3
„Vodoprivredna osnova Vrbasa” – Procjena vodnih resursa Vrbasa, urađena od strane Vodoprivrede BiH i
Energoinvesta, Sarajevo, 1989. godina.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-8
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
primjer, D. Mujdžići: novembar, 103,1 mm; Mliništa: decembar, 169,8 mm, Dragnić: decembar, 114,9
mm, Medna: decembar, 104,8 mm).
Izvor: Regionalni program EC CARDS
Slika 2-3: Prosječna količina padavina – sliv Vrbasa
Međutim, neke stanice, kao što su Šipovo (93,5 mm), Jezero (104,8 mm), Vinac (94,6 mm), Jajce (97,6
mm), Čelinac (124,0), Banja Luka (u 114 , 9), Prnjavor (112,8), Laktaši (106,9 mm) i Derventa (106,0
mm), pokazuju da se uticaj primorske klime gubi i zamjenjuje režimom sličnijim kontinentalnoj klimi,
sa junom kao mjesecom sa najviše padavina.
2.4
Hidrološki bilans
Konsultant je pripremio hidrološki bilans voda na osnovu podataka koji se nalaze u OSNOVI (1987),
kao i na osnovu nove procjene koja je uključivala kasnije vremenske periode (vidjeti Tabela 2-4:
Dugoročni hidrološki vodni bilans iz OSNOVE 1987. sa ažuriranim vrijednostima).
Hidrološki bilans u OSNOVI je uzet za period 1926-1980. godine pružajući pregled indikatora bilansa
za šest riječnih stanica Vrbasa, računajući ušće u rijeku Savu i četiri pritoke i to: Janja, Plive, Vrbanje i
Ugra.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-9
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 2-4: Dugoročni hidrološki vodni bilans iz OSNOVE 1987. sa ažuriranim vrijednostima
Rijeka
Stanica
Područje sliva
2
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Pliva
Vrbanja
Gornji Vakuf
Daljan
Han Skela
Kozluk
Banja Luka
Delibašino Sel
Volari
Vrbanja
km
207
911
1345
2831
4376
5218
1350
746
Količina padavina
mm
1242
1114
1089
1148
1130
1128
1350
1123
Specifični Prosječni Koeficijent Koeficijent Specifični Prosječni oticaja ‐
oticaj ‐
protok‐
oticaja oticaj protok Vrijednosti iz Vrijednosti iz Vrijednosti iz (ažurirano)
(ažurirano) (ažurirano)
OSNOVE
OSNOVE
OSNOVE
3
3
2
2
m /s
l/s/km
l/s/km
m /s
‐
‐
4,40
4,01
0,54
0,49
21,26
19,39
17,86
17,80
0,56
0,55
19,61
19,53
24,86
25,20
0,54
0,54
18,48
18,73
57,81
59,90
0,56
0,58
20,42
21,15
96,28
98,70
0,61
0,63
22,00
22,56
114,03
114,80
0,61
0,61
21,85
22,00
33,32
33,70
0,58
0,64
24,68
24,96
15,72
16,00
0,59
0,59
21,07
21,15
Izvor: OSNOVA iz 1987. godine sa ažuriranim vrijednostima
Što se tiče nedostataka u podacima posmatranja nakon 1990-ih i osnovane sumnje u kvalitet podataka
nakon rata (tj. rijetko ažurirane krive proticaja), Konsultant je takođe obezbijedio ažurirane indikatore
bilansa površinske vode za period 1926-1990. Dobijeni rezultati su obrađeni u tekstu ispod, a indikatori
bilansa su prisvojili slijedeće elemente:





Oblast sliva koja doprinosi profilu
Srednja godišnja količina padavina na staničnom profilu (preuzeto sa izohijetne karte napravljene
posmatranjem 60 stanica za padavine koje su tada bile prisutne u slivu)
Srednji godišnji oticaj izračunat iz podataka posmatranja
Koeficijent oticaja kao srazmjera godišnje zapremine oticaja i zapremine padavina za svaku stanicu
Specifičan oticaj kao srazmjera za srednji godišnji oticaj i udio oblasti sliva.
Iz Tabele 2- 4 promjene u vrijednosti iz OSNOVE i one ažurirane su sasvim male, što je za očekivati s
obzirom na to da se takve vrijednosti obično ne mijenjaju tako brzo. Ažurirani koeficijenti oticanja
variraju od 0,54 do 0,61, dok ažurirani specifični oticaj varira od 18,48 – 24,68 l/s/km2, sa nižim
vrijednostima prisutnim u gornjem dijelu rijeke Vrbas i značajno povišenim vrijednostima nizvodno
poslije ušća sa rijekom Plivom sa svojim inherentno visokim specifičnim oticajem od 24,7 l/s/km2.
U prosječnoj godini sa 1050 mm padavina, ukupna zapremina padavina je 6704,3 x 106 m3 i ukupni
oticaj4 je 4062 x 106 m3 što daje prosječan koeficijent oticaja za cijeli sliv od 0,60 i prosječni proticaj od
128,8 m3/s.
Ove dobijene vrijednosti su veoma slične onima iz OSNOVE, što znači da u smislu hidrološkog bilansa
nije došlo do značajnih promjena od perioda u kome je OSNOVA napravljena krajem 1980-ih. Na Slici
2 - 3 i Slici 2 - 4 dole, prikazani su grafikoni srednjeg i specifičnog oticaja duž rijeke Vrbas i pritoka.
4
Ukupan oticaj Vrbasa u Savu dobijen je simulacijom u razvijenom hidrološkom modelu a za karakterističnu godinu sa
srednjom vrijednosti ukupnih padavina približno 1050mm (godina 2007).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: Proračuni Konsultanta zasnovani na simulacijama modela
Slika 2-4: Srednji oticaj duž rijeke Vrbas
Izvor: Proračuni Konsultanta zasnovani na simulacijama modela
Slika 2-5: Specifični oticaj duž rijeke Vrbas
2.5
Kvalitet vazduha
Prema Evropskoj agenciji za životnu sredinu (EEA), glavni izvori zagađenja vazduha u BiH su
stacionarni i uključuju termoelektrane na ugalj i industriju van sliva. Velika postrojenja toplotne
2-10
2-11
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
energije (TE) (tj. TE Kakanj, TE Tuzla) sagorijevaju ugalj sa relativno visokim sadržajem sumpora.
Iako se ovi objekti obično nalaze u blizini rudnika, opremljeni visokim dimnjacima i savremenim
filterima za izduvne gasove, oni i dalje emituju znatne količine sumpor dioksida (SO2), čije emisije nisu
regulisane u BiH.
U sadašnjoj opštoj ekonomskoj recesiji, industrijski objekti u BiH rade nižim kapacitetima ili su
potpuno zatvoreni. Ovo je dovelo do smanjenja štetnih emisija u atmosferi. S druge strane, zagađivanje
prouzrokovamo lokalnim saobraćajem je u porastu. Dok su pruge elektrifikovane, mnoge su još uvijek u
početnoj fazi rekonstrukcije, tako da se sav lokalni prevoz obavlja putem, koji karakteriše veliki broj
starih vozila i tečnog goriva niskog, nekontrolisanog kvaliteta.
Lokalni meteorološki uslovi, kao i topografija, imaju veliki uticaj na kvalitet vazduha u urbanim
sredinama. S druge strane, kvalitet vazduha je pod jakim uticajem zagađivača zarobljenih usljed
termičke inverzije. Ukratko, vodi se malo računa o kvalitetu vazduha u slivu Vrbasa i uglavnom se u
obzir uzima zagađenje prouzrokovano saobraćajem i preostalim industrijskim postrojenjima u velikim
centrima kao što su Banjaluka i Jajce.
2.6
Geologija i zemljište
Detaljna geološka i hidrogeološka procjena nalazi se u Poglavlju 9 ovog Izvještaja.
Analiza klasa zemljišta pokazuje da je tlo u BiH veoma heterogeno. Napravljena je karta zemljišnog
pokrivača uz pomoć FAO sistema za klasifikaciju zemljišta i ovo je uključeno u Slici 2 - 6 na sljedećoj
stranici. Kambisol i leptosol su glavni tipovi zemljišta u slivu rijeke Vrbas, čineći skoro 80% zemljišta
po površini (vidjeti Sliku 2 - 5 i Tabelu 2 - 5).
Tabela 2-5: Glavni tipovi temljišta u slivu Vrbasa
Uopštene grupe zemljišta Procenat zemljišnog pokrivača u slivu Vrbasa Akrisol 3,38% Kmsol 36,65% Fluvisol 0,70% Gleisol Leptosol 7,66 43,27% Podzo‐luvisol 3,05% Vertizol 5,29% Izvor: GIS baza podataka tipova zemljišta,
Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo
Slika 2-6: Srazmjera tipova zemljišta u slivu Vrbasa
Sadržaj humusa u poljoprivrednim zemljištima je za oko 50% manji nego u zemljištu prekrivenom
šumskom vegetacijom. Zbog poljoprivrede i primijenjenih metoda obrade, sadržaj humusa u
poljoprivrednim zemljištima pokazuje tendenciju daljeg opadanja.
Uglavnom brdsko-planinska regija centralnog dijela sliva Vrbasa ima veliki dio strmog ili kosog terena.
Ovo područje je pokriveno uglavnom kambisolom na krečnjaku i dolomitu i leptosolom uglavnom pod
šumom i pašnjacima. Samo mali procenat ovog područja je pogodan za poljoprivredu i za rezultat ima
podjelu na veoma mala polja. Podsolovi su najplodnija zemljišta i oni su zastupljeni u donjem dijelu
sliva Vrbasa, područje Lijevče polja.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: GIS baza podataka tipova zemljišta iz Agencije za vodno područje rijeke Save, Sarajevo
Slika 2-7: Klasifikacija zemljišta u slivu Vrbasa
2.7
Seizmički uslovi
BiH leži u jednoj od zemljotresima sklonih oblasti Balkanskog poluostrva, koja je dio sredozemnotrans-azijskog seizmičkog pojasa. Mnogo jakih, destruktivnih zemljotresa se desilo u oblastima
Dinarskih planina, donje rijeke Neretve, Boke Kotorske, Dubrovnika, Podrinja, Šumadije, Metohije i u
Skoplju. Podaci o zemljotresima pokazuju da su se zemljotresi intenziteta IX (9) stepeni MCS skale
dogodili u Sinju, Makarskoj, na ostrvu Hvar, na poluostrvu Pelješac, ostrvu Mljet, u Boki Kotorskoj,
Ulcinju, Skadru, Podgorici, Gacku i Mostaru, kao i u oblasti Banjaluke, u blizini zapadne granice sa
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-13
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Hrvatskom.5 Druge dijelove teritorije BiH karakteriše uglavnom maksimalni intenzitet zemljotresa do
VII (7) stepeni MCS skale.
Shodno tome, postoji mogućnost razornih zemljotresa u narednih stotinu godina, posebno u oblastima
Banjaluke, Livna i jugoistoka Bosne i Hercegovine. U regiji Banjaluke zemljotresi su zabilježeni 1884,
1935, 1969, 1981. i 2011. godine. Na teritoriji od 9.000 km2, koja pokriva 15 opština (Banjaluka,
Čelinac, Laktaši, Prnjavor, Gradiška, Kotor Varoš, Kneževo, Srbac, Ključ, Jajce, Prijedor, Sanski Most,
Novi Grad i Dubica) – od kojih većina leži u slivu Vrbasa – zabilježeni su zemljotresi intenziteta VII,
VIII i IX stepeni MCS skale (uglavnom između 3-5 stepeni Rihterove skale). Slika 2-8 pokazuje
aktivnost zemljotresa koja se dogodila u regionu, uključujući sliv Vrbasa od 1990. godine do danas. Kao
što je prikazano, došlo je do značajne aktivnosti zemljotresa. Iako su magnitude generalno niske, dubine
su, takođe, niske, što podrazumijeva veću vjerovatnoću pojave oštećenja.
Magnituda (Rihter)
Dubina (kilometri)
Izvor: Evropsko – sredozemni seizmološki centar
Slika 2-8: Aktivnost zemljotresa u BiH regionu, od 1990. godine do danas
5
Merkalijeva-Kankani-Zibergova (MCS) skala se ponekad koristi za mjerenje intenziteta zemljotresa (njihov uticaj na
životnu sredinu) na skali od 1-12.
2-14
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U zemljotresu u Banjoj Luci 1969. godine povrijeđeno je 1.117, poginulo je 15 osoba, a zemljotres je
izazvao znatna oštećenja na stambenim objektima, u zdravstvu, kulturi, socijalnoj zaštiti, javnim i
socijalnim službama, kao i infrastrukturi koja utiče na privredu. Više od 42% gradskog stambenog fonda
i 57% u ostalim naseljima je uništeno 266 škola, 146 kulturnih institucija, 133 zdravstvene ustanove, 29
društvenih institucija, 152 javnih i administrativnih institucija i značajan broj objekata od javnog i
ekonomskog značaja pretrpjelo je velika oštećenja (vijesti British Pathe, 1969. godina).6
Preporučuje se da se u svim narednim planiranjima infrastrukture u slivu Vrbasa uzmu u obzir
potencijalni efekti zemljotresa, kako u svim fazama planiranmja, tako i u projektovanju i
građenju. S tim u vezi, relevantni zakoni u entitetskim ministarstvima (Federalno MERI i RS
MIER) moraju biti ažurirani.
2.8
Korišćenje zemljišta
Podaci su dobijeni iz dva izvora: najnovije GIS datoteke podataka (shapefileovi) za sliv i EU CARDS
Izvještaj o karakterizaciji sliva Vrbas (EC CARDS izvještaj, 2003. godina), što je bilo zasnovano na
FAO sistemu klasifikacije zemljišta (vidjeti Tabelu 2-6).
Čini se da postoji mala promjena korišćenja zemljišta iz ranijih perioda, tj. sveukupnog povećanja u
oblasti šumarstva od 56% do 60% i smanjenja poljoprivrednog zemljišta od 41% do 39%. Pretpostavlja
se da se te promjene mogu objasniti udaljavanjem ljudi od ruralnih oblasti (ubrzano ratom), što za
rezultat ima pad privrednih aktivnosti od tog trenutka, kao i smanjenje privlačnosti poljoprivrede kod
mlađe generacije.
Ova prognoza je potkrijepljena podacima dobijenim u Procjeni socijalno-ekonomskih uticaja (SIA),
koja pokazuje smanjenje količine obrađenog zemljišta od 2005. do 2009. godine, kao i indikacije da su
zarade u poljoprivrednom sektoru niže od prosječne plate u sektoru državne uprave, ukazujući da će se
proces seoskih migracija u urbana područja nastaviti.
Postoje neke nepravilnosti kao što su veće količine urbanih područja slikane u EU CARDS izvještaju u
poređenju sa obrađenim GIS datotekama podataka. To bi, možda, moglo objasniti smanjenjem
industrijske aktivnosti od vremena OSNOVE i, takođe, iz sagledavanja različitih kriterijuma za ono što
predstavlja „urbanu” oblast; možda su površine puteva bile uključene u jedan pregled, a ne u drugi.
Izgleda da postoji prilično dobra korelacija između vodnog zemljišta i vještačkih vodnih tijela.
Tabela 2-6: Poređenje promjena korišćenja zemljišta – sliv Vrbasa
Tipovi korišćenja zemljišta
Šume
Pretežno šume
Ukupno šumarstva
Pašnjaci
Pretežno pašnjaci
Oranice
Pretežno poljoprivredno zemljište
Ukupno poljoprivrede
Močvare
6
Iz GIS datoteke
podataka (2003)
(%)
51,078
9,192
60,270
21,249
16,735
0,038
0,891
38,913
0,347
Podaci iz Izvještaja EC Cards-a
(2003)
(%)
43,840
12,300
56,140
14,480
21,230
0,160
5,170
41,04
0,330
Događaj se može pogledati na adresi http://www.britishpathe.com/record.php?id=45926. Zemljotres iz 1981. godine je bio manje
razoran i povrijeđene su 44 osobe (Vikipedija, 2011).
2-15
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tipovi korišćenja zemljišta
Urbane oblasti
Pretežno napušteno zemljište
Kamenolom, površinski kopovi
Vještačka vodna tela
Sve ukupno
Iz GIS datoteke
podataka (2003)
(%)
0,231
0,222
0,010
0,008
100,00
Podaci iz Izvještaja EC Cards-a
(2003)
(%)
1,090
1,390
ND
0,010
100,00
Izvor: GIS datoteka i EC Cards Izvještaj
Karta korišćenja zemljišta za sliv Vrbasa prikazana je na Slici 2-9. Gornji dio sliva je uglavnom
prekriven šumom (osim za prisustvo pašnjaka na kraškim poljima na jugu), dok je većina obradivog
zemljišta ograničena na dolinu rijeke Vrbas i oko naselja Gornji Vakuf-Uskoplje i Bugojno. Uglavnom,
industrijska aktivnost u slivu je opala na zanemarljiv nivo.
Izvor: Neobrađeni podaci Konsultanta
Slika 2-9: Karta korišćenja zemljišta za sliv Vrbasa, šumarstvo
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-16
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
2.8.1 Poljoprivreda
Poljoprivredno zemljište obuhvata 39% površine sliva Vrbasa i može se podijeliti na obradivo,
pašnjačko-livadsko, ili mješavinu ta dva. Dok su veličine imanja u rasponu od 0,5 do 15 hektara, većina
su mala gazdinstva od 1 hektara ili manje. Ova mala gazdinstva obično imaju ograničen stočni fond koji
se uglavnom sastoji od malog stočarstva i ovčarstva u planinskim oblastima.
Poljoprivredno zemljište je uglavnom prisutno na travnatim površinama u planinskoj oblasti sliva, kao i
u livadskim oblastima kraških polja i u riječnim dolinama. Najvažnije obradivo zemljište se nalazi duž
vodotoka gdje preovlađuje aluvijalno-fluvijalno zemljište. Stalno obradivo zemljište je ograničeno u
mjeri i najvažnije poljoprivredno zemljište se nalazi u donjem toku Vrbasa od Banjaluke do ušća u Savu
u Srpcu.
Drugo, manje produktivno poljoprivredno zemljište se nalazi u gornjem slivu, u planinskim oblastima
koje su se razvile na ravnim i manje strmim kraškim dijelovima sliva (kraške oblasti čine oko 17%
ukupne oblasti sliva). Visoko porozna priroda krša i neredovan oticaj čine poljoprivredu veoma teškom i
u većem dijelu zemljište je izdvojeno za pašu stočnog fonda. Na višim padinama nema prisustva
vegetacije i preovlađuje tipična kraška erozija.
Teritorije pod šumom (stalne i preovlađujuće) iznose oko 60% ukupne površine zemljišta sliva. Šume
pružaju značajnu funkciju u zaštiti zemljišta i infrastrukture od poplava i erozije.
U najnižim dijelovima riječnih dolina i potoka prisutne su hidrofilne šume, koje se pretežno sastoje od
crne jove i vrbe. Tu su i hidromorfne zone koje podržavaju rast hrastovih i grabovih šuma. Ovi tipovi
šuma su ograničeni jer je dosta šume posječeno kako bi se napravilo mjesta za intenzivnije oblike
poljoprivrede. Na kraškim oblastima koji pokazuju kserotermičke uslove (prilagođene ili bujne u okolini
koja je i suva i topla), razvile su se šume hrasta u sazrijevanju, orijentalne grabe i jasena manu, hmelj
graba, gorkog hrasta i hrasta kitnjaka. Ova šumska vegetacija je degradirana i veoma široko rasuta u
oblasti u posljednje vreme.
Iznad ovih kerotermičkih šumskih zona nalaze se pojasevi bukovih šuma koje se postepeno pretvaraju u
bukva-jela šume, koje pokrivaju ravne vrhove grebena i visokih planinskih područja sliva.
Antropogeni uticaj na šumsku vegetaciju ovog područja je intenziviran u poslednje vrijeme. U oblasti
gde su se nekada nalazile zrele šume, danas se uglavnom nalazi grmlje drveća i žbunje kleke, gloga,
lijeske, sa obroncima pašnjaka na terenu i individualno obrađenim površinama.
Sliv Vrbasa je dom prašume Janj koja se nalazi oko 30 km od Šipova (koje je od značaja za turizam) i
koja ima 195 hektara zaštićenog zemljišta. Vrste drveća su uglavnom bukve i jele, ali postoje i druge
vrste drveta, kao što su javor, brijest, jasen i smrča. Pored toga, Prirodni šumski park Omar (upravljani
šumski rezervat) u opštini Kneževo je šumski rezervat i obuhvata 97 hektara odabranih šumskih vrsta.
Ova zaštićena područja su detaljnije opisana u Odjeljku 2.9.4.
Nacionalni šumarski inventar (NIŠ) za BiH je trenutno u izradi. Konsultant je pokušao da dobije ove
podatke radi poređenja sa drugim rezultatima, ali oni nisu bili dostupni u trenutku pisanja ovog
izvještaja. U svakom slučaju, biće veoma interesantno procijeniti nalaze NIŠ-a i njihov uticaj na sliv
Vrbasa.
2.8.2 Vodno zemljište
Područja vodnog zemljišta čine veoma mali dio korišćenja zemljišta sliva. Uprkos tome, vodno
zemljište ima važnu ulogu u funkcionisanju ekosistema rijeke Vrbas i ima mnogo bogatiji biodiverzitet.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-17
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Ove oblasti su indirektni kontakt sa riječnim tokom i pod direktnim su uticajem poplava površinskih ili
podzemnih voda. Otuda su karakteristike vodnog zemljišta direktno povezane sa hidrološkim režimom
vodotoka.
Tokom perioda dužeg plavljenja, hidromorfne karakteristike postaju još izraženije, a time i procesi
smanjenja koji mogu dovesti do stvaranja toksičnih jedinjenja koja mogu značajno uticati na zagađenje
vode. S druge strane, vodno zemljište je važan rezervoar biodiverziteta koji može biti od velikog značaja
za ravnotežu ekosistema.
Sliv rijeke Vrbas sadrži mali broj vodnih zemljišta koja nude jedinstvena staništa za bogatu i raznovrsnu
vodenu zajednicu. Postoji samo jedna oblast (upravo van sliva) na Bardači koja ima status visoke
zaštite kao Ramsarsko mjesto. Ipak, zbog pritiska na ova staništa, druge lokacije zaslužuju da budu
označene kao zaštićena područja, ali nisu dobile takav status. Prema ICPDR-u, procijenjeno je da je
80% istorijskih plavnih ravnica na velikim rijekama (uključujući i Vrbas) izgubljeno tokom poslednjih
150 godina – uglavnom usljed značajnih hidromorfnih promjena i antropogenske aktivnosti. Danas,
ipak, mnoga vodonosna i močvarna zemljišta (npr. Lijevče Polje, Bardača) su pod pritiskom navigacije,
hidroelektrana, intenzivne poljoprivrede i šumarstva, kao i novih infrastrukturnih projekata.
2.8.3
Druge oblasti
Druge oblasti koje čine manje od 1% od ukupne oblasti sliva obuhvataju slijedeće:






Urbane oblasti – koje se sastoje od stambenih naselja
Urbane oblasti – koje se sastoje od industrijskih zona većih gradova
Urbane oblasti – koje se sastoje od lokacija za rekreaciju kao što su sportski tereni,
parkovi i stadioni
Oblasti saobraćaja – koje se sastoje od parkirališta i puteva od tucanika
Postojeći rezervoari, prvenstveno zatvaranje rijeke Vrbas blizu Jajca za potrebe
hidroelektrane
Kamenolomi, napuštene jame i druga napuštena zemljišta.
2.9
Biodiverzitet
Generalno gledano, BiH, a posebno sliv Vrbasa, bogato su obdareni visokim biodiverzitetom u svim
staništima. Usljed toga što BiH sadrži veliki dio biodiverziteta cijelog Balkanskog poluostrva, ona ima
ključnu ulogu u zaštiti životne sredine regiona. Dok je BiH jedna od pet evropskih zemalja sa velikim
bogatstvom vrsta, smatra se da je oko 20% biljnih vrsta u BiH pod ozbiljnom prijetnjom od konverzije
zemljišta, neodrživog gazdovanja šumama i izlaganja zagađivačima. Stoga, dok je BiH značajan centar
biodiverziteta u regionu, ona istovremeno ima najveći procenat ugroženih vrsta od bilo koje zemlje u
Evropi. Uprkos tome, između 1% i 1,8% ukupnog zemljišta u cijeloj BiH pripada zaštićenim
područjima, a ona nisu ni adekvatno organizovana niti finansijski solventna7. Situacija zaštićenog
područja je samo jedan simptom zakonodavne i sudske neizvjesnosti koja preovladava i na koju bi
trebalo obratiti pažnju.
Preporučuje se da MoFTER zajedno sa ostalim nadležnim entitetskim ministarstvima (npr.
MPUGE i MPP) da prioritet privremenim i navedenim u peticijama zaštićenim područjima tako
da planeri razvojnih projekata budu svjesni situacije.
7
Prema MUZP samo 0,2% kategorije I do V je zaštićeno. Profil države BiH u tom smislu se može naći na stranici:
http://earthtrends.wri.org/pdf_library/country_profiles/bio_cou_070.pdf
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-18
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
2.9.1 Izvori podataka
Glavni izvori podataka biodiverziteta su iz „Vodoprivredne osnove rijeke Vrbas” iz 1987. godine, koja
je reprodukovana u EC CARDS izvještaju za 2003. godinu, zajedno sa ostalim novijim podacima za
močvarno područje Bardače i brojne vrste dokumentovane u odjeljcima o flori i fauni su iz ovih
publikacija. Pored toga, Svjetski fond za zaštitu prirode (WWF) naručio je neke specifične radove u
rijeci Vrbanji u svojoj procjeni o pronalaženju najboljih proračuna ekološki prihvatljivog protoka.8
Konsultant je takođe pokušao da dobije podatke iz “Inventara šuma” koji se trenutno sastavlja u BiH, ali
u vrijeme pisanja ovog izvještaja podaci još uvek nisu bili dostupni. Konsultant je takođe pokušao da od
relevantnih ministarstava dobije informacije o Planovima upravljanja lovom (PUL) koji postoje za
svaku opštinu u slivu, kao i nezvanične crvene liste Međunarodne unije za zaštitu prirode (MUZP) koja
se priprema za BiH.
2.9.2 Flora
Uočena flora u oblasti sliva može se podijeliti na tri dijela: gornji, srednji i donji sliv, fitobentos, kao i
na vegetaciju koja živi unutar same rijeke. Opisani su na slijedeći način:
Gornji sliv
Flora je diferencirana u skladu sa ekološkim uslovima staništa, gdje možemo naći različite vrste šuma,
pašnjaka i poljoprivrednih ekosistema. U gornjem dijelu sliva Vrbasa u brdsko-planinskom području
preovlađuju šume bukve (Fagus silvatica) i hrasta kitnjaka (Quercus petraea) sa manjim količinama
evropske grabe (Carpinus betulus) i jasena (Fraxinus ornus). U veoma malom dijelu šumskih površina
javlja se jela (Abies alba).
Srednji sliv
U centralnom dijelu sliva Vrbasa, šumske zajednice hrasta kitnjaka (Quercus petraea) i graba (Querceto
carpinetum) pokrivaju brdskije oblasti, ravne ili blago nagnute terene. Druga flora uključuje: poljski
brijest (Ulmus carpinifolia), trešnju (Cerasus avium), poljski javor (Acer campestre), javor (Acer
pseudoplatanus), srebrnu lipu (Tilia argentea), širokolistu lipu (Tilia platiphllos). U vlažnim i nešto
nižim oblastima, ponekad se javlja engleski hrast (Quercus robur), dok je turski hrast (Quercus cerris)
veoma rijedak.
Što se tiče vrsta grmlja, najčešće su: lijeska (Corilus avellana), vretenasto stablo (Euonymus
europaeus), kalina (Ligustrum vulgare) i dvije vrste gloga (Crataegus monogina i C. Oxyacontha). U
ovom dijelu sliva, gdje je protok veoma čest, bukva (Fagus silvatica) se obično proteže do 150 m
nadmorske visine. U okviru ove zajednice, u krečnjačkoj osnovi su manje površine prekrivene
klokočikom (Staphilea pinnata), što pokazuje, zajedno sa drugim karakteristikama, da u ovom dijelu
toka, osim podzajednice Querceto-carpinetum erytronietosum, postoji i podzajednica Quercetocarpinetum staphyletosum.
Na strmijim, ka jugu okrenutim padinama centralnog dijela sliva Vrbasa sa ostacima krečnjačke osnove,
dolazi do pojave kserotermične zajednice koja je naklonjena toplim i suvim uslovima, uključujući
orijentalnu grabu (Carpinus orientalis) i cvjetni (manna) javor (Fraxinus ornus); ostalo uključuje javor
(Acer obtusatum), dren (Cornus mas), glog (Crataegus monogyna), crni trn (Prunus spinosa), itd.
8
Živjeti Neretvu, EU u slivu Neretve, Bosna i Hercegovina, faza III, Radna grupa za ekološki prihvatljiv protok;
„Procjena ekološki prihvatljivih protoka za rijeke Trebižat i Vrbanja”, finansirana od strane norveškog Ministarstva
spoljnih poslova. Projekat sprovode WWF i Sredozemna programska kancelarija, u saradnji sa WWF Norveške. Jun
2009. godine
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-19
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Novije informacije koje su dobijene u vrijeme javnih rasprava pokazuju da da tisa je (Taxus baccata)
prisutna u kanjonu Vrbasa nizvodno od Krupe na Vrbasu. Ukupno pet vrsta tise je navedeno u izvoru
“Prirodne vrijednosti zaštićenog područja srednjeg toka Vrbasa u dijelu od kanjona Tijesno do ušće
rijeke Ugar u Vrbas/međuentitetska linija. Sječa i uništavanje tise je zabranjeno Zakonom o šumama,
član 45, tačka 1 (Službeni glasnik RS br. 75/08). Pored tise, u ovom području se javljaju i neke druge
veoma značajne vrste: venerina vlas (Аdiantum capillus-Veneris); endemske vrste žuto-bijela hohlatka
(Corydalis ochroleuca), prstenasti zvončić (Symphyandra hofmanii), primorski vrisak (Satureja
subspicata), uskolisni stupnik (Scrophularia scopolii), Fritilaria tenella, žuti naprstak (Digitalis
levigata) – endemska vrsta na zapadnom i srednjem Balkanu, kukurjek (Eranthis hiemalis), sibirski
zvončić (Campanula sibirica), planinska menta (Micromeria thymifolia) i Onosma stellulata.
Donji sliv
U nizijskom prostoru od srednje sekcije Vrbasa ka sjevernom ušću sa Savom (tj. području Banjaluke)
identifikovane su šume engleskog hrasta (Querceto-genistetum elatae), koji raste na aluvijalnim
plavnim ravnicama Vrbasa, Vrbanje i drugih pritoka. Ove oblasti sadrže rijetka stabla engleskog hrasta
(Quercus robur), evropske grabe (Carpinus betulus), poljskog brijesta (Ulmus carpinifolia), poljskog
javora (Acer campestris) i druga.
Direktno uz obode rijeka Vrbas i Vrbanja, na plavnim ravnicama, razvijene su „galerijske” šume vrbe
(Salix) i topole (Populeto Salicetum). Tu su i stabla bijele topole (Populus alba), piramidalne topole
(Populus fastigiata) i krhke vrbe (Salix fragilis), purpurne vrbe (Salix purpurea), bedemaste vrbe (Salix
triandra), brijesta (Ulmus laevis), jove (Alnus glutinosa), planinske jove (Alnus incana), poljskog jasena
(Fraxinus angustifolia) i drugih.
Druga vegetacija koja nije pod šumom sačinjena je od prirodnih livada i pašnjaka. Obradivo zemljište se
nalazi u ravnim oblastima i na vrlo blago iskošenom terenu. Prostor oko pritoke Vrbanje karakteriše
poljoprivredna proizvodnja.
Vodno zemljišni-močvarni sistem se javlja u samim najnižim dijelovima sliva Vrbasa i ovaj sistem se
proteže do ušća sa rijekom Savom, a najbolji primjer može se vidjeti na zaštićenoj močvarnoj oblasti
Bardača (vidjeti slijedeći odjeljak o zaštićenim područjima). Ove lokacije se odlikuju prisustvom
mnogih biljnih vrsta, počev od potopljenih biljaka ka izronjivim vrstama. Ovo uključuje drezgu
(Ceratophyllu demersum), kročanj (Miriophyllum spicatu), jeguljinu travu (Potamogeton crispu),
širokolistu jezersku travu (Potamogeton natans), traku (vadičepova trava) (Valisneria spiralis) i druge.
Direktno se podudarajući sa vodno-zemljišnim-močvarnim sistemom, u donjem slivu se nalazi
vegetacija koja voli vlagu, a čine je šume sastavljene od: bijele vrbe (Salix alba), krhke vrbe (Salix
fragilis), purpurne vrbe (Salix purpurea), bijele topole (Populus alba), crne topole (Populus nigra), jove
(Alnus glutinosa), bresta (Ulmus laevis), crnog trna (Prunus spinosa), lješnika (Coryllus avellana) i
drugih.
Riječni bentos
U istraživačkom radu o interakciji organizama u ekosistemu na Vrbasu kod Jajca sprovedeno je
isprobavanje uzoraka na bentos radi analize sastava fitobentosa i makro-beskičmenjaka, na 12 lokacija
sa ciljem da se identifikuju sastav, gustina naseljenosti i procijeni kvalitet vode u periodu od 1980. do
1982. godine. (Trožić-Borovac, 2005. godina)9
9
Trožić – Borovac, S. (2005): Osnovne karakteristike kvaliteta vode rijeke Vrbas. Voda i mi, Sarajevo, godina IX, broj
44: 37-45.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-20
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Istraživanje je utvrdilo ukupno 133 taksona algi, od kojih su 116 vrste i 17 varijanti. Imajući u vidu da
je istraživanje sprovedeno na malom prostoru i nije uključilo pritoke (sa izuzetkom jedne susjedne
rijeke), može se zaključiti da je Vrbas izuzetno bogat bentosnom florom.
Otada nijedno slično istraživanje nije sprovedeno kako bi se omogućilo bilo kakvo poređenje. Najviša je
prisutnost silikatnih algi, a zatim zelenih algi. Poređenja situacije iz tog perioda sa prethodnim
situacijama danas nisu moguća jer ne postoje podaci o sličnim istraživanjima u tom dijelu toka rijeke
Vrbas. Najviša relativna zastupljenost u flori fotosintezivnih mikrofita u ispitivanom području Vrbasa je
od silikatnih algi (Bacillariophyceae) sa 60 taksona, zatim plavo-zelenih algi (Cianophyta) sa 26
taksona, a zatim zelenih algi (Chlorophyceae) sa 8 taksona.
Vodena vegetacija
Zbog prirode Vrbasa, koji je uglavnom rijeka brzog toka sa relativno strmim riječnim obalama,
plutajuća vegetacija nije dobro razvijena. Postoje samo dva lokaliteta duž rijeke (npr. nizvodno od
Bugojna i uzvodno od Donjeg Vakufa), gdje tihi i osjenčeni uslovi dozvoljavaju fragmentima zajednica
vodene vegetacije da se razviju. Potopljene vegetacije su u obliku vodene biljne zajednice
Ranunculetum fluitanti, sa posebnim vrstama Ranunculus paucistamineus na površini vode u položajima
od oko 2 m2. Pored svega ovoga, prisutne su značajno rjeđe zbijena jezerska trava (Potamogeton
crispus) i vodena mahovina (Fontinalis antipyretrica).
U mjestima uzvodno od Bugojna i Donjeg Vakufa, vodene biljke (macrophytes) se javljaju u glavnom
toku rijeke Vrbas, kao što su Fontinalis antipiretryca koja pokriva donju površinu. Izranjavajuća
vegetacija je identifikovana na malim površinama fragmentima trske Scirpo-Phragmitetum sa
najčešćom i najbrojnijom vrstom bijeli rogoz (Typha latifolia). Za zajednicu vodnih biljaka dominantne
su vrste: jednostavna matična čičak trska (Sparganium erectum), pačija trava (Glyceria fluitans), vodena
bokvica (Alysma plantago-aquatic) i neke druge.
Biljna zajednica Eleocharetum palustris takođe pripada izranjujućoj vegetaciji, i razvijena je u malim
sredinama. Najdominantnija vrsta je igličasta jezernica (Eleocharis palustris). Iznad ovog prostora,
nalaze se vrste koje pripadaju hidrofilnim (vlažnim) i mezofilnim (umjerenim) livadama, uključujući i
vrste poput: žutenjice (Rorippa silvestris), metiljke (Lysimachia nummularia), vučje noge (Lycopus
europaeus), kokičnog cvijeta (Juncus lamprocarpus), maslačka (Ranunculus repens), petoprste rane
(Potentilla reptans), mlječike (Epilobium palustre), potočnjaka (Lythrum salicaria) i druge.
2.9.3 Fauna
Što se tiče faune, sliv se može podijeliti na tri dijela u pogledu faune direktno vezana sa riječnim
sistemima (tj. ichthyofaune, zoobenthos, itd.). Većim životinjama i pticama posvećen je poseban
odjeljak.
Gornji sliv
Na osnovu podataka iz ranije literature (1973. i 1990. godina), 12 vrsta ribe je zabilježeno iz familija:10


10
Salmonidae – Pastrmka (Potočna pastrmka - Salmo truta m.fario), (Kalifornijska pastrmka
Oncorhynchus mykiss), (Dunavska pastrmka Hucho hucho,)
Thymalidae (Lipljan - Thymallus thymallus)
Plan uzgoja ribe - Zajednica korisnika ribljeg fonda „Vrbas”- Jajce) iz 1973. godine i dalja istraživanja sa Prirodnomatematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu (1990).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-21
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013


Šaran Cyprinidae (Skobalj - Chondrostoma nasus; Sredozemna mrena - Barbus meridionalis
petenyi; Mrena - Barbus barbus; Zrakoperka - Alburnoides bipunctatus; Krkuša - Gobio gobio; Pijor
- Phoxinus phoxinus; Klen - Leuciscus cephalus)
Cottidae (Peš - Cottus gobio).
Rad preduzet od Trožića-Borovca (2005) pomenut u prethodnom odjeljku, analizirao je kvalitet/količinu
i sastav zoobentosa iz sliva rijeke Vrbas na 12 lokacija u gornjim slojevima rijeke Vrbas. Rezultati su
pokazali visok biodiverzitet i obilje, posebno u pogledu vodenih insekata. Ukupno, 81 takson je
identifikovan sa 6.545 jedinica. Posebno je važno obilje osjetljivih grupa vodenih insekata kao što su
proljetnjaci (Plecoptera), vodeni cvjetovi (Ephemeroptera) i kameni cvjetovi (Trichoptera). Ukupno su
zabilježene 23 vrste vodenih cvjetova i pronađeni su predstavnici sedam evropskih familija sa 12
rodova, od kojih su dvije vrste endemske: (Ecdyonurus zelleri i Epeorus jugoslavicus). Fauna
proljetnjaka iz reda Plecoptera je zastupljena sa 36 vrsta i podvrstama od 14 rodova svrstanih u sedam
evropskih familija. Identifikovane su tri vrste i podvrste endemskih vrsta, a veliko interesovanje
izazvalo je otkriće vrsta Arcynopteryx compacta. Takođe je identifikovano 20 vrsta kamenih cvjetova iz
reda Trichoptera i 20 vrsta dipteralnih insekata (mušice) iz familije Chironomida.
Pored toga, studija je takođe pokazala prisustvo 42 taksona makro-beskičmenjaka sa relativno velikim
brojem jedinica (820). Najviša raznovrsnost makro-beskičmenjaka se nalazi u uzorcima bentosa Vrbasa
iznad Gornjeg Vakufa-Uskoplja (47), a najmanja raznovrsnost u uzorcima bentosa Vrbasa iznad Jajca
(33).
Srednji sliv
Centralni dio rijeke Vrbas, od rezervoara Bočac do Banjaluke je tipično oblast pastrmke nastanjena
dunavskim lososom (Hucho hucho.), potočnom pastrmkom (Salmo trutta fario) i lipljanom (Thymallis
thymalis.).
Donji dio centralne oblasti, od Banjaluke do Trapista, pripada zoni mrene, gdje dominiraju som i šaran,
uz pastrmku i u manjoj mjeri dunavski losos i lipljen, rjeđe potočna pastrmka. Ove vrste žive u
oblastima sa kamenim dnom, gdje se javljaju virovi i brzaci sa čistom i bistrom vodom bogatom
kiseonikom.
U centralnom dijelu sliva, identifikovano je 10 grupa makro-zoobentosa, sa najvećom frekvencijom
pojave vrsta grupa Mollusca, Oligochaeta, Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera i Chironomidae.11
Donji sliv
U donjem dijelu rijeke Vrbas i njenim pritokama, brzina toka usporava i javljaju se meandri na potezu
ka ušću sa Savom. Ovo omogućava da se razviju močvare, vodne površine i trska koje privlače slijedeće
vrste familija riba:



Pastrmka Salmonidae tipa – Krupa
Pastrmka Salmonidae – Šaran Cyprinidae tipa – Švrakava i Vrbanja
Šaran Cyprinidae tipa – Turjanica i Povelič.
Rijeka Sava, na ušću Vrbasa, je nastanjena sa nekoliko različitih vrsta riba koje ulaze u Vrbas s vremena
na vrijeme radi hranjenja i uzvodnog mrestilišta. Močvarni ekosistem Bardača se nalazi u ovoj tački i
zaštićena je oblast sa visokim biodiverzitetom (vidjeti Odeljak 2.9.5 o zaštićenim oblastima).
11
Podaci preuzeti iz monografije „Ekološki i genetski odnosi riblje faune u centralnom i donjem dijelu rijeke Vrbas i
farmi riba Brdača“ – Milenko Radović (2000)
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-22
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Zajednica makro-zoobentosa donjeg dijela rijeke Vrbas je ispitana i otkriveno je da se sastoji od 9 grupa
makro-beskičmenjaka sa Chironomidae, Ephemeroptera, Oligochaeta i isopodama (rakovi) kao
najčešćim grupama. Chironomidae i Oligochetae predstavljaju najvažniji dio zajednice faune riječnog
korita donjeg dijela rijeke Vrbas.
Kao što je pomenuto ranije u ovom izvještaju, antropogenske aktivnosti vrše nepotreban uticaj na
vodene zajednice Vrbasa usljed prethodne i planirane izgradnje rezervoara za hidroelektranu (npr. HE
Bočac), kao i velikog urbanog centra Banje Luke.
2.9.4 Ptice i sisari
Konsultant je obaviješten da Plan upravljanja lovom RS za svaku opštinu sadrži podatke o zaštićenim
vrstama koje se javljaju u tim mjestima. Ovi dokumenti će biti veoma korisni da se omogući prostorna
dimenzija koja će se primjenjivati na raspodjelu životinja. Konsultant je, takođe, svjestan da postoji
Nacionalni inventar šuma u pripremi koji sadrži detalje o pticama i sisarima. Nažalost, u vrijeme pisanja
izvještaja, nijedan od gore navedenih dokumenata i suštinski podaci nisu mogli da se dobiju.
Iz pregleda druge raspoložive dokumentacije, mi smo svjesni da u okviru Semešnice, pritoke rijeke
Vrbas, postoje brojne endemske vrste životinja. Međunarodnim konvencijama i direktivama (npr. u EU
Direktiva o staništima, Bernska konvencija, itd.), ove životinje su pod strogom zaštitom, uključujući i
njihova staništa. Takva vrste su balkanski muflon (Rupicapra rupicapra balcanica), mrki medvjed
(Ursus arctos), ris (Lynx lynx), divlja mačka (Felis silvestris), kuna zlatica (Martes martes), bjeloglavi
orao (Aquila chrysaetos), velika ušara (Bubo bubo), itd.
Močvara Bardača je takođe jedinstven rezervat prirode u kojem je identifikovano 178 gnijezdnih i
migracijskih ptica, a najzastupljenije su slijedeće vrste: Podiceps cristatus, Podiceps ruficollis,
Streptopelia turtur, Fulica atra, Fulica cristata, Xema sabini, Larus marinus, Larus ridibundus, Sterna
fuscata, Sterna hirundo, Sterna albifrons, Anser anser, Anser albifrons, Anser erytrophus, Anas
platyrhynchos, Ayta nyroca, Aythya ferina, Aythya fulifula, Mergus merganser, Grus grus, Cyngus
cyngus, Cyngus olor, Ciconia ciconia, Ardea cinerea, Egretta alba, Egretta garzetta, Nycticorax
nycticorax, Ardeola ralloides, Ixobrychus minutus, Phalacrocorax carbo i druge.
2.9.5 Zaštićena područja
Prva zaštićena područja su označena pedesetih godina za vrijeme Federativne Narodne Republike
Jugoslavije. Politika u tom periodu je bila da se zaštite neka veoma odabrana i posebna mjesta
očiglednih prirodnih i ekoloških interesa. Rat je, međutim, opustošio mnoge od ovih oblasti i nepovoljni
društveno-ekonomski uslovi, koji preovlađuju nakon ovog perioda, još su više opteretili ekosistem.
Prostorni plan Republike Srpske koji pokriva 20 godina od 1996-2015. namijenjen je za 68 objekata
prirode/spomenika/memorijala koji bi trebalo da budu zaštićeni, sa ukupnom površinom od oko 3.380
km2, što je ekvivalentno 15,38% teritorije RS. Ovo, na žalost, nije realizovano kako je očekivano.
Kao što je ranije navedeno, preporučuje se da MPUGE i MPP zajedno sa ministarstvom na
državnom nivou MoFTER da prioritet brzoj identifikaciji ovakvih područja kao kandidata za
zaštićena područja.
Krovni izvještaj ICPDR-a iz 2005. pomenuo je da je samo nešto više od 3.000 hektara zemlje imalo
zaštićeni status na cijeloj teritoriji BiH, što je ekvivalentno 0,52% teritorije cijele zemlje.12 Međutim,
EC CARDS izvještaj (2003) ukazuje na 8 glavnih zaštićenih područja koja spadaju u okvir ili u blizini
12
Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav (ICPDR) – Okrug sliva rijeke Dunav – Krovni izvještaj – 2005 – Dio
A Široki pregled sliva i Dio B Detaljna analiza zemalja sliva Dunava
2-23
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
sliva Vrbasa sa više od 7.000 hektara zaštićenog zemljišta. Ona su navedena u Tabeli 2-7, a njihove
lokacije su na Slici 2-10.
Tabela 2-7: Glavna zaštićena područja u okviru i u blizini sliva Vrbasa
Br.
Namjena
Uspostavljeno
Nacionalni park
Prašuma
Prašuma
Poseban prirodni rezervat
(stanište ptica)
Prirodna rijetkost
Prirodni park šuma
Nacionalni spomenik
Zaštićeno područje
1967
1954
1956
Površina
(ha)
3,375
195
295
1969
3,500
1954
1964
2004
2006
29
97
ND
ND
Naziv područja
1
2
3
Kozara (van sliva)
Janj
Lom (van sliva)
4
Bardača
5
6
7
8
Kanjon Vrbasa
Omar
Jajce
Semešnica
Izvor: OSNOVA iz 1987. godine sa ažuriranim vrijednostima
Dalje informacije dobijene sa javnih rasprava (NVO Eko-zona) pokazuju značajno veći broj zaštićenih
područja. Ova područja se nalaze u području Šipova u blizini prašumskog rezervata Janj, a to su:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Prašuma Janj – odluka br. 745/54,
Vodopad u Bukvi na rijeci Janj - odluka br. 1181/55,
Jezero Dragnić na rijeci Plivi – odluka br. 1182/55,
Klisura rijeke Janj ispod Otoka – odluka br. 1183/55,
Vodopad ispod Sokoline na rijeci Janj – odluka br. 1184/55,
Izvor rijeke Plive – odluka br. 1094/55,
Oličko jezero na rijeci Plivi – odluka br. 1196/55,
Izvor rijeke Janj kod Strojica – odluka br. 389/56,
Vaganska pećina – odluka br. 06-UP-I-58-4/70,
Sokolačka pećina, dolina Sokočnice – odluka iz 1970.
Jasno je da je područje u okolini Šipova važno područje po pitanju biodiverziteta i prirodnih ljepota i
bilo koji istražni radovi u pogledu predlaganja budućeg integrisanog razoja vodnih resursa uključujući
izgradnju malih hidroelektrana mora da se vrši sa oprezom. Mora se izvršiti potpuna procjena uticaja na
životnu sredinu kao i strateška procjena uticaja na životnu sredinu u skladu sa relevantnim antitetskim
zakonima.
2-24
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
8
Izvor: OSNOVA iz 1987. godine sa ažuriranim vrijednostima
Slika 2-10: Lokacije glavnih zaštićenih područja u okviru i u blizini sliva Vrbasa
Nacionalni park Kozara
Nacionalni park Kozara koji pokriva 33,75 km2, proglašen je zaštićenom nacionalnom šumom 1967.
godine. Nalazi se između rijeka Une, Save, Sane i Vrbasa u RS. Šire područje Kozare je popularno
lovište, površine 180km2, otvoreno za kontrolisani lov na jelene, fazane, lisice, divlje svinje, zečeve i
patke. Manji dio parka je određen za ljubitelje prirode.
Šume Janj i Lom
Šume Janj i Lom su takozvane „prašume” ili „netaknute šume”. Manje od 10% svjetskih šuma su starog
rasta i njihova jezgra su ostala netaknuta više od jednog vijeka. Prašume su posebno rijetke u Evropi i
BiH je jedna od nekoliko preostalih oblasti u kojima one postoje.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-25
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Osnovne razlike između sječenih šuma i prašuma su u srazmjeri stajaćih i mrtvih stabala (pojava mrtvih
stabala u prašumama je veća), horizontalnom i vertikalnom strukturom sastojine (u prašumi, nalazi se
drveće u svim fazama razvoja) i prisustvo prirodne regeneracije (u prašumi, prirodna regeneracija se
javlja u cijeloj oblasti).
Prašume su važni ostaci vrijednih i rijetkih šumskih ekosistema. Prašuma Janj je jedna od samo tri
ovakve šume u cijeloj BiH. One pružaju osnovu za istraživanje i primjenu ekološkog istraživanja uzgoja
šuma, projektovanje nacionalne mreže zaštićenih šuma, kao i pružanje referenci za procjenu prirodnosti
drugih šuma manje ili više sječenih.
Prašuma rezervata Janj ima površinu od 195 hektara, a nalazi se oko 30 km od centra Šipova. Oblast je
dobila zaštićeni status 1954. godine i zabranjena je eksploatacija drveta. Oblast je netaknuta i koristi se
za proučavanje prirodnih procesa u flori i fauni, bez ljudskih uticaja. Vrste drveća su uglavnom bukva i
jela, ali postoje i druge vrste drveta, kao što su javor, brijest, jasen i smrča. Ovaj šumski rezervat je
dodatno zaštićen odlukom Vlade iz 2012. Rezervat je stanište sljedećih trajno zaštićenih sisara: velike
lasice (Mustela erminea L), vjeverice (Sciurus vulgaris L.), a povremeno se može sresti i ris (Lynx lynx
L). Što se tiče trajno zaštićenih ptica, tu se nalaze veliki tetrijeb (Tetrao urogallus), lještarka (Tetrastes
bonasia L.), jastreb kokošar (Accipiter gentilis L.) i sivi soko (Falco peregrinus T.). Trenutno se vrši
istraživanje pomoću kojeg će se sačiniti lista zaštićenih bljnih vrsta i gljiva u šumskom rezervatu Janj.
Prašuma Lom (izvan slivnog područja rijeke Vrbas)
Prašuma Lom je ustanovljena 1956. godine i nalazi se izvan sliva Vrbasa na zapadu. Područje ima 295
hektara zaštićenog parka sa centralnim jezgrom od 60 hektara. Dugoročni istraživački projekat je
trenutno u toku, koji se vrši na jednom hektaru intenzivno kontrolisane parcele od 2005. godine radi
istraživanja porijekla, prostorno-vremenskog razvoja i poremećaja istorije sastojine. Strukturne
karakteristike sastojine su zatim poređene sa drugim netaknutim šumama u BiH i sa dvije dobro
očuvane italijanske šume koje pripadaju istom šumskom tipu. Parcela od 1 ha je veoma bogata živom
biomasom i grubim drvenim ostacima. Najstarije drveće je staro više od 450 godina.
Močvarno područje Bardače
Močvarno područje Bardače je specijalni rezervat prirode ustanovljen 1969. godine i formiran od
sedimenata iz Vrbasa i Save. Močvara, koja pokriva oko 3.375 hektara, nalazi se u sjeveroistočnom
dijelu Lijevče polja kod Srpca u blizini (uzvodno) ušća rijeke Vrbas u rijeku Savu. Ovaj kompleks
obuhvata niz ribnjaka, močvara, plavne livade i šume, obradivo zemljište i naseljena područja. Močvara
je dobila ramsarski status 2. februara 2007. godine.
Močvara ima registrovanih 280 biljnih vrsta, koje pripadaju 71 porodici. Neke od njih su: Urticilario
vulgaris-Ceratophylletum demersi, Salvinia natans-Hydrocharietum morus rane, Marsilia quadrifolianatans, Trapetum natantis typicum, Nupharetum lutae typicum, Scirpetum lacustris typicum,
Phragmitetum austrialis, Irisetum pseudacorus, itd.
Područje je važno mjesto za ptice, sa oko 178 zastupljenih vrsta ptica (Obratil, 1973).13 Ovo je jedino
stanište u kome se gnijezde slijedeće vrste: Plegadis falcinellus (sjajni ibis), Platalea leucordia (čaplja
kašikara), Larus ridibunds (riječni galeb), Chlidonias hybrida (belobrada čigra) i Sterna hirundo (čigra).
Od 115 vrsta ptica primijećeno u trenutku gnijezdenja, 84 vrsta se zapravo gnijezdi na području ribnjaka
i njegove okoline, a gnijezda preostale 31 vrste još uvijek su nepoznata.
Riblja fauna na području Bardače obuhvata 26 vrsta, od kojih su u ribnjacima za uzgoj uglavnom
dominantne tri vrste, i to: šaran, tolstolobik i amur, a u manjoj mjeri smuđ i štuka.
13
OBRATIL, S., 1974: Ornitofauna ribnjaka Bardača kod Srpca. GZM BiH (PN) NS 11-12: 153-193
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
2-26
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Trenutno, močvarno područje Bardače je ugroženo i biodiverzitet se smanjuje kao posledica ljudskih
uznemiravanja usljed pretjeranog lova i ribolova. Ovo uključuje i smanjenje globalno ugroženih vrsta
ptica, na primjer: sjajni ibis (Plegadis falcinellus), obična žuta čaplja (Ardeola ralloides), čaplja
kašikara (Platalea leucorodia), divlja plovka (Anas querquedula), žalar sljepić (Charadrius dubius) i
riječni galeb (Larus ridibunds).
Kanjon Vrbasa
Kanjon Vrbasa se koristi za kajakašenje i rafting, kao i za planinarenje, šetnju, kampovanje i ribolov.
Kanjon je takođe izuzetno važan predio.
Visoravni oko kanjona pružaju divan pogled na rijeku ispod. Kanjon i njegovi zidovi su staništa velikog
dijapazona ptica, uključujući jastrebove, orlove i sokolove.
Kao što je spomenuto tokom javnih rasprava, kanjon Vrbasa sadrži veći broj važnih značajnih biljnih
vrsta. Kanjon Vrbasa je od posebne vrijednosti kao utočište velikom broju endemskih, rijetkih i
ugroženih vrsta, poput tise, prstenastog zvončića, primorskog vriska, naprska (digitalisa) itd.
Omar
Prirodni upravljani prirodni rezervat Omar nalazi se u opštini Kneževo i blizu glavnog istoimenog
naselja (ranije poznatog kao Skender Vakuf). Šumski rezervat je uspostavljen 1964. godine i sastoji se
97 ha odabrane šume.
Jajce
Grad Jajce je proglašen nacionalnim spomenikom 2004. godine zbog istorijskog karaktera grada,
prirodne pojave sedrenih korita, sedrene mase unutar pećina i spektakularnog vodopada rijeke Plive.
Rijeka Semešnica
Rijeka Semešnica je zaštićena 2006. godine, zbog svog jedinstvenog ekosistema. To znači da je
izgradnja zabranjena; lov, ribolov i sječa drveta nisu dozvoljeni u pojasu od 100 metara od oboda rijeke.
Rijeka Semešnica je međunarodno priznata kao oblast koja bi trebalo da bude pod strogom zaštitom
zbog raznolike prirode flore i faune. Područje je, takođe, izabrano za ponovno uspostavljanje staništa
dabra (Castor fiber), koji je izumro u oblasti prije više od 150 godina.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
3
Socio-ekonomske karakteristike sliva Vrbasa
3.1
Prirodni resursi
Konsultant je do podataka o prirodnim resursima došao putem različitih izvora, kao i putem informacija
dobijenih tokom javnih konsultacija. Jedan od glavnih izvora podataka za RS je od Privredne komore
Banjaluke, a podaci su stari preko 10 godina i mnoge od kompanija navedenih ispod su otišle pod stečaj,
u likvidaciju ili je nad njima izvršena akvizicija.
Glavno prirodno bogatstvo u slivu Vrbasa je drvna građa iz gustih šuma koje postoje u njegovom slivu.
U opštini Jajce, na primjer, šume se prostiru na oko 54% zemljišta (20.978 ha), od kojih je 41%
zimzelenih i 59% listopadnih.
Iako se većina drveta iz sliva transportuje van u svom prirodnom stanju, u okolini postoji nekoliko
pogona za preradu drveta, kao što su:
Proizvodnja drvne građe, drveta i panela
Najveće količine drveta koje se prerađuje su jela, kleka, bukva i hrast, kao i kompozitni paneli od sirove
i prerađene iverice. Sudeći po dobijenim podacima, (Banjalučka privredna komora) postojalo je više od
100 registrovanih i neregistrovanih preduzeća koje proizvode građu i panele u slivu Vrbasa.
Proizvodnja finalnih proizvoda od drveta
U Republici Srpskoj se proizvodnja finalnih proizvoda od drveta razvija još od 1963. Među najbitnijim
finalnim proizvodima širokog spektra su namještaj za spavaće sobe, ormani, vitrine, namještaj,
tapacirane i netapacirane stolice, fotelje, dvosjedi i trosjedi, kaučevi, stolovi, dušeci sa oprugama, vrata,
prozori, parketi i drugo.
U Federaciji BiH, opština Donji Vakuf ima fabriku panel-ploča i furnira, fabriku građevinske stolarije
(okviri za prozore i vrata) i pilanu “Janj” Holding, dok je u opštini Bugojno ranije postojala fabrika
namještaja “Koprivnica dd”.
Papir, štampa i izdavaštvo Najbitniji pogon koji proizvodi papirne proizvode, kao na primjer papir za uvijanje, obični papir,
kartonske kutije je “SHP Celex" iz Banje Luke. Najveće kompanije koje se bave štampanjem i
izdavaštvom u RS su: "Glas srpski" i "Atlantik" iz Banje Luke, "Grafomark" iz Laktaša, i "Nova
štampa" iz Gradiške. Uprkos ponovljenim zahtjevima za podatke, ovi podaci za Federaciju nisu
dostavljeni.
but this has now been dissolved and the former cattle farm from this business has “Farmland” a.d.
which employs 142 people
3.1.1 Poljoprivreda, hrana, industrija tekstila i kože
Intenzivna poljoprivredna proizvodnja se vršila na prerađivačkim pogonima “Mladen Stojanović" u
Novoj Topoli (koja je izvan sliva Vrbasa), ali je ovo poljoprivredno dobro ugašeno, dok se namjestu
nekadašđnje stočne farme nalazi kompanija „Farmland“ a.d. koja zapošljava 142 radnika. Većina
3-2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
poljoprivredne proizvodnje se odvija na pojedinačnim farmama koje sadrže oko 95% ukupnih usjeva.
Uzgajaju se uglavnom žitarice (žito, ječam, ovas i kukuruz), krompir, crni luk, kupus, krastavac,
mahunarke, paradajz, paprika i krmno bilje. Od voća se gaje šljive, jabuke, kruške, višnje, trešnje i razno
bobičasto voće.
Industrija hrane je razvijena na bazi domaćih sirovina i ima mnogo grana: prerada mesa, mlijeka, voća i
povrća, mlinarska industrija, proizvodnja stočne hrane, kao i proizvodnja biskvita i vafla.
Uzgoj ribe koji se odvija u slivu Vrbasa zadovoljava potrebe kako domaćeg, tako i stranog tržišta.
Tabela 3-1 prikazuje informacije o najvećim ribnjacima u slivu Vrbasa. Pored ovih, postoje brojni manji
ribnjaci koji opslužuju lokalna tržišta.
Tabela 3-1: Najveći ribnjaci u slivu Vrbasa
Rijeka
Ime ribnjaka
Okasnica
Pliva
Pliva
Vrbas
Krupa
Klašnik
Kanal Osorna-Borna Ljevčanica
Bugojno
Jezero (Jajce)
Šipovo
Tropic-Jezero Bočac
Krupa na Vrbasu
Klašnik Banja Luka
Bardača kod Srbca
Površina ribnjaka
(u hektarima)
0,450
1,541
0,020
0,250
0,080
0,020
732,000
Tip ribe
Tip ribnjaka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Šaran
Protočni
Protočni
Protočni
Protočni sa kavezima
Protočni
Protočni
Protočni
Izvor: EU Cards Report
Konsultant je primjetio i mnoge manje ribnjake na rijeci Ugar, koji su ugroženi zbog nadolazeće
izgradnje male hidroelektrane u blizini.
Kooperacije igraju značajnu ulogu u poljoprivrednom razvoju u ruralnim regijama regiona. Od ukupno
110 registrovanih kooperativa u Republici Srpskoj (ovaj podatak je star preko 10 godina), 38 je
registrovano u regionu Banje Luke. Seoska domaćinstva su povezana sa kooperativom putem različitih
tipova partnerstava, što opet stvara dodatne izvore zaposlenja u ruralnim sredinama.
Industrija tekstila i kože ima dugu tradiciju u regionu. U Republici Srpskoj neke firme već izvoze svoje
proizvode. Jedinstvena karakteristika ove grane industrije je to da žene čine 75-80% radne snage. Jedini
prirodni materijal koji se proizvodi je vuna. Industrijske tkanine koje se proizvode su osnovni derivati
vlakana celuloze, kao i poliester. Proizvodnja sirove kože popunjava samo 60% postojećih proizvodnih
kapaciteta. Većina firmi iz ove industrije fokusira svoj izvoz na finalne proizvode.
Tekstilna industrija u regionu se bazira na proizvodnji konca, tkanina, pletiva, kao i gotove odjeće.
Kožarska industrija se zasniva na gotovim proizvodima, kao što su cipele i druga galanterija. Privatni
sektor je jako dobro razvijen u ovoj grani.
More recent newly established businesses in this sector include Klaonica (slaughterhouse) PPS d.o.o.
Povelic (Perutnina Ptuj BiH) with 240 employees, SIK Meat Industry Klasnice with 32 employees, Tulumovic Laktasi (32 employees), Dim‐dim Laktasi (45 employees), Strasek‐Colic Trn (17 employees),
and Guzijan Pasuskuro Jakupovci (26 employees), ‐ meat processing industry;
Nedavno osnovane kompanije u ovom sektoru uključuju klaonicu PPS d.o.o. Povelič (Perutnina Ptuj
BiH) sa 240 zaposlenih, pogon za proizvodnju mesnih prerađevina „ŠIK“ Klašnice sa 32 zaposlena,
pogon za proizvodnju mesnih prerađevina „Tulumović“ Laktaši (32 zaposlena), pogon za proizvodnju
mesnih prerađevina „Dim-dim“ Laktaši (45 zaposlenih), pogon za proizvodnju mesnih prerađevina
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
„Strašek-Čolić“ Trn (17 zaposlenih) i pogon za proizvodnju mesnih prerađevina „Guzijan Pasuskuro“
Jakupovci.
3.1.2 Rudarstvo
Sliv Vrbasa sadrži veliki broj industrijskih i mineralnih naslaga ruda kao što su:








Boksit u Mrkonjić Gradu – Rudnik boksita Srnetica je proizvodio oko tri miliona tona boksita (rude
aluminijuma) godišnje, a sada je rudnik zatvoren.
Nalazišta kvarca i kvarcita u Podrašnici, opština Mrkonjić Grad.
Nalazišta glinenog bentonita su u Sokolcu kod Šipova, dok se firma ''Bentonit'' se bavi
proizvodnjom proizvoda na bazi glinenog bentonita.
U Banjoj Luci, kompanija ''Kameni agregati'' se bavi vađenjem krečnjaka, gipsa i krede, dok se u
"TOP-u" proizvode cigle, a "Betonski proizvodi", "Kameni agregati" i "Gasbeton” proizvode
cement, masu za poliranje, ljepak i betonske ploče.
U Srpcu, firma “Motajica” se bavi vađenjem gline i kaolina (porculanske gline) kao i kvarcnog
pijeska.
U Šipovu, „Volari'' proizvode sirovi i pečeni gips, kao i gipsane ploče.
Crijep i cigla su se proizvodili u "Ciglani" u Banjaluci, ali je ovaj pogon takođe zatvoren.
U Čelincu, kompanija "Hidrat" (takođe izvan slivnog područja) se bavila proizvodnjom negašenog
kreča, dok je "Mermer” proizvodio cement, masu za poliranje, ljepak i betonske ploče, ali ovi
pogoni više nisu u funkciji.
3.1.3 Metalurgija i obrada metala
Instalacije metalurgije se nalaze u "Livnici čelika" u Banjoj Luci i proizvode liveni čelik od kvalitetnog
uglenjičkog čelika (odn. legure čelika).
Oblast proizvodnje mašinerija i obrade metala je dobro razvijena u Banjoj Luci. Najpoznatije su fabrike
”Jelšingrad” i “Fabrika alatnih mašina" u Banjoj Luci.
Institut "Kosmos" iz Banje Luke se bavi popravkom radarskih i raketnih sistema, kao i elektrotehničkom
opremom i komponentama. Takođe se bavi elektronskim meteorološkim mjerenjima, popravkama,
adaptacijama, održavanjem i ispitivanjem električnih eksplozivnih odbrambenih sistema i opremom,
planiranjem informacionih sistema i softverom aplikacija.
"Fabrika specijalnih cijevi" se bavi proizvodnjom lanaca od čelika, građevinske armature i eksera;
"Metalotehna" iz Kneževa proizvodi delove za željeznicu; “Fabrika vijaka" iz Mrkonjić Grada proizvodi
metalne konstrukcije, mašine i opremu za transport u industriji drveta, kao i opremu za putare."Metal" iz
Gradiške pravi limene proizvode, katance i brave, plehano posuđe, sisteme za transport, opremu za
baštu i kampovanje, metalni namještaj, lance za namještaj, itd."Maksmara" iz Banje Luke proizvodi
aluminijumska vrata i prozore, polu-strukturne i strukturne fasade, venecijanere i staklenike. Fabrika
strojeva i uređaja" iz Kotor Varoša proizvodi male prese i druge mašine za proizvodnju metalnih
kontejnera.
3-4
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
3.1.4 Hemijska industrija
Hemijska industrija je bila dobro razvijena u većim gradovima sliva Vrbasa, ali sada obuhvata sljedeće
pogone:



"Eurohem" iz Banje Luke proizvodi deterdžente i drugu kućnu hemiju.
"Hemofarm" iz Banje Luke proizvodi farmaceutske proizvode.
“Stirokard" iz Srpca proizvodi, između ostalog, stiroporsku ambalažu, stiroporske ploče za izolaciju,
ploče za izolaciju vozila.
3.1.5 Elektronska industrija
Region Banje Luke je dobro razvijen u oblasti elektronske industrije. Postoje druge kompanije koje rade
u sledećim oblastima: telekomunikacije, proizvodnja instrumenata i detektora, navigacioni sistemi,
dijelovi za električna vozila, komercijalna elektronika, obrada metala (obrada deformacijon, livenje pod
pritiskom, precizno livenje, proizvodnja alata itd.), mikroelektronika, medicinska oprema, kućni aparati
kao i proizvodnja plastičnih dijelova, itd.
Te kompanije su: "Vigmelt" iz Banje Luke (proizvodnja neonske rasvete, električnih aparata i grejalica);
"Bemind" iz Banje Luke (proizvodnja elektronskih navigacionih sistema, sistema za mašinsku
proizvodnju, industriju obrade i građevinsku konstrukciju, metalnih dobara i proizvoda električne
mašinerije), "Kaldera Company" iz Laktaša (proizvodnja transformatora i prenosnih kutija za industriju,
električnu industriju i poštanske i telekomunikacione servise, opremu za gradsku rasvjetu i slično).
Nema dostupnih podataka za Federaciju BiH.
Noviji podaci dostupni na internet stranici Agencije za razvoj malih i srednih preduzeća RS na linku
http://www.bonline.hr/hr/pages/search.aspx navode sljedeće kompanije u građevinskom sektoru:
Integral grupa (Integral inženjering), Laktaši Integral inženjering Banjaluka, Integra inženjering Banjaluka (729 zaposlenih), Niskogradnja Laktaši (571 zaposelni), Hidrokoop Banja Luka Mrkonjić putevi
Podbrdo, Mrkonjić Grad (288 zaposlenih).
3.2
Kuturno naslijeđe i nacionalni spomenici
Konsultant je istraživao kulturno naslijeđe i nacionalne spomenike koji se nalaze u slivu Vrbasa. Zbirna
lista zvaničnih nacionalnih spomenika, lokacija koje su na listi sa peticija, kao i lokacija sa privremene
liste data je u Tabela 3-2. Puna lista je prikazana u Apendiksu C ovog izvještaja.
Tabela 3-2: Raspodjela nacionalnih spomenika u slivu Vrbasa
Opština
Banjaluka
Gradiška
Bugojno
Donji Vakuf
Čelinac
Glamoč
Gornji Vakuf / Uskoplje
Jajce
Kotor Varoš
Zvanični nacionalni
spomenici
30
4
6
6
0
1
1
24
1
Lokacije sa
peticija
134
21
3
8
10
8
0
35
7
Lokacije sa
privremene liste
40
5
3
3
0
2
1
4
15
3-5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Opština
Kupres
Laktaši
Mrkonjić Grad
Novi Travnik
Prnjavor
Kneževo / Skender-Vakuf
Srbac
Travnik
Šipovo
UKUPNO
Zvanični nacionalni
spomenici
3
0
5
8
2
0
1
13
0
105
Lokacije sa
peticija
3
0
6
6
1
0
1
14
3
260
Lokacije sa
privremene liste
0
8
2
0
5
1
3
10
3
105
Izvor: Komisija za zaštitu spomenika
Komisija za zaštitu nacionalnih spomenika odlučuje o njima na osnovu kriterijuma koji se baziraju na
principu zalonske zaštite, značaja i vrijednosti svakog od njih. Kriterijumi su grupisani na slijedeći
način:
3.2.1 Pitanje zakonske zaštite
 A – Prenosivo kulturno naslijeđe (individualno ili u kolekcijama) na primjer, mali predmeti, slike,
knjige, skulpture, dijelovi zgrada, natpisi, itd.
 B – Nepokretno kulturno naslijeđe se sastoji od:
 Istorijskih građevina i spomenika (stambenih, vjerskih, obrazovnih, administrativnih, javnih,
komercijalnih, infrastrukturnih, vojnih, higijenskih, poljoprivrednih, industrijskih, itd.)
 Grupa građevina – koje su ili dio kompozicije sa određenom namjenom ili jednostavno skupina
građevina nastala kao posljedica stalne izgradnje unutar istorijskog jezgra grada (stambenih,
vjerskih, obrazovnih, administrativnih, javnih, komercijalnih, infrastrukturnih, vojnih,
higijenskih, poljoprivrednih, industrijskih, itd.)
 Lokacije – urbane, seoske, arheološke, istorijske, industrijske, kulturni pejzaži, prirodna
područja vezana za rituale ili tradiciju, prirodno-naučne, miješane).








3.2.2 Vrijednost
Vremenski okvir (postojanje od praistorije do kraja 20-og vijeka)
Istorijski značaj
Umjetnička i estetska vrijednost
Uvid u prošlost: i) materijalni dokazi iz manje poznatih istorijskih era, ii) dokazi o istorijskim
promjenama, iii) radovi poznatih umjetnika ili građevinara, iv) dokaz o određenom tipu ili
regionalnom stilu, i v) dokazi o načinu života u nekom periodu.
Simbolička vrijednost: i) ontološka vrijednost, ii) sakralna vrijednost, iii) tradicionalna vrijednost,
iv) povezanost sa ritualima ili tradicijom, v) vrijednost za identitet neke grupe ljudi.
Vrijednost za izgled grada/pejzaž: i) važnost forme u poređenju sa ostalim dijelovima njene grupe,
ii) značaj u izgledu grada, iii) građevina ili skup građevina koje su dio grupe ili lokacije.
Autentičnost forme i dizajna: i) materijali i supstance, ii) korišćenje i namjena, iii) tradicije i
tehnike, iv) lokacija i okolina, v) duh i osjećaj, i vi) ostali unutrašnji i spoljni faktori.
Jedinstvenost/rijetkost: i) jedini ili rijedak primerak tipa objekta ili stila, ii) zanatsko remek-djelo,iii)
radovi poznatih umjetnika/arhitekata ili zanatlija.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013

Integritet (grupa, lokacija, kolekcija): i) materijalna cjelovitost, ii) homogenost, iii) kompletiranost,
iv) stanje očuvanosti.
3.2.3 Spomenici pod rizikom
Komisija za zaštitu nacionalnih spomenika prati i ocjenjuje stanje stvari i aktivnosti vezane za
nacionalne spomenike i rizike vezane za ilegalnu gradnju, nestručnu rekonstrukciju, neadekvatno
održavanje i ostale opasnosti.
Komisija izdaje listu ugroženih spomenika, za koje je neophodna hitna zaštita u cilju sprečavanja
njihovog potpunog uništenja. Od maja 2005. na listi se nalazi 38 najugroženijih spomenika od kojih su
slijedeći u slivu Vrbasa:





Srednjovjekovna tvrđava u Jajcu – zidine su pod opasnošću usljed nedostatka održavanja i
vremenskih uslova.
Šeranića Kuća, Banja Luka – istorijski spomenik nad kojim se moraju preduzeti hitne
mjere zaštite da bi se spriječilo njegovo totalno propadanje.
Stara tvrđava u Pruscu kod Donjeg Vakufa – moraju se preduzeti hitni koraci
da bi se tvrđava zaštitila od daljeg propadanja.
Finansijska zgrada, Jajce – moraju se preduzeti hitni koraci da bi se zgrada zaštitila od daljeg
propadanja.
Istorijska lokacija tvrđava Kastel u Banjoj Luci.
3.2.4 Diskusija
Određene grupe stručnjaka smatraju da je broj nacionalnih spomenika i lokacija, zaštićenih područja,
stepen biodiverziteta i ostalih prirodnih bogatstava u BiH generalno nerazvijen i vjeruju da je
neophodno pripremiti i implementirati totalno nov pristup menadžmentu prostora. Oni takođe dodaju da
se ni zaštićena područja koja su već u bazi ne tretiraju u skladu sa naučnim i ekološkim principima.14
Štaviše, zakoni koji uređuju ovu oblast (npr. Zakon o zaštiti prirodne okoline FBiH i RS) nisu najjasniji
o prethodno zaštićenim zonama i ne uspostavljaju paralele sa relevantnim međunarodnim
kategorizacijama postavljenim od strane Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN). Otud i postoje
propusti u donošenju propisa i većina prethodno zaštićenih oblasti (od prije 1992.) često nisu adekvatno
zaštićene, ili njihov status nije pravno definisan. Ovo je pitanje koje zainteresovane strane (MoFTER
na nivou države i MPP FBiH i MPUGE RS na nivou entiteta) moraju riješiti kao prioritet u
očuvanju onoga što se nalazi u BiH.
3.3
Demografija
3.3.1 Naselja
Konsultant je pokušao da analizu naselja i stanovništva ograniči striktno na sliv Vrbasa, kao i da ih
uporedi sa ranijim EU Cards izvještajem za sliv Vrbasa, iz 2004. Ovo je prilično teško, jer se većina
demografskih podataka odnosi na opštine, koje često ne prate granice sliva reke. Postavljen je kriterijum
14
Zelena Neretva – Udruženje građana za zaštitu prirodne okoline
3-7
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
po kome su praćene opštine koje imaju više od 70% svojih naselja u slivu Vrbasa, ali i opštine koje
imaju manji procenat od toga, uz uslov postojanja gradskog naselja odnosno opštinskog centra u slivu;
odavde se dobilo 17 opština koje ispunjavaju uslove da su u slivu Vrbasa.
Kao što je prethodno pomenuto, sliv rijeke Vrbas se prostire preko teritorije 28 administrativnih jedinica
unutar BiH na slijedeći način:




U slivu se kompletno nalaze sledećih devet opština: Bugojno, Donji Vakuf, Gornji Vakuf-Uskoplje,
Jajce, Kotor Varoš, Laktaši, Kneževo, Srpski Kupres i Šipovo. Odskora su uspostavljene još dvije
opštine: Dobretići i Jezero.
Narednih 6 opština su većinski (>50%) unutar sliva rijeke Vrbas: Banja Luka, Čelinac, Mrkonjić
Grad i Srbac, Glamoč i Kupres.
Četiri opštine – Gradiška, Prnjavor, Travnik i Novi Travnik imaju manji dio svoje teritorije unutar
sliva.
Preostalih sedam opština: Vitez, Livno, Fojnica, Prozor, Ribnik, Teslić i Konjic imaju zone unutar
sliva koje su praktično nenaseljene.
3.3.2 Broj stanovnika
Pri procjeni broja stanovnika, Konsultant je uračunavao one opštine koje imaju preko 70% svojih
naselja unutar sliva, ali i one opštine sa procentom manjim od 70, pod uslovom da im gradski odnosno
opštinski centar pripada slivu.
Tokom studije o vodnim resursima iz 1987, korišćeni su podaci Popisa iz 1981. i procijenjeno je da sliv
ima populaciju od 486.759 stanovnika, sa prosječnom gustinom naseljenosti od 76/km2. U to vrijeme,
bilo je manje opština na toj teritoriji, a granice su bile drugačije. Gustina naseljenosti je neujednačena u
smislu da je najveća oko Banje Luke i opada uzvodno. Gradsko stanovništvo i ljudi koji žive u
sjedištima opština čine oko 40% stanovnika sliva. Trenutno u slivu samo 14 naselja ima status grada, a
opština Banja Luka je najveća sa gustinom naseljenosti od 149/km2. Popisom iz 1991. je zabiljeležen
broj stanovnika od 507.865 a prosječnu gustinu naseljenosti u slivu od 79/km2.
Početak rata i previranja koja su iz njega proistekla doveli su do masovnih migracija stanovništva kako
unutar, tako i van BiH. Ovo je značajno promijenilo dinamiku populacije. Osnovane su neke nove
opštine (npr. Jezero i Dobretići), a i granice starih opština su se pomjerile u skladu sa tim. Procjena broja
stanovnika iz 2004. (iz EU Cards izvještaja) prikazuje da je ukupan broj stanovnika dosta ispod nivoa iz
1981, sa 464.124 stanovnikom i gustinom naseljenosti od 73/km2; doduše, ovi podaci ne mogu biti
prihvaćeni kao zvanični bez novog popisa. Ovi podaci su prikazani u narednoj tabeli (Tabela 3-3).
Tabela 3-3: Pregled stanovništva sliva Vrbasa 1991-2004
Broj naselja unutar sliva Vrbasa 1991. (popis) Broj stanovnika/naselju u slivu Vrbasa 1991. (popis) Broj stanovnika u slivu Vrbasa (EU Cards) Broj stanovnika (EU Cards): ukupno po opštinama Banja Luka 38 178.769 201.419 226.647 Gradiška 9 6.095 6.652 61.440 Čelinac 23 14.906 16.484 17.536 Mrkonjić Grad 27 23.641 19.354 20.004 Opština 3-8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Broj naselja unutar sliva Vrbasa 1991. (popis) Broj stanovnika/naselju u slivu Vrbasa 1991. (popis) Broj stanovnika u slivu Vrbasa (EU Cards) Broj stanovnika (EU Cards): ukupno po opštinama Kotor Varoš 41 36.109 20.025 20.025 Laktaši 37 29.832 40.311 40.311 Kneževo 20 15.426 12.930 12.278 Šipovo 41 15.751 10.585 10.585 Kupres 14 5.649 483 483 Jezero 10 2.450 1.316 1.316 Srbac 29 17.782 21.138 24.739 Prnjavor 14 5.494 6.307 49.821 Bugojno 78 46.889 39.000 39.000 D. Vakuf 67 24.372 13.900 13.900 Jajce 53 43.690 22.150 22.150 G. Vakuf‐ Uskoplje 51 25.181 23.000 23.000 Dobretići 17 4.649 3.279 3.279 Glamoč 23 6.473 2.747 5.062 Novi Travnik 5 1.514 1.263 24.944 Travnik 5 3.193 7.450 51.028 Ukupno 602 507.865 464.124 667.678 Opština Izvor: Kombinacija podataka iz popisa iz 1991. i EU Cards izveštaja.
Ostali izvještaji daju drugačije informacije. Studija strategije regionalnog ekonomskog razvoja za
sjeverozapadni ekonomski region BiH (EU RED i ARDA 2004) navodi da se region karakteriše velikim
razlikama u smislu gustine naseljenosti i značajnog stepena neravnomjerne raspodele stanovništva u
različitim dijelovima ovog regiona. Izvještaj procjenjuje gustinu naseljenosti regiona na oko 64,5/km2, u
poređenju sa prosjekom za BiH od 75/km2. Podaci takođe pokazuju značajan porast u gradskom
stanovništvu: 60% ljudi žive u urbanim oblastima, u poređenju sa 40% 1981. Slika 3-1prikazuje
raspodjelu naselja u slivu Vrbasa.
3.3.3 Struktura stanovništva
Raspoloživi podaci o strukturi stanovništva za sliv Vrbasa nisu kompletni. Opštine iz Federacije BiH
imaju podatke iz perioda 2008-2011, ali RS ima samo neke od tih podataka.
Uprkos toma, RED ARDA koja je pomenuta ranije (iz 2004.), pruža uvid u starosnu strukturu
stanovništva sjeverozapadnog ekonomskog regiona BiH. Podaci pokazuju slijedeće:
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: EU Cards izjveštaj
Slika 3-1: Raspodjela naselja u opštinama u slivu Vrbasa




0-7 godina = 12%
8-15 godina = 12%
16-65 godina = 65%
Preko 65 godina = 11%
3-9
3-10
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U smislu odnosa polova, RED-ARDA izvještaj navodi da postoji blaga dominacija u broju muškaraca
nad brojem žena u procentima 51% naspram 49%.
Pregled podataka iz opština u Federaciji koji se odnose na 2008-2011. u globalu nudi nepromijenjenu
sliku za svaku opštinu tokom te tri godine (vidi Tabelu 3-4). Procenti su čak toliko slični da je sama
tačnost izvještaja pod znakom pitanja.
Pregled karakteristika otkriva značajne razlike u strukturi populacije između opština. Neke opštine
imaju ekstremno niske procente djece ispod 15 godina; u Dobretićima, na primjer, oni sačinjavaju nešto
preko 3% stanovnika opštine. Neke opštine imaju veoma visok procenat populacije preko 65 godina
starosti (npr. Glamoč).
Neke od opština u BiH imaju više istorijskih podataka o strukturi populacije (npr. G Vakuf, D. Vakuf i
Jajce). Na primjer, Jajce ima podatke iz 1991. koji pokazuju da grupa od preko 65 godina čini samo 5%
stanovnika, u poređenju sa 15% u 2010.
Tabela 3-4: Struktura stanovništva u opštinama Federacije za 2008-2010.
2010.
2009.
2008.
Godina
Uzrast
Bugojno
Dobretić
Donji
Vakuf
Glamoč
Gornji
Vakuf –
Uskoplje
Jajce
Kupres
FBiH
0-14
15-64
65 i preko
0-14
15-64
65 i preko
0-14
15-64
65 i preko
17,07%
68,37%
14,56%
17,07%
68,37%
14,56%
17,07%
68,37%
14,56%
3,23%
75,42%
21,35%
3,34%
75,38%
21,28%
3,36%
75,42%
21,22%
22,65%
65,06%
12,29%
22,65%
65,06%
12,29%
22,65%
65,06%
12,29%
10,22%
59,78%
30,00%
10,21%
59,79%
30,00%
10,21%
59,79%
30,00%
21,52%
66,41%
12,07%
21,52%
66,41%
12,07%
21,52%
66,41%
12,07%
18,46%
66,18%
15,36%
18,46%
66,18%
15,35%
18,46%
66,18%
15,35%
17,31%
59,56%
23,13%
17,31%
59,56%
23,13%
17,31%
59,56%
23,13%
Izvor: Konsultantov lični proračun baziran na opštinskim izvještajima iz FBiH
Ono što je jasno iz pregleda Tabela 3-4 je to da je u poređenju sa popisom iz 1991. stanovništvo sliva
Vrbasa procentualno sve starije; ovo je trend koji se primjećuje u mnogim evropskim zemljama.
Definicija starenja stanovništva se generalno uzima kad postoji više od 14% populacije preko 65 godina
starosti, iznad čega se moraju uvoditi nove socijalne mjere da bi se prilagodilo potrebama života starijih
osoba.
Očigledno je da je pouzdanost podataka iz oba izvora upitna, jer RED-ARDA studija pokazuje da grupa
iznad 65 čini samo 11%, dok generalni trend koji je uočen iz opštinskih podataka daje preko 14%.
3.3.4 Projekcije rasta stanovništva
Korišćenje primarnih izvora podataka (npr. podataka iz popisa, dopuna podataka od strane zavoda za
statistiku itd.) za procjenu budućeg rasta stanovništva iz područja sliva Vrbasa je bilo ograničeno. Iz
FBiH podaci nisu bili dostupni, a iz RS su pribavljeni raspoloživi podaci. Za RS su korišćena dva
izvora:
i) Urbanistički zavod RS koji je obezbijedio procjenu za opštine u RS.
ii) Podaci koji se nalaze u Prostornom planu RS.
3-11
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Urbanistički zavod RS je obezbijedio projekcije za opštine RS za period od 2005. do 2015, kao što je
prikazano u Tabela 3-5:
Tabela 3-5: Projekcije kretanja populacije za opštine u RS, Urbanistički zavod RS
Opština
Banja Luka
Čelinac
Jezero
Kneževo
Kupres RS
Laktaši
Mrkonjić Grad
Šipovo
Srbac
Kotor Varoš
2005
198.000
18.500
1300
13.000
200
40.000
20.000
11.000
20.500
20.000
2015
216.553
19.253
1326
13.395
190
42.485
21.022
11.448
21.548
21.022
Izvor: Urbanistički zavod RS
Najpouzdaniji dokument iz RS je Prostorni plan za RS koji daje projekcije kretanja broja stanovnika u
bliskoj budućnosti.(vidjeti Tabela 3-6)
Tabela 3-6: Projekcije kretanja populacije prema Prostornom planu RS
Opština
Banja Luka
Čelinac
Jezero
Kneževo
Kupres RS
Laktaši
Mrkonjić G.
Šipovo
Srbac
Kotor Varoš
1996
217.968
16.980
533
11.793
5
39.196
16.088
7.973
24.044
16.129
2001
221.096
17.252
1.287
12.065
468
39.672
19.675
10.385
24.384
19.741
2006
227.046
17.728
1.335
12.422
492
40.743
20.227
10.721
24.979
20.217
2011
232.646
18.176
1.379
12.758
514
41.751
20.744
11.018
25.539
20.665
2015
236.721
18.502
1.411
13.002
530
42.485
21.112
11.242
25.947
20.991
Izvor: Prostorni plan RS
Uopšteno govoreći, demografske projekcije za područje Republike Srpske ukazuju na slijedeće
trendove:




Povećanje udjela starije populacije u urbanim i seoskim sredinama tako da će, prema međunarodnim
kriterijumima, 2018. godine RS biti svrstana u grupu „društava sa starijim stanovništvom“ (tj. 14%
stanovništva je starije od 65 godina).
Postepeno smanjivanje udjela radno sposobnog stanovništva sa pratećim povećanjem socijalne brige
prema penzionerima.
Opadanje broja mlađeg stanovništva, uključivši i opadanje broja školske djece.
Povećanja broja domaćinstava sa daljim smanjenjem broja članova porodice, jer će se tradicionalne
porodice sve više dijeliti i usitnjavati. (nuklearizovati)
3-12
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
3.4
Zdravlje
3.4.1 Izvori podataka
Ne postoji centralna baza podataka za zdravstvene usluge u BiH, te je pronalaženje informacija o
zdravstvenom stanju u opštinama sliva zahtjevalo naširoko istraživanje unutar institucija i velikog broja
internet-sajtova.
3.4.2 Zaključci
Zdravstvena zaštita (ZZ u daljem tekstu) u slivu Vrbasa se razlikuje između entiteta. U RS su jedinice
ZZ organizovane na lokalnom, regionalnom i republičkom nivou: na lokalnom nivou (ambulanta, dom
zdravlja, apoteka), na regionalnom nivou (bolnica, klinka, klinički centar) i na republičkom nivou
(apotekarska ustanova, Institut za zaštitu zdravlja kao i specijalizovani zavodi). Nevesinje ima opštu
bolnicu samo za oblast opštine Nevesinje, a klinički centri u Banjaluci i Istočnom Sarajevu služe kao
opšte bolnice na primarnom nivou za te opštine.15 Tabela 3-7pruža uvid u lokacije primarnih i
sekundarnih zdravstvenih institucija.
U FBiH je zdravstveni sistem decentralizovan, sa kantonima koji imaju visok stepen autonomije u
donošenju odluka oko ZZ.
Tabela 3-7: Regionalna organizacija zdravstvenih ustanova u RS
Klinički centri i bolnice – sekundarni nivo
Banjaluka
Istočno Sarajevo
Prijedor
Doboj
Bijeljina
Zvornik
Trebinje
Kozarska
Brod
Lopare
Bratunac
Bileća
Derventa
Ugljevik
Milići
Gacko
Donji Žabar
Gradiška
Nevesinje
Pimarni nivo – domovi zdravlja
Banjaluka
Rogatica
Gradiška
I.Ilidža
Dubica
Novi Grad
Srbac
Nevesinje
K.Dubica
Čelinac
Pale
Krupa na Uni
Modriča
Šekovići
Ljubinje
Laktaši
Sokolac
Oštra luka
Petrovo
Vlasenica
Berkovići
Kotor Varoš
Han Pijesak
Kostajnica
Šamac
Srebrenica
Borci
Mrkonjić grad
Trnovo
Teslić
Skelani
I.Mostar
Šipovo
Istočni st. grad
Vukosavlje
Osmaci
Prnjavor
Foča
Pelagićevo
Srbac
Čajniče
Kneževo
Kalinovik
Ribnik
Višegrad
Jezero
Rudo
Istočni Drvar
Ustripača
Drinić
Izvor: Regionalizacija u Republici Srpskoj, modelski pristup, Ekonomski institut Banjaluka, 2006. godina
Najvažnija zdravstvena institucija u RS je Kliničko-bolnički Centar (KBC) u Banjaluci koji ima oko
2000 kreveta za pacijente. Pored KBC-a postoje: Dom zdravlja (koji sadrže oko 20 gradskih i seoskih
15
Regionalizacija u Republici Srpskoj, modelski pristup, Ekonomski institut Banjaluka, 2006. godina
3-13
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
rejonskih ambulanti), ambulante u preduzećima i javnim ustanovama gdje se vrši zaštita na radu, kao i
specijalizovana ortopedska ustanova16.
U Kliničkom centru u Banjaluci (23 klinike, 6 zavoda) radi 2500 zdravstvenih radnika, od kojih su 560
doktori, zubari i farmaceuti. Ovde spada i 350 specijalista raznih grana medicine. Gradska zona ZZ
zapošljava oko 600 doktora sa statističkim prosjekom od oko jednog doktora na 366 stanovnika. Takođe
postoji nekoliko privatnih specijalističkih ordinacija (55), zubnih klinika i apoteka (tačan broj je
nedostupan). Postoji 11 gradskih ambulanti, četiri prigradske i 13 terenskih17. Informacije su prikazane
u Tabela 3-8:
Tabela 3-8: Zdravstvene usluge u opštini Banjaluka
Opština
Banja Luka
Kliničko bolnički centar
Klinike
Instituti
Kreveta
23
6
2000
Br
1
Zaposlenih
2500
Izvor : Konsultantov proračun iz podataka sa internet-sajtova
Ostali podaci o zdravstvenim ustanovama u RS i Federaciji koji se nalaze u slivu Vrbasa dati su u
Tabela 3-9:
Tabela 3-9: Raspodjela zdravstvenih usluga u opštinama sliva Vrbasa
Zdravstveni centar
Opština
bro
j
ambulante
Banjaluka Čelinac Jezero Kneževo Laktaši Mrkonjić Grad 1 1 1 1 1 28 3 3 4 Šipovo 1 6 Srbac Kotor Varoš Bugojno Donji Vakuf Glamoč Gornji vakuf 1 1 1 1 1 1 6 6 3 3 2 zaposlenih
Opšta
bolnica
Samo
ambulante
Privatne
ordinacije
Odnos
doktor/
pacijenti
56 100 medicinara 1 55 2 nekoliko 1 na 366 4 1 na 3056 58 (43 medicinara) 90 (20 doktora) 26 (2 doktora) 81 (58 medicinara) Jajce 1 4 50 medicinara Kupres fed. 1 Izvor : Konsultantov proračun iz podataka sa internet sajtova
1 7 1,23/ 1000 3.4.3 Uzroci smrtnosti i infektivne bolesti
Za RS ne postoje zvanični podaci o uzrocima smrtnosti. Konsultant je našao neke informacije iz FBiH o
vodećim uzrocima smrtnosti i najrasprostranjenijim infektivnim bolestima. S obzirom da slivu Vrbasa
pripadaju neke od opština u Srednjebosanskom kantonu i Kantonu 10 u Federaciji BIH, u Tabela 3-10
su predstavljeni vodeći uzroci smrti i vodeća zarazna oboljenja za ova dva Kantona.
16
17
Zavod za fizikalnu medicinu i rehablilitaciju "Dr Miroslav Zotović"
http://zdravstvo.blinfo
3-14
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 3-10: Vodeći uzroci smrti i vodeća zarazna oboljenja za 2008. godinu
Srednjebosanski
kanton
broj umrlih 2008. g
broj umrlih 2008. g
Kardiomiopatija
541
149
Akutni infarkt miokarda
343
82+ 59 nespecifičnih
Moždani udar
231
92 srčani zastoj
Insulinski dijabetes melitus
133
Podaci nedostupni
Maligne neoplazme bronhija i pluća
89
34
862
broj registrovanih
2008.
1550
332
broj registrovanih
2008.
131
Enterocolitis ac.
434
69
Varicellae
342
100
Bruceloza
162
43
Tuberkuloza TBC
157
10
Oboljenje (vodeći uzroci smrti)
Druga oboljenja kao uzrok smrti
Vodeća zarazna oboljenja
Influenza
Kanton 10
Izvore: Zdravstveno stanje stanovništva i zdravstvena zaštita u Federaciji BiH 2008. godine, Sarajevo 2009. godine)
Izvedeni su slijedeći zaključci:
 Glavni uzrok smrti u centralnim kantonima Federacije je kardio-miopatija koju prate embolija i
srčani napad; primjećeni su svi faktori srčanog rizika poput stresnog stila života i pušenja/alkohola,
koji se poklapaju sa ostalim zemljama Balkana i Evrope uopšte.
 Najrasprostranjenija zarazna bolest je grip, što je trend i u većini drugih evropskih zemalja.
 Nivo infekcije HIV-om u BiH je vrlo nizak.
3.4.4 Bolesti koje se prenose vodom
Uopšteno uzevši, pojavljivanje bolesti koje se prenose vodom u BiH je rijetko i epidemije uglavnom
imaju sezonske karakteristike, npr. poslije jakih pljuskova kad dođe do poplava i zagađena voda dospije
do zaliha pijaće vode ili u stare cijevi, izazivajući na taj način pojavu bolesti.
Sudeći po izvorima iz FBiH, kvalitet pijaće vode nije zadovoljavajući na nekim mjestima, iako zemlja
ima velike zalihe površinske vode. Skorašnja istraživanja pokazuju da je 73,2% domaćinstava u FBiH
povezano sa isporukom ispravne vode za piće.18
Sudeći po Nacionalnom ekološkom akcionom planu (NEAP), pod stavkom javnog zdravlja (odjeljak
5.8, strana 83), BiH ima više nego duplu zalihu obnovljivih vodnih resursa od evropskog prosjeka.
Uprkos ovome, samo 32% gradske populacije ima pristup ispravnoj pijaćoj vodi. NEAP takođe pominje
i da se samo 55% isporučene vode kontroliše biološki i hemijski.
NEAP ističe da 96% gradskih domaćinstava ima uvedenu vodu u kući, dok samo 21% seoskih ima to
isto. Ostali načini snabdjevanja vodom seoskog stanovništva su lokalni izvori i bunari.
18
"Health status of of the population and health care in FBiH 2008-2009," Sarajevo 2009.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-15
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
3.5
Obrazovanje
Obrazovanje u BiH je reorganizovano kao rezultat Dejtonskog sporazuma. Obrazovanje je u nadležnosti
entiteta odnosno kantona.19 Odgovorna tijela u entitetima su Ministarstvo prosvjete RS i Ministarstvo
obrazovanja, nauke, kulture i sporta FBiH. U FBiH je obrazovanje organizovano i na nivou kantona.
Svaki od deset kantona ima kantonalno ministarstvo obrazovanja i kantonalni pedagoški institut. Prema
"Obrazovanje u BiH-upravljanje, finansiranje, rukovođenje,1999, deset kantona u Federaciji se dijeli na
slijedeće grupe:



Pet kantona sa bošnjačkom većinom, koriste bošnjački nastavni plan
Tri kantona sa hrvatskom većinom, koji koriste hrvatski nastavni plan
Dva “miješana” kantona su efikasno podijeljena između dve grupe.
Generalno, u BiH se obrazovanje odvija po tri nastavna plana i programa zasnovana na nacionalnim
korpusima. U RS osnovno i srednje obrazovanje je jedinstveno. U FBiH se obrazovanje odvija na
osnovi dva plana i programa.
Postoji više od 30 zakona i regulativa koji uređuju ovu oblast; ovo je dovelo do širokog razmimoilaženja
u standardima, tako da je gotovo nemoguće stvoriti zajedničke osnove za obrazovanje.
3.5.1
Pristup predškolskom obrazovanju
U opštem slučaju, u BiH postoji nizak nivo pristupa predškolskom obrazovanju. Samo 6,4% djece u
BiH (6,8 u FBiH i 6,1% u RS) starosti od 3 do 5 godina pohađa predškolsku ustanovu. Takođe postoje
značajne razlike između gradskih i seoskih sredina, sa 14,3% u gradovima i samo 2,4% u selima.
Razlika u polovima je takođe prisutna: 4,5% dječaka ide u vrtić, dok kod djevojčica to iznosi 8%.
Obrazovni nivo majki je u vezi sa upisom djece u vrtić, gdje 29,2% majki sa višim obrazovanjem šalje
djecu u vrtić u poređenju sa slabije obrazovanim majkama (1,5%). Na ove podatke takođe utiče
zaposlenost majke, s obzirom na to da vrtići imaju i funciju dnevnog zbrinjavanja, a ne samo
obrazovanja i vaspitanja.20
Veličine vaspitnih grupa takođe variraju; u Banjaluci je prosječna veličina oko 26 djece/vasp. grupi.
Predškolskih ustanova nema u Gornjem Vakufu-Uskoplju, Jezeru, Dobretićima i Kupresu Srpskom.
Ostale opštine imaju jedan vrtić po naselju, osim Laktaša i Mrkonjić Grada koji imaju po dva.
Ne postoje podaci o vlasništvu vrtića, ali se pretpostavlja da je većina u vlasništvu države. Takođe nema
podataka o tome koliko Vlada izdvaja za predškolsko obrazovanje kao ni o listama čekanja za djecu
koja žele da pohađaju predškolsko obrazovanje.
Podaci koji su dobijeni od Nacionalnog zavoda za statistiku za FBiH u slivu rijeke Vrbas pokazuju da
postoji 5 vrtića sa ukupno 197 djece (što ukazuje na prosjek od oko 40 djece po ustanovi). Što se tiče
mjesečne cijene predškolskog obrazovanja, ona je između 150-300 KM/mjesečno, što je skupo čak i za
evropske standarde. Dodatno, u poređenju sa prosječnom zaradom u ostalim evropskim zemljama, dio
mjesečnih prihoda koji se odvaja za ovo je mnogo veći u BiH. Na primjer, u Sloveniji je prosječna
19
Obrazovanje u Bosni i Hercegovini: Izvještaj Bosne i Hercegovine," Nacrt novog nastavnog plana i programa”
radionica, Bled, Slovenija, 26-28. april 2002.
20
UNICEF-ovo istraživanje višestrukih pokazatelja, 2006.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-16
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
cijena obdaništa 108 evra, u odnosu na prosječna mjesečna primanja koja iznose 930 evra; međutim, do
80% te cijene može biti smanjeno u zavisnosti od ekonomske situacije porodice.
Drugim rečima, roditelji u BiH daju 25% svojih mjesečnih primanja na predškolsko obrazovanje, dok
roditelji u Sloveniji plaćaju malo više od 11%. Ostali uporedivi modeli u bogatijim zemljama u Evropi
su daleko niži, kao recimo u Skandinaviji. Francuska nudi besplatno predškolsko obrazovanje svoj djeci
od 3-5 godina21.
3.5.2 Osnovno obrazovanje
Osnovno obrazovanje u BiH je obavezno i određeno je kompleksnošću obrazovnog sistema i zakonske
primjene, kao što je pomenuto ranije. Osnovno obrazovanje treba da traje devet godina i to se u
potpunosti primjenjuje u RS, ali samo u 7 od 10 kantona Federacije (UNICEF 2006)22. U prosjeku,
98,4% djece pohađa osnovnu školu (98,3% u FBiH i 98,7% u RS).
Obrazovanje može biti komplikovano u nekim mjestima poput Jajca, gdje se radi po principu “dvije
škole pod jednim krovom”, gdje se nude dva nastavna plana i programa. Ovo je označeno kao veliki
problem unutar Srednjoročne razvojne strategije BiH 2004-2007.
U RS, većina osnovnih škola se nalaze u opštini/gradu Banjaluci. Postoji 63 škole sa 16.944 upisana
učenika, što daje prosjek od 270 učenika po školi. Prosječan broj učenika u devet osnovnih škola u
Laktašima je 410, dok je u Kneževu 74, a u Srpskom Kupresu samo 17.
U FBiH, prosječan broj učenika u osnovnim školama za školsku 2007/2008 je bio: Gornji Vakuf Uskoplje 168; Bugojno 236; Donji Vakuf 261; Glamoč 249; Jajce 95; Kupres FBiH 114.
Sudeći po statističkom godišnjaku Federacije, ako se posmatraju četiri uzastopne školske godine
(2004/05, 2005/06, 2006/07, 2007/08) može se primjetiti da broj učenika u osmogodišnjim školama
opada (u Bugojnu sa 3692 na 3543 učenika; u Donjem Vakufu sa 1884 na 1829; u Glamoču sa 264 na
249; u Gornjem Vakufu - Uskoplju sa 2476 na 2326;u Jajcu sa 2539 na 2457; u Kupresu sa 383 na
342). Na osnovu ovih podataka ne može se zaključiti da li je ovaj pad zabilježen samo u seoskim
sredinama, ili i u gradskim, ali se može pripisati opštoj promjeni demografske strukture ovih zajednica
(koje se uglavnom sastoje od starijih osoba, dok su mladi parovi migrirali iz oblasti).
Takođe nema podataka o broju smjena u osnovnim školama. U gradskim oblastima, škole
najvjerovatnije rade u dvije smjene, što je zaostavština iz socijalističkog perioda. Sa druge strane, škole
u seoskim sredinama rade u jednoj smjeni, ali često su uslovi ispod standarda (slaba infrastruktura,
zastarjela oprema, loš fond knjiga u bibliotekama, itd). Uopšte uzevši, budžetska izdvajanja za osnovno
obrazovanje su prilično ograničena.
3.5.3 Srednje obrazovanje
Srednje obrazovanje u prosjeku nastavlja oko 79,3% učenika koji završe osnovnu školu u BiH. Najveći
je obuhvat kontingenta od 15 godina starosti, (92,6%) ali ovaj broj se drastično smanjuje i iznosi oko
67% za mlade uzrasta 17 i 18 godina.
21
22
www.reci.ba
UNICEF-ovo istraživanje višestrukih indikatora, 2006.
3-17
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Nema značajnih razlika u pohađanju srednje škole između učenika muškog i ženskog pola (77,9%
prema 81,1%), ali ima razlika između urbanih i ruralnih sredina (88,1% prema 73,9%).
U FBiH je u nekoliko opština zabiljeležen pad upisa u srednju školu u periodu od 2004-2008. Na
primjer, u Bugojnu je broj srednjoškolaca opao sa 1999 na 1871; u Glamoču sa 104 na 92, u Gornjem
Vakufu-Uskoplju sa 793 na 644 i u Jajcu sa 1182 na 988, dok su u Donjem Vakufu i Kupresu ove
oscilacije bile male.
Ne postoje podaci o kapacitetu srednjoškolskih domova u slivu Vrbasa, ali je očigledno da oba entiteta
imaju ozbiljan nedostatak istih. Ovaj zaključak je izveden iz poređenja sa Srbijom, gdje su kapaciteti
domova svega 3% od ukupnog broja učenika u srednjim školama. Nedostatak internata i umreženog i
organizovanog privatnog smještaja za učenike srednjih škola značajno smanjuje dostupnost srednjeg
obrazovanja za mlade ljude koji ne stanuju u tim gradovima.
3.5.4 Visoko obrazovanje
Banjaluka je jedino mjesto u RS u slivu Vrbasa koje nudi visoko obrazovanje. Banjaluka ima veliki
univerzitetski kompleks sa studentskim smještajem. Univerzitet raspolaže značajnim pomoćnim
uslugama i kapacitetima kao što su studentske spavaonice, menza, biblioteka i čitaonice unutar
kampusa, zatim objektima za sport i rekreaciju, smeštajem za profesore i drugo. Postoje planovi da se
unaprijede programi studija kako bi se privukli studenti sa šireg područja.
Sudeći po dobijenim podacima, većina studenata je sa prebivalištem u Banjaluci, tj. tim studentima
porodice takođe žive u Banjaluci. Takođe, značajan broj studenata je sa prebivalištem u Laktašima, koji
su vrlo blizu Banjaluke.
Međutim, podaci pokazuju da je u periodu 2004 – 2008. postojalo značajno povećanje broja studenata iz
ostalih opština iz sliva Vrbasa, ili iz ostalih opština RS. Ove brojke su komplementarne sa povećanjem
broja studenata upisanih na banjalučki univerzitet, ali takođe i sa porastom broja mladih koji žele da
nastave svoje obrazovanje na fakultetu.
Tabela 3-11 prikazuje trend povećanja broja studenata iz sliva, posebno iz manjih opština koje su u
sastavu RS.
Tabela 3-11: Upisani studenti prema opštini prebivališta
Upisani studenti prema opštini prebivališta
Opština
Banjaluka
Čelinac
Jezero
Kneževo
Kupres RS
Laktaši
Školska godina
Broj studenata
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
8696
9501
308
471
31
26
188
304
1
1
669
3-18
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Upisani studenti prema opštini prebivališta
Opština
Mrkonjić Grad
Šipovo
Srbac
Kotor varoš
Bugojno
Dobretići
Donji Vakuf
Glamoč
Gornji Vakuf-Uskoplje
Jajce
Kupres
Školska godina
Broj studenata
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
2007/2008.
2008/2009.
990
438
513
193
269
302
475
337
481
726
749
3
285
294
23
36
412
395
346
392
52
47
Izvor: Podaci iz Statističkog zavoda RS i Federacije.
Dakle, pretpostavka je da najveći broj studenata u RS studira na Univerzitetu u Banjaluci, a da studenti
iz Federacije pohađaju visokoškolske ustanove u Sarajevu, Mostaru ili Zenici.
3.6
Zaposlenost i nezaposlenost
Vodoprivredna osnova iz 1987. daje podatke o ekonomskoj strukturi stanovništva (u zavisnosti od
sektora aktivnosti, zaposlenja, dohotka po glavi), koji su bazirani na popisu iz 1981. Ovi podaci su
stariji od 30 godina i prema tome nepouzdani.
Podaci o zaposlenosti nisu standardizovani za sve opštine, tako da su Konsutantovi komentari vezani za
podatke pojedinačnih opština.
Prosječne mjesečne neto zarade za region u 2009. su iznosile:



500- 600 KM (Donji Vakuf, Bugojno, Dobretići, Gornji Vakuf-Uskoplje, Jajce, Čelinac, Kotor
Varoš)
Više od 700 KM (Jezero, Kneževo Mrkonjič Grad, Srbac (>700KM)
925 KM (Banjaluka).
Izgleda da stopa zaposlenosti u BiH stagnira daleko ispod prosjeka EU i posebno je niska stopa
zaposlenosti kod grupe mladih ljudi (tj. mlađih od 24 godine) i starijih ljudi (od 55 do 64 godine).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-19
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U periodu od 2005-2009, broj ljudi koji traže posao je opao samo u opštinama Banjaluka i Laktaši. U
drugim opštinama se broj ljudi koji traže zaposlenje ili povećao ili ostao isti, dok se u nekim dramatično
povećao (npr. u Mrkonjić Gradu, Šipovu, Kotor Varošu, Donjem Vakufu, Jezeru, itd.).
Broj žena koje traže posao je manji od broja muškaraca u većini posmatranih opština, ali ovo se može
pripisati ranijoj tradiciji da se žene slabo prijavljuju na biro za nezaposlene, kao i socijalnoj
stigmatizaciji žena koje traže zaposlenje i tradicionalnim stereotipima o dominaciji muškaraca u
zaostalim sredinama. Generalno se može tvrditi da je zaposleno više muškaraca nego žena. Takođe
postoje neki podaci koji povezuju zaposlenost sa obrazovnim kvalifikacijama u pojedinim opštinama.
Kao što bi se i očekivalo, slabije obrazovani imaju manje plaćene poslove.
Konsultant je došao do podataka o obrazovnoj i starosnoj strukturi zaposlenih ljudi u određenim
opštinama. Ovi podaci pokazuju značajno više učešće nezaposlenih osoba među licima sa niskim
kvalifikacijama, ali i među licima sa tradicionalnim zanimanjima čija znanja se teško mogu plasirati.
Relativno visok broj ljudi sa srednjom školom je među nezaposlenima.
Zaključak je da su dodatno obučavanje i programi prekvalifikacije neophodni da bi se povećala
zaposlenost, posebno među ljudima sa zastarjelim vještinama, da bi mogli da odgovore na nove tržišne
zahtjeve.
Da bi razumjeli obrazovnu strukturu ljudi koji traže posao, treba zapamtiti da u FBiH, slično kao i u RS,
postoji izuzetno veliko iseljavanje ljudi sa visokim obrazovanjem u druge zemlje. Ovo se dešava već
više od 20 godina i glavni je krivac za nizak procenat građana starosti preko 20 godina koji su završili
fakultet (oko 6%). U suštini, veliki broj fakultetski obrazovanih ljudi emigriraju iz BiH.
Ankete koje su sprovođene među studentima u RS su pokazale da su oko dvije trećine njih upisali
fakultet samo da bi lakše našli posao u inostranstvu. Ovo povlači zaključak da mladi ljudi u BiH ne vide
svoju budućnost u društvu u kome žive i odlazak iz zemlje je jedini izlaz iz postojeće situacije. Dakle,
mladi napuštaju zemlju zbog slabe ekonomske situacije; do sada ne postoje tačni podaci o tome koliko
je mladih stručnjaka i naučnika napustilo granice RS.23
Socio-ekonomska analiza koja je sprovedena u okviru Studije regionalne strategije ekonomskog razvoja
za ekonomsku regiju Sjeverozapadna BiH, BiH-RSER (EU RED i ARDA, 2004.) pruža malo novije
podatke o nezaposlenosti za sjeverozapadni ekonomski region BiH. Studija je pokazala slijedeće:



Stopa nezaposlenosti varira između entiteta: u FBiH je bila 42,4%, što je malo više od stope u RS od
35,4%. Prosječna stopa nezaposlenosti za severozapadni region je 37,1%.
Stopa nezaposlenosti kod muškaraca je veća nego kod žena. Posebno je riziku od nezaposlenosti
izložena starosna grupa osoba od preko 50 godina, gdje je nezaposlenost među ženama 29,4% dok
je kod muškaraca katastrofalnih 70,6%.
Najviši nivo nezaposlenosti od 59% je zabiljeležen u periodu od 1997-2002, dok u posljednjih 10
godina iznosi oko 29%.
Studija RSER tvrdi da je nivo nezaposlenosti opao između 2004. i 2008, ali za ovo treba dodatna
verifikacija.
23
Glas Srpske, 27. mart 2010.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
3-20
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Zvanična stopa nezaposlenosti u BiH je 44%, dok je skoro sprovedeno istraživanje radne snage (ARS)
procijenilo da je zapravo nezaposlenost bliža 29% (čak i tolika, to je najviša stopa nezaposlenosti u
regionu). Država bilježi i značajan porast "sive" ekonomije koja se procjenjuje na 33% do 50%
registrovane ekonomske aktivnosti24.
3.7
Kriminal
Nema specifičnih detalja o kriminalnim aktivnostima u slivu Vrbasa. Takođe, postojao je otpor vladinih
institucija pri davanju ovih informacija Konsultantu. Iz Konsultantovog nezavisnog istraživanja se vidi
da je ukupan nivo kriminala u BiH umjeren, iako u Sarajevu postoji visok nivo imovinskog kriminala.
Sudeći po izvještajima iz ambasade SAD, postoji skorašnji skok u kriminalnim aktivnostima u Sarajevu,
posebno u formi oružanih pljački, obijanja stanova, krađa motornih vozila i džeparenja. U mnogim od
ovih incidenata žrtve su strani državljani. U prosjeku, u BiH se kradu četiri automobila dnevno.
Kriminalci često koriste vatreno oružje i ručne granate u rješavanju ličnih ili poslovnih sukoba; lokalni
mediji su izvjestili o 27 incidenata sa ručnim granatama u BiH u 2010.
Stopa ubistava su u BiH na niskom nivou i iznosi samo 2 ubistva na 100.000 stanovnika. U pogledu
korupcije, BiH i dalje ima problema, ali se oni ne razlikuju od ostalih zemalja na Balkanu. Softverska
piraterija je takođe veoma česta; oko 68% cjelokupnog softvera je piratskog porijekla.25
Konstantna teška ekonomska situacija, uključujući i stopu nezaposlenosti od preko 40%, katalizator je
koji može da utiče na povećanje agresivnosti kriminalaca.
3.8
Lokalna privreda i pristupačnost
U bivšoj Jugoslaviji, BiH je bila klasifikovana kao „nedovoljno razvijena“ i kaskala je za ostatkom
države za oko 15%, a za svjetskim prosjekom za oko 46% (NEAP 2003). Značajne investicije u
energetski sektor i industriju u bivšoj Jugoslaviji impliciraju da je BNP u BiH ubrzano rastao. Nakon
rata, uz pomoć stranih donatora, nivo ekonomske aktivnosti je dostigao tek otprilike trećinu predratnog
nivoa, uz veliku promjenu u ekonomskoj strukturi na štetu industrije.
Kada je u pitanju spoljna trgovina, trenutno stanje pokazuje veliki spoljnotrgovinski deficit. Izvoz se
spustio sa predratnog nivoa od 2 milijarde USD na trenutnih oko 500 miliona USD, dok je uvoz
dostigao 2,8 milijardi USD, što je takođe znatno više od predratne sume od 1,7 milijardi USD. Javni
sektor i privreda su prije rata zapošljavali oko milion ljudi, a broj nezaposlenih je iznosio 330.000.
Poslije rata, ukupan broj zaposlenih je pao na oko 650.000, a broj nezaposlenih je porastao na 420.000.
Ovde treba imati na umu da je ukupan broj stanovnika manji za jednu trećinu nego prilikom posljednjeg
popisa. Takođe, u grupi formalno zaposlenih postoji relativan višak radne snage i procjenjuje se da će
oko 150.000 ljudi postati tehnološki višak u tekućem procesu privatizacije. Struktura radno sposobnog
stanovništva u smislu ekonomski aktivnih i neaktivnih grupa je predstavljena u Tabela 3-12.
24
25
Izvor: Policy paper: Socijalna marginalizacija u Bosni i Hercegovini, Banja Luka, avgust 2009.
http://www.nationmaster.com/red/country/bk-bosnia-and-herzegovina/cri-crime&all=1
3-21
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 3-12: Struktura radno sposobnog stanovništva
Parametar
Radno sposobno stanovništvo u BIH
Broj ljudi
2.468.745
Procenat
100%
Ekonomski aktivno stanovništvo
Zaposleni-registrovani
Registrovane nezaposlene osobe
Neregistrovane osobe
1.233.357
629.382
414.024
189.951
50%
25,5%
16,8%
7,7%
Ekonomski neaktivno stanovništvo26
1.235.388
316.705
332.365
586.318
50%
12,8%
13,4%
23,8%
Penzioneri
Obrazovni kontingenti
Stanovništvo izvan rada
Izvor: NEAP 2003.
U svakodnevnoj praksi postoji direktna veza izmedu siromaštva i ekološke degradacije koja se sada
manifestuje kroz nekontrolisanu i prekomjernu eksploataciju prirodnih resursa, naročito poljoprivrednih,
i velike migracije seoske populacije u gradove.
Alarmantna je činjenica da je danas 60-70% stanovništva BiH na nivou pukog preživljavanja. U skladu
sa konkretnim postojećim uslovima u BiH, u pogledu osjetljivosti i sigurnosti, stanovništvo je moguće
razvrstati u četiri osnovne socio-krizne grupe27:
•
•
•
•
Izbjeglice i raseljena lica
Radno sposobni mladi koji su primorani na emigraciju i potragu za poslom u drugim zemljama
Egzistencijalno osjetljivi građani: oni koji ostaju u BiH (radno sposobno stanovništvo, samohrane
majke bez redovnih socijalnih primanja, ratni veterani, ratni invalidi itd.)
Stanovništvo u povoljnom socio-ekonomskom položaju: manje od 20% (uključujući oko 12%
stanovništva sa porodičnim mjesečnim prihodima većim od 1000 KM).
Evidentno je da rješenje problema siromaštva i socijalne problematike u BiH leži u privrednom razvoju,
što podrazumjeva rekonstrukciju proizvodnih sposobnosti zemlje i dostizanje predratnog obima
zaposlenosti te u održivom razvoju ruralnih područja.
26
27
U BiH postoji 19 ustanova socijalne zaštite za odrasle u kojima je 2.322 korisnika.
Nacionalni plan za zaštitu životne sredine, mart 2003.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
4
Strateške studije u slivu rijeke Vrbas
Ovo poglavlje pruža pregled strateških studija koje su rađene i na osnovu kojih su uspostavljena
sredstva za razvoj menadžmenta vodnih resursa i proizvodnju hidroenergije u slivu rijeke Vrbas. Ona se
mogu grupisati prema slijedećim naslovima:



Vodoprivredna osnova sliva rijeke Vrbas od 1987. do 1989.
Ažuriranje vodoprivredne osnove od 1997. i
Vodoprivreda u BiH iz 1994. i Strategija iz 2010.28
4.1
Vodoprivredna osnova od 1987. i 1989.
Potreba za definisanjem mjera i aktivnosti kako bi se uspostavio i održao vodni režim koji bi omogućio
višenamjensko, racionalno i opšte prihvatljivo korišćenje vode za različite korisnike pojavila se 1980-ih.
Stoga je “Vodoprivredna osnova sliva rijeke Vrbas ” (Osnova) pripremljena 1987. kao dokument od
strateške važnosti za područja razvoja kojim je definisan način korišćenja, razvoj i upravljanje vodnim
resursima.
Osnova je revidirana 1989. godine. Ona sadrži nekoliko varijanti predloženih za promovisanje zdravog
upravljanja vodnim resursima. Najpovoljnija usvojena varijanta sastoji se od kombinacije od šest
rezervoara u Gornjem Vakufu, Han Skeli, Janjskim Otocima, Bočcu, Banjoj Luci-srednja i Čelincu.
Alternativa je pokazala sasvim sličnu organizaciju, samo sa rezervoarom Banja Luka-niska. Ove
predložene varijante su u skladu sa osnovnim zahtjevima koji su iznijeti za koncept naprednog
vodoprivrednog sistema.
OSNOVA je veoma važan tehnički dokumet za sliv rijeke Vrbas i razvili su ga visoko kvalifikovani
specijalisti koji su imali adekvatno vrijeme i resurse za analizu, inter alia, zapažanja, mjerenja, razvoj
opcija, potreba, alternativa koje utiču na integrisani plan vodoprivrede cijelog područja sliva. Sadašnji
projekat koji je u razvoju usmjeren je – kao jedan od važnih ciljeva – na analizu ovih značajnih
dokumenata kako bi se procijenila relevantnost i ažuriranost nalaza i predložile alternative razvoja.
Ažuriranje se smatralo potrebnim zbog pretpostavke da postoje modifikacije u režimu proticaja uslijed
potencijalnih klimatskih promjena i/ili promijenjenih uslova oticanja kao i zbog nove socio-ekonomske
situacije u slivu rijeke što je navjerovatniji razlog.
Podjednako važni faktori su ti da su novi ciljevi postignuti primjenom integrisanih mjera vodoprivrede,
npr. zahtjeva životne sredine i socio-ekonomske dinamike, itd. Okvirna direktiva o vodama Evropske
unije (EU ODV), koja je ujedno i ključni dokument za usaglašavanje sa Evropom, takođe poziva na
obnovljenu procjenu statusa vodnih resursa i alternative razvoja.
OSNOVA je osnovni dokument sadašnjeg projekta; stoga, Konsultant se u brojnim slučajevima poziva
na razne tomove i predmete OSNOVE u ovom Izvještaju.
Prema zahtjevima Projektnih zadataka sadašnjeg projekta, ovaj dio se bavi pregledom i analizom
osnovnih hidroloških parametara. Iako znamo da su rađene i druge hidrološke studije nakon što je
OSNOVA završena, najšira i najsveobuhvatnija studija je i dalje OSNOVA (1987.).
28
Puni naziv ove studije je dat u Prilogu H.
4-2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: Adaptirano i z . OSNOVE 1987. i 1997
Slika 4-1: Varijanta sa rezervoarom Banja Luka "Srednja"iz OSNOVE
Izvor: Adaptirano i z . OSNOVE 1987. i 1997
Slika 4-2: Varijanta sa rezervoarom Banja Luka "Niska"iz OSNOVE
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
4.1.1 Baza podataka iz Osnove
Do 1991. godine, bilo je ukupno 36 vodomjernih stanica instalisanih u cijelom slivu rijeke Vrbas koje
su postojale i u vrijeme izrade OSNOVE. Njih deset se nalazilo duž glavnog vodotoka, a drugih 26
duž pritoka. Poređenja radi, možemo uočiti da se danas u slivu Vrbasa nalazi samo 11 riječnih
vodomjernih stanica koje su u funkciji (2011.).
Republički hidrometeorološki zavod (tj. ranije SR BIH) bio je zadužen za sve mjerne stanice u BiH
prije rata. Federalni hidrometeorološki zavod (FHMI) u Sarajevu i Hidrometorološki zavod Republike
Srpske (RS HMI) u Banjoj Luci preuzeli su vodomjerne stanice na područjima svojih entiteta 1992,
pred sam početak rata.
OSNOVA je urađena 1987. godine i uzela je u obzir ukupno devet vodomjernih stanica (Tabela 4-1).
Objašnjenje za ovako veliko smanjenje između prvobitno dostupnih hidroloških podataka (tj. 36
stanica) i de facto korišćenih vremenskih serija bilo je to da su specijalisti u to vreme otkrili da su
zapažanja i merenja u drugih 27 stanica slabog kvaliteta i nepouzdana.
Analiza na osnovu koje se došlo do devet
Tabela 4-1: Hidrološke stanice u OSNOVI(1987.)
pouzdanih stanica bila je detaljna i
Rijeka
Stanica
podrazumjevala je pregled vodostaja,
Gornji Vakuf
hidrometrijska mjerenja, morfologiju korita
Daljan
rijeke, krive proticaja itd. Otkriveno je da su
Kozluk
vodomjerne stanice, posebno one u donjem dijelu
Vrbas
Han Skela
sliva rijeke Vrbas, bile slabog kvaliteta. Razlozi
Banja Luka
za slab kvalitet su bili kompleksni i uključivali
Delibasino Selo
su: ograničena mjerenja proticaja, promjene
Janj
Sarici
poprečnog presjeka vodomjerne stanice zbog
Pliva
Volari
velikih poplava i prevelike intervale očitavanja
Vrbanja
Vrbanja
merenja (tj. 24/12/6 sati umesto kraćih perioda)
Izvori: Preuzeto iz Osnove iz 1987.
dok je režim protoka intenzivno varirao (tj.
iznenadne promene u nekoliko sati).
Još jedan uobičajeni problem bio je što su krive proticaja bile široko ekstrapolirane zbog nedovoljno
mjerenja isteka i izvršenih premjeravanja poprečnog presjeka koja su dovela do neadekvatnih
vrijednosti visokog i niskog protoka. Možemo primijetiti da gore navedeni problemi postoje i danas, a
studije, projektovanje i rad hidroenergetskih centrala, rad vodoprivrede itd, i dalje zahtjevaju pouzdane
podatke iz svih zona razvođa Vrbasa.
Preliminarna obrada podataka tokom pripreme Osnove otkrila je da su prilagođavanja potrebna čak i
za vremenske nizove za one stanice koje su procijenjene kao pogodne za upotrebu. Problem su bila
nepoklapanja bilansa voda duž rijeke Vrbas. Stoga su izvršene slijedeće ispravke nizova podataka pre
nego što su primijenjene standardne metode statističke analize:


Prilagođavajnje mjesečnih srednjih vrijednosti proticaja kako bi se obezbijedio bilans
voda duž rijeke Vrbas
Nizovi podataka su produženi do 1985. što je bilo neophodno; međutim, izbalansirani
vremenski nizovi bili su završeni samo za period 1926-1980. Razlog za primjenu
skraćenih vremenskih redova bilo je da se postigne jedinstvo i usklađenost vremenskih
serija.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
4.1.2 Opis vodomjernih stanica korišćenih u OSNOVI
U ovom odjeljku se daju glavne karakteristike vodomjernih stanica korišćenih prilikom analiza
rađenih u Osnovi 1987. i 1997. Slika 4-3 prikazuje lokacije vodomjernih stanica. Nakon ove mape
slijede detaljnije mape sa opisom lokacija, šemom poprečnog presjeka i nekim značajnijim proticajima
na stanicama.
Izvor: Adaptirano iz 1987. BASIS
Slika 4-3: Mapa lokacija hidroloških stanica iz OSNOVE 1987.
4-5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Rijeka: Vrbas
Vodomjerna stanica: Gornji Vakuf
Glavne karakteristike za vodomjernu stanicu Gornji
Vakuf
Geografske koordinate
Br.
1
2
Karakteristike
4
5
Udaljenost od ušća rijeke u km
Područje sliva u km2
“0“ nivo riječne vodomjerne stanice
(mnv)
Sastav dna riječnog korita
Opis poprečnog presjeka rijeke
6
Period analize
3
Dužina
43º 26'
57"
Širina
17º 35' 11"
213
208
664.46
Šljunak, pijesak
Regulisano korito
1946. – 1988.
Vodomjerna stanica Gornji Vakuf je najuzvodnija stanica
u slivu rijeke Vrbas i stoga je jedna od najvažnijih. Stanica
je puštena u rad 1952. i njena lokacija nije mijenjana.
Stanica za automatsko osmatranje instalirana je 24. decembra 2004. za bilježenje vodostaja i za
kontrolu četiri parametra kvaliteta vode (temperature, pH, provodljivosti i sadržaja kiseonika). Zbog
promjena u poprečnom presjeku rijeke, bilo je potrebno konstruisati četiri krive proticaja za različite
vodostaje i vremenske periode. Bilo je nekih praznina u nizu očitavanja i one su popunjene koristeći
korelaciju sa susjednom stanicom Daljan.
Rijeka: Vrbas
Vodomjerna stanica: Han Skela
Glavne karakteristike za vodomjernu stanicu Han
Skela
Br.
.
1
2
Geografske koordinate
Karakteristike
4
Udaljenost od ušća rijeke u km
Područje sliva u km2
“O“ nivo riječne vodomjerne stanice
(mnv)
Sastav dna riječnog korita
5
Opis poprečnog presjeka rijeke
6
Period analize
3
Dužina
Širina
44º 19' 54"
17º 16' 09"
1357
348.02
Šljunak, pijesak i humus
Stabilne obale, korito
djelimično regulisano
1971. – 1990.
Stanica se nalazi na Vrbasu oko 800 m uzvodno od ušća
rijeke Plive i radi od 1891. godine. Limnigraf (uređaj za
mjerenje vodostaja) instalisana je 1957.
Korito rijeke se produbljuje što zahtijeva korekciju vodostaja. Međutim, bilo je moguće napraviti
krivu proticaja sa jednom linijom. Stanica Han Skela je u nadležnosti JP EPHZHB od 2004. godine
kad je obnovljena i stavljena u rad o trošku EPHZHB.
4-6
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Rijeka: Vrbas
Vodomjerna stanica: Daljan
Glavne karakteristike za vodomjernu stanicu Daljan
Geografske koordinate
Br.
Karakteristike
1
2
4
Udaljenost od ušća rijeke u km
Područje sliva u km2
“0“ nivo riječne vodomjerne stanice
(mnv)
Sastav dna riječnog korita
5
Opis poprečnog presjeka rijeke
6
Period analize
Dužina
Širina
44º 07' 44"
3
17º 24' 27"
185
1034
516,52
Šljunak, pijesak i humus
Travnate obale, stabilno
riječno korito
1971–1990. + 2006–2009.
Stanica Daljan se nalazi na Vrbasu oko 2 km uzvodno od
Donjeg Vakufa. Stanica je počela sa radom 1968.
Od 1971. opremljena je limnigrafom, a od 4. septembra 2004. uređajem za automatsko bilježenje
vodostaja. Analizom mimimalnog godišnjeg vodostaja, primjećen je trend opadanja vodostaja, što je
uzrokovano deformacijom poprečnog presjeka. Međutim, bilo je moguće napraviti jedinstvenu krivu
proticaja na osnovu 80 mjerenja proticaja.
Rijeka: Vrbas
Vodomjerna stanica: Kozluk Jajce
Glavne karakteristike za riječnu vodomjernu stanicu
Kozluk Jajce
Geografske koordinate
Br.
Karakteristike
1
2
4
Udaljenost od ušća rijeke u km
Područje sliva u km2
“0“ nivo riječne vodomjerne stanice
(mnv)
Sastav dna riječnog korita
5
Opis poprečnog presjeka rijeke
6
Period analize
Dužina
Širina
44º 07' 44"
3
17º 24' 27"
149
2831
342,44
Šljunak, pijesak i humus
Travnate obale, stabilno riječno
korito
1971 – 1989. + 2005 – 2009.
Stanica se nalazi na rijeci Vrbas nizvodno od vodopada
Pliva, postavljena je na stubu betonskog mosta i radi od
1924.
Stanica je opremljena uređajem za bilježenjem 7. novembra 2004. koji osmatra vodostaje i takođe
kontroliše četiri parametra kvaliteta vode (isto kao Gornji Vakuf). Ova hidrološka stanica ima stabilan
poprečni presjek i daje pouzdane krive proticaja (ovde je načinjeno 130 hidrometrijskih mjerenja).
Treba imati u vidu, međutim, da HE Jajce i Hidroelektrana (HE) radi na rijeci Plivi. Stoga, prirodne
vrijednosti protoka se mogu dobiti samo sabiranjem zabilježenih protoka na stanici Kozluk i proticaja
vode sa turbina HE Jajce I.
4-7
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Rijeka: Pliva
Vodomjerna stanica: Volari
Glavne karakteristike za riječnu vodomjernu stanicu
Pliva Volari
Geografske koordinate
Br.
1
2
Karakteristike
Dužina
Širina
4
Udaljenost od ušća rijeke u km
Područje sliva u km2
“O“ nivo riječne vodomjerne stanice
(mnv)
Sastav dna riječnog korita
5
Opis poprečnog presjeka rijeke
NEMA PODATAKA
6
Period analize
NEMA PODATAKA
3
NEMA PO ATAKA
NEMA PODATAKA
NEMA PODATAKA
NEMA PODATAKA
Stanica na rijeci Plivi osnovana je 1952, ali na žalost njena
lokacija je promenjena nekoliko puta. Stanica je dobila
limnigraf 1971. Za kreiranje krive proticaja bilo je dostupno
čak 121 mjerenje proticaja.
Hidrološka stanica Volar je u nadležnosti JP EPHZHB i instalirana je u RS kao dio kompenzacije zbog
ulaska iste u potopljeno zemljište HE Bočac.
Rijeka: Vrbas
Glavne karakteristike za riječnu vodomjernu stanicu
Vodomjerna stanica:Banja Luka
Banja Luka
Geografske koordinate
Br.
Karakteristike
4
5
Udaljenost od ušća rijeke u
km
Područje sliva u km2
“O“ nivo riječne vodomjerne
stanice (mnv
Glavni vodomjer
Kontrolni vodomjer
6
Oprema stanice
7
Elementi mjerenja i očitanja
1
2
3
Dužina
Širina
44º 45' 52.84"
17º 11' 18.66"
79,0
4588,0
od 1921. 1962.: 151,55
od 1962. - danas: 151,21
Uništen u zemljotresu 1969.
Stavka
Period
Mjerač vodostaja
1892-danas
Limnigraf
1963-danas
Automatski odgovor
žičara
1970-1993.
Vodostaj na limingrafu
1963-danas
Protok
1923-danas
Kvalitet vode
1965-1992.
Padavine
1892-danas
Stanica koja se nalazi na Vrbasu počela je sa radom 1924., a od 1961. je opremljena liminigrafom za
kontinualno mjerenje vodostaja. Ovo je najpouzdanija vodomjerena stanica nizvodno od HE Bočac,
ali zbog uticaja HE Jajce, pouzdanost podataka očitanih na ovoj stanici nije uvek prihvatljiva. Stoga,
dnevni prosečni protok u periodu od 1958.-1965. može se jedino izračunati oduzimanjem izmerenog
protoka na Vrbanji za protok očitan na stanici Delibašino selo. Iako je u periodu od 1926.-1985.
izvršeno 186 hidrometrijskih merenja, problem je nedostatak merenja tokom visokog protoka.
Takođe, kriva proticaja je u velikoj meri ekstrapolirana.
4-8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Rijeka: Vrbas
Vodomjerna stanica: Delibašino Selo
Glavne karakteristike za riječnu vodomjernu stanicu
Delibašino Selo
Geografske koordinate
Br.
1
2
3
Karakteristike
Udaljenost od ušća rijeke u
km
Područje sliva u km2
“O“ nivo riječne
vodomjerne stanice (mnv)
4
Glavni vodomjer
5
Kontrolni vodomjer
6
Oprema stanice
7
Elementi merenja i očitanja
Dužina
Širina
44º 48' 02.18"
17º 13' 32.19"
71,0
5469,0
od 1924. do 195. 141,68; od1957. do danas
141,38
Na starom mostu, desna obala u Delibašino
Selo
Stavka
Period
Mjerač vodostaja
1924-danas
Elektronski mjerač
1957-199 .
Automatski odgovor
2009-danas
žičara
1969-1993.
Vodostaj na mjeraču
1924-danas
Vodostaj na elektroskom
1957-1993.
mjeraču
Protok
1949-danas
Plutajući sloj
1964-1993
Kvalitet vode
1965-1993.
Ova vodomjerena stanica je izuzetno važna zato što je to najnizvodnija stanica na rijeciVrbas koja daje
pouzdane podatke. Osnovana je 1924, ali je tačna lokacija mijenjana, a bilo je i nekoliko izmjena u
položaju i stanju. Limnigraf je postavljen 1957. Dnevni srednji protok za 1926-1957. dobijen je
sabiranjem protoka očitanih na stanicama Banja Luka i Vrbanja. Stanica ima i problem tačnosti
očitanja za neke vremenske periode.
Mjerenja i očitanja uključuju dnevnu kontrolu vodostaja i temperature vode.
Rijeka: Vrbanja
Glavne karakteristike za riječnu vodomjernu stanicu
Vodomjerna stanica:Vrbanja
Vrbanja
Geografske koordinate
Br.
Karakteristike
4
5
Udaljenost od ušća rijeke u
km
Područje sliva u km2
“0“ nivo riječne vodomjerne
stanice (mnv)
Glavni vodomjer
Kontrolni vodomjer
6
Oprema stanice
7
Elementi mjerenja i očitanja
1
2
3
Dužina
Širina
44º 44’ 50,75"
17º 16' 22"
8.5
778.0
od 1922. do 1957.: 157,54
od 1957. do danas: 166,22
Privezan na most
Stavka
Period
Mjerač vodostaja
1922-danas
Elektronski mjerač
1957-danas
Automatski odgovor
2009-danas
Žičara
Vodostaj na vodomjernoj
1922-danas
letvi
Vodostaj na elektroskom
1957mjeraču
d n s
Protok
1924-danas
Temperatura vode
1953-1992.
Kvalitet vode
1965- 992.
Stanica na rijeci Vrbanji nalazi se na oko 8 km uzvodno od ušća rijeke. Stanica je opremljena od
početka rada, tj.1957. Prvi položaj stanice nalazio se oko 4 km nizvodno od sadašnjeg mjesta. Zbog
4-9
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
efekta podizanja nivoa vode na uzvodnim dijelovima rijeke Vrbas, stanica je pomjerena uzvodnije.
OSNOVA je analizirala period od 1926-1985.
Mjerenja i očitanja uključuju dnevnu kontolu vodostaja i temperature vode.
Rijeka: Janj
Vodomjerna stanica: Sarići
Glavne karakteristike za riječnu
vodomjernu stanicu Sarići
Geografske koordinate
B
r.
Karakteristike
1
Udaljenost od ušća rijeke u km
2
3
Područje sliva u km2
“0“ nivo riječne vodomjerne stanice
(mnv)
4
Sastav dna riječnog korita
5
Opis poprečnog presjeka rijeke
6
Period analize
Dužina
Širina
44º 19' 54"
17º 16' 09"
336
444,38
Šljunak, pijesak i humus
Stabilne obale, korito delimično
regulisano
1950 – 1980.
Vodomjerna stanica Sarići nalazi se na rijeci Janj na oko 1 km uzvodno od ušća. Stanica je počela sa
radom 1924, ali je jedini pouzdani period rada bio u periodu 1950-1980. Zbog promjene poprečnog
presjeka bio je potrebno konstruisati dvije krive proticaja na osnovu 79 mjerenja proticaja.
Ispod u Tabela 4-2 su navedene 3 vodomjerne stanice sa osnovnim podacima čiji su podaci korišteni
za modeliranje, a u nadlešnosti su EPHZHB.
Tabela 4-2: Ostale vodomjerne stanice u slivu Vrbasa
Naziv stanice
Naziv vodotoka
Geograf. širina
Geograf. dužina
Jožika
Plivsko jezero
Jajce I
Pliva
Veliko jezero
Vrbas
44º 20' 18"
44º 20' 43"
44º 22' 38"
17º 16' 27"
17º 14' 01"
17º 17' 13"
Kota „O“
(m.n.m.)
365,00
426,00
328,50
4.1.3 Procjena hidrološkog monitoringa u slivu rijeke Vrbas
Konslutant je u potpunosti upoznat sa mišljenjima specijalista BiH o hidrološkim podacima koji su
korišćeni u Osnovi (1987.), tj. bilo je teško osigurati usklađenost duž vodotoka, nisu se svi eksperti
složili sa korekcijama podataka i primjenjenim uvećanjima, ekstrapolirane krive proticaja u
intervalima visokog i niskog protoka mogu dati netačne vrijednosti, itd. U poređenju sa sadašnjom
situacijom, međutim, bilo je više vodomjernih stanica u funkciji i načinjena su češća mjerenja
proticaja i snimanja poprečnih profila u periodu prije završetka OSNOVE. Primjećuje se i da je veći
broj eksperata bio dostupan za kompletiranje prikupljanja i obrade podataka kao i da je bilo više
vremena kada je OSNOVA rađena nego kada je rađena bilo koja druga kasnija studija. Stoga, ovaj
odjeljak daje kratak pregled postojeće mreže osmatranja i daje prijedloge u vezi sa Osnovom (1987.).
Postojeći sistem osmatranja površinskih voda
U slivu rijeke Vrbas koji pripada RS rade slijedeće hidrološke stanice:


Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Banja Luka
Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Delibašino Selo
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-10
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013


Rijeka Vrbanja, hidrološka stanica Vrbanja
Rijeka Pliva, hidrološka stanica Volari.
Podaci sa gore navedenih vodomjernih stanica su prikupljeni i čuvaju se u Hidrometeorološkom
zavodu (HMZ) u Banjoj Luci, sa izuzetkom hidrološke stanice Volari na rijeci Plivi, koja je, kao što je
to navedeno ranije, instalirana od strane EPHZH.
Slijedeće hidrološke stanice rade u dijelu sliva rijeke Vrbas i pripadaju FBiH:







Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Gornji Vakuf
Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Daljan
Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Han Skela
Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Kozluk.
Rijeka Pliva, hidrološka stanica Jožika
Rijeka Vrbas, hidrološka stanica Jajce I
Plivsko jezero, hidrološka stanica Plivsko jezero.
Podaci sa ovih vodomjernih stanica prikuplaju se i čuvaju u Federalnom hidrometeorološkom zavodu
u Sarajevu i EPHZHB.
Predlog za poboljšanje mreže hidroloških stanica
Konsultant preporučuje je da se popravi sva oprema koja već postoji na stanicama i da se
instalira nova:
Vodomjerna stanica Banja Luka, rijeka Vrbas
 Instalirati automatsku vodomjernu stanicu
 Zamijeniti staru treću letvu (200-300 cm) i letve 400-600 cm
 Sporvesti niz mjerenja protoka za novu krivu proticaja.
Vodomjerna stanica Delibašino Selo, rijeka Vrbas
 Popraviti treću šinu
 Sprovesti niz mjerenja protoka za novu krivu proticaja
 Sagraditi novu automatsku vodomjernu stanicu blizu rijeke jer postojeća pravilno ne bilježi
fluktuacije vodostaja.
Vodomjerna stanica Vrbanja, rijeka Vrbanja
 Popraviti šine za mjerenje vodostaja
 Sprovesti niz mjerenja protoka za novu krivu proticaja.
Vodomjerna stanica Volari, rijeka Pliva
 Instalirati automatske hidrološke mjerače i mjerače padavina
 Sprovesti niz mjerenja protoka za novu krivu proticaja.
Vodomjerna stanica Gornji Vakuf, rijeka Vrbas
 Stabilizovati poprečni presjek vodomjerne stanice jer su visoke vode dva puta potpuno uništile
automatski zabilježivač.
Vodomjerna stanica Daljan, rijeka Vrbas
 Automatska stanica zadovoljavajuće radi, ali ako dođe do problema, vodostaj očitavaju dva čitača
na smjenu tako da intervencija nije potrebna.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-11
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Vodomjerna stanica Han Skela, rijeka Vrbas
 Smatra se da je veoma važno da se ova stanica pusti u rad, jer bi mogla da daje veoma važne
hidrološke podatke za projekat i izgradnju planirane MHE.
Vodomjerna stanica Kozluk, rijeka Vrbas
 Automatska stanica zadovoljavajuće radi, tako da intervencija nije potrebna.
Dalje, Konsultant preporučuje hidrološke stanice u slivu rijeke Vrbas koje su radile prije 1990.
a koje treba obnoviti:








Hidrološka stanica Majevac, rijeka Pliva
Hidrološka stanica Sarići, rijeka Janj
Hidrološka stanica Crna Rijeka, Crna Rijeka
Hidrološka stanica Razboj, rijeka Vrbas
Hidrološka stanica Ugar, rijeka Ugar
Hidrološka stanica Bočac, rijeka Vrbas
Hidrološka stanica Donji Obodnik, rijeka Vrbanja
Hidrološka stanica Gornji Vakuf, rijeka Bistrica.
Preporučuje se da se premjesti vodomjerna stanica Razboj zbog porasta vodostaja uzvodno
usljed uticaja rijeke Save. Rad ove stanice bi bio od izuzetne važnosti pošto je najnizvodnija
stanica u slivnom području rijeke Vrbas.
Uopšte uzevši, Konsultant preporučuje sprovođenje niza hidrometrijskih mjerenja na svim gore
navedenim stanicama da bi se definisale nove krive proticaja i profili poprečnog presjeka
protoka. Takođe je potrebno napraviti ponovnu analizu rada svih stanica nakon pet godina, kako bi se
provjerilo da li su lokacije pravilno izabrane kao i da li pravilno funkcionišu.
Sve gore navedene preporuke su u suštini osnovni koraci u poboljšanju hidrološkog monitoringa
i trebali bi se što prije provesti. S tim u vezi, Konsultant je mišljenja da nadležne institucije
odgovorne za hidrološka osmatranja trebaju pronaći ili izdvojiti finansijska sredstava da bi se
preporučeni radovi izvršili ili da se isti integrišu u buduće razvojne projekte u slivu Vrbasa.
4.2
Ažuriranje vodoprivredne osnove - 1997.
Kao što je gore navedeno, Osnova iz 1987. je uključivala rezervoare vode kao što su Gornji Vakuf,
Han Skela, Janjski Otoci, Bočac, Banja Luka-srednja i Čelinac. Zahtjevi za napuštanjem izgradnje
akumulacije u Gornjem Vakufu, Han Skeli i Čelincu, bili su očigledni tokom javnih diskusija koje su
održane u cijelom regionu sliva u to vrijeme. Uz to, činjenica da će fabrika drveta “Incel” u Banja
Luci raditi sa smanjenim kapacitetom i da je planirana promjena tehnološkog procesa takođe je
doprinijelo zahtjevima za modifikaciju Plana upravljanja vodnim resursima.
Nakon perioda rata (1992-1995.), broj stanovnika u mjestu Krupi na Vrbasu se povećao. Stoga se
pojavio zahtjev da se ne gradi hidrocentrala na lokaciji Banja Luka-srednja, već da se izgrade HE
Krupa i Banja Luka-niska. To bi zaštitilo naselje Krupa od poplava. Usled gore navedenih pitanja,
javila se inicijativa da se sačini Ažuriranje vodoprivredne osnove. Cilj “Ažuriranja iz 1997. ” bio je da
se definiše vodoprivredni sistem koji bi mogao da pod novim okolnostima ispuni osnovne zahtjeve u
vezi sa višenamjenskim korišćenjem vodnih resursa i njihovom zaštitom.
Razmotreni su slijedeći osnovni zadaci:
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013





Definisanje konfiguracije vodoprivrednog sistema
Pregled osnovnih karakteristika sistema
Efekti i uticaji definisanog vodoprivrednog sistema na vodni režim
Davanje prijedloga najpovoljnijeg vodoprivrednog sistema
Sastavljanje vodnog bilansa za predloženu varijantu vodoprivrednog sistema.
Treba istaći da su za Novelaciju iz 1997. hidrološki i meteorološki podaci uzeti iz OSNOVE (1987.).
U vezi sa tehničkim rješenjima, najveći dio je ostavljen neizmjenjen, tj. bila su ista kao u OSNOVI.
Ovo se odnosi na vodosnabdijevanje, kanalizacioni sistem i obradu otpadnih voda, male i regulišuće
hidroelektrane, isušivanje poljoprivrednog zemljišta, i regulacija vodotokova (uređenje rijeke), zaštita
od erozije i zaštita izvora. Promjene se uglavnom odnose na akumulacije, naročito na one koji mogu
uticati na režim protoka i kvalitet vode u rijeci Vrbas nizvodno od Delibašinog Sela.
U svrhu rješavanja problema vodoprivrede, slijedeći uslovi uzeti su za polazne tačke:



Kvalitet vode rijeke Vrbas i njegovih pritoka na ulaznom profilu RS treba da bude u saglasnosti
sa propisima
Garantovani minimum protoka pod prirodnim uslovima ne smije biti ugrožen
Poboljšanje vodnog režima usled mogućnosti da rezervoari ispuste vodu iz uzvodnog dijela nije
uzeto, tako da kao polaznu tačku treba uzeti prirodni režim protoka.
Nakon detaljne analize alternativa vodoprivrednog sistema, predložena je varijanta koja se sastoji od
slijedećih akumulacija: Janjske Otoke na rijeciJanj, Vrletna Kosa na rijeci Ugar, Bočac na rijeci
Vrbas, Krupa na rijeci Vrbas, Banja Luka-donja lokacija na rijeci Vrbas i Čelinac na rijeci Vrbanji.
Izračunato je da ovakav sistem daje prosječnu godišnju proizvodnju energije od E=802.1 GWh, a
korisna zapremina garantovala bi minimalni protok kod Delibašinog Sela od Qmin=39.01 m3/s. Ova
varijanta je izostavila dvije akumulacije: prvenstveno Han Skelu i Banju Luku-srednju – lokacije koje
bi mogle da značajnije smanje visok vodostaj u slivu rijeke Vrbas. U osnovi, ova dva rezervoara vode
imala bi potencijal da utiču na vodni režim u slivnom području rijeke Vrbas.
Sljedeći raspored za izgradnju postrojenja predložen je u Novelaciji iz 1997. Banja Luka-donja
lokacija, Krupa, Vrletna Kosa i Janjske Otoke. U skladu sa Novelacijom iz 1997, ovaj predloženi
sistem vodoprivrede bi trebalo da bude završen 2020. Smatra se da sistem predstavlja realnu osnovu
za postizanje strateških ciljeva u vezi sa ekonomskim razvojem i dobrobiti stanovnika na cijelom
području.
Međutim, postojalo je uvjerenje da ovi rezervoari ne bi trebalo da budu napušteni samo zbog
zadovoljenja lokalnih i djelimičnih interesa. Analizom sistema bez Han Skele, navedeno je da bi uticaj
rezervoara Banja Luka-srednja mogao da smanji nivo poplava na nizvodnom dijelu. Uzimajući u obzir
najviše plavne talase, procenjeno je da bi rezervoar vode Han Skela mogao da ublaži nivoe poplava
nizvodno od Banje Luke za manje od 5%. Kao i Osnova (1987.), Novelacija iz 1997. takođe navodi
da su potrebne akumulacije u svrhu navodnjavanja u donjem dijelu sliva rijeke Vrbas.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-13
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
4.3
Okvirna vodoprivredna osnova BiH od 1994. i Strategija 2010.
Uz podršku određenog broja međunarodnih organizacija, oba entiteta su se uključila u institucionalno
ojačavanje vodnog sektora koji obuhvata institucionalne, pravne, finansijske komponente kao i ljudske
resurse i kvalitet voda. Dalje, do usvajanja novih zakona o vodama u oba entiteta, dostignuća
uključuju i osnivanje institucija za upravljanje riječnim slivom, koje su odgovorne za različite slivove
u BiH koji se slivaju u Savu ili Jadransko more.
BiH je ratifikovala i Okvirni ugovor o slivu rijeke Save, koji je potpisan 3. decembra 2002. zajedno sa
Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom i Slovenijom. BiH je uspostavila i bilaterlanu saradnju o vodama
sa Hrvatskom (Vidi Poglavlje 12).
FBiH je pripremila nacrt strategije za vodoprivredu (verzija na engleskom, april 2010.) koja nudi širok
pregled statusa korišćenja voda, zajedno sa opštim zaključcima i ciljevima.
Kao što je OSCE zaključila “put BiH ka članstvu u EU uključuje izvestan broj preduslova, među
kojima je i državni zakon o zaštiti životne sredine i osnivanje državne agencije za zaštitu životne
sredine”. Sadašnja ustavna organizacija stoji na putu efikasnijih strategija planiranja ili zaštite i
upravljanja, ne samo na polju vodoprivrede, već i u vezi sa životnom sredinom uopšte. Sve u svemu,
budući koraci i dugoročni planovi koje BiH napravi u na ovom polju moraju da budu u skladu sa
direktivama i trendovima vodoprivrede EU.29
4.3.1 Okvirna vodoprivredna osnova Bosne i Hercegovine – 1994.
Okvirna vodoprivredna osnova BiH sačinjena je u periodu od 1992. do 1994, tj. u vrijeme
najintenzivnijih sukoba. Glavni ciljevi ove osnove bili su prikupljanje i sistematizacija dostupnih
podataka, kao i registracija svih strateških orjentacija, tehničkih koncepata i kompetentna procjena
koju su sproveli vodoprivredni eksperti u BiH.
Sve promjene koje su nastale početkom 1990-ih imale su snažan uticaj na kontinuitet vodoprivrede i
dovele su do potrebe za ponovnim razmatranjem opšte strategije vodoprivrede i određivanje novih
smjernica za sektor vodoprivrede.
U tom kontekstu, bilo je potrebno obratiti pažnju na trendove u međunarodnoj vodoprivredi i proučiti
mogućnosti primene svjetskih iskustava. Stvaranje Okvirne vodoprivredne osnove, koje je izvršeno u
relativno kratkom vremenskom roku, definisalo je globalne razvojne koncepte u vodoprivredi.
Osnovne karakteristike vodnog režima definisane su u okviru Okvirne vodoprivredne osnove BiH
prema dostupnosti podataka. Prosječni, minimalni i maksimalni protoci izvedeni su za sve riječne
slivove u cijeloj BiH.
Okvirna vodoprivredna osnova BiH daje analizu mjera, aktivnosti i radnji koje su bile neophodne kako
bi se smanjila i eliminisala šteta nastala usljed dezorganizovanosti vodnog režima (poplave, erozije tla,
i isušivanja). Uz to, Okvirna osnova daje analizu uslova, stvarnih problema i opšte strategije i
smjerove razvoja za korišćenje vode za slijedeća područja:
•
•
•
•
29
Vodosnabdijevanje naselja,
Ekspoloatacija vodne energije,
Irigacija poljoprivrednih površina,
Vodni sobraćaj,
Brifing dokument: Osvrt na vodoprivredu Bosne i Hercegovine, OSCE 2007.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
4-14
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
•
•
•
Ribolov,
Eksploatacija riječnog materijala i
Rekreacija na vodi i poboljšanje svojstava okruženja riječnih dolina.
Na osnovu analize prirodnog hidrološkog režima i stvarne i buduće potrebe za određenim granama
vodoprivrede, prvo su analizirani slijedeći rezervoari vode u slivu rijeke Vrbas, a zatim predloženi:
Gornji Vakuf, Han Skela i Banja Luka-srednja lokacija na rijeciVrbas, Vrletna kosa na rijeci Ugar i
Šipraga na rijeci Vrbanji.
Kratka analiza tadašnjih pravnih propisa data je u Osnovi, kao i prijedlog dopuna propisa u oblasti
vodoprivrede koje i iz današnje prespektive ne gube na svojoj aktuelnosti.
4.3.2 Strategija upravljanja vodama FBiH 2010.-2022. – prijedlog od 2010.
Prema Zakonu o vodama FBiH, Strategija treba da “odredi politiku vodoprivrede FBiH, tj. da odredi
pravce djelovanja u vezi sa pitanjima zaštite voda, zaštite od štetnog delovanja voda i održivo
koriščenje vode.” Nacrt Strategije za vodoprivredu urađen je 2010, a nosioci izrade su bili “Zavod za
vodoprivredu”, d.d. Sarajevo i “ Zavod za vodoprivredu ”, d.o.o. Mostar.
Stanje površinskih voda (tj. količina, bilans i kvalitet) i podzemnih voda detaljno su analizirani.
Posebno su analizirane četiri vodomjerne stanice na rijeci Vrbas i tri na pritokama i izvedene su
vrijednosti za prosečni, minimalni i maksimalni protok za godine 1961-1990, tj. poslijeratni period
nije analiziran. Treba imati u vidu da poplave i suše koje su zabilježene u poslijeratnom vremenskom
periodu nisu ranije bile zabilježene.
Kvalitet površinskih voda analiziran je za predratni period, tj. do 1991, kao i za poslijeratni period
2000-2007. Poređenje ova dva perioda je pokazalo da se kvalitet vode poboljšao u svim riječnim
slivovima uključujući i rijeku Vrbas.
Na osnovu sagledanog stanja, ciljevi upravljanja vodama određeni su i definisani za planirani period
do 2022. i obuhvataju 9 strateških i 28 operativnih ciljeva. Apendiks D „Strategije“ pokazuje ove
strateške i operativne ciljeve.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
5
Hidrološka statistika
Cilj ovog odjeljka je primjena standardnih statističkih procedura za analizu kvaliteta ulaznih podataka
korišćenih u Osnovi i osmotrenih podataka u periodu nakon završetka Osnove do danas. Pokušalo se
statističkom analizom otkriti djelovanje potencijalnih ljudskih i drugih faktora koji mogu uticati na
vodni režim. Pored toga izvršena je analiza režima voda u slivnom području rijeke Vrbas sa posebnim
osvrtom na ekološki prihvatljiv protok.
Hidrološki i meteorološki podaci su dobijeni iz različitih izvora i to je dalo osnovu za hidrološke
proračune i analize. Glavni izvori podataka bili su:




Agencija za vodno područje rijeke Save, Sarajevo
EPHZHB30 Jajce/Mostar
Hidrometeorološki zavod RS, Banja Luka
Federalni hidrometeorološki zavod, Sarajevo.
Svjetska Banka je takođe ustupila relevantne hidro-meteorološke podatke koji su dobijeni iz ranijeg
projekta a podrazumjevaju dnevne proticaje iz Hidroloških Godišnjaka Saveznog Hidrometeorološkog Zavoda SFR Jugoslavije do 1991 godine i osmotrene od strane nadležnih službi nakon
1991 godine.
Ovo poglavlje procjenjuje kvalitet dobijenih podataka i daje rezultate statističkih proračuna uz osvrt na
proračune sprovedene u Osnovi. Ocjene kao i proračuni vršeni su u skladu sa smjernicama Svjetske
meteorološke organizacije (SMO)31.
5.1
Prikupljanje i obrada podataka
U prvoj fazi hidrološke procjene napravljen je pregled vodomjernih stanica koje rade nakon čega je
uslijedila ocjena podataka. Prvi korak statističke analize sastojao se od obrade podataka i formiranja
baze podataka. Nizovi podataka su čuvani na papiru ili u digitalnoj formi u bazi podataka kod raznih
agencija, instituta, itd. Njihov pregled je pokazao da je devet hidroloških vodomjernih stanica radilo
ispravno u skorije vreme i sa kojih su podaci bili upotrebljivi za izradu ove studije:

Tri koje su u RS i kojima upravlja Republički hidrometeorološki zavod RS u Banjoj Luci
(HMZRS)
Tri u FBiH kojima upravlja Federalni hidrometeorološki zavod u Sarajevu (FHMZ)/ Agencija za
vodno područje rijeke Save, Sarajevo
 Tri u FBiH kojima upravlja EPHZHB.
Meteorološki podaci, kao što su padavine, temperatura i relativna vlažnost dobijeni su za četiri stanice
koje pripadaju HMZRS i dvije FHMZ.
30
JP Elektroprivreda hrvatske zajednice Herceg Bosne
Objavljeno u knjizi Metode za hidrološke proračune za vodne projekte (Eichert, B S, et. al., 1985); Vodič za
hidrološku praksu, Knjiga I: Hidrologija, od mjerenja do hidroloških informacija (SMO izvještaj broj 168, Ženeva,
2008) i Vodič za hidrološku praksu, Knjiga II: Upravljanje vodnim resursima i primjena u hidrološkoj praksi (SMO
izvještaj broj 168, Ženeva, 2009)
31
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Lokacije pomenutih mjernih stanica predstavljene su na Slika 5-1 i navedene u Tabela 5-1 i Tabela
5-2.
Izvor: Konslutantova mapa generisana iz sopstvene baze podataka
Slika 5-1: Lokacija hidrometeoroloških stanica u slivu Vrbasa
5-3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-1: Spisak sadašnjih hidroloških stanica u slivu rijeke Vrbas
Stanica
Banja Luka
Delibašino Selo
Volari
Vrbanja
Gornji Vakuf
Daljan-Donji Vakuf
Kozluk
Han Skela
Jožika
Rijeka
Vrbas
Vrbas
Pliva
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Pliva
“0”
visina
151.21
141.38
435.10
166.22
665.34
516.52
342.44
348.02
365.00
Početna godina
očitavanja na
sadašnjoj lokaciji
1924
1957
1953
1958
1953
1969
1924
1957
2005
Nadležna
institucija
HMZRS
HMZRS
EPHZHB
HMZRS
FHMZ
FHMZ
FHMZ
EPHZHB
EPHZHB
Vrsta stanice
Limnigraf
Automatska
Limnigraf
Automatska
Automatska
Automatska
Automatska
Limnigraf
Limnigraf
Izvor: Konslutantova tabela generisana iz sopstvene baze podataka
Tabela 5-2: Spisak sadašnjih meteoroloških stanica u slivu rijeke Vrbas
Stanica
Banja Luka
Mrkonjić Grad
Sipovo
Srbac
Bugojno
Jajce
Sliv
Vrbas
Vrbas
Pliva
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Godina početka očitanja
1961
1999
1999
2000
1951
1961
Nadležna institucija
HMZRS
HMZRS
HMZRS
HMZRS
FHMZ
FHMZ
Izvor: Konslutantova tabela generisana iz sopstvene baze podataka
U svrhu pripreme inventara dostupnosti površinskih voda i pregleda glavnih hidroloških parametara
hidroloških serija, svi dostupni dnevni ili mjesečni podaci (kada dnevni podaci nisu bili dostupni) su
prikupljeni i analizirani.
Konsultant je proveo dosta vremena i uložio dosta truda da prikupi što je moguće više podataka. Na
primjer, primarni podaci za vodomjerne stanice koje su uključene u OSNOVU (1987.) su takođe
ponovo obrađeni.
Drugi izvor podataka bio je Hidrološki godišnjak bivše jugoslovenske hidrometeorološke službe
(SFRJ) koji je obezbjedio dnevne vrijednosti proticaja očitavanih u periodu 1969.-1989. Ovi podaci su
digitalizovani i dati u Tabeli 5-3, a njihov kratki pregled je dat u Tabeli 5-4.
5-4
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Delibašino Selo*
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Janj
Sarići
+
+
+
+
Pliva
Volari
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Vrbanja
Vrbanja*
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Vrbas
Bočac
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Vrbas
Razboj
Vrbanja
Donji Obodnik
Pliva
Majevac
+
+
+
+
+
+
Pliva
Jožika
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
2010
+
2009
+
2008
+
2007
+
2005
+
2004
+
2003
+
2002
+
Banja Luka*
+
2001
+
+
Han Skela
2000
+
Kozluk
Vrbas
1999
+
1998
+
1997
+
+
1996
+
+
1995
+
+
1994
+
+
1993
+
+
1992
+
+
1991
+
+
1990
1989
+
+
2006
+
1988
+
1987
+
1986
+
1985
+
1984
+
1983
+
1982
+
+
1981
+
+
1980
1979
+
+
1978
+
1977
+
+
Daljan
1976
+
1975
+
1974
+
1973
+
1972
Gornji Vakuf
1971
Stanica
1970
Rijeka
1969
Tabela 5-3: Vremenski presjek hidroloških podataka (dnevni protoci) za svaku godine od 1969.-2010,
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Izvor: pripremio Konslutant iz sopstvene baze podataka
NAPOMENA: Za neke stanice postoje podaci i prije 1969.; na primjer;
 Banja Luka od 1958.,
 Delibašino Selo od 1962.
 Vrbanja od 1962.
Zbog lakšeg pregleda, na ovoj tabeli izostavljeni su podaci za godine prije 1969.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
5-5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-4: Kratak pregled dobijenih hidroloških podataka
Stanica
Rijeka
Banja Luka
Vrbas
Delibašino
Selo
Vrbas
Vrbanja
Vrbanja
Volari
Pliva
Majevac
Pliva
Gornji Vakuf
Vrbas
Daljan
Vrbas
Kozluk
Vrbas
Han Skela
Vrbas
Jozika
Pliva
Plivsko
Jezero
Pliva
Jajce I
Pliva
Volari
Pliva
Parametar
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
proticaj
Mjesečni
protok
Mjesečni
protok
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
proticaj
Srednji dnevni
vodostaji
Srednji dnevni
vodostaji
Srednji dnevni
vodostaji
Period
očitavanja
Periodi bez
mjerenja
Izvor
Dio
sliva
1958-2010
1991-1997
HMZRS
RS
1962-2010
-
HMZRS
RS
1961-2010
1991,1993-1996
HMZRS
RS
1987-2010
1991-2006
HMZRS
RS
1987-1989
-
HMZRS
RS
WA Sarajevo
FBiH
WA Sarajevo
FBiH
WB+WA SA
FBiH
EPHZHB
FBiH
EPHZHB
FBiH
EPHZHB
FBiH
EPHZHB
FBiH
EPHZHB
FBiH
2004-2010
2004-2010
1971-2010
2006-2011
2005-2011
2005-2010
2006-2010
2006-2010
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
1990-2004
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
Nedostaje dosta
dnevnih podataka
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
5.2
Ocjena podataka
Ovaj odjeljak daje ocjenu kvaliteta podataka za sljedeće dvije grupe podataka:
a) Podaci korišćeni i obrađeni u OSNOVI (1987.)
b) Podaci očitani nakon završetka OSNOVE.
5.2.1 Ocjena podataka korišćenih u OSNOVI
Kako je ranije navedeno, u OSNOVI je obrađeno devet hidroloških vodomjernih stanica, iako je u
to vrijeme u slivu rijeke Vrbas bilo u funkciji 36 mjernih stanica. Tih devet stanica odabrano je za
obradu u OSNOVI zbog toga što su imale kontinuitet u mjerenju i zato što je tačnost i pouzdanost
njihovih podataka ocjenjena kao prihvatljiva. Čak su i podaci očitani na ovim pouzdanim
stanicama izmjenjeni prema novim korigovanim krivama proticaja da bi se postigao bilans
zapremine vode duž cijelog toka rijeke Vrbas na nivou srednjih mjesečnih proticaja.
Bilo je potrebno znatno vrijeme da se pregledaju krive proticaja i da se daju novi nizovi proticaja
prema tim krivama. Bilans proticaja duž toka rijeke Vrbas je izračunat za mjesečne vrijednosti
proticaja. Svi nizovi proticaja gdje su postojale praznine bili su popunjeni. Kao rezultat toga,
vremenske serije koje su korišćene u OSNOVI bile su neprekidne i svedene na isti period
osmatranja od1926.-1980. godine.
Uprkos ograničenja vremena i ljudskih resursa dostupnim Konsultantu, ipak se može potvrditi da
je nova statistička analiza podataka iz Osnove 1987. urađena sa velikom pažnjom od strane
Konsultanta i da je ispunila sve potrebne zahtjeve metodologije. Jedina neizvjesnost koju vrijedi
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
pomenuti vezano za statističku obradu nizova iz Osnove tiče se produženih perioda hidroloških
podataka za neke stanice čak od 1950. unazad sve do 1926. (tj. produženi niz je duži od postojećeg
osmotrenog).
5.2.2 Ocjena podataka dostupnih nakon završetka OSNOVE
Postoje značajni problemi sa ocjenom podataka od vremena izrade OSNOVE 1987. zbog
nepostojanja kontinuiteta u mjerenju podataka od tog vremena. Praznine se javljaju mjestimično
za neke dane ili za nekoliko mjeseci pa čak i godina. Posebno, tokom godina rata (1991.-1997.)
očitavanja su potpuno prekinuta. Drugi problem su zastarjele krive proticaja koje su negdje 12 pa i
više godina stare. Za dio sliva rijeke Vrbas koji pripada FBiH karakteristično je to da su
osmatranja imala prekid od 1991. do 2005, dok za vodomjerne stanice u RS kao što su HS Banja
Luka i HS Delibašino Selo evidentni su problemi u radu, što pokazuju i statističke analize urađene
u poglavlju 5.3. Izuzetak je jedino HS Vrbanja koja ima osmatranja do 2010. sa samo jednim
prekidom u osmatranjima i to od 1991-95. godine.
5.3
Hidrološke statističke metode
Standardne statističke metode za analizu hidroloških podataka i ključni statistički parametri
dostupnih hidroloških serija osmotrenih proticaja predstavljene su kasnije u ovom poglavlju u
Tabela 5-27. To uključuje ažuriranje ključnih hidroloških parametara očitanih podataka nakon
završetka OSNOVE.
Nakon razmatranja dužine i kontinuiteta očitanja prikupljenih podataka sa vodomjernih stanica u
poređenju sa zahtjevima za dobru statističku analizu, odlučeno je da se analiziraju hidrološke
serije podataka za tri stanice, i to: Delibašino Selo, Banja Luka i Vrbanja i za period osmatranja
od 1980-2010. godine u cilju poređenja sa rezultatima iz Osnove. Razlog za ovo leži u činjenici da
za ostale stanice ne postoji minimalni niz hidroloških veličina za statističku analizu (najmanje 20,
a poželjno čak 30 godina dugačak – preporuke SMO). Takođe, popunjavanje nizova nije
opravdano u slučaju da je popunjeni niz duži od postojećeg osmotrenog. Zbog toga, podaci sa
ostalih aktivnih stanica na slivu su obrađeni za raspoloživi period osmatranja, i to uglavnom do
1990. godine.
Kompletna naprijed predstavljena analiza je izvršena u skladu sa metodologijom koju je
preporučila Svjetska meteorološka organizacija (SMO) (Eichert, B S, et. al., 1985., SMO Vodič u
hidrološku praksu, Knjiga I, 2008 i SMO Vodič u hidrološku praksu, Knjiga II, 2009).
5.3.1 Test homogenosti i cikličnosti hidroloških serija podataka
Da bi se primjenile standardne statističke tehnike, potrebno je prvo provjeriti prostornu
homogenost i cikličnost (temporalnu homogenost) podataka.
Cikličnost se provjerava da bi se otkrili trendovi naglih promjena u nizovima podataka, a metoda
pokretnih sredina i dvostruka sumarna kriva se koriste za analizu.
Prostorna homogenost se provjerava da se odredi da li je značajna varijacija statističkih
parametara hidroloških serija. Ovdje se koristi standardizovan Z test za testiranje prosječnih
vrijednosti i Fisher-ov F i Studentov t-test za testiranje varijansi uzorka. Ovi testovi se vrše za
srednje godišnje proticaje podjeljene u dva uzorka: 1) jedan sa dostupnog početka očitanja do
1980. (1926-1980 iz Osnove) i 2) za period od 1980. do 2010.
Jedan od razloga što je donijeta odluka o ovoj podjeli je što su podaci u OSNOVI obrađeni do
1980. godine, a nakon toga počela je sa radom HE Bočac 1981. godine. Tako je granična godina
postavljena u 1980. omogućila provjeru hidrološkog uticaja ovog hidrotehničkog objekta kao i
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-7
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
pouzdanost poslijeratnih podataka. Posljednje pitanje je problematično zbog sporadičnosti
mjerenja kako dnevnih vodostaja tako i odgovarajućih proticaja za formiranje ažurne krive
proticaja, a u cilju dobijanja što kvalitetnijih vrijednosti proticaja na profilu stanice.
Jednostavnom analizom trenda prosječnih mjesečnih vrijednosti za tri izabrane stanice (Banja
Luka, Delibašino Selo, i Vrbanja) i poređenja sa padavinama (meteorološka stanica Banja Luka),
može se zaključiti da prosječna godišnja vrijednost padavina pokazuje blago povećani trend dok
trend srednjih godišnjih proticaja pokazuje trend smanjena proticaja za iste godine. Za stanicu
Delibašino Selo, smanjenje je skoro 1m3/s godišnje što ukazuje na sistemske greške u očitanju i
zahtjeva ispravku podataka. Smanjenje srednjih godišnjih proticaja na stanici Banja Luka je oko
0,2m3/s godišnje, što se može pripisati neažurnoj krivi proticaja (nova mjerenja poprečnog profila
na vodomjernoj stanici). To je grafički prikazano na Slika 5-2.
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-2: Analiza trenda za tri odabrane hidrološke stanice i padavina
Tražeći razlog smanjenju srednjih godišnjih proticaja, pored opravdane sumnje da greški pridonosi
neažurna kriva proticaja i nepravilan rad mjerne stanice – naročito Delibašino Selo – izvršena je
procjena srednjih minimalnih mjesečnih proticaja za različite periode. Ovi dijagrami su prikazani
na Slika 5-3.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-8
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-3: Srednji minimalni mjesečni proticaji na stanici Delibašino Selo
Primjećuje se da su u periodu poslije 1980-te godine srednji minimalni proticaji za oko 20% manji
u odnosu na iste sračunate u Osnovi, što u statističkom pogledu utiče na umanjenje srednjih
vrijednosti godišnjih proticaja. Poređenja radi, plot mjesečnih minimuma za karakteristične
godine, 1983. sušnija i 2010. vlažnija, dat je uporedo. Lako se primjećuje da su, bez obzira na
padavinski režim tokom godine, u godinama poslije izrade Osnove, male vode niže.
Analiza pokretnih sredina za 5 godina (za Delibašino Selo, Banja Luku, i Vrbanju) pokazuje da je
prosječna vrijednost protoka smanjena nakon 1990. za sve analizirane stanice osim HS Vrbanja.
Istovremeno, padavine i temperatura vazduha su u porastu. Pretpostavke za odstupajući trend biće
razmotrene kasnije.
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-4: Kriva pokretnih sredina za 5 godina za stanicu Delibašino Selo
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-9
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-5: Kriva pokretnih sredina za 5 godina za stanicu Banja Luka
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-6: Kriva pokretnih sredina za 5 godina za stanicu Vrbanja
Dvostruka sumarna linija godišnjih prosjeka za stanice Delibašino Selo u poređenju sa Banja
Lukom pokazuje promjenu u prosječnim vrijednostima gde je prisutan značajan lom krive i 1990ta je godina promjene. To je pokazano na Slika 5-6. Međutim, za stanicu Banja Luka u poređenju
sa Vrbanjom nema značajnih lomova linije.
Ovi nalazi ukazuju da su promjene sigurno nastale na poprečnom presjeku mjernog profila
vodomjerne stanice Delibašino Selo i to oko 1990. godine. Postoje indicije da rad limnigrafa na
stanici nije ispravan, ali, bez određenijeg dokaza sa terena, ovo ostaje kao spekulacija.
5-10
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-7 : Dvostruka sumarna linija godišnjh prosjeka za stanice Delibašino Selo u poređenju sa stanicom
Banja Luka
Testovi homogenosti podataka se vrše za dvije skupine prosječnih godišnjih protoka koji su
očitani na stanicama: jedan niz čine podaci za period 1926. do 1980. (podaci iz OSNOVE) a
drugi je za period 1980.-2010. Rezultati standardizovanog Z testa pokazuju da su ova dva niza
podataka homogeni, što znači po definiciji Z testa da nema statistički značajne promjene u
prosječnim vrijednostima dva niza podataka, te da se vodni režim nije menjao.
Rezultati F testa, koji analiziraju promjenu varijanse niza podataka (odstupanje podataka od
prosječne vrijednosti), takođe pokazuju da nema značajnih promjena između dva analizirana niza
podataka za sve analizirane stanice. Ali rezultati t-testa pokazuju negativne rezultate (ili
nehomogenost podataka) dva niza sa stanice Delibašino Selo i Banja Luka, što znači da razlika u
varijansi očitanih podataka (σx) za dva analizirana perioda (1926.-1980. i 1980.-2010.) je
statistički nedozvoljena (nije dozvoljena prema definiciji t-testa) što bi značilo da podaci nakon
1980-te godine ne pripadaju istoj populaciji slučajnih uzoraka srednjih godišnjih proticaja. Za
rijeku Vrbanju podaci očitani sa stanici daju pozitivan t-test; stoga se na ovoj pritoci vodni režim
nije značajno promjenio nakon perioda izrade OSNOVE. Rezultati testa prikazani su u Tabela
5-5.
Tabela 5-5: Rezultati testova za homogenost podataka
Statistika
Stanica
Br
podata
ka n
Xsr
St.dev
. Sx
Delibašino
Selo
60
114
19.99
30
90.
22.70
Banja Luka
60
98.
17.17
24
87.
18.03
60
15.9
4.04
26
16.0
4.82
Vrbanja
Z test
F test
t-test
Prihvaće
na
hipoteza
Kritičn
a
vrijedn
ost
F0
Dobijen
a
vrijedn
ost
F
Prihvaće
na
hipoteza
Krtična
vrijedn
ost
t0
Dobijen
a
vrijedn
ost
t
Prihvaće
na
hipoteza
0.23
da
1.93
0.78
da
1.683
5.15
ne
±1.96
0.14
da
1.86
0.91
da
1.682
2.49
ne
±1.98
-0.03
da
1.82
0.70
da
1.682
-0.16
da
Kritičn
a
vrijedn
ost
Z0
Dobijen
a
vrijedn
ost
Z
±1.96
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-11
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Ova nehomogenost se ne može objasniti uticajem HE Bočac (koja je puštena u pogon 1981.) zbog
akumulacije koja je nedovoljna za kontrolu godišnjeg režima protoka, a klimatske promjene kao ni
potencijalno veća interakcija sa podzemljem (npr. gubitak vode u potpovršinski oticaj) se ne mogu
uzeti u obzir bez dodatnih ispitivanja sa terena i dodatnih analiza i ocjena. Rezultati ovih testova
takođe upućuju da noviji podaci na analiziranim stanicama nisu dobrog kvaliteta i da ih treba
isključiti iz uzorka za dalje analize.
5.3.2
Analiza prosječnih mjesečnih i godišnjih proticaja
Z test srednjih godišnjih proticaja (vidi prethodno poglavlje 5.3.1) pokazao je dobro slaganje
srednjih višegodišnjih proticaja za dva testirana niza. Na osnovu tog testa, učinjeni su napori da se
izvrši analiza statističkih pokazatelja srednjih godišnjih vrijednosti za dva niza podataka, 1926.1980. i 1981.-2010. Detalji su dati u Tabela 5-7. Ova analiza pretpostavlja poređenje srednjih
mjesečnih vrijednosti za sve godine očitavanja za ova dva perioda kao i analizu unutargodišnje
raspodjele protoka (tj. mjesečni prosjeci).
Raspodjela unutargodišnjih protoka za stanicu Delibašino Selo pokazuje velike razlike u
mjesečnim prosječnim protocima koji su sračunati u OSNOVI i onih zabilježenih kasnije (Slika
5-8). Ovo je slučaj i za sve stanice i vrijednosti protoka su niže za skoro sve mjesece. To je
činjenica koja odgovara ranijim nalazima koji pokazuju smanjenje srednjih godišnjih vrijednosti
proticaja, a što ukazuje na probleme u radu stanice (nasipanje i produbljavanje korita, kvar na
automatskoj stanici,itd).
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-8: Raspodjela protoka u toku godine za Delibašino Selo
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slikae 5-9: Unutargodišnja raspodjela protoka za stanicu Delibašino Selo
Za stanicu Banja Luka, koja je prikazana na Slikama 5-10 i 5-11., razlika u srednjim mjesečnim
vrijednostima protoka je uopšteno manja u usporedbi sa vrijednostima za stanicu Delibašino Selo,
ali je i dalje značajna za neke mjesece (tj. vrijednosti se smanjuju za novembar, decembar, maj,
itd.).
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-10: Raspodjela protoka u toku godine za stanicu Banja Luka
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-11: Unutargodišnja raspodjele protoka za stanicu Banja Luka
S druge strane, prosječni mjesečni protok za stanicu Vrbanja pokazuje porast u proljeće, a
opadanje u jesen i zimu. To se može videti na Slikama 5-12 i 5-13.
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-12: Raspodjela protoka u toku godine za stanicu Vrbanja
5-13
5-14
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: pripremio Konslutant od neobrađenih podataka
Slika 5-13: Unutargodišnja raspodjele protoka za stanicu Vrbanja
Primjećeno je da gore navedeni srednji mjesečni proticaji iz niza podataka očitanih u periodu od
1981-2010. pokazuju značajno odstupanje od prosječnih vrijednosti datih u OSNOVAMA. U
pokušaju da se nađe razlog za ovo, grubi bilans površinskih voda urađen je za period od 19812010: prosječne mjesečne padavine pomnožene sa odgovarajućom površinom sliva koji kontroliše
data vodomjerna stanica predstavljaju srednje mjesečne vrijednosti površinskih protoka bez
gubitaka. Odnos osmotrenih srednjih mjesečnih protoka i količine ukupnih padavina daje
koeficijent oticanja. Izračunate vrijednosti su upoređene sa onim objavljenim 1987. godine.
Za obje stanice, Delibašino Selo i Banja Luka, novo izračunati koeficijent oticanja bio je niži od
onih objavljenih u OSNOVI. Drugim riječima, prosječne vrijednosti date za stanicu Banja Luka
su niže za skoro 10m3/s, a za Delibašino Selo za 22 m3/s. Ova odstupanja za višegodišnje
prosječne vrijednosti su veoma značajna. Takođe treba uzeti u obzir da su neka od odstupanja
pojedinačnih godina suviše (i neprihvatljivo) velika zato što koeficijent oticanja nije veličina koja
brzo varira u normalnim uslovima.
Tabela 5-6: Srednji proticaji i koef. oticanja u poređenju za periode OSNOVE/poslije OSNOVA za stanice
Banja Luka i Delibašino Selo
Prosječne mjesečne padavine za stanicu Banja Luka
Prosječni mjesečni proticaj za stanicu Banja Luka
Površina pripadajućeg sliva (km2)
Prosječni mjesečni protok sa 100% kiše
Koeficijent oticanja
Koeficijent oticanja objavljen u OSNOVI
Prosječni mjesečni proticaj za stanicu Delibašino Selo
Površina pripadajućeg sliva (km2)
Prosječni mjesečni protok sa 100% kiše
Koeficijent oticanja
Koeficijent oticanja objavljen u OSNOVI
87.20
87.40
4588.00
154.36
0.58
0.63
90.00
5469.00
184.00
0.49
0.61
mm
m3/s
km2
m3/s
m3/s
km2
m3/s
-
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Razlika u koeficijentu oticaja od 20% za HS Delibašino Selo ne se može uzeti kao tačan rezultat. S
obzirom na to da na ostalim stanicama nije isti slučaj (bar ne u tolikoj mjeri) prije bilo kakvog
daljnjeg istraživanja treba prvo provjeriti ispravnost rada stanice, promjene u poprečnom presjeku
riječnog profila na mjestu stanice i sl.
5-15
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Nakon opsežnih analiza svih dostupnih hidroloških podataka došlo se do zaključka da bi za
procjenu režima proticaja, kako za profile vodomjernih stanica tako i za profile planiranih
hidrotehničkih objekata, bilo najprikladnije analizirati niz do 1990. godine.
Određivanje srednjih višegodišnjih proticaja na osnovu niza osmatranja samo do 1990. godine leži
u činjenici da su podaci poslije 1990.godine uglavnom nepouzdani, sa puno neregistrovanih
vodostaja, jako malim brojem hidrometrijskih mjerenja itd, a bez opravdanja da se izvrši
popunjavanje nizova da bi se prevazišao problem nedostatka podataka.
U Tabela 5-7 i Tabela 5-8 prikazani su osnovni statistički parametri srednjih vrijednosti proticaja
na ostalim aktivnim stanicama u slivu sa osvrtom na iste dobijene u OSNOVI. Dodatne analize i
obrade raspoloživih podataka su prikazane u Prilogu F: Statistička analiza hidroloških stanica.
Tabela 5-7: Osnovni statistički pokazatelji osmotrenih podataka na aktivnim vodomjernim stanicama
Stanica Period obrade OSNOVA OSNOVA OSNOVA OSNOVA Qsr 3
(m /s) Qsr 3
(m /s) Standardna devijacija Sx Standardna devijacija Sx Koeficijent varijacije Cv Koeficijent varijacije Cv Koeficijent asimetrije Cs Koeficijent asimetrije Cs GORNJI VAKUF 1969‐1988 4.31 4.44 1.00 0.90 0.232 0.224 0.128 1.510 DALJAN 1971‐1990 17.00 18.90 3.85 3.68 0.226 0.194 0.360 0.631 HAN SKELA 1969‐1990 26.08 25.22 5.86 5.62 0.225 0.223 0.374 1.254 KOZLUK* 1971‐1989 28.97 5.03 0.174 0.922 SARIĆI 1969‐1990 13.87 14.80 3.97 2.63 0.286 0.180 0.617 ‐0.290 VOLARI 1969‐1989 35.25 35.00 5.36 4.21 0.152 0.120 0.713 0.101 BANJA LUKA 1958‐1990 93.40 98.67 17.52 17.20 0.188 0.170 ‐0.126 0.408 VRBANJA 1961‐1990 16.09 16.05 3.75 4.15 0.233 0.258 ‐0.170 0.723 DELIBAŠINO SELO 1962‐1990 109.51 114.00 17.62 19.90 0.161 0.173 ‐0.476 0.455 *Nakon početka rada HE Jajce 1 proticaji koji prolaze kroz turbine iste se ispuštaju nizvodno od stanice Kozluk i ne ulaze u nizove izmjerene
na ovoj stanici nakon 1971 godine. U Osnovi ovi proticaji su svedeni na prirodni režim što ovdje nije bilo moguće zbog nepoznatih proticaja
kroz turbine HE Jajce 1
Izvor: OSNOVA i sopstvena baza podataka
Tabela 5-8: Kvantili-vrijednosti srednjih višegodišnjih proticaja za različite vjerovatnoće pojave
Vjerovatnoć
a prevazilažen
ja P (%) 99.9 99 95 90 50 20 10 5 4 2 1 0.1 Funkcija raspodjel
e F(x) 0.001 0.01 0.05 0.1 0.5 0.8 0.9 0.95 0.96 0.98 0.99 0.999 ODGOVARAJUĆA FUNKCIJA RASPODJELE Gornji Vakuf 1.73 2.23 2.75 3.06 4.27 5.16 5.65 6.06 6.18 6.53 6.85 7.73 LOG‐
PIRSON III Izvor: Konsultantova baza podataka
Daljan 7.49 9.31 11.18 12.28 16.74 20.17 22.12 23.81 24.31 25.79 27.15 31.16 LOG‐
PIRSON III Han Skela 11.62 14.38 17.23 18.90 25.68 30.90 33.87 36.43 37.20 39.45 41.53 47.66 LOG‐
PIRSON III Kozluk 19.21 20.66 22.31 23.34 28.18 32.69 35.63 38.43 39.31 42.04 44.77 54.07 LOG‐
PIRSON III Sarići 6.02 7.22 8.54 9.38 13.25 16.87 19.23 21.48 22.20 24.40 26.60 34.14 LOG‐
PIRSON III Volari 23.85 25.61 27.64 28.91 34.61 39.47 42.40 45.01 45.81 48.18 50.43 57.33 LOG‐
PIRSON III Banja Luka 39.12 51.38 63.48 70.22 94.19 108.77 115.65 120.84 122.26 126.11 129.27 136.62 LOG‐
PIRSON III Vrbanja 8.75 9.93 11.19 11.96 15.47 18.78 20.98 23.08 23.75 25.81 27.85 34.60 LOG‐
PIRSON III Delibašin
o Selo 49.58 64.21 78.16 85.71 111.08 125.14 131.30 135.71 136.88 139.94 142.34 147.42 LOG‐
PIRSON III 5-16
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Kao primjer provjere odstupanja koja bi se možda pravila pri uzimanju niza za period samo do
1990. godine, urađena je analiza srednjih višegodišnjih proticaja na HS Vrbanja koja ukazuje da
nema velikih odstupanja u vrijednostima Qsr za različite periode osmatranja 1926-90, 1961-90. i
1981-2010. godina i kreću se u dijapazonu do 5% (tabela 1). Uz to, konsultant je imao dovoljno
hidrometrijskih mjerenja da konstruiše dosta pouzdanu krivu proticaja za pomenutu stanicu. Ovdje
treba napomenuti i činjenicu da ni na rijeci Vrbanji, kao ni na čitavom području sliva rijeke Vrbas
ne postoji instalisana žičara koja bi omogućila mjerenje proticaja pri visokim vodostajima, što
svakako umanjuje tačnost dobijenih rezultata kada su u pitanju velike vode. O konstrukciji krive
proticaja i njenim uticajima na rezultate detaljnije se govori u slijedećem poglavlju.
Tabela 5-9: Srednji višegodišnji proticaji za različite periode osmatranja za HS Vrbanja, rijeka Vrbanja
Period osmatranja
Srednji proticaj Qsr
(m3/s)
1926-1990
15.67
1961-1990
16.09
1981-2010
16.07
1926-2010
15.90
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Treba napomenuti da su osmatranja vodostaja na HS Jožika, Han Skela i Volari, koje postoje od
2005. Godine, bila od izuzetne koristi prilikom kalibrisanja hidrološkog modela, kao i za kontrolu
svih dobijenih rezultata srednjih višegodišnjih proticaja, velikih i malih voda, ali osmotreni niz sa
HS Jožika nije bio dovoljno dugačak da bi se sprovela statistička analiza.
U Tabela 5-10 dat je pregled srednjih mjesečnih proticaja na profilima vodomjernih stanica.
Tabela 5-10: Pregled vrijednosti srednjih mjesečnih proticaja na vodomjernim stanicama u slivu rijeke
Vrbas
Stanica
Jan
Feb
Mar
Apr
May
Jun
Jul
Aug
Sep
Oct
Nov
Dec
GORNJI VAKUF
4.14
4.81
5.49
9.99
8.75
4.06
1.89
1.25
1.34
2.17
3.42
4.44
DALJAN
16.42
19.48
21.96
30.85
28.57
16.70
10.32
7.95
8.14
11.26
13.87
18.44
HAN SKELA
27.86
31.16
33.89
45.04
40.57
25.88
17.55
13.61
13.77
16.88
19.66
27.04
KOZLUK
29.10
32.94
35.75
46.46
43.53
28.12
21.56
16.51
17.27
21.28
23.40
31.67
SARIĆI
14.86
14.35
13.86
16.14
15.41
15.76
13.21
10.93
10.95
10.60
11.23
15.17
VOLARI
37.31
38.21
40.90
52.95
49.47
36.54
28.28
20.97
20.57
24.62
28.12
40.12
BANJA LUKA
101.7
109.2
126.6
149.6
127.4
93.06
65.88
49.57
49.92
58.10
76.20
113.6
VRBANJA
DELIBAŠINO
SELO
22.01
23.46
26.82
26.10
20.49
15.65
10.59
6.93
7.60
8.89
11.11
18.98
96.65
109.2
171.4
185.8
150.2
99.20
74.02
54.56
55.43
65.79
63.74
106.8
Takođe, Tabela 5-11 i Tabela 5-12 se daje prikaz distribucije minimalnih srednjih mjesečnih
proticaja i njihovih osnovnih statistika sa osvrtom na iste objavljene u Osnovi.
5-17
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-11: Osnovne statistike minimalnih srednjih mjesečnih proticaja (osmotreni podaci i podaci iz
Osnove)
OSNOVA
Stanica
GORNJI VAKUF
Period
obrade
1969-1988
OSNOVA
OSNOVA
OSNOVA
Qmin30,sr
(m3/s)
Qmin30,sr
(m3/s)
Standardna
devijacija
Sx
Standardna
devijacija
Sx
Koeficijent
varijacije
Cv
Koeficijent
varijacije
Cv
Koeficijent
asimetrije
Cs
Koeficijent
asimetrije
Cs
0.95
1.31
0.27
0.67
0.290
0.508
0.540
0.476
DALJAN
1971-1990
6.95
7.77
1.67
1.77
0.240
0.228
-0.070
1.000
HAN SKELA
1969-1990
11.94
11.41
2.12
2.71
0.180
0.238
0.020
0.632
KOZLUK*
1971-1989
14.65
SARIĆI
1969-1990
6.63
6.25
1.86
1.84
0.280
0.295
0.130
0.761
VOLARI
1969-1989
16.66
15.43
3.39
3.99
0.200
0.258
1.460
0.907
BANJA LUKA
1958-1990
39.14
39.11
9.71
11.87
0.248
0.303
0.925
0.432
VRBANJA
1961-1990
4.08
3.58
1.83
2.22
0.450
0.620
0.570
2.721
DELIBAŠINO SELO
1962-1990
43.79
44.22
9.02
14.41
0.206
0.326
-0.418
0.595
2.47
0.170
0.040
Tabela 5-12: Distribucija minimalnih srednjih mjesečnih proticaja na vodomjernim stanicama u slivu
Vrbasa
Vjerovat
noća
prevazil
aženja P
(%)
Funkc
ija
raspo
djele
F(x)
Gornji
Vakuf
Daljan
Han Skela
Kozluk
Sarići
Volari
Banja
Luka
Vrbanja
Delibaši
no Selo
0.1
0.999
0.43
3.06
5.93
7.74
1.21
11.21
19.05
1.01
13.17
1
0.99
0.51
3.72
7.23
9.24
2.47
11.82
22.34
1.22
19.90
5
0.95
0.59
4.43
8.47
10.69
3.64
12.61
25.90
1.47
26.45
10
0.9
0.64
4.86
9.16
11.51
4.27
13.15
28.08
1.65
30.16
50
0.5
0.90
6.75
11.62
14.60
6.59
15.97
37.83
2.74
44.48
80
0.2
1.15
8.37
13.19
16.74
8.18
18.96
46.48
3.54
54.97
90
0.1
1.31
9.36
13.97
17.89
9.04
21.05
51.95
4.66
60.81
95
0.05
1.48
10.27
14.58
18.84
9.76
23.14
57.04
5.69
65.82
96
0.04
1.53
10.55
14.76
19.11
9.97
23.82
58.63
6.00
67.31
98
0.02
1.69
11.40
15.24
19.91
10.58
25.98
63.49
7.96
71.66
99
0.01
1.85
12.23
15.66
20.62
11.13
28.22
68.27
8.87
75.68
99.9
0.001
2.42
LOGPIRSON
III
14.86
LOGNORMAL
NA
16.72
LOGPIRSON
III
22.58
LOGPIRSON
III
12.71
LOGPIRSON
III
36.42
LOGPIRSON
III
84.07
LOGPIRSON
III
9.71
LOGPIRSON
III
87.46
FUNKCIJA
RASPODJELE
PIRSO
N III
5.3.3 Analiza malih voda
Kada su u pitanju male vode, u punoj mjeri je došao do izražaja nedostatak mjerenja malih voda
na svim vodomjernim stanicama u slivnom području rijeke Vrbas kao i prekidi u osmatranjima
vodostaja u poslijeratnom periodu. Izuzetak je, kao što je i ranije navedeno, HS Vrbanja.
Analizirani su minimalni godišnji proticaji za pediod do 1990. godine na svim vodomjernim
stanicama, a rezultati ukazuju da nije bilo većih odstupanja (do 3%) od rezultata analiza iz Osnove
rađene 1987. godine (Tabela 5-13).
5-18
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-13: Vjerovatnoće obezbjeđenosti minimalnih godišnjih proticaja (m3/s)
Povratni
period
1000
100
20
10
5
2
Vjerovatnoća
%
0.1
1
5
10
20
50
Gornji
Vakuf
0.27
0.30
0.36
0.40
0.47
0.68
Donji
Vakuf
3.84
4.44
4.98
5.28
5.64
6.27
Han
Skela
5.23
5.99
6.76
7.26
7.92
9.35
Kozluk
8.02
10.09
12.25
13.69
15.54
19.80
Sarići
1.15
1.79
2.55
3.04
3.69
5.07
Volari
8.98
9.61
10.39
10.84
11.58
13.23
Banja
Luka
11.64
14.26
16.94
18.61
20.76
25.22
Vrbanja
1.12
1.21
1.32
1.41
1.53
2.03
Delibašino
Selo
14.21
16.95
19.80
21.67
24.06
29.55
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Tabela 5-14: Osnovne statistike niza minimalnih godišnjih osmotrenih proticaja do 1990. godine sa
osvrtom na iste objavljene u Osnovi
OSNOV
A
Period
obrade
Stanica
GORNJI VAKUF
DALJAN
HAN SKELA
KOZLUK*
SARIĆI
VOLARI
BANJA LUKA
VRBANJA
DELIBAŠINO
SELO
19691988
19711990
19691990
19711989
19691990
19691989
19581990
19611990
19621990
Koeficije
nt
varijacije
Cv
OSNOV
A
Koeficije
nt
varijacije
Cv
Koeficije
nt
asimetrij
e Cs
OSNOV
A
Koeficije
nt
asimetrij
e Cs
Qsr,mi
n
(m3/s)
Qsr,min
(m3/s)
Standard
na
devijacija
Sx
OSNOVA
Standard
na
devijacija
Sx
0.65
0.85
0.19
0.58
0.300
0.684
0.300
2.530
5.85
6.25
1.41
0.67
0.240
0.106
-0.266
-0.559
10.10
9.61
1.53
1.92
0.152
0.200
-0.860
0.997
12.29
1.71
0.139
-0.185
4.95
5.17
1.52
1.66
0.308
0.321
0.030
0.461
13.22
13.70
3.50
2.41
0.264
0.176
-1.116
1.130
26.96
25.70
5.15
5.61
0.191
0.217
0.377
0.504
2.34
1.98
1.02
0.55
0.434
0.279
0.652
1.580
30.94
30.05
7.43
7.41
0.240
0.242
-0.654
0.875
Period od 1926-2010. godine obrađen je samo za HS Vrbanja. Pošto je ova vodomjerna stanica
radila sve do danas sa samo manjim prekidima u radu za vrijeme rata 1992-95. godine, bilo je
potrebno sagledati promjene koje se eventualno javljaju kako za male tako i za velike vode. Prvo
se krenulo od analize krive proticaja, pošto je evidentna nestabilnost korita na profilu VS, a to
najviše utiče na korektnost određivanja malih proticaja.
5.3.4
Analiza krive proticaja i malih voda na V.S. Vrbanja
Tokom 2007. godine izvršeno je 7 hidrometrijskih mjerenja da bi se konstruisala nova kriva
proticaja za HS Vrbanju i utvrdila odstupanja od važeće krive proticaja. U tabeli 5-15 dati su
rezultati mjerenja kao i odnosi dobijenih proticaja mjerenjem 2007. godine i proračunatih za iste
vodostaje koristeći važeću krivu proticaja. Iz rezultata je evidentna velika razlika koja za H=30
cm iznosi 100% tj. izmjereni su duplo veći proticaji Q=2,6 m3/s nego što bi se dobili koristeći
postojeću krivu proticaja Q=1,37 m3/s. Zbog toga je konstruisana nova kriva proticaja iz koje je
formirana funkcija raspodjele vjerovatnoće pojave proticaja prikazana na Slika 5-14. Ovo
pokazuje važnost kontinuiranog praćenja i mjerenja proticaja, pošto se i na ovom primjeru vidi
5-19
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
kako velike greške mogu nastati iz neadekvatnog broja hidrometrijskih mjerenja (greške preko
100%).
Tabela 5-15: Proticaji dobijeni mjerenjem i koristeći važeće krive proticaja
H (cm)
30
31
32
36
41
56
58
Prema važećoj krivoj
Q (m3/s)
1,37
1,41
1,45
1,61
1,77
6,05
6,78
Prema izvršenim mjerenjima
Q (m3/s)
2,601
2,96
2,677
3,96
4,93
9,58
10,2
Izvor: Konsultantova baza podataka
Pošto je utvrđeno da je došlo do promjene krive proticaja u dijapazonu malih proticaja,
sprovedena je statistička analiza malih voda na profilu stanice Vrbanja na rijeci Vrbanji za period
1926-2010.
Prema rezultatima testa Kolmogorov-Smirnov, najbolje slaganje sa empirijskom raspodjelom ima
Log-Pirson III raspodjela. Konačne usvojene vrijednosti malih voda za originalni i korigovani niz
prikazani su u Tabela 5-16. Iz razlika u količinama malih voda u ovoj tabeli može se vidjeti uticaj
određivanja krive protoka na mjerodavne vrijednosti proticaja.
Tabela 5-16: Vrijednosti minimalnih godišnjih proticaja za originalni i korigovani niz
Obezbjeđenost
(vjerovatnoća
prevazilaženja)
50%
80%
90%
95%
98%
99%
Mjerod. male
vode iz Osnove
1,86
1,55
1,43
1,35
1,29
1,23
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Mjerodavne male vode
Q (m3/s)
Originalni niz
1,862
1,185
0,914
0,728
0,556
0,461
Korigovani niz
2.03
1,46
1,22
1,17
1,12
1,08
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-20
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-14: Dijagram vjerovatnoća minimalnih godišnjih proticaja za VS Vrbanja
5.3.4.1
Ekološki prihvatljiv protok
U ovom poglavlju je zbog svoje izuzetne važnosti i složenosti detaljno analiziran ekološki
prihvatljiv protok (EPP) na profilu vodomjerne stanice Vrbanja, na rijeci Vrbanji, za kompletan
period osmatranja 1926-2010. Rezultati su poslužili za ocjenu EPP na ostalim interesantnim
profilima u slivnom području rijeke Vrbas. Ova vodomjerna stanica je odabrana zbog
posjedovanja najkvalitetnijeg niza osmatranja vodostaja i hidrometrijskih mjerenja u poslijeratnom
periodu, i to posebno kada su u pitanju male vode.
Ekološki prihvatljiv protok EPP se koristi kao naziv za količinu vode potrebnu u vodotoku za
održavanje zdravih, prirodnih ekosistema i njihovu upotrebljivost tamo gdje se sukobljavaju
različiti korisnici vode i gdje su protoci vode regulisani (Dyson et all, 2003).
Kako je naglašeno u Zakonu o vodama (član 65 stavovi 1, 2 i 3 SGRS 50/06), EPP se utvrđuje na
osnovu sprovedenih istražnih radova i u skladu sa metodama za njegovo određivanje definisanim
u podzakonskom aktu iz stava 3 ovog člana, a uzimajući u obzir specifičnosti lokalnog ekosistema
i sezonske varijacije proticaja. Pošto Ministarstva nisu propisala metodologiju niti definisala
minimalna predhodna istraživanja, EPP se određuje na osnovu hidroloških osobina vodnog tijela
za karakteristične sezone kao minimalni srednji mjesečni protok 95% obezbjeđenosti.
Gore navedena metoda uz metode hidrauličkih procjena spadaju u metode za brzu procjenu i traže
manje podataka i angažovanje manjeg broja stručnjaka, ali ne uvažava stvarne zahtjeve habitata,
kvaliteta vode i drugih geomorfoloških faktora nego samo hidrološke i hidrauličke parametre.
Suština detaljnije analize EPP urađene u ovom poglavlju leži i u činjenici da ovaj proticaj može
učiniti da jedan energetski objekat bude isplativ ili neisplativ.
5-21
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U svijetu postoje mnoge formule i svakim danom ih je sve više, a što dovoljno ilustruje činjenicu
da ne postoji univerzalno rješenje za definisanje EPP-a. Ovdje ćemo razmatrati neke od njih koje
se baziraju na hidrološkim odnosno statističkim vrijednostima:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
EPP iznosi 10% od srednje vrijednosti proticaja
Metoda Lanser (A) – EPP iznosi 5-10% od srednje vrijednosti proticaja
Cemagref metoda (F) – EPP iznosi 2,5-10% od srednje vrijednosti proticaja
Joger metoda (A) – zbog ribarenja, EPP bi trebao biti minimalno 15% od Qsr,
Montana metoda (USA) razlikuje dvije kategorije ribarstva:
– -velika važnost 40%-60% Qsr
- mala važnost 10% Qsr
Steinbah metoda (A) – EPP mora biti najmanje jednak srednjem višegodišnjem
minimalnom proticaju. U pojedinim situacijama mogu postojati dvije vrijednosti, za ljetnji
i zimski period. Ovaj princip se koristi u austrijskoj administraciji.
Baden-Virtenberg metoda (D) – EPP treba da bude 33% od srednjeg minimalnog proticaja
Rheinland-Pfalz metoda (D) – EPP treba da bude 20-50% of srednjeg minimalnog
proticaja
Hessen metoda (D) – minimalni proticaji moraju biti 20-90% od srednjih minimalnih
proticaja,
Alarmni limitni proticaj (CH) – minimalni proticaji treba da su barem 20% od Q300
(proticaji u rijeci veći ili jednaki Q300 dana u godini),
Specifično oticanje (USA) za EPP iznosi od 2,6 l/s/km2 do 9,1 l/s/km2
Metoda Tirol (A) – specifično oticanje EPP iznosi q=2-3 l/s/km2
Formule bazirane na hidrauličim parametrima (brzini i dubini vodotoka):
m) Steiermark, Karnten metoda (A) – brzina ne smije biti manja od 0,3-0,5 m/s i dubina
manja od 10 cm,
n) Oregon metoda (USA) – brzina ne ispod 1,2-2,4 m/s i dubina ne manja od 12-24 cm
o) Austrija – dubina u vodotoku ne manja od 20 cm.
p) Metoda Tirol (A) – dubina veća od 15-20 cm,
q) Miksch (A) i Sawall/Simon metoda (D) - minimalni proticaji trebaju da budu takvi da
vodotokom protiče minimalno 30-40 l/s po metru širine vodotoka
Karakteristične vrijednosti za VS Vrbanja su slijedeće:
Qsr=15,9 m3/s
srQmin=1,98 m3/s
Q329=3 m3/s
Qmin.sr.=1,63 m3/s
3
Q36=35,25 m3/s
Q182=9,5 m /s
3
Q351=2,4 m3/s
Q355=2,2 m /s
Q300=4,05 m3/s
Q347=2,5 m3/s
Rezultati dobijenih vrijednosti ekološki prihvatljivih protoka koristeći gore navedene metode su
date u Tabela 5-17:
Tabela 5-17: Rezultati dobijenih vrijednosti EPP za rijeku Vrbanju
EPP formula i metoda
Lanser
Cemagref
Jager
Montana
Stainbach
Baden-Virtenberg
min-max
vrijednost EPP
(m3/s)
0,79-1,59
0,40-1,59
2,28
1,59-8,0
1,98
0,66
5-22
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
EPP formula i metoda
Hessen
Alarmno limitirajuća vrijednost
Butinger
Specifično oticanje
min-max
vrijednost EPP
(m3/s)
0,39-1,782
0,81
2,5
1,86-6,51
Za rijeku Vrbanju izrađena je i posebna studija „Procjena ekološki prihvatljivog protoka za rijeke
Trebižat i Vrbanju“ 2009. godine koja obrađuje četiri metode (GEP, Matthey, MNQ i i
slovenačka metoda) za proračun EPP, od kojih je kao najprihvatljivija predložena MNQ metoda uz
određenu modifikaciju. To je metoda koja za procjenu EPP koristi srednji minimalni proticaj i
trenutno se koristi u Republici Hrvatskoj. S obzirom na to da je odabrana metoda bazirana samo
na hidrološkim parametrima, razmatrani su i dodatni kritični parametri i to definisani kao
minimalni proticaji pri kojima su zadovoljeni zahtjevi u odnosu na minimalnu potrebnu brzinu
(vsr>=0,3 m/s) i dubinu (hsr>=0,2 m) u profilu. U Tabela 5-18 dati su rezultati dobijenih
vrijednosti EPP po 4 gore navedene metode (Studija „Procjena ekološki prihvatljivog protoka za
rijeke Trebižat i Vrbanju“).
Tabela 5-18: Rezultati dobijenih vrijednosti EPP po 4 odabrane metode za rijeku Vrbanju
Rezultati proračuna EPP na rijeci Vrbanji
Minimalni srednji
GEP metoda
Matthey
Mjesec
mjesečni proticaji 95%
MNQ metoda
Q (m3/s)
metoda
obezbjeđenosti
Januar
1,63
1,63
1,98
0,509
Februar
1,63
1,63
1,98
0,509
Mart
1,63
1,63
1,98
0,509
April
1,63
2,39
1,98
0,509
Maj
1,63
2,39
1,98
0,509
Juni
1,63
2,39
1,98
0,509
Juli
1,63
2,39
1,98
0,509
Avgust
1,63
2,39
1,98
0,509
Septembar
1,63
2,39
1,98
0,509
Oktobar
1,63
1,63
1,98
0,509
Novembar
1,63
1,63
1,98
0,509
Decembar
1,63
1,63
1,98
0,509
Slovenačka
metoda
11,15
11,15
11,15
11,15
11,15
2,97; 11,15
2,97
2,97
2,97
2,97
2,97; 11,15
11,15
Izvor: Studija „Procjena ekološki prihvatljivog protoka za rijeke Trebižat i Vrbanju“
Sva dosadašnja razmatranja su bazirana na nizu podataka 1926-85. godine, a osnovni razlog je u
mogućnosti poređenja rezultata različitih metoda. Vrijednosti EPP se kreću od 0,39 m3/s do
11,15m3/s.
Vrijednosti minimalnih srednjih mjesečnih proticaja je proračunat i za niz produžen do 2010.
godine i rezultati su prikazani u Tabela 5-19.
5-23
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-19: Vrijednosti minimalnih srednjih mjesečnih proticaja za HS Vrbanja
Obezbjeđenost
(vjerovatnoća
prevazilaženja)
Mjerod. male
vode iz Osnove
50%
80%
90%
95%
98%
99%
3,04
2,14
1,83
1,63
1,49
1,36
Mjerodavne min srednji mjesečni
proticaji
Q (m3/s)
Originalni niz
Korigovani niz
1,862
2,74
1,185
1,93
0,914
1,65
0,728
1,47
0,556
1,34
0,461
1,22
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Po ovim proračunima, ekološki prihvatljiv proticaj bi iznosio Qepp=1,47 m3/s, što je cca 10%
manje od do sada važeće vrijednosti. Međutim mišljenja smo da je do smanjenja minimalnih
godišnjih proticaja u zadnjih desetak godina došlo ne toliko zbog određenih klimatskih promjena
već i zbog kaptiranja vrela u uzvodnom dijelu sliva. Voda sa vrela se koristi ne samo za piće već i
za navodnjavanje bašti, a tome pogoduje i trenutna niska cijena vode.
Za ekološki prihvatljiv protok na profilu vodomjerne stanice Vrbanja na rijeci Vrbanji
usvojena je vrijednost Qepp=1,63 m3/s, i time je zadržana vrijedost iz Osnove. Ne samo da je na
ovom profilu zadržana vrijednost iz Osnove za EPP, nego i na većini ostalih profila u slivnom
području rijeke Vrbas. To je urađeno iz više razloga:
- primjetno blago smanjivanje minimalnih srednjih mjesečnih proticaja do cca 10% u
slivnom području rijke Vrbas je jednim dijelom uzrokovano povećanjem potrošnje vode u
sušnom periodu za navodnjavanje bašti i vodosnabdijevanje,
- većina metoda za proračun EPP daje veće vrijednosti protoka nego metoda koja se koristi
u BiH, tako bi da smanjivanje ionako dosta malih vrijednosti proticaja za EPP trenutno
bilo teško objašnjivo,
- već su izdane koncesije i saglasnosti na studije MHE koje koriste vrijednosti za EPP
dobijene na osnovu rezultata proračuna iz Osnove.
5.3.5
Analiza velikih voda
Detaljna analiza velikih voda u slivnom području rijeke Vrbas rađena je 1987. godine u sklopu
Vodoprivredne osnove rijeke Vrbas. Pošto je od ove analize prošlo već 25 godina, bilo je potrebno
izvršiti analizu velikih voda koja bi uključivala podatke iz poslijeratnog perioda. Nažalost, jedino
na vodomjernoj stanici Vrbanja, kao i na VS Banja Luka koja uključuje podatke sa HE Bočac,
postoji upotrebljiv poslijeratni period osmatranja.
Rezultati analize za profil VS Vrbanja za povratne periode od 2, 5, 10, 20, 100 i 1000 godina dati
su u Tabela 5-20. Prema rezultatima testa Kolmogorov-Smirnov, najbolje slaganje sa empirijskom
raspodjelom vjerovatnoća ima Log-Pirson III raspodjela.
Za razliku od EPP za velike vode su usvojene novodobijene vrijednosti koje su za cca 50% veće
od ranije proračunatih vrijednosti za 1000-godišnje vode i cca 33% za stogodišnje vode.
5-24
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 5-20: Prikaz rezultata proračuna maksimalnih godišnjih proticaja rijeke Vrbanje na profilu VS
Vrbanja
Povratni period
Vjerovatnoća
Podaci iz Osnove 1926Period
1985
1961-2010
T (god)
P (%)
Q (m3/s)
Q (m3/s)
1000
0.1
822
1216
100
1
588
779
20
5
431
531
10
10
364
435
5
20
295
344
2
50
195
223
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Za ostale stanice u slivu, u Tabelama 5-21 i 5-22 prikazane su osnovne statistike niza maksimalnih
godišnjih proticaja formiranog od osmotrenih podataka prikupljenih za potrebe ove studije, a za
period do 1990. godine.
Tabela 5-21: Osnovne statistike maksimalnih godišnjih proticaja uz osvrt na iste objavljene u Osnovi
OSNOV
A
Period
obrade
Stanica
GORNJI VAKUF
DALJAN
HAN SKELA
KOZLUK*
SARIĆI
VOLARI
BANJA LUKA
VRBANJA
DELIBAŠINO SELO
1969-1988
1971-1990
1969-1990
1971-1989
1969-1990
1969-1989
1958-1990
1961-1990
1962-1990
Qsr,ma
x (m3/s)
Qsr,max
(m3/s)
26.12
76.91
113.08
128.75
42.82
99.04
457.55
209.00
593.21
34.10
102.00
142.00
52.40
110.00
531.00
217.00
660.00
Standard
na
devijacija
Sx
9.57
23.21
44.57
46.22
13.83
24.06
218.49
105.03
194.97
OSNOVA
Standard
na
devijacija
Sx
Koeficije
nt
varijacije
Cv
17.60
34.80
72.10
OSNOV
A
Koeficije
nt
varijacije
Cv
0.366
0.302
0.394
0.359
0.323
0.243
0.478
0.503
0.329
25.80
24.30
192.00
104.00
243.00
Koeficije
nt
asimetrij
e Cs
0.520
0.341
0.507
OSNOV
A
Koeficije
nt
asimetrij
e Cs
0.737
0.892
2.393
1.169
0.227
0.938
2.981
0.783
0.622
0.492
0.220
0.361
0.478
0.368
1.830
0.805
2.110
2.490
1.080
0.878
0.575
0.898
Izvor: Konsultantova baza podataka i Osnova
Sarići
Volari
471,20
286,71
196,83
165,14
136,54
101,24
74,28
69,79
64,33
60,60
LOGPIRSON
III
565,32
362,29
253,84
213,26
175,14
125,23
82,77
74,78
64,07
55,34
LOGPIRSON
III
135,81
103,40
79,63
68,85
57,51
40,66
25,54
23,03
20,23
18,69
205,96
170,81
143,94
131,28
117,45
95,33
71,54
66,53
59,72
54,40
PIRS
ON III
PIRS
ON III
Delibašino
Selo
Kozluk
235,37
167,73
127,42
111,18
95,16
72,64
51,39
47,07
41,02
35,81
LOGPIRSON
III
Vrbanja
Han Skela
89,18
62,65
46,54
39,99
33,49
24,30
15,58
13,79
11,30
9,13
LOGPIRSON
III
Banja Luka
Daljan
Funkcija
raspodjele F(x)
0,1
0,999
1
0,99
5
0,95
10
0,9
20
0,8
50
0,5
90
0,10
95
0,05
99
0,01
99,9
0,001
FUNKCIJA
RASPODJEL
E
Gornji Vakuf
1000
100
20
10
5
2
1,11
1,05
1,01
1,001
Vjerovatnoća
prevazilaženja
P (%)
Povratni
period T (god)
Tabela 5-22: Distribucija maksimalnih godišnjih proticaja(period do 1990 godine)
2238,01
1247,05
809,92
665,31
540,19
395,03
295,75
281,29
265,43
256,53
LOGPIRSON
III
931,75
615,17
428,08
353,90
281,84
195,42
97,73
81,42
59,63
42,04
LOGPIRSON
III
2352,79
1538,04
1094,12
925,78
766,24
554,73
371,50
336,56
289,38
250,54
LOGPIRSON
III
5-25
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Da su proračunate vrijednosti velikih voda donekle podcijenjene u Osnovi pokazuje i „Studija
evakuacije inoviranih velikih voda na brani HE Bočac“, u sklopu koje su analizirane velike vode
na profilima VS Banja Luka i HE Bočac. Rezultati analize su dati u Tabeli 5-23. Evidentno je da
je ova studija dala rezultate koji su za oko 50% veći od vrijednosti korištenih do tada.
Velike vode na profilima brana procijenjene su interpolacijom. Za mala slivna područja (<200
km2) ne postoji duži niz pouzdanih osmatranja tako da proračuni velikih voda mogu sadržavati
dosta velike greške.
Table 5-23: Prikaz rezultata proračuna maksimalnih godišnjih proticaja rijeke Vrbas u profilu VS Banja
Luka i HE Bočac
Povratni
period
Vjerovatnoća
pojave
Osnova 192685
T (god)
1000
100
50
20
10
P (%)
0.1
1
2
5
10
Q (m3/s)
1559
1161
898
VS Banja Luka
period 19192001
Q (m3/s)
2154
1425
1180
973
806
HE Bočac
Period 19192001
Q (m3/s)
2051
1387
1224
996
852
Izvor: Studija evakuacije inoviranih velikih voda na brani HE Bočac
5.4
Analiza režima padavina u slivu
Kao što je na početku ovog poglavlja dato, u slivu rijeke Vrbas bili su dostupni podaci o
padavinama na sedam meteoroloških stanica, od kojih na tri postoji niz duži od 20 godina koji se
može statistički obraditi. Za stanice Srbac, Mrkonjić Grad, Plivsko jezero i Šipovo postoje podaci
za manje od 10 godina, te stoga nisu mogli biti statistički obrađeni. Osnovni pokazatelji režima
padavina za stanice Banja Luka, Bugojno i Jajce su dati dalje u tekstu.
5.4.1 Godišnje sume padavina
U ovom dijelu su prikazani osnovni statistički pokazatelji godišnje sume padavina uz osvrt na iste
objavljene u Osnovi. Urađena je distribucija godišnje sume padavina, data je u Tabeli 5-24 i
Tabeli 5-25 i grafički prikazana na Slikama 5-15, 5-17 i 5-19. Takođe, dat je plot godišnjih suma
padavina sa pripadajućom linijom trenda.
Tabela 5-24: Osnovne statistike niza sume godišnjih padavina sa tri kišomjerne stanice na slivu rijeke
Vrbas
Godišnje sume padavina
Stanica
Period obrade
Psr
BANJA LUKA
BUGOJNO
JAJCE
1961-2010.
1951-2010.
1961-2010.
1050,6
836,2
883,4
Psr
OSNOVA
1057
845
932
Standa
rdna
devijac
ija
St.
devija
cija
OSN
OVA
Koef.
varij
acije
Koef.
varija
cije
OSN
OVA
Koef.
asime
trije
Koef.
asimet
rije
OSNO
VA
Pmin
Pmax
Sx
Sx
Cv
Cv
Cs
Cs
685
588
545
1396
1059
1169
159,07
121,96
137,8
150,6
127,5
127
0,151
0,145
0,156
0,142
0,137
0,132
-0,175
-0,199
-0,305
-0,587
-0,384
-0,204
Iz prethodne tabele se vidi da su srednje vrijednosti suma godišnjih padavina nešto niže (oko 1%
za Banjaluku i Bugojno, a za Jajce 5%) nego što su objavljene u Osnovi za period 1961-1980. iz
razloga smanjenja količine godišnjih padavina u periodu poslije 1980. godine. Trend porasta
5-26
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
padavina važi za oba niza podataka s tim da iza 80-te godine godišnje sume padavina sporije rastu
nego prije 1980. godine, što je vidljivo na Slici 5-16.
Tabela 5-25: Distribucija kvantila sume godišnjih padavina za različite vjerovatnoće pojave
Povratni
period T
(godina)
Vjerovatnoća
prevazilaženja P
(%)
Funkcija
raspodjele F(x)
Banja Luka
Bugojno
Jajce
1.00
99.9
0.001
561
468
435
1.01
99
0.01
675
554
542
1.05
95
0.05
783
634
645
1.11
90
0.1
843
678
700
2
50
0.5
1054
837
891
5
20
0.8
1188
941
1004
10
10
0.9
1255
993
1057
50
2
0.98
1365
1081
1137
100
1
0.99
1401
1110
1162
1000
0.1
0.999
1492
1188
1218
Slika 5-15: Empirijska i teorijska raspodjela godišnjih suma padavina na stanici Banja Luka
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-16: Trend godišnje sume padavina za niz do 1980-te godine i poslije
Slika 5-17: Empirijska i teorijska raspodjela godišnjih suma padavina na stanici Bugojno
5-27
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-28
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-18: Trend godišnje sume padavina za stanicu Bugojno
Za stanicu Bugojno zaključci su slični kao za stanicu Banja Luka, za razliku od stanice Jajce gdje
su godišnje sume padavina u opadanju, što je vidljivo na Slici 5-20. Međutim ovaj prikaz treba
uzeti sa rezervom s obzirom na to da postoji prekid u osmatranjima u periodu 1991-2000. godine
jer ostaje nepoznato kolike su padavine bile u tom periodu i kako bi one uticale na kompletnu
sliku režima na toj stanici.
Slika 5-19: Empirijska i teorijska raspodjela godišnjih suma padavina na stanici Jajce
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-29
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-20: Trend godišnje sume padavina za stanicu Jajce
5.4.2
Mjesečne sume padavina
Srednje padavine po mjesecima su obrađene u istom periodu kao i godišnje i prikazane su na
Slikama od 5-21 do 5-26. Dat je uporedan prikaz sa objavljenim vrijednostima iz Osnove kao i
srednje mjesečne sume padavina za dva perioda, do 1990. i od 1990-2010. godine u cilju
poređenja promjene ovih veličina za dva karakteristična perioda.
Slika 5-21: Grafik suma srednje mjesečnih padavina sa usporedbom sa vrijednostima iz Osnove, stanica
Banja Luka
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-30
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-22: Grafik suma srednje mjesečnih padavina za dva perioda, 1961-1990 i 1990-2010 na stanici
Banja Luka
Na Slici 5-21 za stanicu Banja Luka, razlike u mjesečnim sumama u odnosu na iste iz Osnova su
vidljive za mjesece mart i period jul-oktobar. Padavine su obilnije u martu, septembru i oktobru, a
u jul i avgust su sušniji nego što je zabilježeno do vremena izrade Osnove. Upoređujući vrijednosti
za periode do 1990. i poslije, primjećuje se veća neravnomjernost srednjih suma padavina, tako da
za posljednjih 20 godina jul i avgust su bili sušniji nego ranije, a u periodu septembar-decembar
bilježi se veća količina padavina nego do 1990 godine.
Slika 5-23: Grafik suma srednje mjesečnih padavina sa usporedbom sa vrijednostima iz Osnove, stanica
Bugojno
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-31
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-24: Grafik suma srednje mjesečnih padavina za dva perioda, 1961-1990 i 1990-2010 na stanici
Bugojno
Za stanicu Bugojno, promjene u odnosu na vrijednosti iz Osnove su veoma male, ali se za dva
perioda prije i poslije 1990. godine primjećuje sušniji februar nakon 1990, a kišniji april, jun i
septembar, dakle vremenska neravnomjernost padavina je uvećana (veće oscilacije u količinama
padavina od mjeseca do mjeseca).
Slika 5-25: Grafik suma srednje mjesečnih padavina sa usporedbom sa vrijednostima iz Osnove, stanica
Jajce
5-32
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 5-26: Grafik suma srednje mjesečnih padavina za dva perioda, 1961-1990 i 1990-2010 na stanici
Jajce
Na stanici Jajce, što se moglo primjetiti na godišnjim padavinama, u odnosu na rezultate iz
Osnove skoro za sve mjesece srednje vrijednosti suma mjesečnih padavina su manje, a naročito u
periodu jeseni i zime. Da se kišni režim na lokaciji stanice Jajce promijenio vidi se i na Slici 5-26,
gdje su padavine u periodu novembar-mart dosta manje nego prije 1990. godine dok su april i
septembar kišniji. Generalno, na stanici Jajce su dosta smanjene količine mjesečnih padavina u
zimskim mjesecima nakon 1990, naravno ukoliko isključimo mogućnost ozbiljne greške u
osmatranjima na kišomjernoj stanici (što treba provjeriti prije donošenja konačnih zaključaka).
5.4.3 Dnevne padavine
Maksimalne dnevne padavine su analizirane za sve raspoložive stanice na slivu osim Plivskog
jezera, zbog vrlo malo raspoloživih podataka za tu stanicu. Rezultati vrijednosti maksimalnih
dnevnih padavina po mjesecima su dati u Tabela 5-26. Najveće dnevne padavine su se javile na
stanicama Bugojno i Banja Luka, a mjeseci u kojima se javljaju su jun, jul i septembar.
Tabela 5-26: Maksimalne dnevne padavine po mjesecima za stanice u slivu rijeke Vrbas
Mjesec
Banja Luka
Bugojno
Jajce
Šipovo
Srbac
Mrkonjić Grad
Period obrade
1961-2010.
1951-2010.
1961-2010.
2006-2010.
2006-2010.
2006-2010.
Jan
41,6
63,1
42,3
31,8
22,1
27,4
Feb
64,2
44,3
49,5
26,5
18,2
30,6
Mar
63,5
57,3
37,6
45,4
38,3
27,7
Apr
45,8
51,4
61,9
43,1
18,7
33,9
Maj
54,8
48,4
63,1
34,3
28,2
28,7
Jun
86,8
61,4
66,5
56,1
41,2
65,0
Jul
48,5
60,0
71,7
58,6
24,2
37,6
Avg
102,8
55,0
51,4
40,7
25,2
38,0
Sep
62,2
105,4
65,4
46,2
23,1
38,7
Okt
80,0
78,0
53,3
47,9
32,4
57,3
Nov
49,9
62,8
64,0
34,5
18,3
28,5
5-33
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Mjesec
Banja Luka
Bugojno
Jajce
Šipovo
Srbac
Mrkonjić Grad
Period obrade
1961-2010.
1951-2010.
1961-2010.
2006-2010.
2006-2010.
2006-2010.
Dec
47,4
78,1
60,0
39,7
16,4
42,6
MAX
102,8
105,4
71,7
58,6
41,2
65,0
JUN
SEPT
JUL
JUL
JUN
JUN
5.5
Procjena hidroloških statističkih parametara
Izvršeni statistički testovi koji su opisani u prethodnom tekstu dokazuju da podaci većinom
najbolje odgovaraju Log-Pearson III funkciji raspodjele kao što je dato i u OSNOVI. Međutim,
dijagrami vjerovatnoće prema Log-Pearson III funkcija raspodjele pokazuje smanjenje u
prosječnim vrijednostima proticaja u poređenju sa podacima objavljenim u OSNOVI (za istu
vjerovatnoću pojave vrijede manje vrijednosti srednjih godišnjih proticaja) dok ekstremne
mjesečne vrijednosti (minimalni i maksimalni proticaji) opadaju kako se smanjuje vjerovatnoća
pojave tih vrijednosti.
Sve prethodne analize su pokazale da hidrološki nizovi proticaja za period poslije 1990. moraju da
budu revidovani. Takođe, primjetno je da statistička analiza pokazuje postojanje problema u
datim serijama podataka. Iz tog razloga, serija podataka poslije 1990. godine nije bila u uzorku za
statističku analizu. U Tabeli 5-27 upoređene su glavne statističke karakteristike dva niza podataka
(tj. Iz OSNOVE i poslije do 1990).
Za sve stanice, srednje vrijednosti proticaja su manje do 5% (osim stanice Daljan, gdje je
odstupanje 10%). Značajna odstupanja srednjih vrijednosti godišnjih maksimuma su primjetna na
svim stanicama osim stanice Vrbanja (samo 3%), što bi značilo da su godišnji maksimumi dosta
manji (i do 20%) nego u Osnovi. Razlog za ovo leži u tome što je prilikom izrade Osnove velika
pažnja posvećena rekonstrukciji krivih proticaja za proračun odgovarajućih proticaja velikih voda,
jer mjerenja na hidrološkim stanicama ne obuhvataju ove proticaje pa je moguće da se pravi velika
greška –potcjenjivanje proticaja koji odgovara izmjerenom vodostaju.
Takođe, treba imati na umu, da je statistički uzorak različit i po veličini i po vrijednostima pa će se
i statistički parametri razlikovati. Ovo je neizbježna činjenica kod poređenja parametara dva
različita statistička uzorka (npr. niz 1926-1985 koji uključuje i sintetički dobijene podatke
produžavanjem nizova i niz 1961-1990).
Tabela 5-27: Pregled ključnih hidroloških parametara iz OSNOVE i za podatke o proticajima osmotrene
poslije OSNOVE (do 1990)
Delibašino Selo
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1962-1990.
WMB
Prosjek
Xsr
109,51
Sx
17,62
Cv
0,16
Cs
-0,48
Xsr
114,00
Sx
19,90
Cv
0,17
Cs
0,46
Minimum
30,94
7,43
0,24
-0,65
30,05
7,41
0, 242
0,88
Maksimum
593,21
194,97
0,33
0,62
660,00
243,00
0,37
0,90
Sx
17,00
Cv
0,17
Cs
0,43
Banja Luka
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
Prosjek
1958-1990.
Xsr
93,40
WMB
Sx
17,52
Cv
0,19
Cs
-0,13
Xsr
98,10
Minimum
26,96
5,15
0,19
0,38
25,70
5,61
0,22
0,50
Maksimum
457,55
218,49
0,48
2,98
531,00
192,00
0,36
0,88
5-34
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Vrbanja
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1961-1990.
WMB
Prosjek
Xsr
16,09
Sx
3,75
Cv
0,23
Cs
-0,17
Xsr
15,90
Sx
4,01
Cv
0,25
Cs
0,70
Minimum
2,34
1,02
0,43
0,65
1,98
0,55
0,28
1,58
Maksimum
209,00
105,03
0,50
0,78
217,00
104,00
0,48
0,58
Gornji Vakuf
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1969-1988.
WMB
Prosjek
Xsr
4,31
Sx
1,00
Cv
0,23
Cs
0,13
Xsr
4,44
Sx
0,90
Cv
0,22
Cs
1,51
Minimum
0,65
0,19
0,30
0,30
0,85
0,58
0,68
2,53
Maksimum
26,12
9,57
0,37
0,74
34,10
17,60
0,52
1,83
Daljan
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1971-1990.
WMB
Prosjek
Xsr
17,00
Sx
3,85
Cv
0,23
Cs
0,36
Xsr
18,90
Sx
3,68
Cv
0,19
Cs
0,63
Minimum
5,85
1,41
0,24
-0,27
6,25
0,67
0,11
-0,56
Maksimum
76,91
23,21
0,30
0,89
102,00
34,80
0,34
0,81
Han Skela
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1969-1990.
WMB
Prosjek
Xsr
26,08
Sx
5,86
Cv
0,23
Cs
0,37
Xsr
25,22
Sx
5,62
Cv
0,22
Cs
1,25
Minimum
10,10
1,53
0,15
-0,86
9,61
1,92
0,20
1,00
Maksimum
113,08
44,57
0,39
2,39
142,00
72,10
0,51
2,11
Cv
Cs
Sx
2,63
Cv
0,18
Cs
-0,29
Kozluk
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1971-1989.
WMB
Prosjek
Xsr
28,97
Sx
5,03
Cv
0,17
Cs
0,92
Minimum
12,29
1,71
0,14
-0,19
Maksimum
128,75
46,22
0,36
1,17
Xsr
Sx
Sarići
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
Prosjek
1969-1990.
Xsr
13,87
WMB
Sx
3,97
Cv
0,29
Cs
0,62
Xsr
14,80
Minimum
4,95
1,52
0,31
0,03
5,17
1,66
0,32
0,46
Maksimum
42,82
13,83
0,32
0,23
52,40
25,80
0,49
2,49
Sx
4,21
Cv
0,12
Cs
0,10
Volari
Mjesečne
vrijednosti
proticaja
1969-1989.
Prosjek
Xsr
35,25
Minimum
13,22
99,04
Maksimum
Izvor: OSNOVA i kasniji podaci
Sx
5,36
WMB
Cv
0,15
Cs
0,71
Xsr
35,00
3,50
0,26
-1,12
13,70
2,41
0,18
1,13
24,06
0,24
0,94
110,00
24,30
0,22
1,08
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
5-35
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
5.6
Zaključak
Nakon opsežnih analiza svih dostupnih hidroloških podataka došlo se do zaključka da je za ocjenu
režima proticaja, kako za profile vodomjernih stanica tako i za profile planiranih
hidrotehničkih objekata, bilo najprikladnije analizirati niz do 1990. godine.
Određivanje srednjih višegodišnjih proticaja, malih voda, velikih voda i ekološkog minimuma na
osnovu niza osmatranja samo do 1990. godine leži u činjenici da su podaci poslije 1990.godine
uglavnom nepouzdani, sa puno neregistrovanih vodostaja, jako malim brojem hidrometrijskih
mjerenja itd, i uključivanje niza od 1991. godine u analize bi vodilo do pogrešnih zaključaka na
većini profila.
Period od 1926-2010. godine bilo je moguće obraditi samo za HS Vrbanja pošto je ova
vodomjerna stanica radila sve do danas sa samo manjim prekidima u radu za vrijeme rata 1992-95.
godine. Uz to stanica je bila jedina na kojoj su izvršena hidrometrijska mjerenja dovoljno dobra da
se mogla konstruisati dosta pouzdana kriva proticaja.
Ta analiza je omogućila sagledavanje promjena koje se eventualno javljaju kako za srednje
višegodišnje proticaje tako i za male i velike vode. Prvo je urađena analiza srednjih višegodišnjih
proticaja na HS Vrbanja koja ukazuje da nema velikih odstupanja u vrijednostima Qsr za različite
periode osmatranja 1926-90, 1961-90. i 1981-2010. godina i kreću se u dijapazonu od cca 5%.
Analiza malih voda pokazuje da nije bilo većih odstupanja od ranije proračunatih, a ta odstupanja
se kreću do 10%.
Međutim analizirajući velike vode konsultant je došao do zaključka da su do sada korištene
vrijednosti donekle podcijenjene i da su za hiljadugodišnje vode vrijednosti cca 50% veće od
proračunatih vrijednosti u Osnovi iz 1987.godine, a za stogodišnje vode novodobijene vrijednosti
su za cca 30% veće. Analiza je urađena samo za profile VS Vrbanja na rijeci Vrbanji i VS Banja
Luka na rijeci Vrbas. Preporuka konsultanata je da se u budućnosti za 1000-godišnje vode uzimaju
vrijednosti koji su za 50% veće od vrijednosti koje su objavljene u Osnovi iz 1987. godine za sve
ostale profile, sve dok se, a na usnovu budućih osmatranja, ne uradi nova analiza velikih voda. Za
stogodišnje vode smatramo da je potrebno povećati vrijednosti dobijene 1987. godine za cca 35%.
Ovdje ponovo treba naglasiti činjenicu da na čitavom području sliva rijeke Vrbas ne postoji
instalisana žičara koja bi omogućila mjerenje proticaja pri visokim vodostajima, što svakako
umanjuje tačnost dobijenih rezultata kada su u pitanju velike vode. Uopšte, na cijelom slivu
Vrbasa, veoma je upitno redovno ažuriranje krive proticaja na profilima stanica.
Zbog svoje izuzetne važnosti i složenosti, detaljno je analiziran ekološki prihvatljiv protok (EPP)
za profil vodomjerne stanice Vrbanja, na rijeci Vrbanji, za kompletan period osmatranja 19262010. Za EPP je usvojena vrijednost Qepp=1,63 m3/s, i time je zadržana vrijedost iz Osnove. Ne
samo da je na ovom profilu zadržana vrijednost iz Osnove za EPP, nego i na većini ostalih profila
u slivnom području rijeke Vrbas. Razlozi za to su navedeni u poglavlju 5.3.4.1.
Režim padavina na slivu je nešto promijenjen u odnosu na rezultate iz Osnove. U donjem dijelu
sliva Vrbasa (prema podacima sa stanice Banja Luka) veća je količina padavina u junu i
septembru, dok trend godišnjih suma padavina pokazuje sporiji rast nego prije 1990. U gornjem
dijelu sliva, situacija je promjenljiva, ima indikacija o smanjenju padavina posebno na stanici
Jajce koja već od ranije pokazuje trend opadanja količine izmjerenih padavina. Međutim, podaci
sa stanice Bugojno pokazuju blagi trend rasta padavina u gornjem dijelu sliva. Prerano je ove
promjene pripisati globalnom zagrijavanju, ali ovi podaci kao i ostali će biti detaljnije analizirani u
Modulu 3, u poglavlje o klimatskim promjenama.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
6
Razvoj hidrološkog modela
Ovo poglavlje sadrži opis hidrološkog modela, njegove postavke i upotreba. Kako bi se ispunili
zadaci iz Projektnog Zadatka, potrebno je uspostaviti jednostavan hidrološki model. Uz pravilnu
postavku, kalibraciju i verifikaciju hidrološki model može da da ogovore za relativne razlike u
odgovoru sliva za osnovni scenario i za tri različita scenarija koja su projekcija integralnog ponašanja
sliva u budućnosti (tj., za kasnije Module projekta). Uticaj klimatskih promjena na sliv može se
vidjeti sa poznatim i uspostavljenim GCM (General Circulation Model-model opšte cirkulacije kao
dio globalnog klimatskog modela) modelom predviđanja koji je sračunat za slivna područja u svim
dijelovima svijeta. Na osnovu ovog GCM-a, predviđena procentualna povećanja padavina za
kvadrant kome pripada sliv rijeke Vrbas primjenjena su na razvijeni model da bi se dobilo
odgovarajuće povećanje/smanjenje oticaja sa sliva u tim uslovima.
S obzirom na činjenicu da je mreža hidroloških stanica sliva, kako prostorno tako i vremenski, dosta
rijetka, i poznavanja relacije padavine-oticaj preko modela, moguće je generisati kontinuirane
vremenske serije podataka.
Model koji je korišćen za simulaciju procesa padavine-oticaj u slivu rijeke Vrbas je široko
upotrebljavan HEC HMS model vojske Sjedinjenih Američkih Država. Ulazni podaci koji su
potrebni za ovaj model se uglavom generišu putem moćnih GIS alata, kao što su Arc Hydro Tools i
GeoHMS dodatak za ESRI ArcGIS softver. Svi dobijeni podaci, posebno GIS podaci, se koriste u
najvećoj mogućoj mjeri kako bi se poboljšao kvalitet, u prostornom smislu, ulaznih podataka u
hidrološki model. Nizovi osmotrenih proticaja za kalibraciju i verifikaciju modela se veoma pažljivo
biraju sa prethodnom analizom podataka. Takođe, u ovom poglavlju se razmatraju kritični faktori
neizvjesnosti razvijenog modela.
6.1
Baza podataka
U svrhu razvoja hidrološkog modela, formirala se baza dostupnih podataka. Podaci u ovoj bazi su
geo-prostorni vektorizirani podaci formatirani za GIS softver (u daljem tekstu “shapefile”) i
hidrometeorološki podaci. To uključuje:
a) Digitalni model visina (DMV) za sliv Vrbasa u razmjeri 1:25,000 (veličina prostorne ćelije
20x20m)
b) Upotreba zemljišta-shapefile (referentna godina 2003.)
c) Vrsta tla-shapefile (referentna godina 2001.)
d) Granica entiteta RS i FBiH-shapefile
e) Granica sliva rijeke Vrbas-shapefile
f) Hidrografska mreža sliva rijeke Vrbas-shapefile
g) Hidrološki podaci (osmotreni vodostaji i proticaji sa dostupnih hidroloških stanica)
h) Meteorološki podaci (izmjerena visina padavina i temperatura vazduha).
Prema dostupnosti i vrsti dobijenih podataka, metodologija za razvoj modela, kalibracija modela, i
način na koji je verifikacija postavke modela prihvaćena biće dati u sljedećim odjeljcima.
6.2
Oblast studije
Opšte karakteristike rijeke Vrbas date su u prethodnim poglavljima i ovdje neće biti ponovljene.
Međutim, potrebno je pomenuti, da je prema zvaničnom izvoru Agencije oblasnog riječnog sliva
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Save i skorijih studija, obračunata površina sliva od 6288.5 km2. Od ovog ukupnog broja procjenjuje
se da je cca 900 km2 područje kraša. Kraška područja uglavnom ne doprinose slivu površinskim
proticajem, već podpovršinskim procesima koji su prisutni u kraškim podzemnim šupljinama. To
dalje komplikuje tačnost hidrološkog modela, ali se on može donekle riješiti pravilnom kalibracijom
na ulaznim tačkama tog kraškog područja, tj., najbliže hidrološke stanice korišćene u tom modelu.
6.2.1 Primjena Geografskog Informacionog Sistema (GIS)
Pošto je prikupljeno dovoljno podataka za automatsko i precizinije izdvajanje ulaznih podataka
(prvenstveno fizičkih karakteristika sliva i njegovih podslivova) za hidrološki model, korišćen je GIS
softver i nekoliko njegovih funkcionalnih alata. Na ovaj način, kreirano je nekoliko fajlova koji se
mogu koristiti kasnije tokom hidrološkog modeliranja.
Svi gore navedeni slojevi koji su korišćeni u svrhu modeliranja dobijeni su od Agencije oblasnog
riječnog sliva Save. Ovi GIS slojevi su već transformisani u geografsku projekciju koja se uglavnom
koristi za ovo područje, a to je “Bessel 1981 Transverse Mercator, Gauss Krieger 6 Zona projekcije”.
Upotreba Arc Hydro Tools
Arc Hydro Tools je dodatak za ArcGIS sa brojnim alatima koji kreiraju, manipulišu, prikazuju i
obrađuju podatke uglavnom za hidrološke potrebe i geoprostorno i vremenski (ArcHydro ToolsTutorial, ESRI, 2009). Slojevi koji su potrebni za generisanje modela sa GeoHMS ekstenzijom
uglavnom su kreirani pomoću Arc Hydro alata za obradu digitalnog terena visina. Korišćena je
sledeća procedura (HEC-GeoHMS User’s Manual, United States Army Corps of Engineers, 2009):
a) Priprema hidrološki korigovanog DMV-HydroDEM, bez depresija u kojima bi se voda
zadržavala i napravila neželjeno mjesto za akumulaciju vode u slivu, sa “Fill sinks” komandom
u Terrain Pre-processing Arc Hydro meniju.
b) Kreiranje mreže smera oticanja vode na slivu koja se računa na osnovu podataka o visinama
terena koji se čuvaju u svakoj ćeliji HydroDEM u smjeru najstrmijeg pada koristeći model sa
četiri tačke iosam potencijalnih smjerova-Fdr.
c) Kreiranje mreže akumulacije oticaja iz Fdr mreže koja računa broj ćelija koji ulaze u svaku ćeliju
u modelu koji daje početnu mrežu toka -Fac. Pri ovom koraku, greška u procjeni vodnih puteva
se primjećuje zbog zaravnjenog nizvodnog dela sliva Vrbasa. Sada je bilo potrebno uključiti još
jedan alat – DEM alat za prepravku terena – što znači “urezivanje” stvarnog toka rijeke u
postojeći DMV da bi se voda „natjerala“ da se kreće u tom pravcu. Dio toka Vrbasa iz shapefilea hidrografske mreže na slivu rijeke Vrbas kao stvarno stanje na terenu se koristi i urezuje se u
DEM da bi se dobio AgreeDEM sloj. Zatim se obavlja ista procedura kao sa početka.
d) Sa ovakvom prepravkom DMV ispravna mreže početnog toka je dobijena kao Fac sloj i
definicija toka je sljedeći korak koji definiše riječna korita iznad neke unaprijed definisane
veličine slivnog područja koji mu pripada. Ovde je korišćeno 25 km2 kao prag i nastaje novi fajl
-Str.
e) Sljedeći korak je segmentacija toka da bi se mreža toka razbila na segmente rijeke na ušću
pritoka i kako bi im se dodjelila jedinstvena vrijednost -StrLink.
f) Definiše se mreža sliva koja se koristi kasnije za crtanje podslivova na osnovu jedinstvenih
riječnih dionica iz prethodnog koraka -Cat.
g) Obrada poligona sliva se koristi da se mreža sliva pretvori u vektorski skup podataka što daje
definiciju poligona koji predstavljaju svaki sliv tj. definisanje podslivova unutar sliva VrbasaCatchment.
h) Obrada riječnih tokova iz koraka e) koji konvertuje mrežu toka u vektorisane linije tokaDrainageLines.
i) Obrada susjednih slivova koristi se da se ukloni bilo koji nepotreban poligon iz sloja sliva u
originalnom slivu -AdjointCatchment.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
j) I posljednji korak i poslednji sloj koji je potreban za GeoHMS je sloj nagiba koji računa nagib
između svake ćelije iz DMV. Proizvod je veoma reprezentativna mapa nagiba između ćelija
sliva koja je prikazana na Slika 6-1.
Izvor: Proizvod Konsultanta pomoću ArcHydro Tools
Prevod slike:
Watershed slope-pad sliva (%)
Slika 6-1: Mapa nagiba sliva rijeke Vrbas
Primjena HEC-GeoHMS
HEC-GeoHMS (HEC-Centar za hidrološki inženjering, 2003) je ArcGIS dodatak kreiran od strane
grupe inženjera Centra za hidrološki inženjering (HEC-Hydrological Engineering Center) koji se
koristi za vizuelizaciju, kreiranje i analizu hidroloških modela. GeoHMS projekat počinje
definisanjem područja sliva za generisanje modela, definisanjem tačke izlaza i naziva projekta,
opisom projekta i odabirom metode definisanja tokova. U ovoj analizi, vrijednost praga pripadajuće
površine koja se koristi u Arc Hydro Tools defniciji toka korišćena je i u GeoHMS (km2). Skup
podataka koji su potrebni za GeoHMS analizu su oni nastali tokom koraka navedenih u prethodnom
odjeljku ovog izvještaja (Odjeljak 6.2.1).
Tačka projekta koristi se da se definiše izlaznu tačku sliva u GeoHMS. GeoHMS tačka projekta je
određena kao izlazna lokacija, tj. ušće rijeke Vrbas u rijeku Savu. GeoHMS projekat se zatim
generiše na osnovu skupa podataka kreiranih tokom GIS obrade slojeva koji su ranije dokumentovani
i definisane tačke projekta. GeoHMS kreira projekat kao novi ArcGIS okvir podataka. Potrebni
podaci se kopiraju u novo kreirani okvir podataka i GeoHMS projekat je spreman za dodatne analize.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Prikaz ovako generisanog projekta se vidi na sljedećoj slici (HEC-GeoHMS User’s Manual, US
Army Corps of Engineers, 2009) (Slika 6-2).
Izvor: Proizvod Konsultanta na osnovu HEC-GeoHMS dodatka i ulaznih podataka
Prevod slike:
Centroid-centroidna tačka podsliva
River-rijeka
Longest flow path-najduži put oticaja
Subbasin-podsliv
Batch point-grupa karakterističnih tačaka
Project point-tačka projekta
Slika 6-2: GeoHMS generisani model za sliv rijeke Vrbas

Alati unutar GeoHMS dodatka za obradu sliva su korišteni da se promjeni unaprijed definisani
sliv, grupisanjem i podjelom postojećih podslivova. Od koordinata sadašnje geo-pozicije
hidroloških stanica i postojećih i u OSNOVI razmatranih lokacija HE (ali grupisanih u krugu od
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-5
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
5km ako su gusti da se izbjegnu nepotrebni mali podslivovi), generisan je novi GIS sloj koji se
zove Batch Points (grupa tačaka). Delineacija tj. definisanje podslivova na osnovu Batch Points
se vrši postavljanjem tih tačaka na mrežu toka i odabirom posebne komande unutar GeoHMS.
Karakteristike sliva su korištene da se izračunaju fizička svojstva podslivova i vodotoka:
 Dužina rijeka i njeni padovi
 Nagib podslivova
 Najduži put oticaja sa podslivova
 Tačka centra sliva (centra mase)
 Put vode od centroida sliva do izlazne tačke (ušća)
 Uzimanje podatka visine centralne tačke podsliva iz DMV.
Na ovaj način, novi slojevi su dobijeni, kao što je najduži put vode od hidrološki najudaljenije tačke
na podslivu do izlazasa podsliva, centroid podsliva i udaljenost od njega do izlaza podsliva,
nadmorska visina centroida, dionice rijeke i visina njihove početne i krajnje tačke, padovi riječnih
dionica, itd.






Procedura hidroloških parametara je korišćena da se definišu HMS podmodeli koji će se koristiti
u konačnom hidrološkom modelu, npr. metoda gubitaka, metoda transformacije padavina u
oticaj, metoda propagacije talasa kroz riječne dionice, itd.
Od shapefile-ova, tabele atributa korišćenja zemlje i vrsta tla karakteristike zemljišta podslivova
kao ulaz za HMS model dobijeni su: procenat nepropusnih površina za svaki podsliv,
odgovarajuće brzine infiltracije i maksimalno vlaga u tlu, itd.
Prevođenje u HMS jedinice izvršeno je korišćenjem SI sistema, provjera generisanih ulaznih
podataka je izvršena i greške nisu prijavljene.
Model šematski koristi sistem čvorovi-veze u kome čvorovi predstavljaju podslivove i izlaze
(ukrštanja) sa podslivova a veze predstavljaju segmente rijeke. Koordinate određuju položaj
svakog elementa i njihove visine su izračunate i dodeljene svakoj komponenti sistema.
Skupovi podataka koji su kreirani pomoću GeoHMS korišćeni su za eksport podataka u HECHMS model. Pozadinska mapa je kreirana da pokaže sliv, podslivove, i segmente rijeke koji su
korišćeni u modelu.
Postavka HMS modela je završena kreiranjem HMS projektnog dokumenta. Svi potrebni
elementi su kopirani u HEC-HMS projektnu mapu.
Pri određivanju ispravne procedure, urađeni su bpojni iterativni koraci koji su zahtjevali dosta
vremena i truda. U procesu reverzibilnog inženjeringa za dobijanje tačne procedure, često se dešava
da je potrebno mnoge korake u procesu ponoviti da bi se uklonili problemi na koje se nailazi. Na
kraju, kompleksni model u HEC-HMS je razvijen sa svim fizičkim karakteristikama definisanim
kroz GeoHMS (Slika 6-3).
Primjena HEC-HMS
HEC-HMS je sistem za hidrološko modeliranje koji je napravila grupa vojnih inženjera Centra za
hidrološki inženjering. HEC-HMS se koristi za predviđanje padavine-oticaj odgovora sistema.
Pristup modeliranja u HEC-HMS zahtjeva četiri važne komponente (HEC-HMS Technical reference,
US Army Corps of Engineers, 2000):
a)
b)
c)
d)
Model sliva
Meteorološki model
Vremenske serije i parove ulaznih podataka
Kontrolne specifikacije.
Model sliva je fizička predstava sliva, podslivova, izlaza i segmenata rijeke. Prikaz modela se dobija
pomoću sistema čvorovi-veze. Čvorovi predstavljau podslivove i izlazne tačke podslivova. Veze
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
predstavljaju segmente rijeke (rukavce rijeke) preko kojih uzvodna količina oticaja ide u nizvodne
dijelove. (Slika 6-4).
Izvor: Konsultantov model u HEC-HMS
Slika 6-3: HMS šematski prikaz konačnog hidrološkog modela sliva rijeke Vrbas
6-6
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-7
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: Konsultantov model u HEC-HMS
Slika 6-4: Izgled ekrana iz HEC-HMS modela, hidrološki model sliva rijeke Vrbas
Modeli gubitka i transformacije su određeni za svaki podsliv. Odabir ispravnog modela zavisi od
dostupnosti ulaznih podataka ili mogućnosti da se procjene validni, specifični ulazni parametri kao i
vrsta simulacije; simulacija jedne kišne epizode ili kontinualna simulacija. Pošto je hidrološki model
sliva rijeke Vrbas potreban za kontinualnu simulaciju, ova činjenica je suzila izbor metoda
podmodela u HMS.
Prema dokumetaciji HEC-HMS, samo su dvije metode pogodne za kontinualnu simulaciju: deficit i
stalni gubitak kao i model računanja vlažnosti tla (SMA-soil moisture accounting).
Prvi zahtjeva manje ulaznih parametara koji se mogu ocjeniti na osnovu dostupnih podataka za sliv
rijeke Vrbas, dok je SMA model komplikovaniji i zahtjevniji u smislu ulaznih podataka (12
parametara za tlo i bar dva za akvifere podzemne vode/vodonosni sloj u tlu) što nije jednostavno niti
za procjenu niti za kalibraciju. Stoga je korišćen model deficita i stalnog gubitka. Ovaj model
zahtjeva četiri parametra za ulaz:
•
•
•
•
Početni deficit: to jest, početno stanje koje ukazuje na količinu vode koja je potrebna da se zasiti
sloj tla do maksimalne količine koju tlo može primiti;
Maksimalni deficit: označava količinu vode koje tlo može da drži, a navodi se po dubini;
Konstantnu stopu: definiše brzinu infiltracije pri kojoj sloj tla biva zasićen, dobra aproksimacija
za ovo je da se koristi zasićena hidraulična provodljivost.
Nepropusne površine: procenat nepropusne površine podsliva koja je direktno povezana od koje
sve padavine postaju višak koji podleže direktno oticanju.
Postoje preporučene vrijednosti za karakteristike tla koje su razmotrene tokom početnog određivanja
parametara. Ti ulazni podaci potrebni za proračun gubitaka kasnije su provjereni u procesu
kalibracije modela (Slika 6-5 i Slika 6-6).
6-8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 6-5: Preporučene vrijednosti karakteristika za razno tle 32
Slika 6-6: Vrijednosti brzine infiltracije za različite vrste tla
33
SCS jedinični hidrogram (JH) metod se koristi kao model transformisanja talasa vode i predstavlja
transformaciju viška kiše u površinsko oticanje. Jednačine ovog metoda su jednačine za maksimalnu
vrijednost proticaja Up i vrijeme kad se ta maks. vrijednost dešava tj. vrijeme podizanja hidrograma T
p:
32
33
Izvor: Rawis, W.J. et. al., Journal of Hydraulic Engineering, 109: 1316.
Ibid.
6-9
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
2A
Tp
6.1
t
 tlag
2
6.2
Up 
Tp 
Gde je tlag vrijeme kašnjenja sliva, koje se definiše kao vrijeme razlike između centra mase
hidrograma oticaja i maks. vrijednosti oticanja JH a Δt je trajanje oticaja ili vremenski interval
modela HEC-HMS.
Kašnjenje sliva se računa za svaki podsliv i uključuje u proračunu dužinu sliva L, nagib S i NRCS34
broj krive (CN):
t lag
L0.8  1000

 0.0136 0.5 
9
S  CN

0.7
6.3
Metod baznog oticaja predstavlja važan dio hidroloških modela u slučaju kontinualne simulacije.
Od ponuđenih metoda u HMS-u, a par njih je isprobano u simulacijama, vrijednosti prosječnog
mjesečnog baznog proticaja daje najbolje rezultate pri kalibraciji. Od nizova osmotrenih proticaja na
postojećim hidrološkim stanicama, vrijednosti baznog oticaja su izračunati putem metode
rekurzivnog digitalnog filtera (gdje je kao granični uslov definisan faktor recesije-opadanja grane
hidrograma) i osrednjeni za reprezentativne mjesece za svaku stanicu, januar, februar, itd. Te
vrijedosti su uzete kao ulazni podaci za proračun baznog proticaja u modelu a kasnije su provjerene i
prilagođene tokom kalibracije.
Model rutiranja (usmjeravanja) ili transformacije talasa kroz riječno korito korišćen je da se
transformiše hidrogram oticaja sa jednog podsliva kroz mrežu vodotka do izlaza u sljedeći podsliv
nizvodno. Za ovaj slučaj korištenja HEC-HMS-a, usvojen je metod Muskingum K, X vrijednost
zadržavanja proticaja pri transformaciji. Ovaj metod potiče od jednostavnog principa održanja mase,
kada se određuje transformacija hidrograma oticaja od ulaza riječne dionice do izlaza sa vremenom
putovanja K i vrijednošću zadržavanja X, gde 0 označava da je maksimalno zadržavanje a vrijednost
od 0.5 je slučaj kada nema zadržavanja talasa.
Iako su riječne dionice u modelu relativno kratke, zbog broja računskih tačaka modela i
odgovarajućih podslivova i relativno velikom vremenskom koraku od jednog dana, ublažavanje je
uključeno zbog neophodnosti za kasniju simulaciju uticaja rezervoara na nizvodni protok, a
vremenski korak simulacije se ipak mora smanjiti na jedan sat.
Dvije ulazne vrijednosti koje su potrebne za ovu metodu su vrijeme putovanja kroz riječnu dionicu
(K) i koeficijent zadržavanja (X); a koje su podešene u procesu kalibracije. Vrijeme putovanja se
procjenjuje kao odnos brzine putovanja talasa kroz riječnu dionicu i dužine dionice, dok se fino
podešavanje ovog parametra dobija kalibracijom. Koeficijent zadržavanja X za strma duboka korita
ima vrijednost blisku 0,5, dok za blagi nagib i korita kod kojih se često vrši prelijevanje preko obala
imaju vrijednost blizu 0. Međutim većina prirodnih riječnih korita ima vrijednost negdje između,
uglavnom 0,18-0,30.
HMS model sliva Vrbasa sastoji se od 45 poslivova i 164 riječnih dionica. Rukavci ili dijelovi
vodotoka su u jednom slivu ali nisu spojeni u jedan segment po slivu zbog razgranate riječne mreže
te mogućnosti uključivanja novih podataka i novih modela transformacije hidrograma (npr. fizički
modeli sa uključenim parametrima poprečnog preseka, itd.), ukoliko se pokaže potreba za tim.
34
Natural Resources Conservation Service, United States Department of Agriculture
6-10
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Model sliva Vrbasa ima 91 ukrštanje tj. tačku od čega su 36 lokacije HE, postojećih i planiranih i
razmatranih u OSNOVI, 13 su lokacije postojećih ili bivših lokacija hidroloških stanica, ostalo su
generičke tačke koje pravi GeoHMS na ušću pritoka plus jedna tačka za glavni izlaz sliva (tj., ušće
rijeke Vrbas u rijeku Savu). Ulazni podaci za opisane podmodele korištene u modelu sliva rijeke
Vrbas su dati sažeto u Tabela 6-1.
Tabela 6-1: Parametri potrebni za simulaciju formiranog modela sliva Vrbasa u paketu HEC-HMS
Metode
Gubitak
Podslivovi


očetni deficit
Transformacija
padavina u oticaj

rijeme
kašnjenja
aksimalni deficit

Bazni
proticaj

rednji
mjesečni
bazni
oticaj
Transformacija hidrograma u
riječnoj dionici
-
rzina infiltracije

Rukavci
rocenat nepropusnih
površina
-
-
-

uskingum vrijeme putovanja K

uskingum faktor zadržavanja X

roj podrukavaca 1-5 (koraci pri
proračunu rutiranja)
Izvor: Konsultantova tabela generisana iz HEC-HMS podataka
Tabela 6-1 pokazuje složenost hidrološkog modela Vrbasa. Za podslivove, potrebno je pet (četiri za
proračun gubitaka, a jedan za transformaciju padavina u oticaj) i 12 mjesečnih vrijednosti za bazni
oticaj za podslivove. Dalje, svaka riječna dionica ima tri parametra za proračun transformacije talasa
kroz riječne dionice.
Meteorološki model je generisan iz podataka o padavinama, ali su nažalost pouzdani podaci bili
dostupni samo za tri stanice: Banja Luka, Jajce i Bugojno. U ovom modelu, usvojeno je računanje
visine padavina metodom inverznih udaljenosti između definisanih kišomjernih stanica. To
podrazumijeva da na osnovu datih koordinata stanica i karakterističnih tačaka podslivova (centroida
u ovom slučaju) program računa učešće poznatih visina padavina sa svih okolnih stanica na osnovu
udaljenosti stanica od podsliva. Ova pretpostavka je uopštena i najbolja moguća za ovaj slučaj slabe
prostorne distribuiranosti padavina u slivu tj. izmjerenih visina kiše.
Metoda deficita i stalnog gubitka koja se koristi u modelu zahtjeva izračunavanje evapotranspiracije
(ET). Ako ET nije uključena; osnovna vrijednost za sliv je nula. ET, međutim, je često odgovorna za
vraćanje velikog procenta padavina, čak i do 50-60% u atmosferu i uopšte uzev ona bi trebalo da bude
uključena u model. Između dvije metode koje su dostupne u HMS, jedna je prosječne mjesečne
vrijednosti ET koji radi sa izmjerenim podacima isparavanja i drugi je Priestley-Taylor metod koji
zahteva mjerenje koeficijenta useva, koeficijent suvoće, i ulazne podatke mjerenja solarne radijacije.
Literutra HEC-a koja je dostupna uz softver kao i neke studije, (McEnroe, B.M., 2010), pokazuju da
metoda Priestley-Taylor nije dovoljno dokumentovana i generalna preporuka je da se za metodu ET
koriste prosječne mjesečne vrijednosti izračunate (ako već nije mjerena) potencijalne
evapotranspiracije.
U tu svrhu, ET se daje kao srednje mjesečne vrijednosti od izračunatih vrijednosti pomoću
Eaglemann-ove metode koja je dobijena u podacima Svjetske Banke za stanice Banja Luka (za period
1983.-2010.) i Bugojno (za period 1951.-2009.). Tabela mjesečnih vrijednosti ET prikazana je u
Tabela 6-2.
6-11
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 6-2: Prosječne mjesečne vrijednosti za evapotranspiraciju izračunate Eagelmann-ovom jednačinom
Stanica
Banja Luka
Bugojno
Sep
Okt
Nov
Dec
26.15 36.46 62.24 81.69 119.86 143.23 160.04 149.08 90.00
5.93
8.16
22.03 49.13
86.08 109.44 123.29 110.50 72.37
Izvor: Konsultantova tabela generisana iz baze podataka Svjetske Banke
Jan
Feb
Mar
Apr
Maj
Jun
Jul
Avg
66.78
44.72
49.61
18.09
30.05
6.41
Podaci o vremenskim serijama u modelu se sastoje od nizova postojećih osmotrenih dnevnih
padavina i podataka o proticaju očitanih na stanicama koje su izabrane za kalibraciju i verifikaciju
modela.
Na kraju, kontrolne specifikacije daju različite polazne i završne datume i vremena simulacije i
vremenski korak sa kojim se računa u simulaciji. Na ovaj način, kontrolna specifikacija za kalibraciju
je određena, zatim jedna za verifikaciju modela pa tek onda za svaku izvršenu simulaciju, ako su
početne dvije pokazale zadovoljavajuće rezultate. Vremenski korak simulacije se može definisati
vremenskim korakom dostupnih podataka o padavinama. Ali za bolji proračun u softveru bolji je
manji vremenski korak i u modelu Vrbasa usvojen za simulaciju je korak od jednog sata.
6.3
Kalibracija
Znanje o vremenskoj i postornoj raspodjeli proticaja i raspodjeli padavina su bitni za biranje niza
podataka za kalibraciju i verifikaciju hidrološkog modela (McEnroe, B.M., 2010). Za pravilnu
analizu po godišnjim dobima i distribuciju na nivou sliva, potrebno je da dovoljan broj stanica ima
dug period očitavanja, što nije slučaj u slivu rijeke Vrbas.
Za period simulacije, odabrana je kontinualna simulacija kako bi se ispunio glavni cilj obrade
sadašnjeg i budućeg dugoročnog budžeta/upravljanja vodom i klimatskih promena. Postoje dva
važna kriterijuma za odabir podataka za kalibraciju kontinualne/duge simulacije:35
a) Dugi nizovi istovremenog dnevnog protoka, padavine i podaci o temperaturi
b) Reprezentativna hidrološka varijabilnost, srednjih vrijednosti i ekstremnih vrijednosti,
u odabranoj sekvenci.
U vezi sa analizom mjesečnih i godišnjih obrađenih podataka u Poglavlju 5 ovog izvještaja,
zaključeno je da je najbolji niz podataka za kalibraciju modela onaj od 1984.-1987. u smislu
dostupnosti, kvaliteta podataka i hidrološke varijabilnosti. Krive godišnjih padavina, temperature i
proticaja na stanicama su upoređene i izvedeni su povoljni zaključi.
Tabela 6-3 sadrži kratak pregled podataka za kalibraciju modela i verifikaciju sa dostupnostima
nizova podata kao glavno ograničenje u ovom zadatku.
Tabela 6-3: Pregled podataka za kalibraciju i verifikaciju modela za dostupne hidrološke stanice
Početna
godina
Krajnj
a
godina
Podaci za
verifikaciju
Podaci za
kalibraciju
Vrbas
1962
2010
1980-1983
1984-1987
-
Banja Luka
Vrbas
1958
2010
1980-1983
1984-1987
1991-1996
3
Vrbanja
Vrbanja
1961
2010
1980-1983
1984-1987
1972,1973,1976,1991-1996
4
Kozluk
Vrbas
1969
2010
1980-1983
1984-1987
1970,1990-2004
5
Han Skela
Vrbas
1969
2010
1980-1983
1984-1987
1977,1979,1990-2006
6
Bočac
Vrbas
1969
1989
1983
1984-1988
1974-1982
7
Gornji Vakuf
Vrbas
1969
1988
1981-1983
1984-1987
1971-1973,1975,1977,1980
Br.
35
Stanica
Rijeka
1
Delibašino Selo
2
Iz Cunderlic J.M. i Simonovic S.P., 2004.
Godine bez podataka
6-12
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Br.
Početna
godina
Krajnj
a
godina
Vrbas
1972
2010
Volari
Pliva
1969
2010
Donji Obodnik
Vrbanja
1970
1983
Stanica
Rijeka
8
Daljan
9
10
Podaci za
verifikaciju
Podaci za
kalibraciju
1980-1983
1980, 19821983
1984-1987
1974,1979,1990-2005
1984-1987
1974-1976,1981,1991-2006
1980-1983
-
Godine bez podataka
1971, 1972, 1974, 1975,
1979
Izvor: baza podataka Konsultanta
Tabela 6-3 pokazuje da su postojeći podaci daleko od toga da budu u kontinuitetu i da je često teško
naći periode kada su svi vodomjeri očitavali podatke. Te činjenice zahtjevaju posebne vještine i
ulaganje vremena i truda modelera kako bi se dali prihvatljivi rezultati. Jasno je da je pouzdanost
dobijenih (modelovanih) vremenskih serija u direktnoj korelaciji sa tačnošću, gustinom i učestanošću
hidrometeoroloških podataka koji su dostupni za sliv rijeke.
Pored analize dostupnih podataka na nivou mjesečnih i godišnjih podataka u prethodnom odjeljku,
grafovi dnevnih vrijednosti sa daju i na njima se vide proticaji na sukcesivnim hidrološkim
stanicama. Sa paralenim prikazom dnevnih vrijednosti proticaja na pritokama, koincidencija poplava
i suša u istom periodu jasno je vidljiva.
Na kraju, od svega navedenog, odabrani podaci za kalibraciju je period 1984-1987 koji predstavlja
jedan kompletan sušno-vlažni period i maksimalan broj stanica u slivu Vrbasa je u ovom periodu
uključen. Period od 1980-1983 ima više praznina u očitavanju ali se može iskiristiti za verifikaciju
modela.
Sa Slika 6-7,6-8 i 6-9 unaprijed se može zaključiti da model neće dati najbolje rezultate zbog loše
prostorne raspodjele podataka o padavinama. To je već istaknuto u vezi sa samo tri stanice za
mjerenje visina padavina koje su dostupne za modeliranje. Iz tog razloga, čak iako je sumnja da
podaci nakon 1990. nisu dobri opravdana (jer krive proticaja nisu ažurirane), kalibracija i
verifikacija treba da budu izvršene i sa podacima 2005-2010. Ovo je potrebno da bi se uključilo više
meteoroloških stanica (još tri) koje su u radu od 1999 ili 2000. Takođe, parametri modela za dva
perioda: 1) 1980-tih i 2) 2000-tih mogu se uporediti i osmotreni podaci u posljednjih 10 godina se
mogu provjeriti u modelu (zbog stare krivih proticaja korišćenih za određivanje protoka).
Kalibracija u HMS može se vršiti automatski koristeći optimizacione funkcije ugrađene u program a
koje variraju izabrane parametre dok se ne ispuni minimizacija unaprijed definisane greške. Ima
ukupno osam parametara za svaku hidrološku stanicu koji se mogu optimizirati u HMS da najbolje
odgovaraju izmjerenim vrijednostima: četiri za gubitak jedan za transformaciju oticanja u slivu i tri
za parametre računa rutiranja oticaja u riječnm dionicama. Ima deset vodomjernih stanica za koje se
može izvesti pokušaj optimizacije. To daje određeni broj pokušaja i grešaka koji se mora proći da bi
se pravilno kalibrisali svi hidrološki parametri u slivu u području podmodela odabranih za proračun
svakog dijela procesa padavine-oticaj.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 6-7: Prikaz dnevnih padavina za dostupn emeteorološke stanice
Slika 6-8: Prikaz podataka za kalibraciju glavne reke Vrbas i njenih stanica
Izvor: Konsultantovi grafici generisani iz njegove baze podataka
Slika 6-9: Prikaz podataka za kalibraciju stanica na pritokama
Da bi se pojednostavila kalibracija, izvršena je analiza osjetljivosti modela da se procjeni koji
parametri kada im se promjeni vrijednost, daju veće razlike u odgovoru predmetnog hidrološkog
modela. Rezultati su sljedeći:
6-13
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-14
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
1. Početni deficit (početno stanje vlažnosti tla): u velikoj mjeri utiče na oticanje u prvih nekoliko
mjeseci simulacije modela, ali ima malo efekta na srednju vrijednost protoka i na zapreminu
oticaja za taj period simulacije. Ova vrijednost početnog deficita je mijenjana u rasponu od 10%90% maksimalnog deficita u tlu (kapacitet tla) i očitavanjem hidrograma oticaja u prvim
mjesecima vrijednost koja najbolje odgovara je usvojena kao 70% kapaciteta tla.
2. Maksimalni deficit (kapacitet tla): odnos između oticanja i skladištenja u tlu nije linearan. Za
kontinuiranu simulaciju nema važne promjene u oticanju kada se mijenja vrijednost kapaciteta
tla, (u rasponu koji se očekuje za tlo prisutno u slivu, to je od 70-150 mm).
3. Konstantna brzina infiltracije: model u dugoročnoj simulaciji nije osjetljiv na ovaj parametar
osim u prvih nekoliko mjeseci, kao u slučaju početnog deficita. Stoga, ovaj parametar nije
kalibrisan, umjesto toga konstantna vrijednost od 12.7 mm/hr je korišćena, što je preporučeno u
literaturi za tip tla koji preovladava u slivu Vrbasa.
4. Procenat nepropusnih površina: nije vrijednost za kalibraciju, jer se procjenjuje na osnovu
postojećih podataka smještenih u tabeli atributa za shapefile tipova tla u slivu;
5. Vrijeme kašnjena sliva: zapremina oticanja se mijenja polako sa povećanjem vremena
kašnjenja sliva tL, tj. povećanjem vremena kašnjena za 50% donosi smanjenje oticanja za
0.01% i smanjenje vrhunca isteka za 1.5%, što i ne pretstavlja neku posebnu osjetljivost modela
na ovaj parametar. Sa druge strane, vrijeme kašnjenja povećava vreme pojave maksimalne
vrijednosti hidrograma (razdaljinu od centra hijetograma pale kiše do maksimalne vrijednsot
hidrograma), što za rezultat ima nerealnu situaciju. Ova vrijednost je kalibrisana ali pri
simulaciji karakteristične kišne epizode umjesto kontinualne simulacije.
6. Mjesečni srednji bazni oticaj: se računa na osnovu osmotrenih podataka kao prosječna
vrijednost za svaki mjesec u godini. Ipak, ispravke su potrebne za pojedine mjesece poređenjem
modeliranih i osmotrenih hidrograma.
7. Muskingum vrijeme putovanja kroz riječne dionice K: ne utiče na ukupno vrijeme oticanja,
ali utiče na vrijednost maksimalnog oticaja: ako se K poveća za 50%, maksimalna vrijednost se
smanji za 12%. Ovaj parametar je kalibrisan za potrebe pravilne simulacije zadržavanja talasa u
hidrološkom sistemu sa rezervoarima koji će kasnije da uslijedi.
8. Muskingum faktor zadržavanja X: za povećanje od 50% vrijednosti X, ukupno oticanje
mijenja zapreminu za 0.01% a maksimalnu vrijednost hidrograma oticanja za 0.5%. To nije
mnogo, ali se ovaj parametar takođe kalibrisao.
9. Muskingum broj podrukavaca: utiče na vrijeme zadržavanja gde jedan podrukavac daje veće
zaostajanje talasa a povećanjem ovog broja zaostajanje je manje. Kada se broj podrukavaca
smanji sa 5 na 1, zapremina oticanja se smanji samo za 0.01% a vrh hidrograma za 0.5%. Ovaj
parametar se takođe podešava kalibracijom.
Pregledom gore navedenog, slijede zaključci:




Kašnjenje sliva se podešava simulacijom jedne kišne epizode u procesu kalibracije
Mjesečne vrijednosti baznog oticaja se podešavaju ručno održavanjem vrijednosti zapremine
oticanja blizu izmjerene na vodomjernim stanicama
Muskingum parametri su kalibrisani za kontinuiranu simulaciju, sa uslovom da zapremina
oticanja i srednje vrijednosti proticaja u periodu simulacije budu što bliži osmotrenim.
Ostali parametri su korišteni ili iz podataka o tipu tla ili korišćenju tla ili uzimanjem preporučene
vrijednosti za odgovarajući preovladavajući tip tla u podslivu.
Potrebno je istaći da je ovaj način kalibracije validan samo za kontinualnu simulaciju koja se
koristi u razne svrhe ovog projekta. Ako se ovaj model koristi za simulaciju neke karakteristične
6-15
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
kišne epizode u nekom kraćem periodu simulacije, odn. da se predvide vrijednosti velikih ili malih
voda, novo podešavanje parametara kao i možda novi način proračuna baznog oticaja bi trebalo da se
uradi jer se uslovi u hidrološkom modelu u tom slučaju znatno mijenjaju (zbog kratkog vremena
proračuna jedne kišne epizode i prilagodljivosti računskih podmodela za kontinualne-duge i kratke
simulacije).
6.4
Rezultati
Prva simulacija ovako postavljenog modela predstavlja izazov u pogledu obima ulaznih podataka i
tipičnih grešaka koje se mogu očekivati u tim zadacima, uključujući manjak podataka za
meteorološki model kao i ’’prazne’’ riječne dionice koje nisu dobro povezane sa tačkama u modelu
a što je rezultat izvoza iz modela GeoHMS (koji su ustvari zaobiđeni vezom podsliva sa sa izlaznom
tačkom nizvodno što je dalo neki broj manjih pritoka koje su ostale izvan odgovarajućeg podsliva).
Nakon pretrage i ispravki grešaka, model je pušten u proračun i pregledani prvi rezultati. Pokazalo se
da pokušaji optimizacije nemaju efekta bez pomoći ručnog mijenjanja ulaznih podataka.
Zato su pokušaji optimizacije ručnim podešavanjima počeli od uzvodne stanice Gornji Vakuf pa do
najnizvodnije Delibašino Selo. Dio sliva koji je nizvodno od Delibašinog Sela do ušća u rijeku Savu
nije mogao da bude kalibrisan zbog nedostatka mjerenja na tom dijelu. Usvojeno je da se uzmu
parametri kao na dijelu sliva između stanica Banja Luka na Delibašino Selo.
Praksa u velikim hidrološkim modelima pri kalibraciji za kontinuirane – godinu dana i duže –
simulacije je da se vrši kalibracija modela parametara da se slažu rezultati ne npr. dnevnih slaganja
modeliranih i osmotrenih proticaja (što je teško izvodljivo) već ukupne zapremine oticaja i srednje
višegodišnje vrijednosti proticaja modeliranih i osmotrenih podataka za odabrani period kalibracije.
U Tabeli 6-4, karakteristične vrijednosti za deset stanica na rijeci Vrbas su prikazane. Na osnovu
ovih vrijednosti za zapreminu oticanja i srednji proticaj, parametri modela su kalibrisani.
Tabela 6-4: Pregled osmotrenih zapremina oticanja i srednjeg proticaja u priodu od 1984-1987
514.64
Prosječna
godišnja
zapremina oticaja
(106 m3)
128.66
911
2,087.82
521.96
16.55
Han Skela
1,345
3,017.30
754.33
24.63
Volari
1,665
4,468.17
1,117.04
28.00
Kozluk
3,161
3,532.26
883.07
35.42
Bočac
4,092
8,979.41
2,244.85
70.95
Banja Luka
4,588
11,303.07
2,825.77
89.59
778
2,049.14
512.29
16.24
5,469
14,505.31
3,626.33
115.01
Stanica
Gornji Vakuf
Površina sliva
(vrijednost objavljena
u hidrološkom
godišnjaku) (km2)
208
Daljan
Vrbanja
Delibašino Selo
Zapremina oticaja za
1984-1987 (106 m3)
Srednji proticaj u toku
perioda (m3/s)
Izvor: Konsultantova tabela generisana na osnovu sopstvene baze podataka
Konačne vrijednosti parametara nakon izvršene kalibracije date su u Tabela 6-5.
Tabela 6-5: Vrijednosti parametara podešenih u hidrološkom modelu sliva rijeke Vrbas
Parametar
Vrijednost
Početni deficit (mm)
84
Maksimalni deficit (mm)
120
Brzina infiltracije (mm/h)
Procenat nepropusnih površina
12
12-35
4.09
6-16
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Vrijeme kašnjenja sliva (min)
Muskingum K (h)
Muskingum X
85-667
0,39(306m*)-16(8450m*)
0,12-0,45
Muskingum broj podrukavaca
*u zagradi data odgovarajuća dužina riječne dionice
3-6
Kalibrisani i osmotreni hidrogrami za neke stanice su prikazani na slikama 6-10, 6-11 i 6-12
horizontalna crna linija predstavlja srednje proticaje osmotrene na stanici.
Izvor : Konsultantov rezultat simulacije na osnovu modela HEC-HMS
Slika 6-10: Rezultati simulacije za stanicu Gornji Vakuf
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor : Konsultantov rezultat simulacije na osnovu modela HEC-HMS
Slika 6-11: Rezultati simulacije za stanicu Banja Luka
Izvor : Konsultantov rezultat simulacije na osnovu modela HEC-HMS
Slika 6-12: Rezultati simulacije za stanicu Han Skela
6-17
6-18
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U Tabela 6-6 prikazani su osmotreni u poređenju sa simuliranim/modeliranim rezultatima za
kalibrisani model za devet stanica u slivu rijeke Vrbas.
Tabela 6-6: Osmotreni u poređenju sa modeliranim rezultatima za kalibrisani model
Prosječna
godišnja
zapremina
oticajaOSMOTRENO
(106 m3)
Prosječna
godišnja
zapremina
oticaja MODELIRANO
(106 m3)
Greška u
zapremini u
procentima
(%)
Srednji proticaj
za period
OSMOTRENO
(m3/s)
Srednji proticaj
za period MODELIRANO
(m3/s)
Greška u
procentima
za srednje
proticaje
(%)
Gornji
Vakuf
Daljan
128.66
129.24
0.45
4.09
4.10
0.29
521.96
524.96
0.58
16.55
16.64
0.54
Han Skela
776.83
774.26
-0.33
24.63
24.54
-0.36
Volari
883.07
886.78
0.42
28.00
28.11
0.39
Kozluk
1,117.04
1,115.39
-0.15
35.42
35.36
-0.17
Bočac
Banja
Luka
Vrbanja
Delibašino
Selo
2,237.87
2,239.32
0.06
70.95
70.99
0.06
2,825.77
2,820.70
-0.18
89.59
89.42
-0.19
Stanica
512.29
514.40
0.41
16.24
16.31
0.43
3,626.33
3,626.07
-0.01
115.01
114.95
-0.05
Izvor: Konsultantova tabela generisana na osnovu rezultata modeliranja
Procenat greške između zapremina oticaja i srednjeg proticaja za period kalibracije je uglavnom
ispod 1%, što je veoma zadovoljavajući rezultat za ovu svrhu modela. S obzirom na prostornu
neravnomjernost padavina na slivu koju nije bilo moguće modelirati zbog malo mjernih stanica sa
dovoljno dugim osmatranjem (a koje su jedan od najvažnijih ulaza od kojeg zavisi slaganje
modeliranih i osmotrenih podataka), dobru vezu padavine-oticaj obezbjeđuje ukupna zapremina
oticaja i srednji oticaj za neki period, što je upravo razlog kalibracije na ove vrijednosti. Model ne
pogađa dnevne vrijednosti osmotrenih podataka, i to je vidljivo sa Slika 6-10 do Slika 6-12 ali razlog
za to je upravo u računskoj veličini padavina koja je primjenjena za taj konkretni dan.
S tim u vezi, kvalitet modeliranih podataka se može vidjeti kroz druge pokazatelje kao što su
koeficijent korelacije r2 i kriva duplih masa osmotrenih i modeliranih podataka. Kao još jedan
pokazatelj, daje se uporedno kriva trajanja modeliranih oticaja u periodu od 1980-2010. godine i
osmotrenih podataka (period zavisi od raspoloživosti mjerenih podataka).
Slika 6-13:Pokazatelji slaganja osmotrenih i modelovanih podataka na stanici Han Skela, srednje kvadratno
odstupanje (lijevo) i kriva suma proticaja (desno)
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-19
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 6-14: Pokazatelji slaganja osmotrenih i modelovanih podataka na stanici Banja Luka, srednje kvadratno
odstupanje (lijevo) i kriva suma proticaja (desno)
Slika 6-15: Jedinične krive trajanja, formirane od osmotrenih (1958-1990.) i proticaja iz modela, HS Banja
Luka
Slika 6-16: Jedinične krive trajanja, formirane od osmotrenih (1969-1989.) i proticaja iz modela, HS Volari
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-20
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 6-17: Jedinične krive trajanja, formirane od osmotrenih (1961-1990.) i proticaja iz modela, HS Vrbanja
Linije duplih masa se dosta dobro poklapaju. Kod krivih trajanja primjećuje se da model potcjenjuje
maksimualne oticaje tj. oticaje kratkog trajanja ili male vjerovatnoće pojave. Koeficijent korelacije
na svim stanicama uzima vrijednosti od 0,5 za Vrbanju do 0,65-0,7 za ostale stanice, što je srednje
dobro odstupanje ali je daleko od idealnog r2=1,0. Na stanici Vrbanja se najviše pokazuje odstupanje;
maksimalni oticaji u osmotrenim podacima su čak i do 16 puta veći odnosno minimalni i do 30 puta
manji od srednjeg proticaja. Takvu varijabilnost nije lako postići u modelu bez distribuiranog modela
sa dosta kišomjernih stanica na podslivu. Iz nekih ranijih studija (npr. OSNOVA) stoji da su godišnje
sume padavina u slivu Vrbanje u prosjeku za oko 200 mm veće nego na području stanice Banja
Luka. Nažalost, podaci o padavinama na slivu Vrbanje nisu bili dostupni za vrijeme izrade ove
studije.
Da je problem dobrim dijelom u nemogućnosti programa da bilansira količine voda na slivu u
višegodišnjem periodu (ne računa stanje vlage u zemljištu u kontinuitetu) dokazuje i provjera
slaganja modeliranih i osmotrenih proticaja za jednu kišnu epizodu (velike padavine u junu prošle
godine). Na Slici 6-18 se vidi dosta dobro poklapanje hidrograma sa koeficijentom korelacije r2=0,87
na stanici Banja Luka i 0,81 na stanici Han Skela. Nakon 2000. godine postoji više kišomjernih
stanica što se direktno odražava na tačnost modela.
Slika 6-18: Hidrogrami oticaja na stanici Banja Luka u toku kišne episode iz juna 2010 godine
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-21
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 6-19: Hidrogrami oticaja na stanici Han Skela u toku kišne episode iz juna 2010 godine
S druge strane, na Slici 6-19 se primjećuje da pri osmatranju oticaja u profilu stanice Han Skela nije
uhvaćen maksimum (kao što je modelom sračunato) za jaku kišu koja se desila u junu 2010. godine
(kad su zabilježena i izlijevanja vode iz korita rijeke Vrbas na većini lokacija u slivu) što samo
upućuje na činjenicu da osmatranje jednom dnevno nije dovoljno za dobru prezentaciju poplavnog
talasa.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-22
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
6.5
Kritični faktori uspjeha
Ovaj odjeljak razmatra moguće izvore grešaka i kritične faktore uspjeha koji utiču na razvoj i kvalitet
postavljenog modela. Prije svega, potreba da se postavi dobar model koji će simulirati proces
padavine-oticaj sa sliva Vrbasa je da se ispune zadaci postavljeni u sklopu Projektnog zadatka.
Kritični faktor uspjeha je uglavnom zbog kvaliteta ulaznih podataka i preciznosti razvoja modela, što
se dalje u tekstu razmatra.
6.5.1 Neizvjesnosti u kvalitetu podataka
Postoje neizbežne neizvjesnosti oko tačnosti podataka koji se koriste za analizu.
Potrebno je prisjetiti se da su sve procjene koje će nastati iz modela zasnovane na relativnoj razlici
između uslova koji su predviđeni jednim scenarijom u poređenju sa onim koji su predviđeni u
osnovnom-početnom scenariju. Neslaganja u relativnim vrijednostima će sigurno biti manja od
neslaganja apsolutnih vrijednosti i sigurno neće značajnije uticati na odluke koje će se donijeti na
osnovu ove relativne promjene.
S druge strane, za Modul 2 ovog projekta, koji se bavi studijom razvoja hidro-energetike (SHER),
biće urađena 30-godišnja simulacija kako bi se odredili dnevni proticaji na profilima HE-a. U tu
svrhu, kvalitet podataka može predstavljati veliku neizvjesnost, pogotovo kad su u pitanju minimalni
i maksimlani protoci koji mogu da podbace u kontinualnoj simulaciji modela sa malo ulaznih
podataka (padavine).
6.5.2 Neizvjesnosti u tačnosti modela
Ključno pitanje je da li model dobro (tačno) predviđa promjene koje će se desiti kao rezultat novih
događanja u slivu. Djelimično, odgovor na ovo leži u matematičkom pozadini modela koja je
zasnovana na ustanovljenom razumjevanju fizičkih procesa, koji ne samo da se javljaju u slivu rijeke
Vrbas, nego i na svim sličnim lokacijama širom sveta. U praksi, postoje tri načina da se ovo riješi
kada je u pitanju tačnost modela:



Provjeriti da li model odgovara na promjene na intuitivno korektan način (npr., povećano
akumuliranje proticaja u vlažnoj sezoni vodi do proporcionalno većeg protoka u sušnoj sezoni)
Da se pusti scenario sa pretpostavkama koje blago variraju (npr., povećani gubici) i da se
provjeri da li promjena protoka, u tom slučaju, nizvodno proporcionalna i pravilna.
Da se odvoje pojedini dijelovi modela (neki od podslivova npr.) i da se provjeri da li
simulacijom u takvim posebnim modelima se dobijaju slični rezultati.
Malo je vjerovatno da će se dobiti baš isti rezultati (zbog brojnih validnih razloga), ali je najvažnije
da je razumno očekivati da pravac promjene ključnih prametara bude isti i ima sličan red veličine.
Navedeni načini provjere modela na gore opisanom razvijenom modelu za sliv rijeke Vrbas daju
pozitivne rezultate, u smislu da model odgovara pravilno na promjene te sa te strane je isključena
neizvjesnost u programskom matematičkom proračunu veze padavine-oticaj.
Koje radnje preduzeti za rješavanje neizvjesnosti
Poglavlje 4 daje detaljne prijedloge za poboljšanje mreže stanica za hidrometeorološka osmatranja
koja je osnovna platforma hidrološkog modeliranja. Prijedlozi koji su niže navedeni tiču se samo
određenih aspekata modeliranja.
Sumirajući gore navedeno sljedeće radnje je potrebno preduzeti da bi se rješilo pitanje neizvjesnosti
u hidrološkom modelu sliva rijeke Vrbas:
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
6-23
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013






Kontinuirano praćenje i napor da se osigura kvalitet u korištenju modela,
Provjera rada modela sa, na primer, satnim vrijednostima padavina, kako bi se dobili bolji (u
manjim vremenskom koraku od jednog dana) rezultati (nažalost ovi podaci nisu dostupni),
Kada dodatni podaci budu dostupni proširiti podatke u meteorološkom modelu i ponovo
kalibrisati ključne parametre modela,
Ponovo simulirati ključne secenarije sa nešto promijenjenim ulaznim podacima kako bi se
procjenilo da li model pravilno reaguje na promjene,
Uraditi simulaciju modela sa drugim podacima za verifikaciju,
Procjena modela kroz poređenje rezultata dobijenih iz drugih sličnih modela (ovaj dio je u
procesu).
Navedene radnje su naknadno preduzete i model je ocjenjen kao veoma zadovoljavajući za ove
potrebe a s obzirom količinu raspoloživih ulaznih podata naspram veličine sliva i komplikovanosti
modela. Model pravilno reaguje na promjene ulaznih podataka, npr.: povećane kiše daju povećane
proticaje, veći gubici smanjuju količinu otekle vode, itd. Model treba koristiti kritički kod procjene
malih voda zbog loše prezentacije podpovršinskog oticaja što je nedostatak (zbog načina proračuna
baznog oticaja) kao i poplavnih voda na nekim dijelovima sliva (npr. Vrbanja). Generalno, sa
gušćom mrežom kišomjernih stanica, model će davati veoma dobre rezultate.
Nadležne Institucije kao što su Agencija oblasnog riječnog sliva Save Bijeljina i Agencija za vodno
područje rijeke Save u Sarajevu trebaju preuzeti na sebe dopunjavanje i proširivanje modela po
završetku ovog Projekta. Trening planiran u sklopu ovog projekta će poslužiti u pružanju početne
pomoći pri radu u modelu sliva rijeke Vrbas
.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
7
Vodni resursi
Ovo poglavlje uključuje procjenu potreba za vodom i dostupne vodne resurse kako bi se pokrile te
potrebe. Potreba za vodom se porcjenjuje za vodoprivredne regione na koje je podijeljeno slivno
područje rijeke Vrbas. Ovi vodoprivredni regioni su zasnovani na indirektnim metodama koje
koriste izlazne proticaje na poprečnim presecima ovih regiona uključujući i izlaz/ulaz poprečni
presjek između dva entiteta.
Detaljna procjena vodoprivrednog bilansa i potencijalno pokrivanje budućih vodnih deficita biće
proučavani u kasnijim fazama ovog projekta, kada će scenario razvoja upravljanja vodnim
resursima, uključujući i opcije hidroenergetike, biti ocijenjen kroz modeliranje sliva rijeke Vrbas.
7.1
Vodoprivredni regioni u slivu rijeke Vrbas
Potrebne količine vode za sve opštine u slivu rijeke Vrbas su analizirane i obračunate. Analizirane
su tri glavne gurpe potrošača:
1.
2.
3.
Vodosnabdijevanje gradova i naselja, kao i industrije koja koristi vodu iz vodovodnih sistema
Vodosnabdijevanje industrije za koju je potrebno posebno vodosnabdijevanje i koji imaju svoje sopstvene
vodozahvate
Navodnjavanje poljoprivrednih površina
Sliv rijeke Vrbas je podijeljen na pet vodoprivrednih regiona i za svaki region je određen bilansni
profil kao što je pokazano u Tabeli 7-1. Podjela na regione je izvršena skoro identično onoj iz
Osnove, osim što je uveden još jedan region, Region III koji uglavnom pokriva slivno područje
rijeke Ugar. Region III je formirano zasebno zbog toga što slivno područje rijeke Ugar pripada i
FBiH I RS i za rješavanje vodoprivrednih problema u ovom području (izgradnja akumulacija)
potrebne su saglasnosti i jednog i drugog entiteta.
Region
I
II
III
IV
V
Tabela 7-1: Vodoprivredni regioni u slivu rijeke Vrbas
Pripadajuće opštine
Bilansni profil
1.
Gornji Vakuf -Uskoplje
2.
Bugojno
3.
Donji Vakuf
Han Skela
4.
dio opštine Novi Travnik
5.
dio opštine Travnik
1.
Jajce
2.
Šipovo
Kozluk
3.
dio opštine Kupres
4.
dio opštine Glamoč
1.
dio opštine Kneževo
Granica između
2.
dio opštine Travnik
FBiH i RS
3.
dio opštine Jajce
1.
Banja Luka
2.
Mrkonjić Grad
3.
Kneževo
Delibašino Selo
4.
Kotor Varoš
5.
Čelinac
1.
Laktaši
2.
Srbac
Ušće rijeke Vrbas
3.
Bosanska Gradiška
4.
dio opštine Prnjavor
Izvor: Konsultant je sačinio tabelu na osnovu baze podataka
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Na Slici 7-1 prikazani su vodoprivredni regioni, kao i bilansni profili na izlaznim tačkama svakog
regiona.
Izvor: Konsultant je sačinio tabelu na osnovu baze podataka
Slika 7-1: sliv Vrbasa: vodoprivredni regioni
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 7-2 prikazuje istu mapu vodoprivrednih regiona, ali su uključene i granice opština.
Izvor: Konsultant je sačinio tabelu na osnovu baze podataka
Slika 7-2: sliv Vrbasa: vodoprivredni regioni i granice opština
7-3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
7.2
Potrebe za vodom u slivu rijeke Vrbas
7.2.1 Vodosnabdijevanje naselja i industrija
Ulazne vrijednosti za proračun potreba za vodom stanovništva i industrije su:



Broj stanovnika po opštinama i približne projekcije stanovništva
Specifične potrošnje za određene kategorije potrošača
Obuhvat stanovništva javnim sistemom vodosnabdevanja
Analiza broja stanovnika po opštinama
Jedan od izazova jeste utvrđivanje broja stanovnika u slivu koristeći podatke iz opština. Analiza
broja stanovnika iz poslednja četiri popisa (1961, 1971, 1981. i 1991) pokazuje blagi rast
stanovništva u slivu između 2-3% godišnje (Tabela 7-2).
Podaci koji su dati su za cjelokupna opštinska područja, koja uključuju i stanovništvo van slivnog
područja rijeke Vrbas. Prema izveštaju EC Cards-a (2003) i popisu iz 1981. godine u slivnom
području rijeke Vrbas je živjelo 487.000 stanovnika.
Tabela 7-2: Popis sanovništva za opštine 1961-1991.
Opština
Banja Luka
Gradiška
Čelinac
Mrkonjić Grad
Kotor Varoš
Laktaši
Kneževo
Šipovo
Jezero
Srbac
Prnjavor
Jajce
Donji Vakuf
Bugojno
Gornji Vakuf
UKUPNO
Broj stanovnika po opštinama prema popisu
1961
1971
1981
1991
125.343
151.237
177.634
236.758
33.463
40.746
47.528
62.653
12.063
14.711
17.308
20.020
11.671
14.233
16.744
19.401
11.353
13.845
16.289
20.945
22.231
27.112
31.896
42.679
6.956
8.483
9.972
13.980
5.920
7.234
8.493
9.334
956
1.067
1.132
1.213
13.675
17.304
20.102
23.243
27.810
34.281
39.965
43.765
29.453
35.002
41.197
44.903
17.566
20.393
22.606
24.232
24.114
31.856
39.969
46.843
16.175
19.344
22.432
25.130
358.758
436.848
513.267
635.099
Izvor: EC CARDS Regional Programme 2003 “Pilot River Basin Plan for Sava River.”
Međutim, zbog rata i kasnijih nemira došlo je do masovnog pomjeranja ljudi u BiH i migracija u
druge zemlje. Ni do danas te promjene populacije nisu detaljno istražene. Samo detaljnijom
analizom velikih uzoraka podataka o populaciji moglo bi biti moguće dati tačne rezultate
promjene broja stanovništva za periode 2020. i 2040.
Prema dostupnim podacima dobijenim od nadležnih organa od posljednjeg popisa 1991. godne,
broj stanovnika u slivu rijeke Vrbas prikazan je u Tabeli 7-3. Pored toga, Urbanistički zavod u
Banjoj Luci u RS je takođe procjenio projekcije populacije do 2015. (Tabela 7-4).
7-5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 7-3: pregled stanovništva u slivu Vrbasa, 1991. i 2004.
Banja Luka
38
Broj ljudi/
naselja u
slivu
Vrbasa
1991.
(popis)
178.769
Gradiška
9
6.095
6.652
61.440
Čelinac
23
14.906
16.484
17.536
Mrkonjić Grad
27
23.641
19.354
20.004
Kotor Varoš
41
36.109
20.025
20.025
Laktaši
37
29.832
40.311
40.311
Kneževo
20
15.426
12.930
12.278
Šipovo
41
15.751
10.585
10.585
Kupres
14
5.649
483
483
Jezero
10
2.450
1.316
1.316
Srbac
29
17.782
21.138
24.739
Prnjavor
14
5.494
6.307
49.821
Bugojno
78
46.889
39.000
39.000
D. Vakuf
67
24.372
13.900
13.900
Jajce
53
43.690
22.150
22.150
G. Vakuf-Uskoplje
51
25.181
23.000
23.000
Dobretići
17
4.649
3.279
3.279
Glamoč
23
6.473
2.747
5.062
Novi Travnik
5
1.514
1.263
24.944
Travnik
5
3.193
7.450
51.028
Ukupno
602
507.865
464.124
667.678
Opština
Broj naselja u
slivu Vrbasa
1991. (popis)
Broj stanovnika u
slivu Vrbasa 2004.
(EU Cards)
Br stanovnika
(EU Cards)
ukupno za sve
opštine 2004.
201.419
226.647
Izvor: EC CARDS Regional Programme 2003 “Pilot River Basin Plan for Sava River.”
Tabela 7-4: Projekcije stanovništva u opštinama RS od 1996-2015
Opština
Banja Luka
Čelinac
Jezero
Kneževo
Kupres RS
Laktaši
Mrkonjić Grad
Šipovo
Srbac
Kotor Varoš
1996.
217.968
16.980
533
11.793
5
39.196
16088
7973
24.044
16.129
Izvor: Urbanistički zavod – Banja Luka
2001.
221.096
17.252
1.287
12.065
468
39.672
19.675
10.385
24.384
19.741
2006.
227.046
17.728
1.335
12.422
492
40.743
20.227
10.721
24.979
20.217
2011.
232.646
18.176
1.379
12.758
514
41.751
20.744
11.018
25.539
20.665
2015.
236.721
18.502
1.411
13.002
530
42.485
21.112
11.242
25.947
20.991
7-6
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Analiza specifične potrošnje
Nema pouzdanih podatka o potrošnji vode. Čak i podaci dobijeni od javnih komunalnih preduzeća
zasnovani su na grubim procjenama. Ovo je posebno tačno za vodosnabdijevanje manjih opština.
Specifične potrošnje su procjenjene na osnovu intervjua sa odgovornim osobama iz javnih
preduzeća zaduženim za održavanje i upravljanje vodovodnim sistemima, ekspertima, kao i na
osnovu objavljenih nacionalnih i međunarodnih normi. U vezi sa određivanjem specifične
potrošnje za stanovništvo i industriju, uzimaju se tri glavne kategorije potrošača. Tabela 7-5 daje
usvojene vrijednosti specifične potrošnje za sve tri kategorije (za grad Banja Luku, za druge
gradove u slivu rijeke Vrbas i za ruralna područja) za razmatrane planirane periode 2020 i 2040.
Tabela 7-5: Per capita norme potrošnje vode
Potrošač
Stanovništvo
Industrija
Ukupno
Stanovništvo
Industrija
Ukupno
Stanovništvo
Industrija
Ukupno
2011
2020
Qsp (l/s/d)
Qsp (l/s/d)
Banja Luka
290
320
90
100
380
420
Drugi gradovi
220
270
100
100
320
370
Ruralna područja
200
200
90
100
290
300
2040
Qsp (l/s/d)
350
100
450
300
120
420
220
100
320
Izvor: Konsultant je napravio kompilaciju na osnovu raznih izvora i lične komunikacije
Analiza specifične potrošnje vode iz Osnove pokazuje slijedeću potrošnju:


Za gradska područja: 510 l/s/d računajući gubitke od oko 42%
Za ostala mjesta: 330 l/s/d računajući gubitke od 25%
U Osnovi nisu razlikovani tehnički i ne-tehnički gubici. Tehničkim gubicima se trenutno aktivno
bave javna preduzeća vodovod i kanalizacija.
Podaci u statističkom godišnjaku FBiH pokazuju da je specifična potrošnja vode bila oko 270 l/s/d
uključujući i gubitke koji se kreću do 50%. Prema tome, prosječna potrošnja (dostavljena količina)
je oko 135 l/s/d. Oko 70% isporučene zapremine iz vodosnabdevanja se koristi u domaćinstvima, a
ostalo u industriji i poljoprivredi.
Prema osnovnim karakteristikama, postojeći sistemi vodosnabdijevanja u slivu Vrbasa se dijele u
tri glavne grupe:



Gradski vodovodni sistemi
Seoski vodovodni sistemi
Industrijski vodovodni sistemi.
Prva grupa uključuje sisteme koji daju pijaću vodu stanovništvu u gradskim centrima. Nivo
tačnosti prikupljenih podataka varira od grada do grada i uglavnom zavisi od stepena, ali i želje za
saradnjom kao i stepena opremljenosti javnih preduzeća koja se brinu o vodosnabdijevanju naselja
i industrije.
7-7
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Druga grupa uključuje vodosnabdijevanje domaćinstava u ruralnim područjima od strane malih
postrojenja za vodosnabdijevanje. Nivo tačnosti prikupljenih podataka je mnogo niži od prve
grupe, zbog malog broja podataka (ako ih uopšte ima) o ruralnom vodosnabdijevanju. Samo je u
gradu Banja Luka situacija drugačija zbog postojanja Centra za razvoj i unapređenje sela koji
kontinuirano prati razvoj vodovodnog sistema u ruralnom području.
U treću grupu spadaju sistemi koji obezbjeđuju vodu pojedinim industrijskim potrošačima.
Projekat razmatra sadašnju situaciju (2010.) vodosnabdijevanja po opštinama:



Opštinski centri koji se nalaze u slivu Vrbasa
Kada se opštinski centar nalazi van sliva Vrbasa pretpostavlja se da je vodosnabdijevanje
organizovano preko manjih seoskih vodovoda.
Sistem vodosnabdijevanja Banje Luke je detaljno opisan, zato što su na njemu vršena obimnija
mjerenja nego na drugim sistemima, a što je dalo osnovne elemente za proračun specifične
potrošnje.
U Tabelama 7-6 i 7-7 date su količine vode koja se uzima za snabdijevanje vodom stanovništva i
industrije po opštinama
Tabela 7-6: Izvori vodosanbdijevanja u slivu rijeke Vrbas
Opština
Naziv lokacije
G. Vakuf-Uskoplje
Bugojno
Bugojno
Donji Vakuf
Donji Vakuf
Donji Vakuf
Donji Vakuf
Jajce
Jajce
Banja Luka
Banja Luka
Čelinac
Glamoč
Glamoč
Glamoč
Kotor Varoš
Mrkonjić Grad
Kneževo
Šipovo
Crna Vrilo
Kruščica
Resnik
Slatina
Prusačka vrela
Buget I
Buget II
Plivsko jezero
Plivsko jezero
Vrbas
Subotica
Kuzmanovića potok
Busija
Ajazma
Radaslije
Bijeli potok
Zelenkovac
Cvrcka
Gređanski mlinovi
Kapacitet
(l/s)
80
370
45
73
43
10
10
100
50
650
20
5
3
2
5
5
60-80
25
100
Izvor: EC CARDS Regional Programme 2003 “Pilot River Basin Plan for Sava River.”
Tip
Izvor
Izvor
Izvor
Izvor
Izvor
Izvor
Izvor
Jezero
Jezero
Vrbas
Izvor
7-8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 7-7: Karakteristike vodosnabdijevanja u slivu rijeke Vrbas
Opštine u slivu Vrbasa
Banja Luka
Laktaši
Čelinac
Kneževo
Srbac
Šipovo
Kotor Varoš
Mrkonjić Grad
Jajce
Gornji Vakuf Uskoplje
Donji Vakuf
Bugojno
Ukupno :
Cjelokupan zbir:
Ukupna proizvodnja vode
Isporučene količine vode m3
m3
Podzemna
Površinska Domaćinstva Industrija
voda
10.573.500 16.644.000
11.511.600
4.690.200
710.000
574.000
194.000
87.000
+ add.
256.000
78.000
448.000
619.779
537.782
81.997
1.130.000
566.288
82.076
144.000
47.760
14.000
99.456
90.108
9.348
2.100.000
535.900
90.000
50.000
3.000.000
320.000
120.000
2.552.880
336.000
144.000
3.658.176
652.546
188.468
8.627.400
1.442.277
356.544
30.800.191 19.644.000
16.870.261
6.048.633
50.444.191
22.918.894
Izvor: EC CARDS Regional Programme 2003 “Pilot River Basin Plan for Sava River.”
Tabela 7-8 daje infromacije o broju priključaka na sistem vodosnabdijevanja u slivu rijeke Vrbas
Procenat priključenih domaćinstava se kreće od oko 20% u Kneževu do 85% u Banjoj Luci i 90%
u Čelincu.
Tabela 7-8: Priključenost na sistem vodosnabdijevanja - sliv Vrbasa
Opština
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Banja Luka
Bugojno
Kotor Varoš
Laktaši
Srbac
Jajce
G Vakuf
Uskoplje
Mrkonjić
Grad
Čelinac
Kneževo
Donji Vakuf
Šipovo
Ukupno
Površin
a
(km2)
Br
naselja
Broj
ljudi
809
359
505
386
321
331
393
38
78
41
37
29
53
51
201.419
39.000
20.025
40.311
21.138
22.150
23.000
61.036
14.234
6.068
12.215
6.405
8.000
4.742
Broj
stanovnik
a na mreži
vodo
snabdijev
anja
171.206
24.570
7.008
24.186
6.975
7.088
7.590
493
27
19.354
5.864
12.386
64%
243
306
320
540
23
20
67
41
505
16.484
12.930
13.900
10.585
436.981
4.995
3.918
7.087
3.207
14.835
2.586
4.726
4.445
32.140
90%
20%
34%
42%
49%
Broj
priključe
nih
domaćins
tava
Izvor: EC CARDS Regional Programme 2003 “Pilot River Basin Plan for Sava River.”
Stopa
priključenja
na sistem
vodosnabdij
evanja (%)
85%
63%
35%
60%
33%
32%
33%
7-9
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Sistem vodosnabdijevanja Banje Luke
Banjalučki vodovodni sistem je regionalnog karaktera koji uključuje grad Banju Luku, dio opštine
Čelinac i dio opštine Laktaši (Trn i Slatina). Osnovno izvorište za sadašnje snabdijevanje grada
vodom je vodotok rijeke Vrbas u profilu Desna Novoselija gdje se voda zahvata i dalje obrađuje
na dva načina: (i) infiltracionim bunarima izdašnosti 400 l/s i kondicioninranjem površinskih voda
u fabrici za preradu vode kapaciteta 600 l/s. Znači, ukupni kapacitet izvorišta u Novoseliji je oko
1000 l/s dok drugi izvor Subotica ima kapacitet od oko 20 l/s.
Srednje minimalne mjesečne vrijednosti proticaja od 95% obezbjeđenosti (biološki minimum) na
profilu sadašnjeg zahvata iznosi oko 25 m3/sec. Ukupna zapremina rezervoarskog prostora u
Banjoj Luci je oko 17.200 m3.
Tabela 7-9 daje ukupnu proivodnju vode i specifičnu potrošnju vode na osnovu podataka iz 2007.
i 2008. godine
Tabela 7-9: Pregled proizvodnje vode i produkcije otpadnih voda
br
1
2
3
4
5
6
Opis stavke
Ukupna proizvodnja vode
Odobrena potrošnja za stanovništvo
i ekonomiju
Prividni gubici vode, stanovništvo i
privreda
Stvarna potrošnja za stanovništvo i
privredu
Gubici vode, stanovništvo i
industrija
Prosječna zapremina otpadnih voda
za stanovništvo i industriju : 85%
stvarne potrošnje 36
Proizvedena
zapremina
(m3/god)
28.581.971
138,7
Zapremi
na
(l/s/dan)
380,1
% od ukupn
e
proizvodnje
100
17.291.811
83,9
230
60,5
2.177.397
10,6
29
7,6
19.469.208
94,5
258,9
68,1
9.112.763
44,2
121,2
31,9
16.548.827
80,3
220,1
57,9
Zapremina
u m3/st/god
Izvor: Javno preduzeće “Vodovod” Banja Luka
Pokrivenost sistemom za vodosnabdijevanje:
 Grad Banja Luka snabdijeva pijaćom vodom 85% svojih stanovnika.
 U opštini Banja Luka, postoji značajni sistemi snabdijevanja vodom seoskih područja (0,3-0,8
l/s), a to su: Bronzani Majdan, Verići, Bočac, Karanovac, Mišin Han, Han Kola, Meline,
Ivanjska, Piskavica, Pavići i Stričići.
 U opštini Bugojno, veći sistemi vodosnabdijevanja sela su: Odžak, Golo brdo, Pirići, Karadže
i Rovna.
 U opštini Čelinac, veći sistemi vodosnabdijevanja sela su: Ristovac, Štrba i Milaja.
 U opštini Donji Vakuf , oko 100 sela ima sisteme vodosnabdijevanja.
 U opštini Glamoč, veći sistemi vodosnabdijevanja sela su: Jakir, Kamen i Radaslije.
 U opštini Gornji Vakuf-Uskoplje , veći sistemi vodosnabdijevanja sela su: Bojska, Voljevac i
Ričica.
 U opštini Jajce, veći sistemi vodosnabdijevanja sela su: Bilo vrelo, Čerkazovići, Zurjevača i
Bistrica.
36
Napomena: Ukupna vrijednost investicija za izgradnju postrojenja za prečišćavanje bila bi 52.800.000 KM; za
izgradnju kolektora i potrebnih pumpnih stanica 97.000.000 KM. Ukupno uključujući i kupovinu zemljišta
procenjuje se na 154.100.000 KM.
7-10
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013



U opštini Kotor Varoš, veći sistemi vodosnabdijevanja sela su: Šiprage, Vrbanjci i Zabrđe.
U opštini Mrkonjić Grad, sistem vodosnabdijevanja postoji za Gerzovo, G. Baraće i Baraće sa
izvora Sokočnica sa minimalnim kapacitetom od 6 l/s.
U opštini Kneževo, snabdijevanje pijaćom vodom postoji za: Dobretiće, Šolaje i Radiće.
Vodosnabdijevanje industrije
Precizni podaci o količinama vode koju koristi industrija ne postoje. Može se pretpostaviti da
industrija i rudarstvo u slivu Vrbasa crpe najveće količine vode kroz svoje sopstvene
vodoopskrbne sisteme i sopstvene vodozahvate, a veoma mali dio vode se uzima iz gradskih
vodovodnih sistema. U svakom slučaju, industrijska proizvodnja je značajno smanjena tokom
poslednjih deset godina tako da je i potrošnja vode smanjena.
U slivu rijeke Vrbas ima ukupno 32 industrijskih postrojenja. Banja Luka, kao glavni grad RS,
ima najveći broj industrijskih lokacija, ali i drugi gradovi kao Kotor Varoš, Laktaši, Kneževo,
Jajce i Bugojno imaju industrijske komplekse.
Podaci koji su dobijeni iz prethodnih studija kao i iz Zavoda za statistiku korišćeni su da se
napravi procjena korišćenja industrijske vode. Procjena potrebnih količina vode po opštinama za
snabdijevanje industrije preko sopstvenih vodozahvata na području sliva rijeke Vrbas prikazana je
u Tabeli 7-10.
Tabela 7-10: Pregled snabdijevanja vodom industrije po opštinama
Opština
Ukupno mil
m3/god.
1984
92,80
Ukupno mil
m3/god
2010
19,34
Qmax
(l/s)
1
Banja Luka
692,5
2
Bugojno
0,20
0,18
11,5
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Čelinac
Donji Vakuf
Glamoč
Jajce
Kotor Varoš
Kupres
Laktaši
Mrkonjić Grad
Srbac
Šipovo
Kneževo
0,03
0,20
0,24
6,51
0,39
0,06
0,09
0,12
0,03
0,11
Na
0,03
0,10
0,05
1,02
0,55
0,02
0,05
0,12
0,03
0,07
0,16
1,9
6,5
3,3
35,6
36
1,5
30,1
7,6
1,7
4,1
8,1
Vodotok
Vrbas
RaškovacVrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Izvor: Razne studije i Zavod za statistiku
Prosječni proticaji dobijeni su tako što su dobijene zapremine podijeljene sa procijenjenim
vremenom rada pojedinih industrijskih postrojenja:


Za industriju u Banja Luci i Jajcu, radi 325 dana u godini u tri smjene
Za industriju u drugim gradovima, radi 265 dana u godini u dvije smjene.
Tabela 7-10 jasno pokazuje značajno smanjene zahtjeva za industrijskom vodom u periodu od
1984. do 2010. godine.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-11
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
7.2.2
Vodosnabdijevanje za irigaciju
U slivu rijeke Vrbas predviđene su tri lokacije za navodnjavanje. Najveće područje koje zahtijeva
navodnjavanje u sušnom periodu nalazi se nizvodno od Banje Luke i obuhvata Lijevče Polje,
Srbačko-nožičku ravan i dolinu rijeke Turjanice.37 Ova područja uglavnom koriste podzemna
izvorišta kao izvore vode za navodnjavanje.
U prethodnim studijama, kao i u skorijim prijedlozima opština, ukupne melioracione površine
iznose oko 50.000 ha (Tabela 7-11). Međutim uvidom u stanje potencijalnih površina za
navodnjavanje zapažen je velik broj ograničavajućih faktora kao što su putevi, željezničke pruge,
privatno vlasništvo, privatna zemlja, dalekovodi, industrijska područja pa čak i aerodrom Banja
Luka. Stoga, ovi faktori doprinose značajnom smanjenju potencijalnih površina za navodnjavanje.
Nakon provedenih analiza i procjene da se iz realnih tehničkih razloga od ukupno predložene
površine navodnjavanje može ostvariti na površini na oko 28,800 ha (Tabela 7-12). Veći dio ovih
površina koje se potencijalno mogu navodnjavati su locirane nizvodno od Banje Luke sa
površinom od 24.386 ha. Od ove cifre, samo oko 1.250 ha se trenutno navodnjava i čak i ti
sistemi ne funkcionišu dobro zbog lošeg održavanja i potrebna im je hitna sanacija.
Tabela 7-11: Prikaz prijedloga opština – površina za navodnjavanje
Br.
1
1
Dionica sliva
Vrbasa
2
2
Opština
3
Gradiška
Laktaši
Donja
3
Srbac
4
Srednja
Mrkonjić grad
5
6
7
Gornja
Donji Vakuf
Bugojno
Gornji Vakuf
Prijedlog opština
Nova bruto površina (ha)
Posebno
Naziv potencijalnog
područje u
Ukupna površina
područja za irigaciju
opštini
opštine (ha)
(ha)
4
5
6
Lijevče Polje
23.198
32.889
Lijevče Polje
4.410
5.650
Dolina Turjanice
1.240
Srbačko-nožička ravan
2.691
Sitneši
892
5.798
Lijevče Polje
2.215
Podrašničko polje
2.106
Bjelajci
276
2.829
Gerzovo
447
Uskoplje
Lugovi
330
2.850
Pajića Polje
UKUPNO:
Izvor: Studija o održivom razvoju područja za irigaciju u RS, 2010.
37
Studija o održivom razvoju područja za irigaciju u RS, MPŠV 2010
50.016
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 7-12: Prikaz površina za navodnjavanje koje se potencijalno mogu navodnjavati
Br.
1
1
Dionica sliva
Vrbasa
2
2
Opština
3
Gradiška
Laktaši
Donji dio sliva
3
4
5
6
7
Srbac
Srednji dio sliva
Mrkonjić grad
Gornji dio sliva
Donji Vakuf
Bugojno
Gornji Vakuf
Prijedlog opština
Nova bruto površina (ha)
Posebno
Naziv potencijalnog
područje u
Ukupna površina
područja za irigaciju
opštini
opštine (ha)
(ha)
4
5
6
Lijevče Polje
12.759
18.089
Lijevče Polje
2.426
3.108
Dolina Turjanice
682
Srbačko-nožička ravan
1.480
Sitneši
491
3.189
Lijevče polje
1.218
Podrašničko polje
1.158
Bjelajci
152
1.556
Gerzovo
246
Uskoplje
2.850
Lugovi
330
Pajić Polje
UKUPNO:
28.792
Izvor: Studija o održivom razvoju područja za irigaciju u RS, 2010.
U srednjem toku rijeke Vrbas, navodnjavanje Podrašničkog polja se planira za površinu od 1.556
ha. Gornji dio sliva rijeke Vrbas, između Gornjeg i Donjeg Vakufa uključuje potencijalnu
površinu za irigaciju od 2.850 ha, tako da ukupna površina potencijalnih polja za irigaciju u slivu
rijeke Vrbas iznosi oko 28.792 ha (Tabela 7-12).
Potrebne količine vode za navodnjavanje su procjenjene nakon utvrđivanja ukupne prosječne
količine vode koju treba obezbijediti (norma navodnjavanja) i određivanja površina pogodnih za
navodnjavanje (Tabela 7-12). Prosječna norma navodnjavanja se dobija oduzimanjem veličine
padavina za svaki mjesec od mjesečne potencijalne evapotranspiracije. Na osnovu ranijih
istraživanja utvrđeno je da norma navodnjavanja za rang pojave 1/10 iznosi 2400m3/ha godišnje.
Gubici u sistemu su oko 25%, što je navedeno u sljedećem paragrafu. Stoga, bruto godišnja norma
za navodnjavanje u ovom slučaju je Pgross = 1.25 * 2400 = 3000 m3/ha.
Nedavna studija održivog razvoja područja za irigaciju u RS pokazala je da godišnje treba
obezbediti 90.966.907 m3 za navodnjavanje. Proračuni se odnose na rang pojave 1/10 sa
procijenjenim gubicima od 25%.
Ukupne količine vode potrebne za irigaciju su date u Tabeli 7-13. Mjesečne potrebe za vodom za
navodnjavanje su neujednačene i izračunate vrijednosti su date u Tabeli 7-13. Procentualne
vrijednosti raspodjele po mjesecima preuzete su iz Osnove.
7-13
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 7-13: Mjesečna raspodjela potražnje vode za irigaciju
Mjeseci
Godišnja
potržanja vode (A)
Maj
Jun
Jul
(u %)
7
15
32
Maj
Jun
Jul
Zapremine (B)
Potražnja
Potražnja
Potražnja
Region
(m3)
(m3)
(m3)
510,125.0 1,093,125.0
2,332,000
I
0.00
0.00
0.00
II
0.00
0.00
0.00
III
299,520.4 641,829.50 1,369,236.0
IV
5,558,038.0 11,910,082. 25,408,174.
V
Aug.
31
Aug.
Potražnja
(m3)
2,259,125
0.00
0.00
1,326,448.0
24,614.169.
Sept.
15
Sept.
Potražnja
(m3)
1,093,125
0.00
0.00
641,829.50
11,910,082.
Ukupno
100
7,287,500.0
0.00
0.00
4,278,863.0
79,400,544.
Izvor: Osnova
Drugi korisnici vode
Ribolov i gajenje ribe su veoma važne djelatnosti u slivu Vrbasa i sve potencijlane aktivnosti
razvoja moraju ovo uzeti u obzir prilikom daljeg planiranja (Tabela 7-14).
Tabela 7-14: Ribnjaci u slivu Vrbasa
Vodotok
Naziv ribnjaka i pozicija
Okašnica
Pliva
Pliva
Bugojno
Jezero (Jajce)
Šipovo
Vrbas
Tropic-Jezero Bočac
Krupa
Klašnik
Kanal OsornaBorna-Ljevčanica
Krupa na Vrbasu
Klašnik-Banja Luka
Bardača blizu Srbac
Površina
vode (ha)
0.450
1.541
0.020
0.25
0.080
0.020
732
Vrsta
ribnjaka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Pastrmka
Šaran
Primjedbe
Slobodni tok
Slobodni tok
Slobodni tok
Slobodni tok –
Tip sa kavezima
Slobodni tok
Slobodni tok
Slobodni tok
Izvor: EC CARDS Regional Programme 2003 “Pilot River Basin Plan for Sava River.”
Zahtjev za vodom za pecanje i uzgoj ribe nisu posebno analizirani jer je udio ribnjaka u ukupnom
korišćenju vode uopšteno uzevši beznačajan zbog toga što se korišćene vode vraćaju u rijeke, dok
je potreba za vodom za same ribe uključena u dio ekološki prihvatljivog protoka.
Pored toga, postoje značajne lokacije na rijeci Vrbas koje se koriste za sport i rekreaciju i koje
treba imati vidu prilikom analiza korišćenja voda:





Plivsko jezero – Jajce
Jezero Balkana – Mrkonjić Grad
Prirodni rezervat Bardača blizu Srbca (močvara)
Akumulacija Bočac
Kanjon Vrbasa između HP Bočac i Banje Luke (kajak)
7-14
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
7.3
Potrebe za vodom po regionima
U Tabelama 7-15 i 7-16 date su ukupne potrebne zapremine vode za pet vodoprivrednih regiona, a
koje obuhavataju potrebe za vodom tri glavna potrošača: poljoprivredu, stanovništvo i industriju.
Tabela 7-15: Zapremine vode koje su potrebne po vodoprivrednim regionima
Potražnja vode (milion m3/godišnje)
Region
Stanovništvo
Industrija
Poljoprivreda
I
II
III
IV
V
9,38
4,53
0,44
39,41
9,04
0,28
0,29
0,0
20,20
0,50
7,29
0,0
0,0
4,28
79,40
Ukupno
62,36
21,20
90,97
Ukupno
miliona
m3/godišnje
16,67
4,53
0,44
63,88
88,44
Tabela 7-16: Potražnja vode za rijeku Vrbas po vodoprivrednim regionima
Region
I
II
III
IV
V
Ukupno
Vodosnabdijevanje (m3/sec)
Stanovništvo
Industrija
Poljoprivreda
0,641
0,0213
1,158
0,381
0,445
0,0
0,012
0,0
0,0
2,047
0,75
0,65
0,159
0,032
12,39
3,24
1,2483
14,198
Ukupno
(m3/sec)
1,8203
0,826
0,012
3,447
12,581
Iako zapremine vode date u Tabeli 7-15 pokazuju potrebe za vodom po regionima i kompletnom
području sliva, tabela nije tako korisna u izračunavanju deficita vode u slivnom području rijeke
Vrbas. Potrebe za vodom su preračunate i date kao proticaji koji se mogu uporediti sa proticajima
rijeke Vrbas na pet bilansnih profila (uobičajeno vodomjerne stanice) koje ragraničavaju
vodoprivredne regione.
Interesantno je uporediti potražnju vode za region V koristeći nove podatke, kao i predviđanja
koja su napravljena u Osnovi. Proračuni pokazuju da je potražnja vode sada oko 12,58 m3/s u
poređenju sa obračunima u Osnovi od 27,9 m3/s. Glavni razlog za smanjenje potreba je u suštini
smanjenje površna koje se mogu navodnjavati.
U Tabeli 7-17 je dat inventar ključnih sektora potražnje vode, zahtjeva za kvalitetom vode i odnos
resursa između površinske vode i podzmene vode. U Tabeli 7-18 su date sadašnje mjesečne
potrebe za vodom po vodoprivrednim regionima i upoređene su sa rezultatima iz Osnove.
Tabela 7-17: Inventar upotrebe vode i potražnje po ključnim sektorima
Region
I
Sektor
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i
poljoprivreda
Zahtjevi za kvalitetom
vode Klasa rijeke
Vodni resursi
Površinska naspram
podzemne
9.384.406
275.419
I-II
III
90/10
30/70
7.287.500
III
100/0
Potražnja vode
m3/godišnje
7-15
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Region
II
III
IV
V
Sektor
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i
poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i
poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i
poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i
poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Potražnja vode
m3/godišnje
Zahtjevi za kvalitetom
vode Klasa rijeke
Vodni resursi
Površinska naspram
podzemne
238.096.800
238.096.800
I-II
I-II
I-II
4.531.570
291550
I-II
III
90/10
30/70
0
III
100/0
469.886.400
469.886.400
II
II
II
438.000
0
I-II
III
0
III
517.190.400
517.190.400
II
II
II
39.406.936,70
20.194.822
I-II
III
90/10
30/70
4.278.863
III
100/0
794.707.200
794.707.200
II
II
II
9.037.681,05
495.660
I-II
III
90/10
30/70
79.400.544
III
50/50
968.155.200
968.155.200
II
II
II
7-16
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 7-18: Mjesečni zahtjevi za vodom po vodoprivrednim regionima
Potražnja vode m3/sec (mjesec u godini)
Sektor
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i poljoprivreda
Regioni
I
II
III
IV
Potražnja vode
milion m3/god
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
OSNOVA
(1987)
m3/s
12
9,384406
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,641
0,576
0,275419
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,0213
0,056
1,158
1,158
1,158
1,158
1,158
7,2875
238,0968
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
238,0968
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
7,55
4,53157
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,381
0,29155
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,445
0,851
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
469,8864
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
469,8864
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
14,9
0,438
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0,012
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
517,1904
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
517,1904
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
16,4
39,40694
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
2,049
20,19482
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
0,75
5,206
0,65
0,65
0,65
0,65
0,65
4,278863
0,84
7-17
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Potražnja vode m3/sec (mjesec u godini)
Sektor
Regioni
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Hidroenergetika
Opštinski
Industrijski
Navodnjavanje i poljoprivreda
Turizam
Ekološki prihvatljiv protok
Močvare
Izvor: Različiti proračuni i OSNOVA.
V
Potražnja vode
milion m3/god
OSNOVA
(1987)
m3/s
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
794,7072
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
794,7072
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
25,2
9,037681
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,159
0,49566
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,032
0,011
12,39
12,39
12,39
12,39
12,39
12,39
14,734
79,40054
968,1552
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
968,1552
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
30,7
0,159
7-18
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
7.4
Bilans površinskih voda
7.4.1 Dostupne količine vode
Prema izvršenoj hidrološkoj analizi, prosječni minimalni proticaji su prikazani u Tabela 7-19 za važnije
hidrološke profile koji predstavljaju izlazne tačke za pet vodoprivrednih regiona.
Tabela 7-19: Prosječni protoci i minimalni mjesečni prosječni proticaji za vodoprivredne regione
Profil
Han Skela
Kozluk
Granica Federacije BiH
Delibašino Selo
Ušće rijeke Vrbas
Površina sliva
(km2)
Prosječan protok
(m3/sec)
1,345
2,831
3,221
5,218
6,386
24,86
57,81
65,78
114
139
Minimalni mjesečni
prosječni protok
Qm95
(m3/sec)
7,49
14,5
16,5
24,5
30,0
Izvor: Razni proračuni i OSNOVA.
Za ekološki prihvatljiv protok je usvojena vrijednost minimalnih srednjih mjesečnih proticaja 95%
obezbjeđenosti. To znači da se nakon zahvatanja vode mora obezbijediti da u vodotoku proticaj ne bude
manji od ekološki prihvatljivog protoka za svaku datu lokaciju.
Stoga, kako bi se osiguralo zahvatanje potrebnih količina, a da se ne naruše ekološki uslovi u
nizvodnom dijelu rijeke, potrebno je da se poveća protok u sušnim periodima prikladnim tehničkim
mjerama.
Zbog toga je izvršen proračun za svaki razmatrani profil (lokacija kontrole kako je prikazano u Tabeli 719) sa maksimalnom količinom vode koju treba zahvatiti za taj region uvećan za potrošnju svih
uzvodnih regiona. Takođe, pretpostavlja se da se 80% vode od vodosnabdijevanja vraća u vodotok, dok
se 100% vode za navodnjavanje smatra izgubljenom.
Primjećuje se poređenjem rezultata iz Tabela 7-18 i Tabela 7-19 da je kritičan period tzv. vegetativni
period, kada je voda potrebna za navodnjavanje u ljetnjim mjesecima, iako ovaj potrošač nije tako velik
razmatrajući ukupnu zapreminu potreba za vodom.
Vegetativni period je razmotren detaljnije, što je prikazano u Tabelama 7-20 i 7-21. Primjećuje se da se
manjak vode može javiti u junu, julu, avgustu i septembru za svaki region, ali da su najkritičniji regioni
IV i V. U budućnosti, poslije 2040, deficit vode tokom sušne sezone će biti još veći i kritičniji (vidi
Tabelu 7-22).
Činjenica je da postoje pitanja u vezi sa kvalitetom vode zbog pojave velikih količina fosfora u
koncentracijama koje prelaze propisane vrijednosti za treću klasu vodotoka. Međutim, rješenje ovog
problema se planira, a nalaže ga i pozitivna zakonska regulativa, a ova oblast će se dalje razmatrati u
Poglavlju 8. Važno je da se u budućnosti kvalitet vode rijeke Vrbas poboljša prečišćavanjem otpadnih
voda u većim gradovina na slivu (Jajce i Banja Luka) ne oslanjajući se na to da će proticaji veći od EPP
razrijediti zagađenje nizvodno.
7-19
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Stoga se preporučuje da nadležna entitetska ministarstva i/ili opštine Jajce i Banja Luka daju
prioritet rješenjima postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u svojim planskim dokumentima.
Tabela 7-20: Potrebe za vodom i raspoloživost 2020.
Sektor
Regioni
5
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
I
II
III
IV
V
1,51
7,49
35,79
25,40
11,70
0.648
14,5
81,42
58,76
23,28
0,01
16,5
92,66063
66,87119
26,49264
2.408
24,5
149,3582
82,31
30,10
7,52
30,0
182,8144
100,7484
36,8424
Potražnja vode i raspoloživost m3/sec
(mjeseci u godini – maj do septembra)
6
7
8
1,51
1,51
1,51
7,49
7.49
7,49
24,39
16,79
12,79
17,74
12,91
10,74
6,00
7,26
5,10
0.648
0.648
0.648
14,5
14,5
14,5
59,08
41,93
30,25
42,93
31,19
24,42
16,80
11,80
11,02
0,01
0,01
0,01
16,5
16,5
16,5
67,23743
47,72146
34,42076
48,85167
35,49369
27,78587
19,1184
13,4284
12,54076
2.408
2.408
2.408
24,5
24,5
24,5
116,3505
88,39935
57,99027
60,66
45,81
36,59
30,10
22,50
18,50
7,52
7,52
7,52
30,0
30,0
30,0
142,413
108,2008
70,98009
74,24972
56,0705
44,79087
36,8424
27,54
22,644
9
1,51
7,49
12,64
10,54
5,20
0.648
14,5
28,68
22,41
9,49
0,01
16,5
32,63304
25,50596
10,79962
2.408
24,5
55,92477
35,08
16,70
7,52
30,0
68,45192
42,94169
20,4408
Izvor: Razni proračuni i OSNOVA
Tabela 7-21: Potrebe za vodom i raspoloživost 2040.
Sektor
Regioni
5
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
I
II
III
IV
1.82
7,49
35,79
25,40
11,70
0.826
14,5
81,42
58,76
23,28
0,012
16,5
92,66063
66,87119
26,49264
3.447
24,5
Potražnja vode i raspoloživost m3/sec
(Mjeseci u godini – maj do septembra)
6
7
8
9
1.82
1.82
1.82
1.82
7,49
7,49
7,49
7,49
24,39
16,79
12,79
12,64
17,74
12,91
10,74
10,54
6,00
7,26
5,10
5,20
0.826
0.826
0.826
0.826
14,5
14,5
14,5
14,5
59,08
41,93
30,25
28,68
42,93
31,19
24,42
22,41
16,80
11,80
11,02
9,49
0,012
0,012
0,012
0,012
16,5
16,5
16,5
16,5
67,23743
47,72146
34,42076
32,63304
48,85167
35,49369
27,78587
25,50596
19,1184
13,4284
12,54076
10,79962
3.447
3.447
3.447
3.447
24,5
24,5
24,5
24,5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-20
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Sektor
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Mjesečna potražnja za vodom
Ekološki prihvatljiv protok
Prosječni protok u godini
Protok sušne godine
Min. Mjesečni protok
Regioni
V
5
149,3582
82,31
30,10
12,581
30,0
182,8144
100,7484
36,8424
Potražnja vode i raspoloživost m3/sec
(Mjeseci u godini – maj do septembra)
6
7
8
9
116,3505
88,39935
57,99027
55,92477
60,66
45,81
36,59
35,08
30,10
22,50
18,50
16,70
12,581
12,581
12,581
12,581
30,0
30,0
30,0
30,0
142,413
108,2008
70,98009
68,45192
74,24972
56,0705
44,79087
42,94169
36,8424
27,54
22,644
20,4408
Izvor: Razni proračuni i OSNOVA
7.5
Identifikacija ključnih pokretača
Konsultant je napravio prvi pokušaj da se identifikuju ključni pokretači i ključna pitanja u vezi sa
integrisanim upravljanjem vodnim resursima (IURS) u slivu rijeke Vrbas. Prvi pokušaj u ovom slučaju
znači da iako će ključni pokretači i ključna pitanja biti navedeni i kratko razmotreni u daljem tekstu,
njihova sekvenca prioriteta još nije određena. To će biti urađeno u kasnijoj fazi Projekta (Modul 3).
Dobro poznata činjenica je da socio-ekonomski razvoj ima uticaj na buduću raspoloživost vode i
sektorsku potražnju vode u slivovima rijeka uopšte, a ni sliv rijeke Vrbas tu nije izuzetak. Uopšte
uzevši, ključni pokretači su stanovništvo i ekonomski rast, razvoj poljoprivrede i tehnološki razvoj. Sa
druge strane, prirodne varijacije prirodnog režima protoka, klimatske promjene i korišćenje zemlje utiče
na vodni resurs i njegovu raspoloživost, dok je korišćenje vode regulisano evropskim propisima i
zakonodavstvom.
Uopšte uzevši, glavna pitanja IURS su:










Vodosnabdijevanje stanovništva (najviši prioritet)
Zdrava živtona sredina
Zaštita stanovništva od poplava
Vodosnabdijevanje poljoprivrede
Vodosnabdijevanje industrije
Proizvodnja hidroenergije
Očuvanje životne sredine
Rekreacija
Turizam
Ribolov
Konsultant je procijenio režim protoka u slivu rijeke Vrbas, izvršio analizu trenda hidroloških
vremenskih serija kako bi otkrio promjene u režimu protoka, pratio korisnike vode, ocijenio potražnju
za vodom, ocijenio kvalitet vode i izvršio socio-ekonomsku analizu. Ovaj rad je omogućio davanje
određenih komentara o ključnim pokretačima i ključnim pitanjima u IURS u slivu rijeke Vrbas.
Vodosnabdijevanje stanovništva (najveći prioritet)
Količina vode koja je potrebna za piće i sanitarne potrebe stanovništva mogu se bez problema
zadovoljiti iz površinskih i podzemnih vodnih resursa u slivu rijeke Vrbas, a ta količina nema naročitog
efekta na vodoprivredni bilans na bilo kom poprečnom presjeku sliva rijeke, uključujući činjenicu da se
voda zahvata i vraća kao otpadna voda u rijeke koje je primaju u većoj mjeri. Zahtjev za kvalitetom
vode je drugi problem i on nije tako lako rješiv kao pitanje količine. Pored toga, najveće zagađenje
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-21
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
dolazi od komunalnih otpadnih voda jer nema postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koji rade u
slivu rijeke Vrbas.
Vodosnabdijevanje industrije
Raspad Jugoslavije i rat u BiH doveli su do značajnog opadanja poljoprivrednih i industrijskih
djelatnosti, ali neke važne fabrike su u funkciji i postoji niz malih firmi u različitim sektorima.
Vodosnabdijevanje ovih fabrika nije ograničeno raspoloživim vodnim resursima. Najozbiljniji problem
je isti kao i u slučaju komunalnih otpadnih voda, a to je nedostatak odgovarajućih postrojenja za obradu
otpadnih voda.
Zaštita od poplava
Skorije polave (tj. one koje su se dogodile 2010.) izazvale su značajnu štetu u slivu rijeke Vrbas i
ponovo su se javile ideje o opcijama za razvoj zaštite od poplava, kao što je izgradnja višenamjenskih
rezervoara i projektovanje odgovarajuće rezervne zapremine u slučaju poplave, kreiranje akumulacija za
zadržavanje poplave i širenje i ojačavanje sistema nasipa. Takođe treba imati u vidu da je neophodno
provođenje restriktivnije politike u vezi sa stambenom gradnjom i procedurom izdavanja dozvola kako
bi se izbeglo da kuće budu na mjestu koje plavi, a da ne budu zaštićene od poplave.
Vodosnabdijevanje poljoprivrede
Opadanje poljoprivredne proizvodnje slijedi isti obrazac kao i kod industrije. Postoje planovi da se
razvije navodnjavanje na različitim mjestima u slivu rijeke Vrbas, pogotovo za Lijevče polje.
Maksimalna količina vode koja se izvlači u donjim dijelovima sliva rijeke Vrbas ima uticaja na bilans
vodoprivrede i može doći do deficita vode. Deficit vode može biti pitanje koje se tiče i površinskih i
podzemnih voda. Alternative za eliminaciju deficita vode mogu biti skladištenje vode u rezervoarima i
/ili ekonomska potrošnja vode u poljoprivredi tj. primjena irigacionih metoda i tehnologija koji štede
vodu.
Proizvodnja hidroenergije
Postojeći rezervoari vode ne mogu da redisitribuiraju vodu između godišnjih doba pa čak ni u periodu
od nekoliko dana. Potencijalni rezervoari nemaju čak ni zapreminu za sezonsku kontrolu vode.
Regulacija je uglavnom dnevna, stoga na vodoproivrednim poprečnim presjecima regulacija nema
uticaja na pregled efekata na mjesečnom pa čak ni na nedjeljnom nivou. Međutim, neki negativni efekti
su očigledni. Na primjer, intenzivna erozija na nizvodnim rukavcima usljed nagle promjene vodostaja,
derivacija zbog HE stvara suva korita, pejzaži se uništavaju, itd.
Očuvanje životne sredine
Ekološki prihvatljiv protok je najveća potražnja vode u poređenju sa drugim upotrebama vode i njena
zapremina je veoma značajna komponenta u bilansu vodoprivrede tokom sušne sezone u godini.
Ekološki prihvatljiv protok može da bude u direktnoj suprotnosti sa potrebama vode za irigaciju.
Rekreacija, turizam, ribarstvo i ribolov
Može se reći da su ovi sektori u očiglednom kontrastu sa drugim korišćenjima vode, između ostalog
konstrukcijom i radom hidroelektrana, derivacijom vode usljed suvih riječnih korita, smanjenim
protokom u rijeci zbog zahvatanja vode, zagađenjem vode, itd.
Konsultant je potpuno svjestan teškoća prilikom pravljenja liste prioritetnih mjera samo na osnovu
ekonomske ocjene i na osnovu rentabilnosti adaptacije i ublažavajućih strategija za održivi razvoj.
Međutim, Konsultant će pokušati da postigne harmonizaciju ovih različitih i ponekad sukobljenih
interesa koristeći se simuliranim scenarijima. Ti scenariji će uključivati klimatske promjene, efekat
potencijalnih rezervoara na smanjenje poplava, varijacije razvoja hidroenergije i rada postrojenja, kao i
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
7-22
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
procjenu uticaja na životnu sredinu i socio-ekonomskih efekata razvoja novih hidrotehničkih
infrastruktura, itd.
Dizajn harmonizacije će biti izvršen uz pomoć hidrološkog modeliranja kako bi se utvrdio uticaj raznih
zapremina akumulacija na smanjenje poplava, uticaja hidroelektrana na druge korisnike kao i na
okolinu, itd.
8-1
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
8
Kvalitet vode
8.1
Kvalitet vode u slivu rijeke Vrbas prije 1990.
Organizovana ispitivanja kvaliteta površinskih voda na području BiH započeta su 1966. godine.
Monitoring je tada sprovodio Republički hidrometeorološki zavod (RHMZ) BiH u saradnji sa
Vodoprivredom BiH. Ispitivanja osnovnih fizičko-hemijskih pokazatelja kvaliteta u slivu rijeke Vrbas
vršena su na sedam lokacija na rijeci Vrbas: Bugojno, Daljan, Han Skela, Kozluk, Novoselija,
Delibašino Selo i Razboj, kao i na jednom profilu na rijeci Vrbanji – na ušću u Vrbas. Hemijski
parametri su određivani tri puta godišnje (proljeće, ljeto, i jesen), a biološki dva puta godišnje (ljeto i
jesen).
Test prisutnosti azotnih jedinjenja rađen je samo na dva profila, dok teški metali, organske supstance i
pesticidi nisu bili redovno ispitivani. Tabela 8-1 i Tabela 8-2 pokazuju rezultate ispitivanja kvaliteta
vode za period prije rata (1985-1989). Osnovni indikatori kvaliteta površinskih voda koji su izabrani za
ovu analizu bili su: rastvoreni kiseonik, suspendovane materije, potrošnja KMNO4, BPK5, sadržaj
gvožđa, bakteriološka kontaminacija i prisustvo mikronutrijenata.
Odredbe o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH (Službeni list SR BiH, br.19/80)
su korišćene za prikaz i ilustraciju stanja kvaliteta površinskih voda. Prema tim odredbama, primjenjuje
se slijedeće:




Klasa I - podrazumijeva vode koje se u prirodnom stanju uz eventualnu dezinfekciju mogu koristiti
za piće i u industriji hrane; a površinske vode se mogu koristiti i za uzgoj plemenitih vrsta ribe
(Salmonidae).
Klasa II - vode koje se u prirodnom stanju mogu koristiti za kupanje i rekreaciju; za vodene
sportove, uzgoj drugih vrsta riba (Ciprinidi); ili koje se uz odgovarajući tretman, mogu koristiti i za
piće i u prehrambenoj industriji.
Klasa III – vode koje se mogu koristiti za navodnjavanje a nakon tretmana i u industriji, osim u
prehrambenoj industriji.
Klasa IV - voda koje se mogu upotrebljavati za druge namjene samo nakon odgovarajuće obrade.
Tabela 8-1: Rezultati monitoringa kvaliteta vode u slivu rijeke Vrbas, 1985-1989
Reka
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Dio
Bugojno –uzvodno
Bugojno-nizvodno Daljan
Jajce-uzvodno Han Skela
Jajce-nizvodno Kozluk
Banja Luka-uzvodno
Ušće
Banja Luka-nizvodno Trn
Razboj
Izvor: RHMZ Sarajevo. Vk = van klase
Određena klasa vodotoka
Propisana
klasa
1985
1986
1987
1988
1989
2
2
2
2
2
2
3
3
2
3
Vk
2
2
Vk
Vk
3-2
3
Vk
2
2
Vk
Vk
1-2
2
2-3
4
2
2
Vk
Vk
2
2-3
2-3
3-4
2
2-3
Vk
Vk
2-3
3
3
3-4
2-3
2
4
4-Vk
Odgovara
klasi
da/ne
ne
ne
ne
ne
ne
ne
ne
ne
8-2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 8-2: Prosječna vrijednost parametara kvaliteta vode prema ispitivanju RHMZ
Rijeka
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Dio
Bugojno uzvodno
Bugojno nizvodno Daljan
Jajce- uzvodno Han Skela
Jajce-nizvodno Kozluk
Banja Luka- uzvodno
Banja Luka nizvodno Trn
Razboj
Rastvore
ni O2
(g/m3)
11.3
11.2
11.8
11.1
11.5
5.9
5.5
Suspendov
ane
materije
(g/m3)
18
21
31
44
11
33
46
O2 iz
KMnO4
(g/m3)
BPK5
(g/m3)
Ukupno
Fe
(g/m3)
NBK
/100ml
1.6
2.1
2.43
2.37
1.08
37.5
26.5
3
3.7
3.1
3.3
2.8
9.5
7.0
0.33
0.35
0.39
0.49
0.14
0.24
0.71
16,600
19,700
14,300
31,600
15,100
85,100
97,500
Izvor: RHMZ Sarajevo – g/m3= grama po kubnom metru, NBK- najvjerovatniji broj ukupnih koliforma
Analize dostupnih podataka iz predratnog perioda su ustanovile da postoji velika razlika između
zakonom zahtijevanog i stvarnog stanja kvaliteta površinskih voda. Najteža situacija je utvrđena na
dionici rijeke Vrbas nizvodno od Jajca, dok parametri kvaliteta vode premašuju vrijednosti klase IV na
oba profila nizvodno od Banja Luke.
Evidentne su uvećane vrijednosti BPK5 na profilima nizvodno od Banja Luke usljed izlijevanja otpadnih
voda iz fabrike celuloze. Potrošnja kiseonika iz KMnO4 takođe je pokazala povećane vrijednosti
nizvodno od Banja Luke
Gore pomenute podatke treba uzeti sa oprezom jer samo mali broj uzoraka je uzet tokom perioda malih
voda kad je kvalitet vode na kriticnijem i visem nivou. .
8.2
8.2.1
Kvalitet vode u slivu rijeke Vrbas nakon 1995.
Monitoring lokacije
Monitoring kvaliteta voda je prekinut 1992. usljed rata, da bi organizovani nastavak ispitivanja kvaliteta
površinskih voda u Republici Srpskoj otpočeo od 2000. godini to na 5 lokacija u slivnom području
rijeke Vrbas.
Program monitoringa obuhvata analizu organiskih i neorganiskih zagađivača četiri puta godišnje.
Monitoring na profilu Razboj, koji je uključen u Međunarodnu mrežu monitoringa (TNMN), vrše se 12
puta godišnje (od januara do decembra).
Tabela 8-3: Mjesta monitoringa u RS na rijeci Vrbas
Rijeka
Vrbas
Vrbas
Vrbanja
Vrbas
Ugar
Profil
Novoselija
Delibašino Selo
Ušće u Vrbas
Razboj (TNMN)
Ugar
Geodetska širina
44 44 18
44 49 21
44 46 36
45 05 33
44 27 39
Geodetska
Dužina
16 24 09
17 13 41
17 14 41
17 29 47
17 10 04
Nadmorska
visina
170
148
157
90
321
Učestalost
mjerenja
4
4
4
12
4
8-3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Praćenje stanja kvaliteta voda vodotoka u Republici Srpskoj je doživjelo određene promjene nakon
2009. godine na osnovu činjenice da je u međuvremenu izvršena tipologija i definisanje vodnih tijela u
skladu sa zahtjevima Okvirne direktive o vodama (Izvor: Agencija za vode oblasnog sliva Save RS –
Izvještaj). Praćenje stanja kvaliteta voda u 2009. godine je sprovedeno na određenim mjernim mjestima
vodnih tijela, za određene tipove. Ocjena kvaliteta voda vodnih tijela u skladu sa Zakonom o vodama i
Uredbom o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka, te Okvirnom direktivom o vodama, se vrši na
osnovu dvije grupe kriterijuma,odnosno ekološkog i hemijskog statusa (Izvor: Agencija za vode
oblasnog sliva Save RS –Izvještaj). Prvu grupu kriterija čine biološki elementi kvaliteta i opšti hemijski
i fizičko-hemijski elementi kvaliteta kao potpora biološkim ispitivanjima, kao i specifične supstance
zagađenja koje nisu na listi prioritetnih supstanci. Druga grupa kriterijuma za ocjenu kvaliteta voda čine
specifične, opasne i toksične supstance koje se nalaze na listi prioritetnih supstanci. Za određeni broj
vodnih tijela postoje podaci o tri biološka elementa kvaliteta kao i podaci o opštim hemijskim i fizičkohemijskim kao i nekim neorganskim specifičnim supstancama koje podržavaju ekološki status. Do
2009. godine nisu vršena ispitivanja prioritetnih supstanci u skladu sa zahtjevima na osnovu kojih bi
bilo moguće izvršiti pouzdanu procjenu hemijskog statusa.
Od 2009. godine osmatranja se vrše na 11 mjernih profila na teritoriji RS. Lista monitoring mjesta je
prikazana u Tabela 8-4.
Tabela 8-4: Lista monitoring mjesta
R.B.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Rijeka
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbanja
Ugar
Janj
Dragočaj
Crna Rijeka
Svrakava
Janj
Janj
Naziv lokacije
Razboj
Novoselija
Delibašino Selo
Vrbanja
Šipovo
Zalužani
Mrkonjić Grad
Tijesno
Glogovac
Vraganac
Vrsta monitoringa
NM2,NM1,OM
OM
OM
OM
OM
NM1
NM1
NM1
NM1
NM1
NM1
Skraćenice: NM2-Međunarodni nadzorni monitoring, NM1-Nacionalni nadzorni monitoring, OM-Operativni
monitoring
Važno je istaći da su hidrometrijska mjerenja obavezan parametar pri svim ispitivanjima i na svim
mjernim profilima. Lista pojedinih parametara i frekvencija uzorkovanja za biološke,hemijske i fizičkohemijske elemente kvaliteta, specifične supstance zagađenja, liste prioritetnih supstanci data je u Prilogu
F i odabrani su kriterijumi u skladu sa zahtjevima gore navedene zakonske regulative i na osnovu
rezultata do sada izvršenih ispitivanja.
Prije 2009. godine vršene su analize nekih od prioritetnih supstanci na mjernim profilima i bili su
zadovoljeni kriteriji ciljeva kvaliteta, dok se od 2009. godine vrše analize ovih supstanci za vodna tijela
koja do sada nisu bila uključena u mrežu praćenja stanja kvaliteta sa frekvencijom od jednog
uzorkovanja u toku godine (Izvor: Agencija za vode oblasnog sliva Save RS –Izvještaj).
U Federaciji BiH u periodu 1995-2005.godine vršena su samo povremena ispitivanja kvaliteta
površinskih voda čiji rezultati nisu bili dostupni konsultantima. Federacija BiH je ponovo započela
sistematsko uzorkovanje vode i analize kvaliteta površinskih voda 2005. godine. Uzorci su uzimani
četiri puta godišnje na četri monitoring lokacije a to su, u suštini, iste lokacije kao i prije rata. Međutim,
8-4
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
interesantna su ispitivanja sprovedena na 19 profila tokom 2007. godine; 13 njih na glavnom toku, a
ostatak na pritokama Kruščica, Bistrica Semešnica i Pliva (Tabela 8-5). Rezultati analize su date u tabeli
8-4 i tabeli 8-7.
8.2.2
Rezultati ispitivanja parametara kvaliteta
U svrhu ocjene stanja kvaliteta površinskih voda u slivnom području rijeke Vrbas analizirani su svi
dostupni podaci i to:

Za dio sliva koji pripada RS bili su dostupni rezultati analiza sa skoro svih mjesta
monitoringa za period osmatranja 2000-2010 ali samo za hemijske i fizičko-hemijskie
parametare. Podaci o mikrobiološkim i biološkim parametrima su preuzeti od Agencije za
vode oblasnog riječnog sliva Save RS u obliku godišnjih izvještaja i to za period 20002009.
Podaci o slivu koji pripada Federaciji BiH uzeti su iz časopisa “Voda i mi” i “Strategije
upravljanja vodama u Federaciji BiH-2010“ (AVP Sava, Sarajevo)

U svrhu procjene kvaliteta vode primjenjivani su propisi iz „Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji
vodotokova“ (službeni glasnik RS, br.42 od 31/08/2001) koji važe samo za područje RS kao i „Uredba o
opasnim i štetnim materijama u vodi“ (Službene novine Federacije BiH, br.43/07) da bi rezultati
ispitivanja na zajedničkim vodotocima bili okarakterisani na što uporedniji način. Ovim uredbama
uspostavljeni su kriterijumi za klasifikaciju i izvršena je klasifikacija kvaliteta površinskih voda kao i
kategorizacija vodotokova.
U skladu sa Tabelom 7 u Članu 28 „Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka“, sve testirane
dionice vodotoka u slivu rijeke Vrbas treba da zadovolje uslove propisane za I i II klasu (Slika 8-6 i
Tabela 8-5).
U Tabela 8-5 su predstavljene prosječne koncentraciju slijedećih parametara kvaliteta vode za 2007.
godinu: rastvoren kiseonik, BPK5, ukupan fosfor i ukupan azot, a razlog za to je u činjenici da je
konsultant jedino za 2007. godinu imao podatke o kvalitetu voda na čitavom slivnom području rijeke
Vrbas. Ovdje je ptrebno naglasiti da se monitoring kvaliteta na slivu ne provodi sinhronizovano u
Republici Srpskoj i FBiH, tako da se radi o različitom broju serija, periodima uzorkovanja i obradi
uzoraka.
Tabela 8-5: Prosječne koncentracije izabranih parametara kvaliteta vode za 2007. godinu za slivno područje
rijeke Vrbas
Br.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Mjesto mjerenja
Vrbas-uzvodno od Jelića
Vrbas-uzvodno od Voljevaca
Vrbas- uzvodno od G. Vakuf
Vrbas- uzvodno od ušća Kruščice
Kruščica izvor
Kruščica-ušće
Bistrica izvor
Bistrica –ušće
Vrbas Humac
Rastvoren
i kiseonik
9.6
9.1
9.2
6.9
11.1
8.7
10.2
9.3
8.3
Koncentracija
Ukupno
BPK5
azota
g/m3
g/m3
1.9
0.2
1.8
0.2
1.0
0.8
4.1
1.0
1.9
0.5
1.3
0.8
1.4
0.5
1.2
0.6
2.1
1.0
Ukupno
fosfora
g/m3
0.01
0.05
0.06
0.15
0.4
0.07
0.05
0.04
0.09
Zahtjevana
klasa
I
I
I
II
I
II
I
II
II
8-5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Br.
Mjesto mjerenja
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Vrbas- uzvodno od Bugojna
Vrbas-nizvodno od Bugojna
Sebešnica ušće
Vrbas-nizvodno od D. Vakufa
Vrbas Torlakovac
Vrbas- uzvodno od Jajca
Pliva – ušće
Vrbas-nizvodno od Jajca
Vrbas Podmilačje
Vrbas-nizovdno od HE Jajce
Novoselija*
Delibašino Selo*
Vrbanja-ušće sa Vrbasom*
Razboj*
Rastvoren
i kiseonik
8,2
8,1
10,2
9,9
10,2
10,7
9,1
9,9
9,7
10,1
10,5
8,2
7,9
7,7
Koncentracija
Ukupno
BPK5
azota
g/m3
g/m3
2,0
0,9
1,4
0,9
1,0
0,6
1,8
1,0
1,9
0,9
1,8
0,9
1,2
0,6
2,0
0,8
1,8
0,8
1,4
0,7
1,7
1,2
2,6
1,4
1,4
1,3
2,4
1,2
Ukupno
fosfora
g/m3
0,11
0,09
0,01
0,09
0,06
0,09
0,3
0,09
0,2
0,11
0,02
0,05
0,02
0,05
Zahtjevana
klasa
II
II
I
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
II
Izvor: FHMZ/AVP Sava Sarajevo iz jednog uzorkovanja g/m3 = grama po kubnom metru *-stanice u Republici Srpskoj
Slika 8-1 do Slika 8-4 pokazuju vrijednosti rastvorenog kiseonika, BPK5, ukupno azota, i ukupnog
fosfora osmotrenih u slivu rijeke Vrbas tokom 2007.
Rastvoren kiseonik
Slika 8-1 prikazuje prosječnu vrijednost rastvorenog kiseonika i može se primijetiti da osim na par
profila koncentracije zadovoljavaju propisane vrijednosti za I i II klasu vodotoka.
BPK5
Slika 8-2 pokazuje prosječnu prosječnu koncentraciju BPK5 i evidentno je da su posmatrane vrijednosti
više od propisanih vrijednosti za drugu klasu vodotoka od 4 g/m3 u približno 10% slučajeva, dok ne
postoje vrijednosti više od 7 g/m3, što je propisano za treću klasu.
Ukupan fosfor i azot
Prosječne vrijednosti koncentracije ukupnog azota Slika 8-3 je u skladu sa propisanim vrijednostima za
drugu klasu od 6 g/m3 na svim stanicama monitoringa. Može se vidjeti, međutim, na Slika 8-4 da
koncentracija fosfora u većini slučajeva premašuje dozvoljene vrijednosti za drugu klasu vodotoka, tj.
veće su od 0.03 g/m3.
Iz Slika 8-4 može se vidjeti da koncentracije ukupnog fosfora u većini slučajeva nisu u skladu s
propisanim vrijednostima za drugu klasu vodotoka prema „Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji
vodotokova“ za propisanu klasu. Međutim postoji problem s lokalnim zakonodavstvom po ovom
pitanju, pošto Uredba u FBiH predviđa prag koncentracije od 0,25-1,5 g/m3 za III klasu, dok Uredba za
RS propisuje za IV ne veće koncentracije od 0.1 g/m3 i time veći dio dionica rijeke Vrbas pripada V
kategoriji (>0,1) gledajući samo vrijednosti koncentracije fosfora.
Slika 8-3: Ukupne vrijednosti azota za sliv rijeke Vrbas
Vrbas-Razboj
Vrbas-Delibašino selo
Vrbas-Novoselija
Vrbas--HE Jajce (D)
Vrbas-Podmilačje
Vrbas-Jajce (D)
Pliva–mouth
Vrbas-Jajce (U)
Vrbas-Torlakovac
Vrbas-D. Vakuf (D)
Sebešnica mouth
Vrbas-Bugojno (D)
Vrbas-Bugojno (U)
Vrbas-Humac
Bistrica –mouth
Bistrica spring
Kruščica-mouth
Vrbas-Razboj
Vrbanja-mouth into Vrbas
Measuring site: (U)=Upstream, (D)=Downstream
Vrbanja-mouth into Vrbas
Measuring site: (U)=Upstream, (D)=Downstream
Vrbas-Delibašino selo
Vrbas-Novoselija
Vrbas--HE Jajce (D)
Vrbas-Podmilačje
Vrbas-Jajce (D)
Pliva–mouth
Vrbas-Jajce (U)
Vrbas-Torlakovac
Vrbas-D. Vakuf (D)
Sebešnica mouth
Vrbas-Bugojno (D)
Vrbas-Bugojno (U)
Vrbas-Humac
Bistrica –mouth
Bistrica spring
Kruščica spring
Vrbas-(U) from mouth
Vrbas-G. Vakuf (U)
Vrbas-Voljevac (U)
Vrbas-Jelić (U)
BOD 5 (g/m 3)
7.00
6.00
5.00
4.00
3.00
2.00
1.00
0.00
Kruščica-mouth
Vrbas-G. Vakuf (U)
Vrbas-(U) from mouth
Kruščica
Kruščica spring
Vrbas-Voljevac (U)
Vrbas-Jelić (U)
Total Nitrogen (g/m )
3
Measuring site: (U)=Upstream, (D)=Downstream
Vrbas-
Vrbanja-
Vrbas-
Vrbas-
Vrbas--HE
Vrbas-
Vrbas-Jajce
Pliva–mouth
Vrbas-Jajce
Vrbas-
Vrbas-D.
Sebešnica
Vrbas-
Vrbas-
Vrbas-
Bistrica
Bistrica
Kruščica-
Kruščica
Vrbas-(U)
Vrbas-G.
Vrbas-
Vrbas-Jelić
Dissolved Oxygen (mg O 2/L)
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
8-6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
12
Change of dissolved Oxygen in the Vrbas River Basin
11
10
9
8
Dissolved O2
Categ. I=7
Categ. II=6
Categ. III=4
7
6
5
4
3
Slika 8-1: Vrijednosti rastvorenog kiseonika za sliv rijeke Vrbas
Change of BOD 5 in the Vrbas River Basin
BOD 5
Categ. I=2
Categ. II=4
Categ. III=6
Slika 8-2: Koncentracije BPK5 za sliv rijeke Vrbas
7
6
5
4
3
2
1
0
Change of Total Nitrogen in the Vrbas River Basin
Total N
Categ. I=1
Categ. II=6
Categ. III=12
8-7
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Change of Total Phosphor in the Vrbas River Basin
0.50
Total P
0.30
Categ. I=0.01
0.20
Categ. II=0.03
0.10
Categ. III=0.05
Vrbas-Razboj
Vrbas-Novoselija
Vrbanja-mouth into Vrbas
Measuring site: (U)=Upstream, (D)=Downstream
Vrbas-Delibašino selo
Vrbas--HE Jajce (D)
Vrbas-Podmilačje
Pliva–mouth
Vrbas-Jajce (D)
Vrbas-Jajce (U)
Vrbas-Torlakovac
Vrbas-D. Vakuf (D)
Sebešnica mouth
Vrbas-Bugojno (D)
Vrbas-Bugojno (U)
Vrbas-Humac
Bistrica –mouth
Bistrica spring
Kruščica spring
Kruščica-mouth
Vrbas-G. Vakuf (U)
Vrbas-(U) from mouth
Vrbas-Voljevac (U)
0.00
Vrbas-Jelić (U)
Total Phosphor (g/m 3)
0.40
Slika 8-4: Ukupne vrijednosti fosfora za sliv rijeke Vrbas
Tabela 8-6 pokazuje “ukupnu klasu” za 2007. godinu, što je procjenjena klasa kvaliteta ispitivane vode
zasnovana na svim pojedinačnim rezultatima. Može se videti iz tabele da procjenjene klase kvaliteta
nisu u saobraznosti sa zahtjevanom klasom, osim na profilu Vrbas-Torlakovac i Bistrica-ušće. Ovo su
procjene na osnovu dobijenih rezultata fizičko-hemijskih i mikrobioloških ispitivanja, dok su rezultati
bioloških ispitivanja prikazani u Tabela 8-7.
Tabela 8-6: Pregled procjenjenih ukupnih klasa kvaliteta vode za FBiH
Procijenjena ukupna klasa prema serijama
Zahtijevana klasa
I
II
III
IV
Vrbas-uzvodno od Jelića
I-II
I
Vrbas- uzvodno od Voljevaca
I-II
I
Vrbas- uzvodno od G. Vakufa
II
II
I
Vrbas- uzvodno od Kruščice
II-III
II
Kruščica izvor
II-I
I
Kruščica-ušće
II-III
II
Bistrica izvor
II-I
I
Bistrica –ušće
II
II
Vrbas Humac
II-III
II
Vrbas uzvodno od Bugojna
III
II-III
II-III
II
Vrbas nizvodno od Bugojna
III-II
III-II
III-II
II
Sebešnica ušće
II-I
I
Vrbas-nizvodno od D. Vakufa
II-III
II
Vrbas Torlakovac
II
II
Vrbas uzvodno od Jajca
III
II-III
II-III
II
Pliva ušće
II-III
II
Vrbas nizvodno od Jajca
III
II-III
II-III
II
Vrbas Podmilačje
II-III
II
Vrbas nizvodno od HE Jajce
II-III
II
Br. Mjerno mjesto
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Izvor: “Voda i mi” članak “ Rezultati analize kvaliteta vode za sliv rijeke Save (dio u Federaciji) za 2007.” iz jednog uzorkovanja
8-8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 8-7: Pregled rezultata bioloških testiranja (nakon Boniteta) za FBIH za 2007. godinu
Br.
1
2
3
4
Mjerno mesto
Vrbas uzvodno od G. Vakufa
Vrbas nizvodno od Bugojna
Vrbas uzvodno od Jajca
Vrbas nizvodno od Jajca
Fitobentos
serije II
II
I-II
I-II
II
Određena klasa (nakon Boniteta)
Zoobentos
Fitobentos
Zoobentos
serije II
serije III
serije III
II
II
I-II
I-II
II
II
I-II
II
II
I-II
Zahtijevana
klasa
I
II
II
II
Izvor: članak “Voda i mi” “ Rezultati analize kvaliteta vode za sliv rijeke Save (dio u Federaciji) za 2007.”
Klasifikacija analiziranih voda zasnovana na biološkim parametrima kvaliteta je načinjena pomoću
numeričke vrijednosti indeksa saprobnosti. Može se primjetiti da na sva četiri profila, kvalitet vode je u
saobraznosti sa zahtjevanim biološkim statusom. Biološki status je značajnije bolji od fizičko-hemijskih
i mikrobioloških karakteristika.
Tabela 8-8 ilustruje stanje kvaliteta površinskih voda u slivu rijeke Vrbas koji pripada FBiH, koje je
prikazano pomoću procentualne vrijednosti zadovoljavanja propisanih uslova klasa vodotoka. Rezultati
su preuzeti iz studije „Strateško upravljanje vodama FBiH“ – AVP Sava, Sarajevo, a odnose se za
period 2005-2007.godina.
Tabela 8-8: Kvalitet površinskih voda za sliv rijeke Vrbas koji pripada FBiH za period 2005-2007
Sliv rijeke Vrbas
u Federaciji
Propisano
BIOLOŠKI PARAMETRI
Indeks saprobnosti
1.5-2.5
MIKROBIOLOŠKI PARAMETRI
Ukupan broj koliformnih bakterija na 37 C
Prosjek
FIZIČKI I HEMIJSKI PARAMETRI
Suspendovane materije
Isparni ostatak (mg/l)
Manje od 30
Alkalinitet-Aciditet
Ph
6.8-8.5
Režim kiseonika
Rastvoreni kiseonik (mg O2/l)
Više od 6
Zasićenost kiseonikom (% O2)
90-75
BPK5 (mgO2/L)
Manje of 4
HPK pot. KMnO4 (mg O2/l)
Manje od 12
Sadržaj hranljivih materija
Ammonium ion (mg/l)
Manje od 0.25
Nitriti (mg NO2/l)
Manje od 0.05
Nitrati (mg NO2/l)
Manje od 10
Fosfati (mg PO4/l)
Manje od 0.25
Zadovoljava propisanu
klasu (%)
100
14.98
50
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Izvor: Strategija upravljanja vodama u Federaciji BiH-2010.
8.2.2.1
Rezultati ispitivanja fizičkih i fizičko-hemijskih parametara for RS
U ovom odijeljku su prikazani rezultati ispitivanja hemijskih i fizičko-hemijskih parametara na
profilima vodotoka i saglasnost utvrđenog kvaliteta voda sa propisanim vrijednostima za dio sliva rijek
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
8-9
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Vrbas koji pripada RS (Konsultant je imao podatke za period 2000- 2010). Rezultati su prikazani u
Tabeli 8-9 i 8-10.
Koncentracije 82% ispitivanih parametara na profilima zadovoljavaju vrijednosti koje su, prema tabeli 3
u članu 14 Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka, propisane za prvu (69%) i drugu (13%)
klasu vodotoka. Parametri koji u najvećem procentu odstupaju od propisanih vrijednosti su
suspendovane materije i ukupni fosfor.
Dodatne analize kvaliteta voda urađene na rijeci Vrbanji u periodu od kraja marta do početka maja
2009. godine izvršene na 3 profila: Šiprage, Donji Obodnik i naselje Vrbanja pokazale su slične
rezultate. Od ukupnog broja analiziranih parametara kvaliteta na sva tri profila, 88% vrijednosti
zadovoljava vrijednosti koje su Uredbom propisane za prvu i drugu klasu vodotoka, dok 12%
analiziranih parametara ne zadovoljava propisanu vrijednost. Parametri koji najviše odstupaju od
propisanih vrijednosti su: ukupni fosfor i suspendovane materije. Uz to je uočeno da temperatura vode i
ukupni fosfor parametri koji najnegativnije utiču na kvalitet rijeke Vrbanje.
Tabela 8-9: Ocjena klase kvaliteta voda prema rezultatima ispitivanja iz tri serije ispitivanja u 2000. i
2001.godini
Klasa vodotoka za 2000
Klasa vodotoka za 2001
Rijeka
Naziv lokacije
Hemijski
bakteriološki hemijski
bakteriološki
parametri
parametri
parametri
parametri
Vrbas
Novoselija
1-1-2*
1-2-2*
1-1-2*
2-2-3*
Vrbas
Delibašino Selo
2-2-2*
4-4-2*
2-2-2*
5-5-3*
Vrbas
Razboj
1-2-2*
4-2-2*
1-2-2*
3-3-3*
Vrbanja
Vrbanja
1-2-2*
1-2-2*
1-2-2*
5-/-2*
Izvor: Agencija za vode oblasnog sliva Save RS –Izvještaj
Tabela 8-10: Ocjena klase kvaliteta voda prema rezultatima ispitivanja iz četri serije ispitivanja u 2005. i
2006.godini (Izvor: Agencija za vode oblasnog sliva Save RS –Izvještaj)
Klasa vodotoka za 2005
Klasa vodotoka za 2006
Rijeka
Naziv lokacije
Hemijski
bakteriološki Hemijski
bakteriološki
parametri
parametri
parametri
parametri
Vrbas
Novoselija
2-2-2-2*
3-2-2-2*
2-2-2-2*
3-2-2-2*
Vrbas
Delibašino Selo
2-2-2-2*
5-5-3-3*
2-2-2-2*
5-5-3-3*
Vrbas
Razboj
2-2-2-3*
3-3-3-3*
2-2-2-3*
3-3-3-3*
Vrbanja
Vrbanja
2-2-2-2*
3-3-3-2*
2-2-2-2*
3-3-3-2*
Izvor: Agencija za vode oblasnog sliva Save RS –Izvještaj
8.2.2.2 Rezultati ispitivanja mikrobioloških parametara za RS
Za ovaj prikaz rezultata, Konsultant je koristio raspoložive podatke za period 2000-2010 godine.
Ocjene klase kvaliteta voda prema rezultatima ispitivanja za tri (četiri) serije ispitivanja za 2001, 200.,
2005. i 2006. godinu su dati u Tabelama 8-9 i 8-10.
U 2007. godini ispitivani profil Novoselija prema svim parametrima bakterioloških analiza u većini
mjerenja bilježi drugu klasu kvaliteta,
U 2007. i 2008. profil Vrbanja je po svim parametrima i ciklusima bio u IV odnosno V kategoriji
vodotokova. Ispitivanja na profilu Čelinac (Vrbanja), kada je u pitanju ukupan broj aerobnih heterotrofa,
ukazuje na III kategoriju vodotoka (2007.). Za isti profil parametri fekalnog zagađenja ukazuju na II
kategoriju vodotoka, osim u julu kada je ispitivani profil bio u granicama loše V kategorije. Za
8-10
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Delibašino Selo analize aerobnih heterotrofa ukazuje da je ovaj profil bio u IV klasi kvaliteta, a u
oktobru i u V kategoriji. Parametri fekalnog zagađenja ukazuju da se Ugar u 2007. godini uglavnom
nalazio u II klasi, dok se kvalitet vode kada je u pitanja profil Razboj (Vrbas) kretao između II i III klase
boniteta.
U 2 ciklusa istraživanja u junu i septembru u 2009. godini, ispitivano je 7 mjernih profila u slivu
Vrbasa, odnosno urađeno je ukupno 56 analiza. Od ovog ukupnog broja, tri mjerenja (5.35%) je u I
klasi, 30 (53.57%) u II, 11 (19.6%) III klasi, 5 (8.9%) IV i 7 (12.5) definisano je granicama V klase
voda. Kao najopterećeniji izdvajaju se mjerni profili na Svrakavi, Dragočaju i Crnoj Rijeci (Mrkonjić
Grad).
8.2.2.3 Rezultati ispitivanja bioloških parametara za RS
U ovom odjeljku Konsultant je koristio raspoložive podatke samo za godinu 2009.
Za ocjenu stanja kvaliteta površinskih voda po biološkoj klasifikaciji i evaluaciji vodotoka korišteni su
rezultati istraživanja koji su obuhvatili prvenstveno zajednice makroinvertebrata, a sporadično zajednicu
fitobentosa. Situacija se mijenja nakon 2009.godine kada su osim makroinvertibrata obuhvaćeni i
parametri kvaliteta kao što su: fitoplanktno (4 puta godišnje), hlorofil (12 puta godišnje), fitobentos (4
puta godišnje) i ribe (jednom godišnje).
Vodotoci u slivnom području rijeke Vrbas, na osnovu izračunatih indeksa saprobnosti spadaju u II klasu
boniteta, izuzev Crne Rijeke-Mrkonjić Grad (III klasa) I Dragočaja (III klasa) u obje serije ispitivanja
tokom 2009. godine. Međutim, mnogo veće razlike predstavljene su brojem različitih grupa
makroinvertibrata. Na osnovu njih ovi vodotoci imaju uglavnom I klasu izuzev Crne Rijeke-Mrkonjić
Grad i Dragočaja (II-III klasa) za ispitivanja u junu, odnosno III i III-IV klasa za ispitivanja u septembru
(Izvor “Praćenje kvaliteta voda vodotoka na teritoriji Republike Srpske za 2009.godinu ”Agencija za
vode oblasnog riječnog sliva Save).
8.2.2.4 Zaključci
Interesantno je poređenje rezultata analiza kvaliteta voda iz perioda prije 1991. godine sa onim
provedenim nakon 2000.godine. Primjetno je poboljšanje u kvalitetu površinskih voda sliva rijeke
Vrbas, što je bilo i očekivano s obzirom na smanjenje industrijskih aktivnosti nakon rata. To je
evidentno kada se usporede rezultati testiranja kvaliteta vode iz perioda prije 1991. i nakon 2000.
godine. Još jedno poređenje je dato u Tabela 8-11, gdje se porede propisane klase voda duž vodotoka sa
stvarno zabilježenim vrijednostima u 1984. i 2007. godini. To je i grafički predstavljeno na mapi sliva
na Slika 8-5, koja pokazuje kategorizaciju za 2007. godinu u poređenju sa propisanom klasifikacijom za
rijeku Vrbas (Slika 8-6).
Tabela 8-11: Stanje kvaliteta vode duž rijeke Vrbas za 1984. i 2007. godinu
Dionica
Gornji Vakuf Uskoplje – Bugojno
Donji Vakuf- Jajce
Jajce- granica Federacije
Banja Luka-Delibašino Selo
Delibašino Selo-ušće
Propisano
II
II
II
II
II
Zabilježeno 1984.
godine
III
III
IV
IV+
IV+
Zabilježeno 2007.godine
III
II
III
IV
III
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 8-5: Stanje kvaliteta vode za sliv rijeke Vrbas za 2007. godinu
8-11
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Slika 8-6: Zahtijevani kvaliet vode prema Zakonu o vodama
8-12
8-13
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Rezultati ispitivanja hemijskih, fizičko-hemijskih, mikrobioloških i bioloških parametara na profilima
vodotoka su korišteni da bi se odredila: klasa kvaliteta i saglasnost utvrđenog kvaliteta voda sa
propisanim vrijednostima. U svrhu prezentacije kvaliteta u vodotocima izvršeno je praćenje
koncentracije parametara kao što su rastvoreni kiseonik, BPK5, ukupni fosfor i ukupni azot. Parametri
koji u najvećem procentu odstupaju od propisanih vrijednosti su ukupni fosfor i suspendovane materije.
Pregled Tabela 8-11 pokazuje da se kvalitet vode u slivu rijeke Vrbas poboljšao tokom perioda od 1984
do 2007. Ovi bolji uslovi, međutim, su se pojavili usljed značajnog pada industrijske proizvodnje. Ipak,
trenutna situacija je slična onoj iz osamdesetih, tj. najkritičniji delovi rijeke su nizvodno od Jajca i Banja
Luke gdje neke preostale industrije nastavljaju sa ispuštanjem svojih upotrebljenih voda u rijeku. Ovo
pitanje je diskutovano u slijedećem dijelu.
8.3
Kritične tačke
Glavni izvori zagađenja, (obično se misli na “kritična mjesta”) su veća naselja gdje je po pravilu
koncentrisana i industrija. U gornjem dijelu sliva rijeke Vrbas, zagađenje dolazi od naselja Gornji
Vakuf, Bugojno i Donji Vakuf. U srednjem toku rijeke Vrbas, značajno zagađenje se dešava kod Jajca,
uključujući izlivanja hemijske i metalurške industrije. U donjem dijelu sliva rijeke, zagađenje uglavnom
dolazi iz Banja Luke, najvećeg naselja u cijelom slivu. Glavni izvor trenutnog zagađenja – posebno
mikrobiološkog (bakteriološkog) – su netretirane komunalne otpadne vode.
Ako se ne sprovedu adekvatne mjere, može se očekivati da se kvalitet vode pogorša usljed industrijske
proizvodnje. Takođe je poznato da su se mnogi različiti tipovi zagađenja tokom vremena akumulirali u
komunalnom i industrijskom kanalizacionom sistemu. Postoji strah da će ovi materijali eventualno biti
isprani, izbacujući značajan teret zagađenja u rijeke u slivu.
Tri glavne grupe zagađivača su analizirane u ovom odjeljku: industrija, naselja (otpadne vode) i
poljoprivreda.
8.3.1 Naselja
Većini naselja u BiH nedostaju kanalizacioni sistemi i postrojenja za tretman otpadnih voda. Samo 12
od 22 naselja u slivu rijeke Vrbas imaju kanalizaciju, a ona je uglavnom mješoviti tipa, koja nakraćom
mogućom rutom ide do najbližeg recipijenta. Sa jednim malim izuzetkom – postrojenje za
prečišćavanje otpadnih voda (500 ES-ekvivalent stanovnika) blizu Banja Luke – ne postoji
prečišćavanje otpadnih voda u slivu.
Neki od stanovnika ispuštaju svoju otpadnu vodu u septičke jame, koje su najčešće napravljene tako da
se izlijevaju u najbliže vodotokove, a to kontaminira i zemljište i površinske vode. Jedan broj naselja sa
više od 5,000 stanovnika koji su potencijalni zagađivači otpadnim vodama, zajedno sa recipijentima
navedeni su u Tabeli 8-12. Kao što se može vidjeti, to je čvrsta osnova i djelokrug za izgradnju malih
postrojenja za tretman otpadnih voda u slivu.
Tabela 8-12: Potencijalne lokacije zagađenja i recipijenata u slivu rijeke Vrbas
Recipijent
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Pliva
Vrbas
Naselje
Gornji Vakuf
Bugojno
Donji Vakuf
Šipovo
Jajce
Br. stanovnika
23,000
39,000
13,900
10,585
22,150
8-14
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Recipijent
Vrbas
Crna Rijeka
Vrbanja
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Naselje
Kneževo
Mrkonjić Grad
Kotor Varoš
Čelinac
Banja Luka
Laktaši
Srbac
UKUPNO ZA SLIV
Br. stanovnika
12,278
20,004
20,025
17,530
201,419
40,311
21,138
436.981
Ukupni teret zagađenja prikazan je u Tabela 8-13.
Tabela 8-13: Tereti zagađenja za glavna naselja u slivu rijeke Vrbas
Opština
Gornji Vakuf-Uskoplje
Bugojno
Donji Vakuf
Jajce
Šipovo
Mrkonjić Grad
Kneževo
Banja Luka
Čelinac
Kotor Varoš
Laktaši
Srbac
PE
9,596
35,975
9,000
9,915
9,600
12,797
6,500
279,371
5,000
5,163
7,188
2,400
BPK5
tona/
godišnje
210.15
785.85
197.10
217.14
210.24
280.25
142.35
6,118.22
109.50
113.07
157.42
52.56
HPK
tona/
godišnje
472.84
1,772.67
443.48
488.56
473.04
630.57
320.29
13,766.01
246.38
254.41
354.19
118.26
SM
tona/
godišnje
192.64
722.19
180.68
199.04
192.72
256.89
130.49
5,608.37
100.38
103.65
144.29
48.18
N
tona/
godišnje
35.03
131.31
32.85
36.19
35.04
46.71
23.73
1,019.70
18.25
18.84
26.24
8.76
P
tona/
godišnje
7.01
26.26
6.57
7.24
7.01
9.34
4.75
203.94
3.65
3.77
5.25
1.75
Izvor: EC CARDS Regionalni program 2003 “Pilot plan sliva za rijeku Savu.”
8.3.2 Industrija
Ne postoji sistematski monitoring industrijskih voda. Spisak najvećih industrijskih zagađivača i njihova
lokacija su dati u Tabela 8-14.
Trideset dva (32) industrijska postrojenja su bila identifikovana u slivu rijeke. Većina ovih postrojenja
se nalazi u Banjoj Luci, Kotor Varoši, Laktašima, Kneževu, Jajcu i Bugojnu.
Tabela 8-14: Spisak najvećih industrijskih zagađivača u slivu rijeke Vrbas
Br.
Lokacija
Naziv
Tip industrije
Vodotok
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
KOLORIT
BANJALUČKA PIVARA
BINIS
NOVA DI VRBAS
SHP CELEX AD
BEMIND
KRAJINAPETROL SA
STOČAR
HEMOFARM
EURO-HEM
Proiz. boja i lakov
Hrana
Proiz. beton
Drvo
Papir
Hemijska
Hemijska
Hrana
Hemija
Hemija
Vrbas
Raškovac-Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Vrbas
8-15
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Br.
Lokacija
Naziv
Tip industrije
Vodotok
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka
Mrkonjić Grad
Laktaši
Jakupovci
Laktaši
Laktaši
Klašnice
Kotor Varoš
Nova Topola
Laktaši
Klašnice
Jajce
Bugojno
Bugojno
Donji Vakuf
VITAMINKA
TROPIK RIBARSTVO
KAMENI AGREGATI
JELŠINGRAD
FABRIKA DUVANA
BETONGRADNJA VIDOVIĆ
NISKOGRADNJA
GP KRAJINA
MG MIND
INTEGRAL-INŽINJERING
GUZIJAN PASUSKURO
DIM-DIM
TULUMOVIĆ
PRERADA MESA ŠIK
SPORTEK
FARMLAND
DOO MARBO
KLAONICA PPS
ELEKTROBOSNA
DD KOŽARA
DONNIA TRADE
GIPSARA
Hrana
Hrana
Vađenje krešnjaka
Metal
Hrana
Proiz. beton.
Građevinarstvo
Građevinarstvo
Građevinarstvo
Građevinarstvo
Hrana
Hrana
Hrana
Hrana
Kožna obuća
Poljoprivreda
Hrana
Hrana
Metal
Koža
Koža
Gips
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbanja
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Vrbas
Izvor: EC CARDS Regionalni program 2003 “Pilot plan sliva rijeke Save.”
Nijedno od ovih industrijskih postrojenja nema postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda, stoga je
potencijalni teret zagađenja koji se izlijeva u rijeke kritično pitanje koje se treba procijeniti.
Mnoga industrijska postrojenja u slivu rijeke Vrbas ispuštaju otpadne vode koje sadrže toksične
supstance, većinom koje sadrže teške metale, cijanide, fenole, mineralna ulja, emulzije, organske
rastvore (metalna industrija), kao i druge razne organske supstance. Ovo pitanje zahtijeva hitna rješenja.
8.3.3 Deponije i otpadi
Trenutno, postoji malo pouzdanih podataka o količini čvrstog otpada nastalog u BiH na osnovu čega
može da se uradi tačna procjena zahtijevanog tretmana i odlaganja.
Značajna regionalna deponija u slivu rijeke Vrbas se nalazi u Ramićima, kojim upravlja Javno
preduzeće "Depot", Banja Luka. Čvrsti otpad se skuplja iz opština Banja Luka, Laktaši, Srbac, Kneževo,
Čelinac, Prnjavor i Gradiška i deponuje na ovoj lokaciji.
Deponija u Ramići je radila 30 godina i pokriva oblast od oko 30 ha. Zapremina deponije je sada
procijenjena na oko 1.8 miliona m3. Aktuelni čvrsti otpad koji se godišnje transportuje do lokaliteta je
procijenjen na 93,350 tona. Pored toga, postoje četiri opštine u Federaciji koje imaju deponije a one su
navedene u Tabela 8-15.
8-16
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 8-15: Funkcionalne deponije u slivu rijeke Vrbas (samo FBiH)
Godišnji ulaz ( m3)
Gornji VakufUskoplje
Batuški Lug
1,800
Mašinsko punjenje
bez reciklaže
5,300
Podzemne vode
Bez tretmana
Propisi
Broj opsluženih
domaćinstava
Broj opsluženih firmi
Djelimično ograđeno
Glinište- Gaj
200,000
Mašinsko punjenje
bez reciklaže
81,600
Spojeno na
kanalizaciju
Djelimično ograđeno
3,900
4,973
2,000
1,800
15
450
245
180
Opština
Naziv deponije
Površina (m2)
Proces odlaganja
Bugojno
Donji Vakuf
Jajce
Ornice
14,000
Mašinsko punjenje
bez reciklaže
2,830
Nije ograđeno
Krušćica
3,000
Mašinsko punjenje
bez reciklaže
13,200
Ispušta se u
Vodotokove
Potpuno ograđeno
Bez tretmana
Izvor: EC CARDS regionalni Program 2003 “Pilot plan za sliv rijeke Save.”
Pored gore navedenih deponija važno je spomenuti ne tako veliku deponiju u blizini Mrkonjić Grada,
ali koja zbog procjednih voda ima izuzetan negativan uticaj na kvalitet voda Crne rijeke.
8.3.4 Poljoprivreda
Zagađenja koja potiču od poljoprivrede spadaju u difuzne izvore zagađenja i konsultant nije imao
informacija da postoji bilo koja farma koja bi predstavljala izvor značajnijeg zagađenja u slivnom
području rijeke Vrbas.
Ukupno ispuštanje organskih zagađivača (azot i fosfor) sa izvora koji nisu „tačkasti“ u slivu rijeke
Vrbas tokom sušne godine su procjenjeni na: 2.5 tona HPK dnevno, 2.9 tona azota dnevno, i 0.17 tona
fosfora dnevno (Izvor: EC CARDS regionalni Program 2003 “Pilot plan za sliv rijeke Save.”). Tereti
zagađenja u prosječnim i vlažnim godinama su značajnije veći. Ove podatke treba uzeti sa dosta rezerve.
8.3.5
Kontaminirano zemljište
Tokom obilaska terena zapažena su dva područja gdje su u predratnom periodu bile izražene
industrijske aktivnosti, a koja su samo djelimično istražena. Jedno se nalazi na području opštine Jajce, a
drugo na području opštine Banja Luka.
Jajce
Tokom predratnog perioda kompanija “ELEKTROBOSNA” Jajce je proizvela silikatno gvožđe koje je
dovelo do zagađenja materijalima kao Ni, Cr, Fe, Cu i Zn i ispuštalo ferohrom prašinu u atmosferu.
Briga o ekološkom stanju je podrazumijevala i kontaminaciju zemljišta, blata i hemijskih jedinjenja, koji
su i dodatni teret za površinske i podzemne vode.
Blato sa ovih lokacija je od tada deponovano na gradskoj deponiji u Zelencu, a gradski otpad je i dalje
tamo odlagan. Međutim, briga o zdravlju i prordnoj okolini i dalje raste, jer je vrlo malo informacija
dostupno o realnoj situaciji. Postoje očigledni rizici jer se deponija nalazi blizu rijeke Vrbas, a potok
Kraljevac teče kroz deponiju. Troškovi rehabilitacije industrijske i gradske deponije Jajce su
procijenjeni na oko 1,500,000 KM.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
8-17
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Zemljište kontaminirano iz fabrike Incel Banja Luka
Kompanija RECETOX je sprovela pilot projekat da bi identifikovala potencijalne kritične tačke
izazvane neadekvatnom upotrebom i odbacivanjem ulja koja sadrže Polihlorovani bifenili PHB.
Rezultati studije su potvrdili kontaminaciju zemljišta PHB-ovima koji su nastali od transformacije ulja
koja su čuvana u zarđalim buradima koja su curila. Kasnije mjere PHB kontaminacije na nekoliko
lokacija kao uzorci u Banjoj Luci pokazale su 400,000 ng/g suvog uzorka zemljišta.
8.4
Opšta klasifikacija kritičnih tačaka
Od dobijenih informacija moguće je napraviti prioritet kritičnih tačaka u tri kategorije i to srednja,
visoka i niska. Isto je navedeno niže za gradske, industrijske i poljoprivredne kritične tačke.
Gradske kritične tačke
Visok prioritet: Banja Luka, Bugojno
Srednji:
Jajce, Donji Vakuf, Mrkonjić Grad
Nizak:
Kotor Varoš, Čelinac, Gornji Vakuf.
Industrijske kritične tačke
Visok prioritet: Banja Luka, Jajce
Srednji:
Bugojno
Nizak:
Laktaši.
Poljoprivredne kritične tačke
Visok prioritet: Lijevče Polje
Srednji:
Donji Vakuf
.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
9
Hidrogeologija
Kontrola koršćenja podzemnih IZDANA odnosno akvifera (u daljem tekstu „akviferi“) u slivu Vrbasa
važan je dio upravljanja vodnim resursima u slivu. Ovo poglavlje je posvećeno detaljnijem opisivanju
geoloških i hidrogeoloških karakteristika sliva reke Vrbas. Ono pruža dublju procjenu vodonosnih
slojeva, njihove veličine, zaštite i kontrolisane upotrebe, koji su u skladu sa zahtevima BiH
zakonodavstva i, na kraju, zahtjevima Okvirne direktive o vodama Evropske unije (EU ODV).
9.1
Geološke karakteristike sliva rijeke Vrbas
Geološke karakteristike se izdvajaju na osnovu reinterpretacije postojeće geološke dokumentacije koja
je bila na raspolaganju u toku realizacije projekta.
U geološkoj građi sliva Vrbasa učestvuju sedimenti paleozoika, mezozoika i kenozoika, od pomenutog
preovlađuju karbonatne stjene mezozoika, zatim dolaze klastični sedimenti mezozoika, paleozoika i
tercijara (Slika 9-1). Magmatske stijene i karbonati paleozoika su manje zastupljeni.
Paleozoik je predstavljen sedimentima silura, devona, karbona i perma.
Mezozoik je kompletno razvijen i predstavljen je sedimentima trijasa, jure i krede. Trijas je razvijen u
sva tri odjeljka: donji, srednji i gornji. Sedimenti jure zastupljeni su lijasom, dogerom i malmom. Kreda
je predstavljena donjom i gornjom kredom.
Kenozoik je predstavljen tercijarom i kvartarom. U okviru tercijara razvijeni su eocen, miocen i pliocen.
Kvartarni sedimenti su najmanje rasprostranjeni i oni, uglavnom, prekrivaju kraška polja, neogene
slivove, odnosno aluvijalne doline duž vodotoka. Najznačajnije kvartarne naslage nalaze se u gornjem
dijelu toka u zoni od Gornjeg Vakufa, preko Bugojna do Donjeg Vakufa te svakako u području Lijevče
polja te rijeke Turjanice u donjem dijelu sliva Vrbasa.
Relativno velika zastupljenost karbonatnih sedimenata uslovila je razvoj karsta u tom području.
Kraški oblici izolovani su u dvije zone odvojene klastično karbonatnim pojasom trijaskih sedimenata i
paleozoika. Jedna zona kraških terena nalazi se u jugozapadnom dijelu slivnog područja ograničena sa
sjevera Janjom i Plivom i sa juga i zapada Kupreškim i Glamočkim poljem. Ovo je područje dubokog
karsta.
Druga zona kraških terena presjeca središnji dio slivnog područja i ograničena je sa sjeveroistoka
klastitima gornjekrednog fliša, a sa juga klastično-karbonatnim sedimentima trijasa i paleozoika.
Na ovom (karbonatnom) prostoru razvijeni su površinski i podzemni karstni oblici.
Sastavni dio ovog izvještaja je geološka karta na kojoj su prikazani poligoni sa istim ili sličnim
litološkim karakteristikama izdvojeni prema svojoj geološkoj starosti.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: LIFE INFRARED Projekat
Slika 9-1: Geološka mapa sliva rijeke Vrbas
9-2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
9.1.1 Geotektonska rejonizacija sliva Vrbasa
Sliv Vrbasa po geotektonskoj rejonizaciji predstavlja sastavne dijelove velikih geotektonskih jedinica.
Generalno gledano sliv Vrbasa obuhvata pojas spoljnih Dinarida (zona visokog karsta) zatim "prelaznu
zonu", "središnje Dinaride", centralnu ofilolitsku zonu unutrašnjih Dinarida te obodni dio Panonskog
basena. Prema podjeli K. Petkovića (1961), područje Jajca se većim dijelom nalazi "zoni paleozojskih
škriljaca i mezozojskih krečnjaka", a manjim dijelom pripada "centralnoj ofiolitskoj zoni". Pukotine i
rasjedi izazvani neotektonskim procesima su obično strmi ili vertikalni.
Tereni koji pripadaju spoljašnim Dinaridima zahvataju jugozapadni dio slivnog područja. Izgrađeni su
od krutih karbonatnih stijena – krečnjaka jurske i kredne starosti. Verfentinski sedimenti i dolomiti
gornjeg trijasa otkriveni su na malom protoru u jugozapadnom dijelu Glamočkog polja.
Ovi tereni pripadaju zoni visokog karsta gdje je karstifikacija jako izražena i duboko u podzemlju
razgranata. Površinskih tokova skoro nema. Padavine se direktno infiltriraju u podzemlje gravitirajući
razrađenim karstifikovanim kanalima ka zonama isticanja. Prirodne akumulacije podzemnih voda
formirane u krečnjačkim sedimentima ovog područja hrane svojom obilnom izdašnošću glavna kraška
vrela u slivnom području Vrbasa – Plivska vrela. Kraški tereni ovog područja nalaze se na kotama 900 –
2000 m.n.m. a Plivska vrela na koti oko 550 m.n.m.
Središnjim Dinaridima pripadaju tereni koji izgrađuju središnje dijelove razmatranog slivnog područja.
Zahvataju krajnje južne i jugoistočne dijelove sliva pa preko slivnog područja i dalje. U gradnji terena
učestvuju pretežno klastiti paleozoika i donjeg trijasa, zatim dolomiti i krečnjaci devona, srednjeg i
gornjeg trijasa i magmatske stijene.
Na krajnjem jugozapadnom dijelu unutrašnjih dinarida u građi terena učestvuju krečnjaci jure i krede i
dolomiti gornjeg trijasa.
Klastiti paleozoika i trijasa izgrađuju tjeme antiklinale centralno-bosanskog škriljavog gorja. U njima je
formirana slaba podzemna akumulacija. Atmosferske padavine najvećim dijelom otiču površinskim
putem formirajući stalne površinske tokove tipa rijeke, rječica, potoka i potočića. Veće podzemne
akumulacije formiraju se u okviru krečnjaka devona i trijasa i dolomitima gornjeg trijasa koje se prazne
na jačim vrelima (Kruščicai Bistrica kod Gornjeg Vakufa te vrela u dolini Prusačke rijeke).
U dolomitima gornjeg trijasa i krečnjacima jure i krede koji pripadaju jugozapadnom krilu pomenute
antiklinale nema mnogo stalnih površinskih tokova koji egzistiraju tokom čitave godine. Ovi sedimenti
su karstifikovani, ali proces karstifikacije nije toliko dubok kao kod zone visokog karsta. Naime, u
podini jursko-krednih krečnjaka nalaze se dolomiti gornjeg trijsa do kojih je, u ovom slučaju, razvijen
proces karstifikacije. U njima se formira podzemna akumulacija bogata vodom koja se prazni na
Plivskim vrelima i vrelima Janja.
Unutrašnjim Dinaridima pripadaju tereni koji zahvataju sjeverne i sjeveroitočne dijelove silvnog
područja. U građi terena ovog područja učestvuju mezozojski sedimenti predstavljeni različitim
litološkim članovima: krečnjacima, dolomitima i flišnim sedimentima te sedimentima ofiolitskog
melanža.
Dolomiti i krečnjaci ove zone su karstifikovani, ali proces karstifikacije nije tako dubok kao kod
pomenute zone visokog karsta.
Karstifikacija je spuštena do ispod korita Vrbasa što je potvrđeno istražnim radovima na istraživanim
pregradnim profilima Vrbasa. Mreža površinskih tokova je slabo razvijena. Osim Ugra koji je formirao
svoj tok u krednim krečnjacima, drugih većih tokova nema. U nivou Vrbasa i Ugra pojavljuje se veći
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
broj stalnih vrela na kojima se vrši pražnjenje podzemne izdani formirane u krečnjačko-dolomitskim
sedimentima.
Sedimenti fliša, ofiolitskog melanža i neogena u cjelini predstavljaju vodonepropusnu sredinu u kojima
je formirana mreža površinskih tokova. U većim paketima krečnjaka i breča iz flišne serije ima
ponorskih zona, međutim, oni su lokalnog karaktera i plitke, vezane najčešće i za rasjedne zone.
9.2
Hidrogeološke karakteristike sliva rijeke Vrbas
Hidrogeološke karakteristike i funkcije stijena uslovljeni su geološkom građom, strukturnim odnosima i
tektonikom na pomenutom području. Karstifikovani tereni obuhvataju zonu visokog karsta, gdje je
karstifikacija jako izražena i razgranata duboko u podzemlje, tako da u tom dijelu skoro nema
površinskih tokova. Padavinama je direktno otvoren put u podzemlje gdje se infiltriraju i putem već
formiranih karstnih kanala hrane mnogobrojna karstna vrela (vidi hidrološku mapu na Slika 9-2), među
kojima je najveće Plivsko vrelo.
Svojim tokom rijeka Vrbas presjeca ne samo sva tri glavna hidrogeološka regiona nego i unutar
karstnog regiona zauzima prostrana područja dva subregiona – visokokarstnog i fluviokarstnog.
Imajući u vidu da je veći dio sliva Vrbasa izgrađen od karbonatnih stijena, hidrogeološka vododjelnica
se ne poklapa sa morfološkom vododjelnicom. Ovo je posebno izraženo u području visokog karsta
(područje Hrbina, Vitoroga i Manjače).
Hidrogeološka vododjelnica gornjeg Vrbasa, koja zahvata prostrane trijaske klastite i dolomite Rudeša i
Kupreškog polja može se poistovjetiti sa hidrogeološkom vododjelnicom. Značajniji karstni akviferi
postoje samo istočno od Bugojna, unutar krečnjaka malma na Radovanu i paleozoika na zapadnim
padinama Vranice. Ti akviferi se prazne kroz dva vrela Bistrice, čije varijacije izdašnosti iznose 6/0,3 i
2,5/0,3 (m³/s), sa znatnim i naglim oscilacijama.
Sliv srednjeg Vrbasa, između Jajca i Banjaluke, ima potpuno karstne karakteristike. Pliva, lijeva pritoka
Vrbasa, sa svojom pritokom Janj drenira prostorno područje visokokarstnog pojasa površine oko 900
km², obuhvatajući velike masive Vitoroga i Hrbine, sve do Glamočkog i Kupreškog polja. Taj teren
izgrađuju malmski i donjokredni krečnjaci. Tu izbijaju vrlo snažni izvori Plive, lijevi i desni, s
karakterističnim protocima u 1954. godini od 35/22/8 m³/s i koeficijentom pražnjenja desnog izvora od
0,016 (Komatina, 1975), kao i izvori Janja (Qsr = 5 m³/s) i izvor Čuklićki mlin (Qsr = 6 m³/s).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Izvor: LIFE INFRARED projekat
Slika 9-2: Hidrogeološka mapa sliva Vrbasa
9-5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Na toj dionici, glavni tok Vrbasa prolazi kroz zonu koju izgrađuju donjokredni krečnjački masivi Golije,
Čemernice i Manjače, a tu se slivaju vode i iz malmskih karbonatnih naslaga Vlašića. Ova zona
odvojena je od glavnog dijela plitkog bosanskog karsta tektonskim blokom srednjebosanskih škriljavih
planina. U tom karstnom terenu postoje i dvije kratke ponornice, a dvije rječice koje teku s juga, iz
Podrašničkog polja, poniru čim uđu u taj kraj da bi napajale 15 km udaljene snažne izvore pored Vrbasa.
U toj zoni registrovano je nekoliko velikih izvora, od kojih su najizdašniji Suvbunar kod Bočca pored
Vrbasa koji je potopljen nakon izgradnje hidroelektrane Bočac (1,3m³/s) i Plava voda blizu Vlašića (0,8
m³/s).
9.3
Porozonost stijena u slivu rijeke Vrbas
Na hidrogeološkoj karti izdvojeni su regioni prema hidrogeološkim karakteristikama. Izdvojeni su
sledeći regioni prema strukturnom tipu poroznosti:

Region sa akviferima intergranularne poroznosti: u ovu kategoriju spadaju aluvijalni šljunkoviti
pjeskoviti sedimenti, mjestimično zaglinjeni pijeskovi. S obzirom na relativno veliku debljinu
šljunkovito-pjeskovitih aluvijalnih tvorevina i prostorni položaj prema rijeci, možemo reći da je
prisustvo ovih akvifera ispod lokalne erozione baze redovna pojava. Iz tog razloga, veoma su
obnovljive količine podzemnih voda i to kako na osnovu padavina koje se infiltriraju u podzemlje,
tako i na osnovu površinskih tokova, sa kojima su gotovo najčešće u neposrednom hidrauličkom
kontaktu. Kvalitet voda iz ovih akvifera zavisi od zaleđa iz kojih dotiču vode.
Zaštita podzemnih voda u ovim regionima je otežana zbog direktnog kontakta površinskih i
podzemnih voda, tako da se zagađenje direktno infiltrira u podzemlje. Zaštitne zone u ovim
područjima se određuju na osnovu modela podzemnih voda, odnosno, na osnovu brzine podzemnih
voda pri eksploatacijonim uslovima. Za racionalno gazdovanje izvorištima otvorenim u
intergranularnoj sredini neophodno je izraditi hidrodinamički model podzemnih voda koji bi dao
smjernice zaštite i osnove samoodrživog razvoja istog.
Vodonosnici ove grupe su pretežno velike izdašnosti. Koeficijent vodoprovodnosti (T) se kreće u
granicama od 10-3 do 10-4 m/s2 pa čak i T>10-3 m/s2.

Region sa akviferima intergranularne i pukotinske poroznosti: U ovu kategoriju svrstan je
miocenski kompleks, u kojem se naizmjenično smjenjuju gline, pijeskovi i šljunkovi, pješčari,
konglomerati, laporci i krečnjaci. Ove tvorevine predstavljaju niže dijelove neogenih kompleksa, pa
su pojedini litološki članovi uslijed dijageneze očvrsli.
U okviru ove hidrogeološke grupe prisutni su uglavnom diskontinualni akviferi. Imaju različit, ali
pretežni nizak koeficijen vodoprovodnosti (T) uglavnom < 10-4 m/s2, pa su uglavnom niske
vodoobilnosti i nemaju veći praktični značaj za vodosnabdjevanje. Prema hidrauličkom mehanizmu,
vode iz ovih akvifera uglavnom su pod pritiskom, a po kvalitetu uglavnom zadovoljavaju.
S obzirom da se u ovim regionima akvifer nalazi pod određenim pritiskom, zaštita od zagađenja
podzemnih voda je olakšana. Prilikom zaštite ovih kao i ostalih regiona neophodno je poznavati
zonu prihranjivanja, rasprostranjenja i isticanja podzemnih voda.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-7
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013

Region sa akviferima pukotinske poroznosti: Stijene ove kategorije se karakterišu sa relativno
niskom vodoprovodnošću. Uglavnom su niske produktivnosti i malog lokalnog prostranstva.
Hidraulički mehanizam ove kategorije je uglavnom slobodan, rijetko pod pritiskom.
U litološkom pogledu, u ovu kategoriju spadaju pretežno krečnjaci, laporoviti krečnjaci i pješčari.
Dati akviferi imaju isključivo značaj za lokalno vodosnabdijevanje domaćinstava. Rasprostranjenja
zagađenja u pomenutom regionu vezana su isključivo za pukotine i prsline.

Region sa akviferima kavernozno-pukotinske poroznosti: U okviru ove kategorije spadaju
krečnjačke mase predstavljene sledećim litološkim članovima: laporovitim tankoslojevitim
krečnjacima, mermerima, krečnjacima i dolomitima u međusobnom smjenjivanju, dolomitima i
dolomitičnim krečnjacima, krečnjačkim konglomeratima i brečama i neogenim krečnjacima u
kojima se u manjoj mjeri pojavljuju partije pješčara.
Ova grupa stijena je srednje karstifikovana: dolomiti, mermeri, krečnjački konglomerati i breče. Po
vodobilnosti zaostaju ispred stijena kavernoze poroznosti, a pojavljuju se u vidu masa relativno
manjeg prostranstva.
Zaštita podzemnih voda u ovim akviferima je izuzetno otežana. Strujanje u ovim regionima se veže
za prostiranje kaverni i pukotina. U ovim regionima je neophodno izvršiti zaštitu kompletnog
područja, odnosno dijelove na kojim pomenute jedinice izlaze na površinu.
Hidraulički mehanizam u akviferima kavernozno-pukotinske poroznosti uglavnom je slobodan, a
prisustvo akvifera ispod lokalne erozione baze je moguć. Naravno, to zavisi od dubine do koje se
spustila karstifikacija, u pojedinim specifičnim slučajevima.

Region sa akviferima kavernozne poroznosti: U okviru ove kategorije spadaju krečnjačke mase
predstavljene sledećim litološkim članovima: krečnjaci masivni i slojeviti, mjestimično sa
dolomitima.
Ova grupa stijena je intenzivno karstifikovana, sa akviferima izuzetno velike vodoprovodnosti. To je
sredina visoke vodoobilnosti i uglavnom velikih prostranstava.
Kvalitet vode ovih akvifera u prirodnim uslovima zadovoljava. Uglavnom su to slabo
mineralizovane vode, a po tvrdoći različite (meke do umjereno tvrde).
Na ovom području egzistiraju brojni ponori, što ga svrstava u osjetljiva područja sa aspekta zaštite
podzemnih voda. U cilju očuvanja kvaliteta podzemnih voda ovoga regiona neophodno je štititi
kompletno područje regiona. Hidraulički mehanizam u akviferima kavernozne poroznosti uglavnom
je slobodan, a moguće je prisustvo akvifera ispod lokalne erozione baze. Naravno, to zavisi od
dubine do koje se spustila karstifikacija u pojedinim specifičnim slučajevima.

Region pretežno bez akvifera: U ovaj region spadaju svi flišni i flišoliki kompleksi, vulkanogenosedimentni kompleksi, crvenica, gline, laporovite gline, laporci, glinci, masivni dolomiti,
magmatske i metamorfne stijene. Uslovno bezvodan karakter ovih stijena izdvaja se zbog
vodoneporpusnih karakteristika pomenutih stijena. Ovaj region je podijeljen na dvije grupe.
1.
Prva grupa terena, u litološkom pogledu, sastoji se od sledećih stijena:
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-8
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013









crvenica sa krečnjačkom drobinom, aluvijalni nanos,
gline, laporovite gline, pjeskovite i šljukovite gline,
lapori, glinci i laporoviti krečnjaci,
konglomerati, pješčari, breče, glinci, laporci,
masivni dolomiti
daciti, andeziti, porfiri, bazalti i dijabati.
graniti i granodioriti,
zeleni škriljci i amfiboliti,
serpentiniti i peridotiti,
Izgrađeni su pretežno od nepropusnih stijenskih masa, mada su u njima mogući lokalni akviferi
izrazito niske produktivnosti. Sa hidrogeološkog aspekta mogu imati veliku ulogu kao nepropusna
podina ili bočna barijera značajnih akvifera na području sliva Vrbasa.
U okviru ove grupe mogući su diskontinualni akviferi, uglavnom na manjim dubinama. Po pravilu
su vrlo niske vodoprovodnosti i veoma male vodoobilnosti.
2.






Druga kategorija terena, u litološkom pogledu, sastoji se od slijedećih stijena:
dijabaz-rožna formacija,
gabro, dijabaz i bazalt,
pješčari i konglomerati,
argilošisti, argo-filiti, pješčari i konglomerati
mjestimično sa sočivima i proslojcima krečnjaka,
gnajsevi, mikašisti i leptinoliti.
Generalno ove naslage su bez akvifera. Ipak mjestimično mogu postojati beznačajne akumulacije
izrazito niske vodoprovodnosti.
U okviru ove grupe, izdašnost izvora je veoma mala, a mjestimično može biti i veća (3-4 l/s).
Pojava nešto veće izdašnosti mora se pripisati rasjednim zonama ili sočivima krečnjaka i dijabazrožnoj formaciji. Takođe, serpentinske mase mogu u izuzetno povoljnim hidrogeološkim uslovima
imati povećanu vodoobilnost.
Imajući u vidu da pomenuti region predstavlja područje bez akvifera odnosno bez značajnijih
podzemnih akumulacija, zaštita podzemnih voda je relativno jednostavna. Sa ovog regiona veći dio
padavina površinski otiče tako da se i (potencijalno) zagađenje sa ovog područja spira. Potrebno je reći
da se na kontaktu ovoga regiona sa regionom izgrađenim od karbonatinih naslaga javljaju ponori,
odnosno mjesta gdje površinska voda direktno uvire u podzemlje i na taj način zagađenje koje ta voda
nosi sa sobom direktno zagađuje podzemne vode susjednog regiona.
9.4
Raspoloživost podzemnih voda njihov kvalitet, kvantitet i glavni
akviferi
Podzemne vode se koriste podjednako u svim dijelovima sliva Vrbas. Podzemne vode kao resurs moraju
da imaju potreban kvalitet i kvantitet da bi bile ekonomski isplative za zahvatanje.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-9
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013




9.5
Akviferi intergranularne poroznosti: Akvuferi intergranularne poroznosti su po genezi vezani za
ravničarska područja izuzetno blago brdovite padine izgrađene od neogenog pjeska. To su
uglavnom područja koja su naseljena tj. područja koja imaju najveću potrebu za vodom. Ovi
akviferi su i najpodložniji zagađenju. Uglavnom su to akviferi sa slobodnim nivoom podzemnih
voda. U ovim sedimentima moguće je zahvatiti podzemne vode za individualna vodosnabdijevanja.
Najznačajnije je, i ranije pomenuto, područje Lijevče polja u kojem se debljina aluvijalnih naslaga
kreće do 30 m, a nivo podzemnih voda oscilira u granicama 5-7 m u odnosu na površinu terena. To
znači da je na raspolaganju vodeni stub od 23-25 m koji je u direktnoj vezi sa nivoom vode u
Vrbasu. Imajući u vidu filtracione karakteristike ovih sedimenata, oni su najbolji u poređenju sa
svim drugim aluvijalnim sedimentima na području sliva Vrbasa. Već je pomenuto da raspoložive
rezerve podzemnih voda Lijevče polja iznose 5 m3/s. Kvalitet podzemnih voda Lijevče polja je na
prihvatljivom nivou sa vodom koja je na granici po postojećem pravilniku o mikrobiološkoj
ispravnosti vode za piće. Izuzetak su mjesta gdje je konstatovana kontaminacija pesticidima.
Akviferi kavernozne poroznosti: Akviferi kavernozne poroznosti zauzimaju značajan dio sliva
Vrbasa. U dijelu visokog krša (Vitorog i Hrbina) gdje je došlo do spuštanja erozionog bazisa,
podzemne vode se nalaze jako duboko i vezuju se za kaverne. U tom dijelu terena površinski oticaj
izostaje. Rijetki su i izvori. U ostalom dijelu karstnog područja gdje je erozioni bazis nešto plići
javljaju se kontaktni izvori. Ovi izvori (Crno Vrelo, Kruščica, Bistrica, Krupa itd.) zavisno od svog
slivnog područja mogu da imaju veliku izdašnost. Velika izdašnost znači i opasnost od
mikrobiološkog zagađenja, ova vrela se moraju hlorisati da bi zadovoljio pravilnikom definisani
nivo kvaliteta vode za piće. Obično položaj ovih izvora omogućava gravitacionu distribuciju do
potrošača.
Akviferi pukotinske poroznosti: akviferi pukotinske poroznosti na području sliva Vrbasa ne igraju
važnu ulogu zato što su to akviferi ograničeni u svom rasprostranjenju što im smanjuje kapacitet.
Ovi akviferi se prazne preko izvora male izdašnosti rijetko preko 3 l/s. Iako ovi izvori imaju malu
izdašnost ima ih jako puno. Uglavnom se koriste lokalno, za vodosnabdijevanje zaseoka i
individualnih objekata. Vode ovih izvora imaju uglavnom malu tvrdoću i po svom hemijskom
sastavu su uglavnom prihvatljivog kvaliteta.
Akviferi složenog tipa sa stijenama kompleksa različite poroznosti: veliki dio sliva Vrbasa,
pretežno istočni i jugoistočni, grade stijenski kompleksi sa različitom poroznošću. Samom svojom
heterogenošću u ovim akviferima se ne akumuliraju značajnije količine podzemnih voda. Stalni
izvori su rijetki, a izdašnost im je mala sa velikim oscilacijama u proticaju. Dominiraju povremeni
izvori. Postoji mogućnost zahvatanja za lokalno vodosnabdijevanje.
Pravci podzemnih voda i veze između izvora i ponora
Akumuliranje podzemnih voda u hidrogeološkoj sredini je vezano za karakteristike akvifera. Svi
akviferi imaju svoju zonu rasprostranjenja, prihranjivanja i isticanja. Na hidrogeološkoj karti sliva Vrbas
(Slika 9-2), izvršena je podjela stijenskih masa prema strukturnom tipu poroznosti za koju se vezuje
formiranje pojednih akvifera.
Rijeka Vrbas predstavlja erozioni bazis na cijelom slivu tako da sve podzemne vode, pod uticajem
gravitacije, teže ka Vrbasu. Izuzetak se javlja u zoni Visokog krša (Vitorog, Hrbina) gdje je
pretpostavka da je zona karstifikacija ispod nivoa Vrabasa.
Zahvaljujući neporopusnom paketu gornjeg trijasa nije evidentno drastično gubljenje površinskih voda.
Ponori se vezuju za karbonatne stijenske mase i oni se formiraju na kontaktu nekarsta i karsta. Tako da
površinkse vode koje teku preko nekarstnih stijenskih masa kada dođu do karstnih stijena počnu da gube
vode u pukotine i kaverne gdje se vremenom formira ponor. Inverzno ovom opisu javljaju se pojave
izvora u karstnim terenima. Tako da podzemne vode koje se procjeđuju (teku) kroz kaverne i pukotine
nailaze na hidrogeološku barijeru u vidu nekarstnih stijenskih masa koje imaju daleko manju
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-10
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
vodoprovodljivost i višak vode koji se ne može procijediti kroz stijenske mase izlazi na površinu terena
u vidu izvora. Veza između izvora i ponora se utvrđuje ubacivanjem različitih vrsta trasera kojim se
utvrđuju dominantni pravci cirkulacije, te veza između izvora i ponora.
Rezultati ranijih istraživanja su utvrdili veliku zonu poniranja u Podrašničkom polju. Rijeka Ponor koja
teče kroz Podrašničko polje kompletna ponire u sjeveroistočnom dijelu Podrašničkog polja. Pored ovog
ponora konstatovano je još ponora u Podrašničkom polju. Imajući u vidu da se planira izgradnja
akumulacije HE Podrašnica, neophodno je izvršiti detanja hidrogeološka istraživanja da ne bi došlo do
gubljenja voda iz akumulacije. Jezerski sedimenti u Podrašničkom polju imaju funkciju hidrogeološkog
izolatora, ali obodni dio polja gdje se ostvaruje kontakt karsta i nekarsta može da otvori još ponora
ukoliko kota akumulacije bude iznad pomenutog kontakta.
Ovi ponori su u direktnoj vezi sa vrelom rijeke Krupe, te potopljenim vrelima u okolini Dabraca. Vrelo
Krupe se sastoji od dva odvojena vrela. Istim gravitiraju i drugi ponori koji su utvrđeni u području
istočnog Zmijanja.
Obodni dio Kupreškog polja evidentiran je kao zona poniranja jer se radi o kontaktu jezerskih
sedimenata i karbonatnih stijenskih masa. Ponori na obodnom dijelu kupreškog polja su u diretktnoj
vezi sa izvorima sjeverno od Vitoroga tj. izvorima Plive i Janja. Kompletna zona visokog krša se prazni
preko vrela Plive i Janja što je potvrđeno testom bojenja u toku ranijih istraživanja.
Na hidrogeološkoj karti prikazani su dominantni pravci podzemnih voda kao i veze između ponora i
izvora.
9.6
Uslovi zaštite podzemnih voda
S obzirom na to da su podzemne vode obnovljiv prirodni resurs, njihova zaštita treba da bude integralna
i trajna.
Najveći zagađivač podzemnih voda jeste industrija. Na sreću ili nesreću, industrija je većim dijelom
uništena ili nije u funkciji tako da je stepen zagađenja niži u odnosu na period prije 1992. Bez obzira na
stanje, zaštitu podzemnih voda treba sprovoditi na svim nivoima.
Pored industrije, trenutno najveći zagađivač podzemnih voda su otpadne vode koje se sistemom upojnih
bunara (septičkih jama) direktno upuštaju akvifere (izdani). Na ovaj način se vrši direktno zagađenje.
Jedan od primjera je Lijevče polje kao najveći akvifer u kojem su akumulirane podzemne vode dobrog
kvaliteta sa procijenjenim rezervama na 5m3/s. Na kompletnom području Lijevče polja podzemne vode
se isključivo koriste za vodosnabdijevanje putem četiri velika javna izvorišta podzemnih voda. Pored
javnih izvorišta koristi se i veliki broj individualnih bunara (gotovo kod svake kuće) ili, češće, Norton
pumpi kojima se zahvataju vode sa dubina 6-9 m. Ove vode su direktno eksponirane kontaminaciji sa
površine terena. Kontaminacija može da bude posljedica nestručnog korišćenja agrohemijskih sredstava,
te od pomenutih otpadnih voda iz individualnih objekata kao i mnogobrojnih farmi koje generišu velike
količine otpadnih voda.
Imajući u vidu da je Lijevče polje najperspektivnije područje za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju,
iluzorno je očekivati zabranu korišćenja agrohemijskih sredstava (vještačkih đubriva i pesticida).
Dosadašnje iskustvo je pokazalo da je problem u nestručnom korišćenju agrohemijskih sredstava kad je
riječ o koncentraciji. Naime, pesticidi se prodaju u koncentarciji par hiljada puta većoj od koncentracije
koja je potrebna za upotrebu. U cilju povećanja efekta, nestručna lica slabije razblažuju pesticide tako
da se prevelika koncentracija pesticida ne stigne razgraditi prije infiltracije u podzemne vode. Takođe,
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-11
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
ambalaža pesticida u kojoj uvjek ostane malo koncentrovanih pesticida se nerijetko baca u otvorene
vodotoke ili napuštene šljunčare koje su se eksploatacijom šljunka spustile ispod nivoa podzemnih voda.
Na taj način se otpad i ostaci pesticida procjeđuju u podzemne vode gdje se zagađenje procjeđuje
nizvodno do sledećeg korisnika. S obzirom na to, zaključeno je da se treba voditi računa o tome da se
koriste vrste pesticida sa manjim periodom raspada. Prodaju pesticida treba da vrše stručna lica sa
kompletnom stručnom podrškom da bi se neželjene situacije mogle spriječiti. Godine 2009. Fond za
zaštitu životne sredine Republike Srpske je finansirao dva projekta vezana za mjerenje ostataka
pesticida u kanalima i podzemnim vodama Lijevče polja. Tom prilikom na uzetim uzorcima sa 35
lokacija na pet lokacija je utvrđeno prisustvo ostataka pesticida u podzemnim vodama. Mjesta
uzorkovanja su bila nizvodno od velikih poljoprivrednih površina na mjestima gdje je najtanji pedo sloj.
Otpadne vode se sistemom kanalizacija prikupljaju i odvode Vrbas ili njegove pritoke. Većim dijelom
korito Vrbasa predstavlja erozioni bazis tako da podzemne vode uglavnom teže ka Vrbasu, pa zagađenje
iz Vrbasa ne može dospjeti u podzemne vode jedino u inundacionoj ili nebranjenoj zoni u periodu
poplava.
Izuzetak se javlja u južnom dijelu Lijevče polja od Klašnica do Razboja gdje se podzemne vode
prihranjuju na račun Vrbasa. Tom prilikom zagađujuće materije koje su dospjele u vode Vrbasa direktno
se infiltriraju u podzemne vode. Čvrsti otpad predstavlja potencijalnu prijetnju za podzemne vode, s
obzirom da na području sliva Vrbasa postoji veliki broj uglavnom divljih deponija.
Od 2000. godine u Bosni i Hercegovini se implementiraju različiti projekti koji tretiraju čvrsti otpad
tako da je formirana Regionalna deponija u Banjaluci (Ramići) kojoj gravitira 8 opština od Kneževa pa
sve do ušća Vrbasa. Pored toga, sanirana je najveća divlja deponija „Barišića strana“ u Kneževu.
Nažalost, na regionalnoj deponiji u Ramićima još uvijek nije izgrađeno postrojenje za tretman
procjednih voda iz tijela deponije.
Na Crnoj rijeci i uzvodno od ušća Crne rijeke, na Vrbasu, postavljena je mreža za hvatanje plutajućeg
otpada.
Prema svemu gore navedenom, preporučuje se da se preuzmu jače mjere osmatranja i kontrole
izvora zagađenja zemljišta u cilju zaštite podzemnih voda od zagađenja a od strane nadležnih
entitetskih agencija.
9.7
Procjena osjetljivosti podzemnih voda
Osjetljivost podzemnih voda na zagađenje predstavlja osnovno ograničenje iz oblasti hidrogeologije, a
odnosi se na zaštitu podzemnih voda. Pored zaštite podzemnih voda, bitan aspekt je i iskorišćavanje
podzemnih voda te zaštita od podzemnih voda. Mnogi faktori utiči na osjetljivost podzemnih voda od
kojih se ističu:







vrsta stijenskih masa sa svim svojim hidrogeološkim osobinama,
nivo podzemnih voda, tj. dubina do nivoa podzemnih voda,
okolnosti u kojima se nalaze podzemne vode (podzemne vode pod pritiskom ili sa slobodnim
nivoom,
veza površinskih i podzemnih voda,
način prihranjivanja podzemnih voda,
topografija tj. nagib terena,
korišćenje zemljišta,
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013

pošumljenost itd.
Izgradnjom planiranih hidroelektrana doći će do izmjene vodnog bilansa podzemnih voda kao direktna
posljedica podizanja nivoa podzemnih voda. Na taj način rezerve podzemnih voda će se povećati čime
će se povećati i raspoloživost ovog resursa, što je pozitivan uticaj izgradnje hidroelektrana.
Podizanjem nivoa podzemnih voda ovaj resurs će biti ranjiviji tj. podložniji zagađenju.
Ukoliko se podizanje podzemnih voda dešava u gradskim zonama, to može da prouzrokuje ograničenja
u prostoru. Visok nivo podzemnih voda ograničava izgradnju podzemnih etaža koje se sve više koriste
kao podzemni parkinzi usljed nedostatka prostora. Dodatnim povišenjem nivoa podzemnih voda može
doći do negativnog uticaja na već izgrađene objekte.
Skreće se pažnja da se u zoni Gračanice vrši eksploatacija uglja. Prilikom izrade tehničke dokumentacije
za hidroelektrane u tom dijelu terena neophodno je napraviti analizu o negativnom uticaju, te definisati
mjere za sprečavanje potapanja ležišta najnižih slojeva uglja. Problem nivoa podzemnih voda u a vezi sa
izgradnjom hidroelektrana će biti kasnije diskutovano u izvještaju Modula 2.
U Tabela 9-1 dat je prikaz procjene osjetljivosti podzemnih voda prema izdvojenim rejonima po
strukturnom tipu poroznosti. Jasno je vidljivo da je najranjivija hidrogeološka sredina područje
aluvijalnih naslaga uz riječne tokove i karstna područja. Uglavnom su to područja koja su u zonama
izgradnje akumulacija. Hidroelektrana sama po sebi ne predstavlja zagađivač, ali podiže nivo
podzemnih voda uzvodno od brane te, kao što je pomenuto, eksponira podzemne vode. Imajući u vidu
da će predmetna studija služiti kao podloga drugih nižih studija, skreće se pažnja da se ovaj uticaj obradi
za svaku hidroelektranu posebno na nivou detaljnih hidrogeoloških istraživanja koji prethode izradi
tehničke dokumentacije.
9-13
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 9-1: Procjena osjetljivosti podzemnih voda u slivu rijeke Vrbas
Vrsta
akvifera
Intergranularne
poroznosti
Intergranularne
i pukotinske
poroznosti
Pukotinske
poroznosti
Kavernoznopukotinske
poroznosti
Kavernozne
poroznosti
Opis akvifera
U ovu kategoriju spadaju aluvijalni šljunkoviti pjeskoviti sedimenti,
mjestimično zaglinjeni pjeskovi. S obzirom na relativno veliku debljinu šljunkovito-pjeskovitih aluvijalnih tvorevina i prostorni
položaj prema rijeci, možemo reći da je prisustvo ovih akvifera ispod lokalne erozione baze redovna pojava. Iz tog razloga, veoma su
obnovljive količine podzemnih voda i to kako na osnovu padavina koje se infiltriraju u podzemlje, tako i na osnovu površinskih
tokova, sa kojima su gotovo najčešće u neposrednom hidrauličkom kontaktu. Kvalitet voda iz ovih akvifera zavisi od zaleđa iz kojih
dotiču vode.
Vodonosnici ove grupe su pretežno velike izdašnosti. Koeficijent vodoprovodnosti (T) se kreće u granicama od 10-3 do 10-4 pa čak
i T>10-3 m/s2
U ovu kategoriju svrstan je miocenski kompleks, u kojem se naizmjenično smjenjuju gline, pijeskovi i šljunkovi, pješčari,
konglomerati, laporci i krečnjaci. Ove tvorevine predstavljaju niže dijelove neogenih kompleksa, pa su pojedini litološki članovi
uslijed dijageneze očvrsli.
U okviru ove hidrogeološke grupe prisutni su uglavnom diskontinualni akviferi. Imaju različit, ali pretežni nizak koeficijent
vodoprovodnosti (T), uglavnom < 10-4m/s2, pa su uglavnom niske vodoobilnosti i nemaju veći praktični značaj za vodosnabdjevanje.
Prema hidrauličkom mehanizmu, vode iz ovih akvifera uglavnom su pod pritiskom, a po kvalitetu uglavnom zadovoljavaju.
Stijene ove kategorije se karakterišu sa relativno niskom vodoprovodnošću. Uglavnom su niske produktivnosti i malog lokalnog
prostranstva. Hidraulički mehanizam ove kategorije je uglavnom slobodan, rijetko pod pritiskom.
U litološkom pogledu, u ovu kategoriju spadaju pretežno krečnjaci, laporoviti krečnjaci i pješčari.
Dati akviferi imaju isključivo značaj za lokalno vodosnabdijevanje domaćinstava. Kvalitet podzemnih voda po hemijskom sastavu
uglavnom odgovara zahtjevima Pravilniku o upotrebljivosti vode za piće.
U okviru ove kategorije spadaju krečnjačke mase predstavljene slijedećim litološkim članovima: laporovitim tankoslojevitim
krečnjacima, mermerima, krečnjacima i dolomitima u međusobnom smjenjivanju, dolomitima i dolomitičnim krečnjacima,
krečnjačkim konglomeratima i brečama i neogenim krečnjacima u kojima se u manjoj mjeri pojavljuju partije pješčara.
Ova grupa stijena je srednje karstifikovana: dolomiti, mermeri, krečnjački konglomerati i breče. Po vodobilnosti zaostaju ispred
stijena
kavernoze
poroznosti,
a
pojavljuju
se
u
vidu
masa
relativno
manjeg
prostranstva.
Hidraulički mehanizam u akviferima kavernozno-pukotinske poroznosti uglavnom je slobodan, a prisustvo akvifera ispod lokalne
erozione baze je moguć. Naravno, to zavisi od dubine do koje se spustila karstifikacija, u pojedinim specifičnim slučajevima.
U okviru ove kategorije spadaju krečnjačke mase predstavljene sledećim litološkim članovima: krečnjaci masivni i slojeviti,
mjestimično sa dolomitima.
Ova grupa stijena je intenzivno karstifikovana, sa akviferima izuzetno velike vodoprovodnosti. To je sredina sa visoke vodoobilnosti i
uglavnom velikih prostranstava.
Po kvalitetu vode ovih akvifera zadovoljavaju. Uglavnom su to slabo mineralizovane vode, a po tvrdoći različite (meke do umjereno
tvrde).
Na ovom području egzistiraju brojni ponori, što ga svrstava u osjetljiva područja sa aspekta zaštite podzemnih voda. Hidraulički
mehanizam u akviferima kavernozne poroznosti uglavnom je slobodan, a moguće je prisustvo akvifera ispod lokalne erozione baze.
Klasa
osjetljivosti
Opis osjetljivosti
Ekstremna
Ranjivo na većinu
zagađivača voda sa
relativno brzim
uticajem u mnogim
prilikama zagađivanja
Srednja
Ranjivo na neke
zagađivače, ali samo
kod kontinualnog
isticanja ili
procurivanja.
Visoka
Ranjivo na mnoge
zagađivače osim onih
čvrsto apsorbovanih ili
već transformisanih u
mnogim prilikama
zagađivanja.
Visoka
Ranjivo na mnoge
zagađivače osim onih
čvrsto apsorbovanih ili
već transformisanih u
mnogim prilikama
zagađivanja.
Ekstremna
Ranjivo na većinu
zagađivača voda sa
relativno brzim
uticajem u mnogim
prilikama zagađivanja
9-14
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Vrsta
akvifera
Opis akvifera
Klasa
osjetljivosti
Opis osjetljivosti
Niska
Ranjivo samo kod
održivih zagađivača u
perspektivi kada postoji
kontinualno isticanje ili
procurivanje
Zanemarljiva
Ova područja se
smatraju uslovno
bezvodnim tako da je i
osjetljivost najmanja
(zanemarljiva) nema
značajnijeg
vertikalnog toka
podzemnih voda
(procurivanja)
Naravno, to zavisi od dubine do koje se spustila karstifikacija u pojedinim specifičnim slučajevima.
Teren pretežno bez
akvifera
Teren uslovno
bez akvifera
U ovu kategoriju terena u litološkom pogledu spadaju:
- crvenica sa krečnjačkom drobinom, aluvijalni nanos,
- gline, laporovite gline, pjeskovite i šljukovite gline,
- lapori, glinci i laporoviti krečnjaci,
- konglomerati, pješčari, breče, glinci, laporci,
- masivni dolomiti
- daciti, andeziti, porfiri, bazalti i dijabati.
- graniti i granodioriti,
- zeleni škriljci i amfiboliti,
- serpentiniti i peridotiti,
Izgrađeni su pretežno od nepropusnih stijenskih masa, mada su u njima mogući lokalni akviferi izrazito niske produktivnosti. Sa
hidrogeološkog aspekta mogu imati veliku ulogu kao nepropusna podina ili bočna barijera značajnih akvifera na području sliva
Vrbasa
U okviru ove grupe mogući su diskontinualni akviferi, uglavnom na manjim dubinama. Po pravilu su vrlo niske vodoprovodnosti i
veoma male vodoobilnosti.
U ovu kategoriju terena u litološkom pogledu spadaju:
- dijabaz-rožna formacija,
- gabro, dijabaz i bazalt,
- pješčari i konglomerati,
- argilošisti, argo-filiti, pješčari i konglomerati
mjestimično sa sočivima i proslojcima krečnjaka,
- gnajsevi, mikašisti i leptinoliti.
Generalno ove naslage su bez akvifera. Ipak mogu se mjestimično praktično beznačajne akumulacije izrazito niske vodoprovodnosti.
U okviru ove grupe, izdašnosti izvora su veoma male, a mjestimično mogu biti i veće (3-4 l/s). Pojava nešto većih izdašnosti mora se
pripisati rasjednim zonama ili sočivima krečnjaka i dijabaz-rožnoj formaciji. Takođe, serpentinske mase mogu u izuzetno povoljnim
hidrogeološkim uslovima imati povećanu vodoobilnost.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-16
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
9.8
Podzemne vode u funkciji navodnjavanja
U slivu Vrbasa izdvojena su tri značajna područja za navodnjavanje i to:
1. Donji tok Vrbasa: Lijevče polje, Srbačko-nožička ravan i dolina Turjanice
2. Srednji tok Vrbasa: Podrašničko polje, Bjelajci, Gerzovo
3. Gornji tok Vrbasa od Donjeg do Gornjeg Vakufa
U Tabelama 7-11 i 7-12 iz Poglavlja 7 dat je prikaz prijedloga površina za navodnjavanje u slivu rijeke
Vrbas prema dostupnim podacima na osnovu prijedloga opština38. Postojeće navodnjavanje je na račun
podzemnih voda. Izgradnjom budućih hidrpoelektrana doći će do podizanja nivoa podzemnih voda što
će olakšati navodnjavanje.
Takođe, važno je istaći da će se formiranjem površinskih akumulacija na Vrbasu i njegovim pritokama
omogućiti višenamjensko korišćenje voda, u ovom slučaju navodnjavanje poljoprivrednih površina.
9.8.1
Donji sliv Vrbasa
Lijevče Polje
Lijevče polje se prostire na teritoriji tri opštine (Laktaši, Gradiška i Srbac). Prema svojim pedološkim
predispozicijama, ono predstavlja perspektivno područje za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju.
Intenzivna poljoprivredna proizvodnja podrazumjeva i različite melioracione radove. U zadnjih 50
godina bilo je mnogo aktivnosti vezanih za melioraciju Lijevče polja, tako da su izgrađeni zaštitni nasipi
po obodnom dijelu polja do rijeka Save i Vrbasa, brojni obodni kanali koji su imali ulogu odvodnje
unutrašnjih voda te regulaciju maksimalnih nivoa podzemnih voda kao i navodnjavanja u sušnom
periodu. Najvažniji kanal je Osorna-Borna kojim je povučena granica sliva rijeke Vrbas kroz Lijevče
polje. Održavanje melioracionih kanala trenutno je na niskom nivou tako da su isti često obrasli
rastinjem čime se smanjuje njihova propusna moć, što uzrokuje i skupljanje nanosa.
Nivo podzemnih voda je pao u prosjeku za 1,5 m u odnosu na period ranijih istraživanja (1970-1975.).
Podzemne vode se prihranjuju na račun voda rijeke Vrbasa od Klašnica do Razboja. Od Razboja do ušća
Vrbasa javlja se subarterski nivo podzemnih voda tako da podzemne vode prihranjuju rijeku Vrbas.
Ranijim istraživanjem utvrđene su rezerve podzemnih voda koje su raspoložive za navodnjavanje u
količini od 5 m3/s.
Izgradnjom hidroelektrana na rijeci Vrbas u zoni Lijevče polja sigurno će doći do uticaja na podzemne
vode. Uticaj ne mora biti negativan; uglavnom će se odnositi na kvantitet podzemnih voda, čime će se
povećati raspoložive rezerve izdana podzemnih voda u Lijevče polju.
Imajući u vidu da se trenutno navodnjavanje na području Lijevče polja vrši na račun podzemnih voda,
izgradnjom planiranih hidroelektrana omogućiće se lakša eksploatacija tj. veće rezerve podzemnih voda
namijenjenih navodnjavanju poljoprivrednih površina.
38
Studija održivog razvoja irigacionih površina na području Republike Srpske, Zavod za vodoprivredu d.o.o.
2008. i druga dostupna dokumentacija
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-17
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Pored podizanja nivoa podzemnih voda, izgradnjom planiranih hidroelektrana u području Lijevče polja
omogućiće se i navodnjavanje iz novoformiranih akumulacija.
Srbačko-nožička ravan
Srbačko-nožička ravan predstavlja aluvijalnu ravan rijeke Vrbas na desnoj obali Vrbasa u području
Lijevče polja. Za razliku od Lijevče polja, Srbačko-nožička ravan ima slabije hidrogeološke
karakteristike tako da su i rezerve podzemnih voda manje. Planiran je razvoj irigacionih sistema uz
korišćenje površinskih voda rijeke Vrbas.
Dolina Turjanice
Rijeka Turjanica je desna pritoka Vrbasa. Protiče kroz slabo propusan teren, što je karakteriše kao
bujičarsku rijeku jer površinski oticaj dominira u odnosu na podzemni oticaj. Bujičarski karakter
Turjanice uslovljava brojna plavljenja u donjem toku Turjanice. Pored plavljenja, u hidrološkom
maksimumu rezultat bujičnog karaktera je i mala količina voda u sušnom periodu kada su zahtjevi za
navodnjavanjem najveći.
S obzirom na hidrološke i hidroenergetske potencijale, na rijeci Turjanici nisu planirane hidroelektrane
koje bi sa svojom akumulaciom omogućile višenamjensko korišćenje voda. Topografija terena kao i
postojeće korišćenje zemljišta ne omogućavaju formiranje akumulacije koja bi se mogla koristiti za
potrebe navodnjavanja.
Postoji mogućnost izgradnje sistema bunara u donjem toku Turjanice u zoni aluvijalne ravni Vrbasa,
gdje bi se moglo vršiti navodnjavanje na račun podzemnih voda. Ovaj dio terena nije dovoljno istražen
da bi se mogli pružiti precizniji podaci o raspoloživim količinama podzemnih voda.
9.8.2
Srednji sliv Vrbasa
Podrašničko polje
Podrašničko polje predstavlja karstno polje koje je relikt nakadašnjeg jezera. Orogenim pokretanjem
došlo je do izdizanja samog polja tako da su vode poniranjem otekle prema sjeveroistočnom dijelu
polja, gdje je evidentirano više ponora.
Jezerski sedimenti u Podrašničkom polju obiluju ostacima organske materije tako da je polje plodno sa
poljoprivrednog aspekta. Ovi sedimenti su ispresjecani brojnim sočivima mulja i glina tako da je malo
vjerovatna koncetrovana eksploatacija većih količina podzemnih voda.
Površina koja je planirana za navodnjavanje iznosi 2106 ha. Obezbjeđivanje voda potrebnih za
navodnjavanje može se rješiti izgradnjom akumulacije hidroelektrane Podrašnica tj. višenamjenskim
korišćenjem pomenute akumulacije.
Bjelajci
Bjelajci se nalaze u istočnom dijelu opštine Mrkonjić Grad i prostiru se na površini od 276 ha. Na tom
dijelu nije vršeno hidrogeološko istraživanje sa ciljem rješavanja problema navodnjavanja na račun
podzemnih voda, ali se na nivou postojećih podataka može zaključiti da je mala vjerovatnoća da se u
periodu hidrološkog minimuma, kad su najveće potrebe za vodom za navodnjavanje, zahvate veće
količine podzemnih voda. S obzirom na to, planirano je obezbjeđivanje voda za navodnjavanje iz
akumulacije „Crna Rijeka“.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
9-18
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Gerzovo
Gerzovo se nalazi oko 8 km sjeverozapadno od Šipova i pokriva površinu od 446 ha. Predmetna lokacija
nije perspektivna za navodnjavanje na račun podzemnih voda zbog ograničenosti izdana zbijenog tipa tj.
zbog slabe istraženosti karstno-pukotinske izdani. Moguće rješenje za navodnjavanje je voda iz
akumulacije „Sokočnica“.
9.8.3 Gornji sliv Vrbasa
Potencijalne zone za navodnjavanje u gornjem toku Vrbasa su u dolini Vrbasa od Donjeg Vakufa preko
Bugojna do Gornjeg Vakufa. Površine raspoložive za navodnjavanje su oko 2850 ha. Površine
namijenjene za navodnjavanje međusobno su izdjeljene naseljima (Donji Vakuf, Bugojno, Gornji
Vakuf-Uskoplje, te ugljenosni bazen Gračanice). Razuđenost površina za navodnjavanje nepovoljno se
odražava na cijenu sistema za navodnjavanje.
Vodosnabdijevanje na račun podzemnih voda je moguće sa više bunara sa kapacitetom do 10 l/s.
Buduća istraživanja od strane nadležnih agencija (Agencija za vode) u dva entiteta su potrebna u cilju
iznalaženja dovoljnih količina podzemnih voda za potrebe navodnjavanja kao i za potrebe
vodosnabdijevanja stanovništva. U trenutnoj finansijskoj situaciji ovo će biti veliki izazov.Kvalitetnije
rješenje za navodnjavanje je korišćenje voda direktno iz Vrbasa ili iz akumulacija planiranih
hidroelektrana na ovom području.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
10-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
10
Zakonska regulativa i pravni okvir
Ustav BiH dale nadležnosti upravljanja vodama na nivou entiteta (FBiH i RS). Entitetska ministarstva
poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva su odgovorna za upravljanje vodama unutar entiteta. Realna
situacija na terenu takođe podrazumijeva podijeljenu nadležnost na kantone (FBiH) suprotno
centralizovanom obliku vlade (RS). Malo odjeljenje za ekologiju (i vodu) unutar MVTEO je odgovorno
za sveukupnu koordinaciju politike i služi kao veza zemlje na međunarodnoj sceni. Prijedlozi iz 2006.
da se na državnom nivou osnuje ministarstvo odgovorno za ekološka pitanja nisu prošli usljed
nedostatka političkog dogovora među predstavnicima entiteta.
Bez ovlašćenja na državnom nivou za upravljanje vodama u prekograničnom slučaju, ili u situaciji među
entitetima, ovo je prepušteno Međuentitetskoj komisiji za vodu, osnovanoj 1998, kao prirodnom tijelu
koje se bavi upravljanjem vodama među entitetima.
Set zakona o vodama koji je usvojen u oba entiteta 1998. godine i 2002/2003, koji su uključivali
preklapanje nadležnosti, zamijenjen je novim zakonima 2006.39 Ovi noviji zakoni o vodama obuhvataju
zaštitu voda i upravljanje vodnim segmentima i usaglašeni su do najveće moguće mjere sa Okvirnom
direktivom o vodama EU (o kojoj se govori u dijelu ispod). Međutim, kao u slučaju zakona koji
pripadaju drugim ekološkim medijima, ovi zakoni nisu dopunjeni takozvanim propisima o primjeni ili
uredbama koje bi pružile operativna i tehnička uputstva neophodna za njihovu efikasnu primjenu i
sprovođenje.
Kao što je već spomenuto, veća pažnja prirodnom okruženju je data samo 1998, s obzirom da je trenutni
fokus dat rekonstrukciji stanovanja i rehabilitaciji od posljedica rata. Uz podršku brojnih međunarodnih
organizacija, oba entiteta su se uključila u projekat institucionalnog jačanja vodnog sektora koji
obuhvata institucionalne, pravne, finansijske, ljudske resurse i komponente kvaliteta vode. Osnovna
ideja projekta je bila da se odvoje pravne, upravne, administrativne i funkcije izdavanja dozvola od
poslovnih. Projekat je bio usmjeren ka postizanju transparentnog, zakonskog i profitabilnog upravljanja
vodnim resursima, na osnovu prirodnih oblasti slivova koji presijecaju entitete i međunarodne granice.
Pored usvajanja novih zakona vodama u oba entiteta, dostignuća u projektu su takođe uključivala
osnivanje institucije za upravljanje riječnim slivovima, odgovornom za različite slivove u BiH koji se
ulivaju u Savu ili u Jadransko more.
BiH je takođe ratifikovala Okvirni sporazum o slivu rijeke Save, koji je 3. decembra 2002. potpisan sa
Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom i Slovenijom. BiH je zasnovala bilateralnu saradnju o vodi sa
Hrvatskom (vidjeti odjeljak 12.1).
FBiH je pripremila nacrt strategije o upravljanju vodama (engleska verzija April 2010.) koja nudi širi
pregled statusa korišćenja voda, zajedno sa opštim zaključcima i ciljevima, ali nažalost bez preporuka za
konkretne mjere40. Na primjer, jedan cilj je da se poveća pokrivenost javnog snabdijevanja vodom sa
60% na 80 % od svih stanovnika, a smanji ukupan gubitak sistema javnog snabdijevanja vodom za
najmanje 15%, ali nema indikacija kako bi to moglo da se postigne.
39
40
Zakoni usvojeni 2002, 2003. i 2006. podržani su kroz ciljne projekte finansirane od strane Evropske komisije
Konkretne mjere su date kroz plan upravljanja
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
10-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Jasno je da je potrebno da BiH definiše i uredi strategiju o upravljanju vodama na državnom nivou, u
skladu sa posebnim okolnostima u zemlji, a kako bi se zaštitili vitalni prirodni resursi u širem regionu.
Nema razloga zašto ovo ne bi moglo da se ostvari; najzad, BiH entiteti postigli su sporazum o
energetskoj strategiji 2008.
Jasno je da bi poboljšanje važeće institucionalne i zakonodavne definicije, zajedno sa primjenom
savremenih globalnih trendova upravljanja vodama pomoglo da se obezbijedi upavljanje zasnovano na
principima održivog razvoja.
Put BiH ka članstvu u EU uključuje brojne važne preduslove, među kojima i državni zakon o zaštiti
životne sredine i osnivanje državnih agencija za zaštitu prirodnog okruženja. Aktuelni ustavni poredak
stoji na putu efikasnijeg planiranja ili zaštite kao i strategijama planiranja, ne samo na polju upravljanja
vodama, već i ekologijom uopšte. Generalno, budući koraci i dugoročni planovi koje BiH čini na
ovom polju će morati da budu u usklađeni sa EU direktivama i kretanjima u upravljanju vodama.
10.1
Nacionalno zakonodavstvo
10.1.1 Državni nivo
Trenutno nema zakonskih propisa u vezi sa vodom na državnom nivou. U skladu sa ustavom BiH, svaki
entitet (FBiH i RS, kao i Brčko distrikt) je zadužen za upravljanje svojim vodnim resursima. U stvari,
ustavni i zakonski okvir u BiH je takav da BiH vlasti nemaju nadležnost da regulišu odnose među
entitetima. Nema pouzdanog institucionalnog i proceduralnog sistema za rješavanje mogućih
kontroverzi i sporova u vezi sa upravljanjem zajedničkim vodnim resursima.
Što se tiče strategija u sektoru voda na državnom nivou, situacija je slična pravnoj dokumentaciji na
istom nivou; van srednjoročne razvojne strategije za period 2004-2007, postoji samo procjena o
održivom razvoju u BiH, koju je 2008. usvojio Savjet ministara. Najvažniji rezultat srednjoročne
strategije razvoja u pogledu voda bila je transformacija institucija za upravljanje vodama sa javnih
kompanija na gradskom nivou na agencije za upravljanje vodama, uključujući lokalne kancelarije na
nivou sliva; sprovođenje novih zakona o vodi uključujući podzakonske akte i usaglašavanje uputstava,
pravilnika i standarda. S obzirom na to da je prethodna strategija istekla 2007, izgleda da postoji
politički diskontinuitet u ovoj oblasti iako je priprema prateće strategije u toku. Bilo kakve detaljne
preporuke koje se tiču ovog problema su izvan okvira ove studije.
10.1.2 Opšti pregled na entitetskom nivou
Veliki napori su načinjeni u vezi novih zakona o vodama na nivou entiteta. Oni čine:
•
•
Zakon o vodama, FBiH Službeni glasnik, br. 70/06
Zakon o vodama, RS Službeni glasnik, br. 50/06
Oba zakona su vrlo detaljna i sveobuhvatna, upućujući na većinu pitanja upravljanja vodama i oko 65 %
su usklađeni sa EU propisima. Međutim, u nekim oblastima postoji nedostatak jasne odgovornosti za
usklađenost sprovođenja.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
10-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Sekundarno zakonodavstvo je takođe primijenjeno u vodnom sektoru i 97 % je usklađeno sa EU
propisima. Na primjer, svi planovi u kontekstu zaštite od poplava u skladu sa Direktivom EU o
upravljaju rizicima od poplava (2007/60/EC) pokriveni su propisom za svaki entitet.
U skladu sa zakonom o vodama u FBiH, do sada je usvojeno 17 propisa. U Republici Srpskoj je
donijeto 12 propisa i oko 20 ih još nedostaje, dok ima propisa koji su u procesu donošenja. Priprema
nekih od ovih propisa u BiH je urađena tokom IPA projekta iz 2007. “Podrška Politici o vodama u BiH”
(decembar 2009-decembar 2011.) s ciljem jačanja institucionalnog i pravnog okvira vodnog sektora u
zemlji.
Rezultati će biti dokumenti za okvirnu politiku o vodama u smislu: (a) strategija za sprovođenje EU
direktiva u urbanom upravljanju otpadnim vodama; (b) direktive o pitkoj vodi; i (c) sprovođenja
direktiva o procjeni i upravljanju rizikom od poplava.
Republika Srpska
• Zakon o vodama br 50/06
• Zakon o zaštiti životne sredine br. 53/02
• Zakon o upravljanju otpadom br. 53/02 dopunjen 65/08
• Dekret o Modulu javnog učešća u upravljanju vodama br. 35/07
• Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka 42/01
• Odluka o identifikaciji granica oblasti sliva u RS br. 86/06
• Pravilnik o limitiranju vrijednosti opasnih i štetnih supstanci u otpadnim vodama koje se izbacuju u
površinske vode nakon obrade br. 39/05
• Pravilnik o ispuštanju otpadnih voda u javnu kanalizaciju br. 44/01
• Pravilnik o sanitarnim zaštitnim zonama izvora pitke vode
• Pravilnik o bezbjednosti pitke vode
• Pravilnik o tretmanu i odvođenju otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne
kanalizacije br. 68/01
• Pravilnik o ispuštanju otpadnih voda u površinske vode br. 44/01
• Pravilnik o načinu održavanja riječnih korita i vodnog zemljišta
• Pravilnik o opasnim i štetnim supstancama u vodi
Pravilnik o tipovima i sadržajima planova zaštite od štetnih efekata voda.
Federacija Bosna i Hercegovina
U FBiH, najvažnije norme i standardi o upravljanju vodnim resursima i zaštiti u skladu sa zakonima i
podzakonskim aktima su:
•
•
•
•
•
•
•
•
Zakon o vodama br. 70/06
Zakon o zaštiti životne sredine br. 68/05
Odluka o granicama vodotokova
Odluka o granicama glavnih oblasti sliva
Pravilnik o tipovima, načinima i mjerama i testiranju iskorišćenih otpadnih voda i materijala uzetih
iz vodotokova
Uputstva o načinu, proceduri i rokovima za obračun i plaćanje posebnih naknada za upravljanje
vodnim resursima
Pravilnik o uslovima za propisano ekološko licenciranje za zagađivače kojima su izdate dozvole
prije stupanja na snagu zakona o zaštiti životne sredine br. 68/05
Pravilnik o sastavljanju godišnjeg i polugodišnjeg programa o ekološkoj inspekciji prije stupanja na
snagu zakona o zaštiti životne sredine br. 68/05.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
10-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Zakoni i pravilnici i za RS i FBiH definišu standarde, monitoring mehanizme i uputstva za razne sfere
aktivnosti, uključujući zaštitu voda, vodenih postrojenja i sistema, privatnih i javnih izvora, monitoring
kvaliteta vode, snabdijevanje vodom i otpadne vode. Razvijeni su u skladu sa EU standardima i stoga su
uglavnom usklađeni sa istima.
Na entitetskom nivou, postoji potreba da se ubrza implementacija postojećih zakona i
podzakonskih akata te da se harmonizuje postojeća sekundarna legislativa, uključujući smjernice
i standarde. RS treba razviti i usvojiti vodoprivrednu strategiju sa odgovarajućim akcionim
planom, kao što se zahtjeva u Zakonu o zaštiti voda. Adaptacija i usvajanje novog zakona o
komunalnim otpadnim vodama koja su u skladu sa legislativom na entitetskom nivou treba da se
uradi od strane kantonalnih vlasti u FBiH kao i opštinskih vlasti u RS, u slučaju gdje postojeći
zakoni o vodama nisu u skladu sa novim entitetskim zakonima.
10.2
Međunarodno zakonodavstvo
Važni sporazumi koji su sprovedeni ili su u pripremi u smislu upravljanja vodnim resursima su:
•
•
•
•
•
•
•
•
Aktivacija Međunarodne komisije za sliv rijeke Save (ISRBC) osnovane 2005. ISRBC primenjuje
Okvirni sporazum o slivu rijeke Save (Savska konvencija) i njen protokol o režimu plovidbe, oba
potpisana 2002, promoviše regionalnu saradnju o pitanjima u vezi s plovidbom, ekonomskim razvojem,
sveobuhvatnim upravljanjem vodama i zaštiti životne sredine.
Konvencija o zaštiti rijeke Dunav (1994.) je ratifikovana od strane BiH januara 2005.
Ratifikovanjem konvencije, BiH je postigla saradnju sa 12 drugih zemalja u zaštiti rijeke Dunav.
BiH aktivno učestvuje u sprovođenju UNDP/GEF regionalnog projekta o Dunavu – planu upravljanja
razvojem rijeke Save, pilot projektu – koji je finalizovan februara 2007.
Aarhus Konvencija o pristupu informacijama, javnom učešću u donošenju odluka i pristup
pravosuđu po pitanjima prirodne okoline (1998.), BIH pristupila oktobra 2008.
GEF-UNDP-UNESCO projekat DIKTAS za zaštitu i upravljanje jednog od najvećih krševitih
sistema vodonosnih slojeva (izdana) u svijetu – u pripremnoj fazi.
Projekti o upravljanju rijekama Neretva i Trebišnjica finansiran od strane Svjetske banke, BiH i
Hrvatske, ugovor i memorandum o razumijevanju su potpisani 2008.
Helsinška konvencija (Espoo) o zaštti i korišćenju prekograničnih vodotokova i međunarodnih
jezera, BIH pristupila 2009.
Protokol o vodama i zdravlju, ratifikovan januara 2010.
10.3
Ostala pitanja o upravljanju i zaštiti voda
Prema određenim zakonima o vodama, entitetska ministarstva za vodoprivredu su odgovorna za
proizvodnju 12-godišnjih strategija o upravljanju vodama od 2009, što još nije realizovano.
U FBiH, nacrt strategije o upravljanju vodama (Water Management Strategy of the FBiH, Sarajevo,
April 2010) je u finalnoj fazi pripreme i ima potencijal da posluži kao sveobuhvatna, detaljna i
odgovarajuća osnova za upravljanje održivih vodnih resursa u skladu sa EU ODV. Međutim, biće
neophodno usvojiti i usaglasiti veliki broj podzakonskih akata po ovom pitanju.
Glavna dokumenta na polju upravljanja vodama u RS su Okvirni plan razvoja upravljanja vodama u RS
i sprovođenje Akcionog plana. Okvirni plan definiše kriterijume, uslove i prepreke daljeg razvoja
vodoprivrede i upravljanja cijelim vodnim sektorom, pokrivajući period planiranja od 2007 - 2016.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
10-5
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Priprema odgovarajućih strateških dokumenata za razvoj vodnog sektora do 2020. u RS još nije počela i
stoga još nije moguće procijeniti efekte sprovođenja. Strategije ovog entiteta moraju da budu
koordinisane i usaglašene, da bi pružile jednu stategiju za cijelu teritoriju BiH.
U smislu zaštite od poplava, preduzeti su neki koraci u pripremi strateške dokumentacije i planova. Za
FBiH, na osnovu tekućeg IPA projekta iz 2007. “Podrška politici o vodama u BiH (decembar 2009decembar 2011.)” i starog Glavnog plana o zaštiti od poplava u FBiH, trenutno je u toku program o
mjerama zaštite od poplava.
Pored toga, usvojen je Propis o pripremnim planovima za zaštitu od poplava (Službeni glasnik FBiH
26/09). Sa ciljem poboljšanja situacije sa poplavama nizvodno od Mostara, sprovedena je studija pod
nazivom “Hidrološki i hidraulički modeli gornjeg sliva Neretve” u kontekstu projekta kreiranja
održivog plana upravljanja rijekom Neretvom, koji je finansirala vlada Španije i i koji je završen u
januaru 2011. Za RS, tehnička osnova u ovom kontekstu je Glavni operativni plan o zaštiti od poplava,
koji se svake godine osniva od strane Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede početkom.
Da bi se sproveli ovi strateški dokumenti i programi, trebaju da se usvoje planovi upravljanja vodom za
riječne slivove od strane agencija za vodu do 2012. za FBiH odnosno 2015. za RS. Pored upravljanja
poplavama, ovi planovi uređuju zaštitu od štetnih efekata vode, zaštitu od erozije, odbranu od leda i
kontrolu suše. Planovi se trebaju revidirati i ažurirati svakih šest mjeseci. Operativni planovi za
pripremu plana za upravljanje vodama treba da se objave u javnosti najmanje tri godine prije usvajanja
plana.
Ostale važne strategije i programi na nivou entiteta su:
•
•
•
•
•
Nacrt strategije o upravljanju vodama u FBiH 2009-2020, mart 2010, koji je u finalnoj fazi
usvajanja u Vladi i Parlamentu FBiH.
Plan regulacije vodotokova i drugih voda, koji služi kao osnova za održavanje vodotokova, vodnih
imanja i drugih zaštitnih struktura.
Glavni plan za sprečavanje poplava u FBiH, usvojen u aprilu 2011.
Glavni operativni plan za sprečavanje poplava u RS, u izradi.
Plan ispunjavanja obaveza prema Međunarodnoj komisiji za zaštitu rijeke Dunav (ICPDR) u slivu
Save u odnosu na EU ODV. Prema relevantnim zakonima o vodama, ovi planovi treba da se
pripreme do 2015.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
11-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
11
Institucionalna procjena
11.1
Uloge i odgovornosti na državnom nivou
Na državnom nivou, odgovornost za vodu i prirodno okruženje i dalje spada pod sektor o prirodnim
resursima, Energiji i ekologiji unutar Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa (MVTEO).
Sektor je podijeljen na tri odsjeka koji vode računa o prirodnim resursima, energiji i prirodnom
okruženju odnosno ekologiji. Prva dva su fokusirana na eksploataciju resursa i upravljanje, a mandat
odsjeka za prirodno okruženje je fokusirano na zaštitu.
Uloga MVTEO je ograničena činjenicom da nema neophodni zakonski mandat da formuliše politiku i
zakonodavstvo. Ovaj nedostatak zakonskih ovlašćenja je obavezan zbog raspodjele vlasti koja je
sadržana u BiH Ustavu, a koja dodjeljuje primarnu ekološku odgovornost (i vodu) entitetima. To je
pogoršano i činjenicom da je za BiH bilo nemoguće da osnuje agenciju za životno okruženje na
državnom nivou, što predstavlja glavnu prepreku do usaglašavanja sa EU.
Komisija za vodu oba entiteta je u početku osnovana da promoviše saradnju o svim pitanjima o
upravljanju vodama između relevantnih ministarstava oba entiteta, ali nije više aktivna.
Upravljanje ekologijom (i upravljanje vodnim resursima) i dalje je primarna odgovornost oba entiteta i
Brčko Distrikta, u skladu sa Članom III.3 (a) Ustava, koji kaže da: “Sve vladine funkcije i ovlašćenja
koja ustavom nisu isključivo dodijeljena institucijama BiH pripašće i jednom i drugom entitetu”.
11.2
Uloge i odgovornosti na nivou entiteta
11.2.1 Trenutna ukupna situacija
Usljed nedostatka državnog okvira i ustavnog karaktera BiH i njenih entiteta, aktuelno stanje poslova je
kompleksno i heterogeno, posebno u smislu nadležnosti nad upravljanjem vodama u entitetima.
Analiza BiH ustavnog i zakonskog okvira navodi da ne sadrži posebne i jasne principe koji treba da
vode ustavne elemente države u njenom upravljanju zajedničkim vodnim resursima (tj. oni koji prolaze
u oba entiteta ili preko granice distrikta). Stoga državna ovlašćenja nemaju nadležnost za regulisanje
ovih odnosa između entiteta.
Istovremeno, spoljna politika spada u nadležnost državnih institucija, pa i nadležnosti u smislu
međunarodnih sporazuma, ali entiteti su odgovorni za izvršenje takvih sporazuma. Ova ustavna odredba
je omogućila osnivanje MVTEO koji je odgovoran za nacionalnu i međunarodnu koordinaciju
aktivnosti i usaglašavanje planova između entiteta i njihovih tijela. Ministarstvo komunikacija i
transporta, takođe na državnom nivou, nadležno je za plovidbu na rijekama.
Upravljanje vodama je u nadležnosti ministarstva dva entiteta odgovorna za upravljanje vodama (bez
upravljanja kvalitetom pitke vode, koja je odgovornost entitetskih ministarstava zdravlja), i četiri
agencije za vode za slivove rijeke Save i Jadrana.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
11-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Sliv rijeke Save (koji je u vezi s Vrbasom) ima agencije koje se nalaze u Sarajevu (FBiH) i Bijeljini
(RS), dok jadranski sliv ima agencije u Mostaru (FBiH) i Trebinju (RS).
Kao rezultast usvajanja novih zakona o vodi i zakona o administraciji i inspekciji, bivše republičke
direkcije za vodu (u RS od 1996. do 2009.) postale su agencije za vodu, koje su odgovorne za
upravljanje vodama i pripremu planova za upravljanje vodama i dozvolâ za korišćenje vode, na osnovu
relevantnih propisa i pravilnika.
U oba entiteta, postoji nezavisni inspektorat na nivou entiteta s filijalama na nivou opština (kantonalne
inspekcije u FBiH ili gradske inspekcije u RS), koje su odgovorne za provjeru usklađenosti sa
zahtjevima u vezi sa kvalitetom i količinom voda. Sa usvajanjem novih zakona o vodama, bivše
inspektore su preuzeli ministri entiteta i koncentrisali se na sadašnji nezavisni inspektorat.
Stvaranje ovih inspektorata je bio veliki korak prema efikasnijem, nezavisnom i integralnom sistemu
upravljanja prirodnih resursa. Međutim, postoje prilični problemi sa sprovođenjem. Posebno, nema
sistematskog upravljanja podacima monitoringa, nema jedinstvene dokumentacije, postoji manjak dobre
prakse i ekspertskog znanja i samo djelimično definisana ili neodgovarajuća podjela odgovornosti
između inspektora entiteta i kantonalnih ili opštinskih inspektora. Na primjer, sa jedne strane, inspektori
oba entiteta i kantonalni inspektor odgovorni su za iste jedinice (na primjer pumpe sa kapacitetom
manjim od 5 l/sec, gdje je inspektor entiteta odgovoran za industrijske otpadne vode, a kantonalni
inspektor za tehničke aspekte). S druge strane, isti inspektor entiteta je odgovoran za sva industrijska
postrojenja, od perionica automobila do farmaceutskih industrija. Ako se tome pridodaju neusaglašene
nadležnosti različitih ministarstava i kantona na polju vodnih resursa, pravilno sprovođenje je teško
moguće.
11.2.2 Federacija Bosne i Hercegovine
Prije 2006, ekološka pitanja (i pitanja voda) zajednički su bila u nadležnosti Ministarstva prostornog
planiranja i ekologije (MPPE) i Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva (MPVŠ). U skladu
sa Zakonom o federalnim ministarstvima i drugim administrativnim tijelima (Službeni glasnik FBiH
19/2003), podjela odgovornosti između ova dva ministarstva je ponovo usaglašena 2006. godine i
poboljšana nadležnost je podijeljena Ministarstvu ekologije i turizma (MET) za zaštitu okoline i MPVŠ
za vode, koja je dalje usmjerena na Agencije za slivove (u ovom slučaju na AVP Sava, Sarajevo). MET
sprovodi administrativne i ekspertske zadatke u vezi zaštite vazduha, vode, monitoringa i ekoloških
standarda, nacrta ekološke strategije i politike, razvoj turizma, i drugih zadataka prema primjenjivim
zakonima.
FBiH se sastoji od deset kantona i 84 opštine gdje svaki od kantona ima svoja ministarstva odgovorna
za zaštitu voda i usluge snabdijevanja vodom, zaštitu od poplava i erozije i sektor za planiranje razvoja
vodnog sektora. Opštine su odgovorne za svoje snabdijevanje vodom i sakupljane otpadnih voda i
tretman, i osnivači su komunalnih jedinica.
U FBiH, u skladu sa zakonima na nivou države o javnim kompanijama, komunalna tijela za vodu imaju
slijedeće odgovornosti na lokalnom nivou:
•
•
•
•
Proizvodnja i distribucija vode
Tretman otpadnih voda i odvodnja
Sanitarno-tehničke aktivnosti, sa kontrolom kvaliteta vode i upravljanjem javnim snabdijevanjem
vodom
Kanalizacija.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
11-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
11.2.3 Republika Srpska
U RS, Ministarstvo prostornog uređenja, građevinarstva i ekologije (MPUGE) je odgovorno za zaštitu
životne sredine. U Ministarstvu, u odsjeku za zaštitu životne sredine ima osam zaposlenih. Njihove
odgovornosti idu od rada na pitanjima ekološke zaštite (zemljište, vazduh, voda) do upravljanja čvrstim
i opasnim otpadima, pravnim poslovima i pitanjima biodiverziteta.
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠV) je odgovorno za vodnu strategiju i
politiku. Izdaje odobrenja i dozvole, postavlja standarde i propise i sprovodi poštovanje zakona i propisa
preko licenciranja i inspekcija.
Za razliku od FBiH, RS još nije objavila ekološki izveštaj jer metodologija procjene još nije razvijena.
Zakon o ekološkoj zaštiti zahtjeva saradnju između MPUGE i 63 opština u RS. Radionice i informativni
sastanci se često ogranizuju od strane MPUGE da bi se unaprijedilo lokalno vlasništvo i odgovorilo na
rezervisanost oko novih sistema. U RS, opštine imaju nadležnost nad lokalnom zaštitom voda i
vodosnabdijevanja i finansiraju vodnih postrojenja. U RS, prema državnim zakonima o javnim
društvima, vodovodna preduzeća imaju slijedeće odgovornosti na lokalnom nivou:
•
•
•
•
Proizvodnja i distribucija vode
Tretman otpadnih voda i odvodnja
Sanitarno-tehničke aktivnosti, sa kontrolom i upravljanjem kvalitetom vode u javnom vodovodu
Kanalizacija.
Ostala ministarstva u RS koja su odgovorna za zdravstvo, ekonomiju, energetski i vodni razvoj, kao i
jedinice odgovorne za izgradnju, inspekciju voda i upravljanje otpadom i ekologijom na nivou većih
opština, indirektno se bave ekološkom problematikom, što je u skladu sa njihovim mandatima.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
12
Usklađenost sa međunarodnim sporazumima i EU ODV
Evropska Okvirna direktiva o vodama (2000/60/EC) iznosi okvir za inovativno upravljanje evropskim
riječnim slivovima i podzemnim vodama. Evropska Okvirna direktiva o vodama (ODV) je razvijena
nakon konsultacija tokom 1995. i 1996. godine, koje su demonstrirale obim fragmentacije u politici
evropskih voda i potrebe za okvirnim zakonom koji pruža integrisan pristup zaštiti i upravljanju
evropskim rijekama, jezerima, ušćima, priobalnim vodama i podzemnim vodama. Najvažniji cilj ODV
je postizanje "dobrog" statusa u hemijskom i ekološkom smislu za sve vode do 2015. Ekonomska
pitanja se moraju uzeti u obzir da se obezbijedi da planirana poboljšanja ne budu disproporcionalno
skupa ili tehnički neizvodljiva. Sprovođenje Direktive je zasnovano na procesu planiranja koje se
okvirno sastoji od:






karakterizacije riječnog sliva
kompletiranja plana upavljanja riječnim slivom (PURS)
zasnivanja efikasnog programa monitoringa
konsultacija i objava PURS
uspostavljanja programa mjera za postizanje ciljeva
pregledanje (sukcesivni programi planiranja) plana upravljanja riječnim slivovima.
Strategija zajedničke implementacije (SZI) služi za pomoć zemljama članicama da primjenjuju ODV
davanjem smjernica i preporuka o tome kako bi moglo da funkcioniše i drugim pomoćnim
informacijama. SZI je zasnovan na principima podjele informacija i iskustava, razvoju opštih
metodologija i pristupa, uključivanju eksperata iz zemalja kandidata i akcionara opština da:



kreiraju javno razumijevanje u odnosu na ključne procese i zahtjeve koji podržavaju direktivu
identifikuju i pružaju šire smjernice zemljama članicama na sprovođenju koraka i faza ODV procesa
planiranja
identifikuju dobre prakse i preporuke za uspješno planiranje riječnih slivova.
Nadležne vlasti za sprovođenje ODV u BiH uključuju Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih
odnosa (na državnom niovu) čija ovlašćenja su prenesena na entitete i distrikt Brčko. Vodoprivreda u
BiH je u nadležnosti entiteta. Prema zakona o vodama na nivou entiteta, na nivou entiteta FBiH,
nadležne su MPVŠ, Agencija za vodno područje rijeke Save u Sarajevu i Agencija za vodno
područje Jadranskog mora Mostar, dok je u RS, pored MPŠV i agencije za vode oblasnog riječnog sliva
Save u Bijeljini, nadležna i Agencija za vode oblasnog riječnog sliva Trebišnjice, Trebinje. U Distriktu
Brčko, nadležan je Odsjek za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu vlade distrikta Brčko.
Djelokrug aktuelnog projekta ne pruža finalizaciju cjelokupnog PURS, ali podrazumijeva osnovne
elemente PURS-a. Stoga, ovaj projekat je povezan sa PURS tako što definiše aktivnosti koje treba
izvršiti da bi se omogućilo zainteresovanim institucijama da pripreme PURS za sliv rijeke Vrbas u
budućnosti. Istovremeno, Konsultant je predložio metodologiju (Prilog E) na osnovu nalaza drugih
projekata kao i na širim iskustvima drugih PURS radova. U ovoj metodologiji, Konsultant sumira
individualne aktivnosti neophodne za izvođenje u BiH, a posebno u slivu rijeke Vrbas da bi se pripremio
i sproveo PURS. Pristup sprovođenju svake aktivnosti je takođe obezbijeđen metodologijom.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
12.1
Prekogranični sporazumi koji se tiču sliva rijeke Vrbas
Ovaj dio se fokusira na prekogranične međunarodne sporazume koji se tiču zainteresovanih institucija
uključenih u upravljanje slivom Vrbasa.
12.1.1 Okvirni sporazum o slivu rijeke Save
Inicijativa za rijeku Savu je formalno započela sa “Pismom namjere u vezi sa međunarodnom
inicijativom o rijeci Savi”, potpisanom u Sarajevu 29. novembra 2001. od strane ministara inostranih
poslova Republike Hrvatske, Republike Slovenije, Savezne Republike Jugoslavije i ministra civilnih
poslova i komunikacija Bosne i Hercegovine. Uspješan proces pregovora je sproveden pod paktom
stabilnosti za jugoistočnu Evropu – četiri zemlje sliva rijeke Save – Repu blike Hrvatske, Bosne i
Hercegovine, Savezne Republike Jugoslavije (kasnije SCG, a zatim Republika Srbija) i Republike
Slovenije – što je na kraju rezultiralo zaključenjem Okvirnom sporazuma o slivu rijeke Save (FASRB).
FASRB je potpisan u Kranjskoj Gori (Slovenija), 3. decembra 2002. i stupio je na snagu 29. decembra
2004. FASRB predstavlja prvi multilateralni sporazum u regionu nakon ugovora o sukcesiji.
12.1.2 Multilateralni sporazumi
Tabela 12-1 pokazuje trenutni status relevantnih multilateralnih sporazuma u zemljama rijeke Save
(Analiza sliva rijeke Save, 2009.). Može se primijetiti jedan broj bilateralnih sporazuma između, na
primjer, BiH i Hrvatske i Crne Gore, koji su na snazi. To se primarno odnosi na upravljanje vodom,
pitanja plovidbe i upravljanje i zaštita od katastrofa..
12.1.3 Regionalna saradnja: ICPDR
Da bi se postigao dobar status vode u vodnim tijelima regiona Dunava do 2015. i obezbijedilo dovoljno
snabdijevanja čistom vodom za buduće generacije, ugovorne strane Konvencije o zaštiti Dunava
(DRPC) imenovale su Komisiju za rijeku Dunav (ICPDR) kao koordinaciono tijelo za razvoj
sveobuhvatnog plana upravljanja za cijeli sliv Dunava pomoću principa Okvirne direktive o vodama
EU. Ovaj proces uključuje eksperte iz industrije i poljoprivrede, predstavnike ekoloških i potrošačkih
organizacija kao i lokalne i nacionalne vlasti. Plan za upravljanje Dunavom treba da se ažurira svakih
šest mjeseci prema EU zakonima. ICPDR je pružio primjer kroz Komisiju za Savu i obezbijediće
predavanja koja mogu da pomognu u diskusijama i donošenju odluka u odnosu na sliv rijeke Vrbas.
12.1.4 Regionalna saradnja: DABLAS
DABLAS grupa se sastoji od jednog broja predstavnika zemalja u regionu, međunarodne komisije za
zaštitu Dunava (ICPDR), komisije za Crno more, međunarodnih finansijskih institucija (IFI), Evropske
komisije, zainteresovanih EU zemalja članica, i drugih bilateralnih donatora i drugih regionalnih/
međunarodnih organizacija sa relevantnim funkcijama. Glavna direkcija (GD), Environment EK, drži
sekretarijat grupe. Glavna funkcija procesa je podsticaj na strateški fokus korišćenja dostupnih finansija
i obezbjeđivanje koordinisane akcije između svih finansijskih instrumenata koji djeluju u regionu.
DABLAS pruža lekcije i smjernice za aktuelni Projekat zbog njenog mandata, veze i fokusa na
finansijska pitanja.
12-3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Tabela 12-1: Multilateralni sporazumi relevantni za sliv rijeke Save
Br
Sporazum
Na
snazi
▬
3
UN Konvencija o zakonu o neplovidbenom korišćenju
međunarodnih vodotokova (Njujorška konvencija, 1997.)
Konvencija o vodnim terenima od međunarodnog značaja
posebno u smislu lokaliteta sa vodopadima (Ramsarka
konvencija, 1971)
Konvencija o procjeni ekološkog uticaja na prekogranične
sadržaje (Espoo konvencija, 1991.)
4
Protokol o strateškoj ekološkoj procjeni (SEA Protocol – Kiev,
2003 – MoP Espoo konvencija)
▬
5
Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotokova
(UN/ECE Konvencija o vodama – Helsinki, 1992.)
●
6
Protokol o vodi i zdravlju (London, 1999 – u okviru UN/ECE
Konvencije o vodama)
●
7
Konvencija o prekograničnim efektima industrijskih nesreća
(Helsinška konvencija, 1992.)
Protokol o građanskoj odgovornosti (Kijev, 2003, u okviru
UN/ECE Konvencije o vodama i Helsinške konvencije. – Ind.
Acc.)
●
1
2
8
Slovenija
S
R
Hrvatska
S
R
BiH
S
Srbija
R
S
R
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
▬
●
●
Konvencija o prostupu informacijama, javnoj raspravi u
odlučivanju i pristupu pravosuđu u pitanjima životne sredine
(Aarhuska konvencija, 1998.)
●
10
Protokol o ispuštanju zagađenja i prenos registra (Kiev 2003 –
MoP Aarhus konvencija)
▬
11
Konvencija o zaštiti rijeke Dunav (Sofija, 1994.)
●
12
Konvencija o režimu plovidbe na Dunavu (Beogradska
konvencija – 1948.)
●
●
13
Konvecija u Budimpešti o ugovoru o prevozu robe unutrašnjim
plovnim putevima (CMNI, 2001.)
●
●
14
Evropski sporazum o glavnim plovnim putevima od
međunarodnog značaja (AGN, 1996.)
●
●
15
Evropski sporazum o međunarodnom prevozu opasnih materija
unutrašnjim plovnim putevima (ADN, 2000.)
●
●
16
Okvirni sporazum o slivu rijeke Save (Kranjska Gora, 2002.)
●
●
●
●
●
17
Protokol o režimu plovidbe uz Okvirni sporazum o slivu rijeke
Save (Kranjska Gora, 2002.)
●
●
●
●
●
9
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Izvor: nakon analize o slivu rijeke Save 2009: S= potpisano; R= ratifikovano
12.1.5 Regionalna saradnja: Inicijativa EU o vodama (IEUV)41
Na Svjetskom samitu o održivom razvoju u Johannesburg-u (SSOR), 2002. godine, EU je izdala
inicijativu o vodi (IEUV) koja doprinosi postizanju milenijumskih razvojnih ciljeva (MRC) i SSOR
ciljeva za pitku vodu i sanaciju, u kontekstu integrisanog pristupa upravljanju vodnim resursima. je
smišljen kao katalizator i osnova na kojoj se mogu graditi buduće akcije kao doprinos pomenutim
milenijumskim razvojnim ciljevima u pogledu vode i asanacije. IEUV nije mehanizam finansiranja, a za
ciljeve ima slijedeće:



41
Ojačanje predanosti političkih struktura djelovanju
Poboljšanje efikasnosti preko koordinacije postojećih i budućih aktivnosti
Da učini upravljanje vodom efikasnijim putem izgradnje institucionalnog kapaciteta, pružanjem
znanja i ekspertize, promocijom novih partnerstava, kao i uključenjem svih akcionara
After: http://www.ecc-platform.org/index.php?option=com_content&task=view&id=1481&Itemid=155
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013


podrška regionalnoj saradnji i akcionim programima za stimulaciju održivog razvoja i sprečavanja
konflikta
Identifikovanje dodatnih finansijskih resursa i mehanizmama i obezbjeđenje održivog finansiranja.
IEUV koristi modularni pristup, spajajući cjelinu od modularnih blokova koji pomaže u donošenju
raznih aktivnosti akcionara u jedan okvir. IEUV treba da unaprijedi tekuće aktivnosti unutar EC i EU
država članica na poboljšanju saradnje sa partnerima i drugim regionima i nastoji da stvori okruženje za
slične aktivnosti unutar tematskih oblasti. Set demonstracionih projekata pomaže pružanju primjera
dobre prakse.
IEUV je zasnovan na učesničkom multi-akcionarskom pristupu. Razna strateška partnerstva u
specifičnim regionima spajaju vladine, društvene, privatne i druge zainteresovane institucije. Osnovan je
jedan broj radnih grupa. Radne grupe imaju ili regionalni/tematski fokus (npr. snabdijevanje vodom i
asanacija u Africi) ili se koncentrišu na unakrsna pitanja (npr. istraživanje, finansije). Savjetodavni
odbor i upravljačka grupa obezbjeđuju koherentnost svih IEUV aktivnosti.
IEUV je jedan inovativan pokušaj fokusiranja na povećanu pažnju na pitanja u vezi vode, prihvatajući
širu selekciju interesa i pitanja akcionara, u svrhu socijalnog i ekonomskog razvoja i zaštite ekologije42.
Trenutne akcije su okrenute ka:




razvoju i pregledu situacije različitih regiona i zemalja s analizom glavnih
nedostataka i pratećim organizacionim, saznajnim i finansijskim potrebama,
pripremu koordinisanog akcionog programa sa dugoročnom finansijskom
strategijom koja pruža konkretne smjernice i sastavne elemente do 2015,
osnivanje mehanizama monitoringa i izvještavanja u cilju mjerenja napretka u
sprovođenju i ubrzanja daljih aktivnosti i
pripremu radnog programa za naredne godine, sa posebnim ciljevima i
odgovornostima.
"EU inicijativa o vodi – EECCA Component" je partnerstvo koje teži da poboljša upravljanje vodnim
resursima u EECCA regionu (Istočna Evropa, Kavkaz i Centralna Azija). Partnerstvo je osnovano
između EU i EECCA zemalja na Svjetskom samitu o održivom razvoju 2002.
Partnerstvo je namijenjeno za izgradnju i ojačavanje postojećih partnerstava i bilateralnih i regionalnih
programa stavljanjem partnera koji se bave sličnom problematikom u pogledu voda u isti okvir.
Partnerstvo je otvoreno za sve akcionare – vlade, međuvladine organizacije, NVO, akademije,
finansijske institucije, privatni sektor i druge.
12.2
Ekonomska analiza i EU ODV
ODV je objavljena kao prvi dio EU zakona o vodi da eksplicitno integriše ekonomiju u njegove
predložene mjere. ODV formalno uvodi dva ekonomska principa za upravljanje vodnim resursima. Prvi
zahtijeva ekonomsku analizu korišćenja vode (Član 5 i Aneks III). Drugi poziva na pokrivanje troškova
pružanja usluga (Član 9). U ovom dijelu, predstavljene su i pregledane metode ekonomske analize EU
ODV. Pored toga, analizirane su naknadno izdate smjernice relevantne za ekonomsku analizu prema
ODV.
42
Iz raznih izvora, među kojima su: Worldwide Fund for Nature: Water for Development, Review of Integrated Water
Resource Management. in European Commission Development Programming, August 2009.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-5
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Da bi se ispunili ekološki ciljevi dati u ODV, članovi 5 i 9 uvode principe ekonomske analize. Član 5 Karakteristike riječnog sliva, pregled ekološkog uticaja ljudske aktivnosti i ekonomska analiza
korišćenja vode – kaže da zemlje članice moraju da obezbijede da:
"svaki riječni sliv ili dio međunarodnog riječnog sliva spada u svoju teritoriju: … ekonomska analiza
korišćenja vode … je sprovedena u skladu sa tehničkim specifikacijama datim u Aneksu … III."
Član 9 – pokrivanje troškova za vodovodne usluge – kaže da zemlje članice:
"treba da uzmu u obzir princip pokrivanja troškova usluga u sektoru voda, uključujući ekološke i
troškove resursa, pazeći na ekonomsku analizu sprovedenu prema Aneksu III i u posebno skladu sa
principom da onaj koji zagađuje i plaća."
Da bi se ovo sprovelo, ODV nalaže:
- "da politika cijena vode pruži adekvatne inicijative za korisnike da koriste vodne resurse efikasno i
stoga doprinose ekološkim ciljevima ODV
- "adekvatan doprinos različitih korisnika vode, koji se dijele najmanje na industriju, domaćinstva i
poljoprivredu, pokrivanju troškova usluga na osnovu ekonomske analize sprovedene prema Aneksu III i
uzimajući u obzir princip da zagađivač plaća glavni dio."
Pored toga, član 9 kaže da "zemlje članice treba da obrate pažnju na socijalne, ekološke i ekonomske
efekte opopravka, kao i geografkse i klimatske uslove regiona i ugroženih regiona." Cijena vode po
članu 9 treba da pokrene inicijative za efikasno korišćenje vodnih resursa. Zahtijevanjem da korisnici
plate realnu cijenu vode koju koriste, očekuje se efikasnije korišćenje vode.
Član 11 - Program mjera – je takođe relevantan za ekonomsku analizu u tom smislu što zahtijeva da
zemlje članice zasnuju program mjera za svaki riječni sliv – i osnovnih i dodatnih – da postignu
ekološke ciljeve za površinske i podzemne vode. Na primjer, da korisnici plate realnu cijenu
snabdijevanja vodom, mjera može da podrazumijeva sprovođenje univerzalnog mjerenja da bi korisnici
dobili pravilne pokazatelje za cijene. Glavni cilj je da zemlje članice moraju do 2015. da postignu
"dobar status vode" za sva vodena tijela riječnog sliva do 2015, osim ako prikažu tehničku
neizvodljivost, neproporcionalne troškove sprovođenja, ili neprihvatljive prirodne uslove.
Aneks III – ekonomska analiza – uprkos onom što je obećano u članovima 5 i 9, sadrži malo detalja o
zahtijevanoj metodologiji za ekonomsku analizu. Aneks govori da:
"ekonomska analiza treba da sadrži dovoljno informacija u dovoljno detalja (pazeći na cijene u vezi
sakupljanja relevantnih podataka) da bi:
Uradili relevantne kalkulacije neophodne za uzimanje u obzir prema članu 9, princip pokrivanja
troškova usluga, dugoročne prognoze o snabdijevanju i zahtjeve za vodom u riječnom slivu i, tamo gdje
je to potrebno:
- projcenjuje količinu, cijene, i troškove povezane sa uslugama, i
- procjenjuje relevantne investicije uključujući prognoze takvih investicija
Donosi sud o većini rentabilnih kombinacija mjera u vezi sa korisnicima vode koji će se uključiti u
program mjera prema članu 11 na osnovu procjena potencijalnih troškova takvih mjera."
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
EK je objavila Smjernice o ekonomskoj analizi sprovođenja Okvirne direktive o vodama 43 i, kada je to
objavljeno, zemlje članice su trebale da ispostave ekonomske analize do 2004. Od tada, traju naučne i
političke studije. Dokument sa Smjernicama donosi proces u tri koraka za ekonomsku analizu:
 Korak 1 – karakterizacija riječnog sliva
o Korak 1.1 - procjena ekonomskog značaja korišćenja voda - uključujući: identifikaciju ljudskog
uticaja na vode, definisanje korišćenja vode i usluga od strane socio-ekonomskog sektora
(poljoprivreda, industrija, domaćinstva i rekreacija), procjena relativne socio-ekonomske
važnosti korišćenja vode, identifikacija oblasti namijenjene za zaštitu sa ekonomski značajnim
vodenim vrstama.
o Korak 1.2 – Projekcija kretanja ključnih indikatora i pokretača - uključujući: procjenu kretanja
ključnih hidroloških i socio-ekonomskih pokretača koji bi ugrozili pritiske (demografija, klima,
politika sektora, tehnološki razvoj), identifikuju predloženih mjera i planiranih investicija za
sprovođenje zakona o vodi, predviđanje promjena u uticajima zasnovanim na promjenama u
ekonomskim i fizičkim pokretačima i predloženim mjerama u vezi vode, zasnivanje osnove
(uobičajeno poslovanje) scenarija za uticaje i identifikacija optimističkih i pesimističkih
scenarija.
o Korak 1.3 - Procjena trenutne pokrivenosti troškova - uključujući: procjenu troškova usluga,
uključujući finansijske, ekološke i resursne troškove, procjenu cijena/tarifa koje trenutno plaćaju
korisnici, procjenu obima pokrivenosti troškova usluga i sektora, procjenu doprinosa pokrivanja
troškova od strane ključnih korisnika vode.

Korak 2 - Identifikacija značajnih pitanja upravljanja vodom (identifikacija nedostataka
između statusa vode koji je nastao usljed osnovnog scenarija i cilja "dobrog statusa vode")
o Korak 2.1 - Identifikacija pukotina u statusu vode.
o Korak 2.2 – Sledeći koraci zavise od toga da li su pukotine identifikovane.

Korak 3 - Identifikacija mjera i i socio-ekonomskog uticaja (pružanje ekonomskih podataka za
definisanje programa mjera i pomoć prilikom rangiranja mogućih mjera na osnovu kriterijuma
rentabilnosti
o Korak 3.1 - Procjenjuje troškove i efikasnost potencijalnih mjera. Ovdje efikasnost znači
postizanje ekološkog cilja pozitivnog uticaja koji vodi do dobrog statusa vode
o Korak 3.2 - Izgrađuje rentabilni program mjera. Ovo podrazumijeva procjenu i rangiranje
rentabilnih mjera, izborom najrentabilnijih programa mjera koji može da postigne ekološke
ciljeve
o Korak 3.3 - procjenjuje da li su troškovi neproporcionalni. Ovo podrazumijeva određivanje da li
su troškovi neproporcionalni – što je važna odlika za primjenu izuzeća za sprovođenje ODV
o Korak 3.4 - procjena finansijskih implikacija programa mjera. Ovo podrazumijeva procjenu
socio-ekonomskog i distribucionog uticaja izabranog programa, procjenu finansijskih i
budžetskih implikacija izabranog programa, identifikaciju finansijskih, tehničkih, i
institucionalnih mjera za sprovođenje izabranog programa, kao i procjenu potencijalnog uticaja
na troškovni oporavak i početno određivanje cijena.
U principu, metodologija ekonomske analize prema Okvirnoj direktivi o vodama može da se sumira na
slijedeći način:
43
EK, Strategija o sprovođenju za Okvirnu direktivu o vodama (2000/60/EC), Smjernice br. 1, Ekonomija i ekologijaIzazov sprovođenja Okvirne direktive o vodama, 2003.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-7
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013







Određuje nedostatke između aktuelnog statusa riječnog sliva i željenog statusa ("dobar status")
Ispituje obim do koga oporavak troškova može da se praktikuje u ključnim oblastima korišćenja za
vodu uključujući: rezidencijalnu, komercijalnu, i industrijsku upotrebu pitke vode, poljoprivredno
korišćenje
razvija scenarija za buduće vodne resurse, uključujući "uobičajene" poslovne scenarije
razvija mjere (aktivnosti, projekte, itd.) koji se mogu sprovesti za postizanje ciljeva datih u analizi
praznina
određuje rentabilnost indivudualnih mjera, što se mjeri kroz trošak za postizanje jedinice efekta ili
troška postizanja ukupnog cilja.
Razvija program zasnovan na najrentabilnijim mjerama.
Procjenjuje finansijske i ekonomske efekte programa.
Mjerenje finansijskih i ekonomskih troškova je rađeno kroz dobro poznate metode, od kojih je
najpoželjnija kroz otkrivanje prednosti, tj. posmatrajući ponašanje potrošača pod raznim tržišnim
uslovima. Kada se procjenjuju ekološke vrijednosti i vrijednosti nekorišćenja vode, analitičari moraju da
koriste razne druge tehnike mjerenja troškova i pogodnosti programa, uključujući zavisno vrednovanje
(ciljano ka određivanju volje stanovnika da plate za poboljšanja u slivu), putnih troškova (vrednovanje
ekološkog kvaliteta i kvaliteta riječnog sliva posmatranjem putnih šablona onih koji posebno dolaze na
sliv sa ciljem da koriste resurse za rekreaciju ili druge pogodnosti) i druge tehnike.
12.3
Aktuelna situacija u BiH u odnosu na cijene vode
Član 9 Okvirne direktive o vodama (ODV) o pokrivanju troškova za usluge korišćenja vode govori o
principu pokrivanja troškova za usluge, uključujući troškove za resurse i ekologiju. ODV dalje nalaže da
politike cijena vode efikasno uključuju adekvatne inicijative za korisnike vodnih resursa. Istovremeno,
treba da se uzmu u obzir "socijalni, ekološki i ekonomski efekti oporavka kao i geografski i klimatski
uslovi regiona ili više njih koji su ugroženi".
Stoga, ekonomska cijena bi trebalo da se naplati svim korisnicima vode da bi se obezbijedilo postizanje
i održavanje dobrog statusa i resursi održali dostupnim i u budućnosti. U smislu gradskog snabdijevanja
vodom i sakupljanja i tretmana otpadnih voda, date su cijene za sve korisnike u uslužnoj oblasti.
Novčana sredstva od ovih tarifa naplaćuju sami pružaoci usluga (opštine i entiteti pružaju usluge) i
koriste ih za poslovanje i održavanje, kao i, vjerovatno u najmanjoj mjeri, ekspanziju i rehabilitaciju
vodnih sistema i sistema otpadnih voda. Pored toga, naplate za razvoj sistema se takođe prikupljaju na
lokalnom nivou, iako je to odluka Agencije za vodu i kantonalne vlasti o tome kako koristiti dobijena
novčana sredstva. Na nivou kantona, naplaćuju se naknade za zaštitu vode i korišćenje vode tako da
Agencija za vodu, kantoni kao i fondovi za ekološku zaštitu dobijaju dio sredstava prikupljenih na ovaj
način.
Glavni korisnici vode su komunalci koji snabdijevaju vodom stanovnike i druge. Generalno, BiH ima
mnogo komunalnih postrojenja, ali je pokrivanje nekompletno, posebno u ruralnim oblastima, gdje
jedna trećina domaćinstava koristi vodu sa nebezbjednih izvora (40 % u ruralnom dijelu RS)44. Tarife za
usluge korišćenja vode nisu samo ispod nivoa pokrivenosti troškova, već obično nisu dovoljne ni da
pokriju operativne troškove i troškove održavanja.
Neki kantoni u FBiH su uveli Zakone o javnim uslugama. Ovi zakoni regulišu uloge korisnika i
pružalaca usluga i postavljaju standarde; neki zakoni čak navode kako opštine treba da organizuju
pružanje usluga. Na primjer, u kantonu Sarajevo, zakon navodi da tarifa mora da se podesi na nivou
44
"od stabilnosti do rezultata lokalnih vlasti i usluga isporuke u Bosni i Hercegovini", World Bank, 2009.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-8
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
pokrivenosti troškova i, ako to nije izvodljivo, kantonalni budžet mora nadoknaditi manjak. Međutim, u
praksi je visina tarifa i dalje dosta ispod pokrivenosti troškova, a deficit nije pokriven usljed nedostatka
sredstava45.
Veličina opštine utiče na izbor pružaoca usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije. U većim urbanim
sredinama, posebna kompanija pruža usluge vodosnabdijevanja i kanalizacije, ali u manjim opštinama
jedna javna komunalna kompanija je obično zadužena da sakuplja otpad, održava lokalne puteve, i
između ostalog, parking. Sve opštine rade sa svojim ličnim (odvojenim ili integrisanim) komunalnim
službama za vodu; osim kantona Sarajevo, gdje je devet opština prebacilo usluge na kantonalni nivo46.
Kao rezultat toga, vodni sektor je rascjepkan sa približno 130 opštinskih kompanija za vodu koje
opslužuju stanovništvo od 4 miliona ljudi. Nekih 67 vodovodnih kompanija su se udružile u Vodovodno
udruženje Bosne i Hercegovine sa ciljem promovisanja integrisane nacionalne i regionalne politike u
vodnom sektoru47.
Opšte je prihvaćeno da su tarife u vodnom sektoru i sektoru otpadnih voda preniske da pokriju čak i
osnovne troškove. Opštinske skupštine određuju korisničke naknade i naplate, dok vodovodi imaju
ograničen uticaj na strukturu tarifa. Kao što se može očekivati, lokalne vlasti teže ka određivanju tarifa
prilično ispod proizvodnih troškova da bi obezbijedile podršku lokalnih političara. Slab procenat
naplate, čak i od velikih javnih potrošača, vodi do visokih nivoa naplate dugovanja od ostalih potrošača
što dodatno otežava inače slabo sektorsko finansiranje.
Opštine su odgovorne za kapitalne troškove u sektoru voda i otpadnih voda. Međutim, budući da
vodovodi ne mogu naplatiti cijene koje bi pokrile ekspanziju i rehabilitaciju infrastrukture, opštine
moraju same da finansiraju investicije.
Pored opština, visoki nivoi vlasti sufinansiraju kapitalne investicije. Entitet i kantonalne vlasti
finansiraju svoje doprinose investicijama u vodnom sektoru iz opšteg budžeta i fondova dobijenih od
naplata za vodu koji su dodati cijeni vode. Naknade za vodu, dakle, koriste se za finansiranje riječnih
agencija, što, između ostalog, sufinansira investicije vodnog sektora.
U FBiH, agencije za vodu primaju 40% iz sredstava od posebnih naknada za vodu, koja se koriste za
finansiranje njihovih aktivnosti, koje uključuju monitoring vode i održavanje postrojenja za zaštitu vode
u Federaciji. Četrdeset i pet odsto sredstava od posebnih tarifa ide kantonima, koja se koriste za
sufinansiranje izgradnje i održavanja vodnih postrojenja, uključujući:
•
•
•
•
•
objekte za kontrolu vode
odvodnju
objekte za snabdijevanje vodom – brane i rezervoare, za izvlačenje vode, bunare, bazene sa
relevantnom opremom, postrojenja za tretman pitke vode, rezervoare vode i cjevovode, i drugo)
navodnjavanje – brane i rezervoare, dovodne kanale i tunele za izvlačenje vode, crpne stanice,
uvodnice, mreže napajanja i distrbucije i drugo
zaštite od zagađenja vode – ispuste za prijem otpadnih voda i sprovodnike, postrojenja za tretman
istih, ispuste do prijemnika i drugo.
Petnaest odsto sredstava od posebnih naknada ide fondu za ekološku zaštitu i koristi se za zaštitu voda.
U RS, agencije za vodu dobijaju 55% sredstava od tih naplata, dok 30% sredstava ide u posebne svrhe
na nivou kantona, a 15% fondu ekološke zaštite. Posebne naknade za vodu dolaze od:
45
Ibid..
Ibid..
47
Ibid..
46
12-9
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
•
•
•
•
•
•
naknade za crpljenje površinskih i podzemnih voda (cijena po kubnom metru)
pitke vode iz javnih izvora
mineralne vode za flaširanje
navodnjavanja
uzgoja ribe
vode za industrijske procese.
Pored toga, naplaćuje se proizvodnja struje iz hidroelektrana, naknada za zaštitu voda koju plaćaju
vlasnici vozila koja koriste ulje ili uljne derivate, pražnjenje otpadnih voda, uzgajanje riba u kavezima,
naknade za uklanjanje materijala iz rijeka i drugo.
Ipak, slaba naplata troškova za vodovodne usluge utiče na raspodjelu posebnih naknada za vodu na
agencije, kantone i ekološke fondove. Sama komunalna preduzeća postala su zavisna od kapitala – čak i
vladinih subvencija. Slabo naplata vodovodnih preduzeća je tipičan slučaj u ovom sektoru u regionu,
gdje su mnoga komunalna preduzeća uhvaćena u klasični začarani krug tonjenja u kom se smanjuju
njihovi radni učinci i usluge koje pružaju (Slika 12-148).
Niske cijene,
niska naplata
Neefikasno
korištenje vode od
strane potrošača
Veća upotreba i
gubici u sistemu
povećavaju troškove
Investiranje i
održavanje su
odgođeni
Pogoršanje usluge
Potrošači su manje
spremni da plaćaju
Vodovodno preduzeće živi od
subvencija
Menadžeri gube
autonomiju i
stimulaciju
Efikasnost nastavlja
da opada
Subvencije se često
ne ostvaruju
Vodovodno preduzeće ne može isplat
operativne troškove ili
proširenje sistema
Motivacija i usluga
se dalje pogoršavaju
Imovina sistema
propada
KRIZA
Slika 12-1: Začarana spirala
48
Na osnovu Novog dizajna transakcija za vodu i sanaciju: kreiranje privatnog sektora koji radi za siromašne,
WSP/PPIAF, 2002.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
12-10
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Mnoga vodovodna preduzeća u BiH vide sebe duž ove spirale, posebno u odnosu na tarife koje nisu
dovoljne da pokriju čak ni radne troškove. Skupa sa slabim odzivom platiša, ove niske tarife ohrabruju
potrošače da neefikasno koriste resurse.
To zauzvrat vodi do velikog korišćenja i gubitka u sistemu, što podiže cijene. Pošto su tarife već
nedovoljne da pokriju radne troškove, investicije, pa čak i održavanje, se odlažu. Shodno tome, usluge
gube na kvalitetu i potrošači postaju ubrzano nezainteresovani da ih plate, što primorava komunalce da
se oslone na subvencije. Kao rezultat, direktori tih vodovoda potpadaju pod spoljni pritisak gubeći i
autonomiju i inicijativu da djeluju. Efikasnost nastavlja da opada. Kada opština ima sopstvene
finansijske probleme, subvencije ne mogu da se realizuju u dovoljnoj količini da zadrže JKP
operativnim i ona finansijski pucaju. Onda su primorana da značajno smanje svoje troškove, kao
neplaćanjem računa na vrijeme (akumulacija dugova), neredovnim isplata zarada zaposlenih i, svakako,
nerealizacijom korisnih investicija. Motivacija i usluge opadaju dalje i dovodeći imovinu i sistem u
tešku krizu49.
Kada do toga dođe, kao što je navedeno na dnu slike, put unazad do radne efikasnosti i finansijske i
upravne autonomije će zahtijevati više nego postepene mjere rješavanja. Kada se dođe do krize,
povećanje tarifa više ne može da bude efikasno kao održiva opcija da se preduzeće održi u životu.
Umjesto toga, zahtijevaće se integrisana mješavina politika, sa povećanim tarifama, podizanjem naplata,
radne efikasnosti i dobijanja subvencija za kapitalne investicije50.
Konsultant preporučuje da se uradi studija koja bi se bavila ovim problemom i kojom bi bili
obuhvaćeni problemi mjerenja potrošnje vode pojedinačnog potrošača, uspostavljanja odnosa
preko potpisanog ugovora između javnog vodovodnog preduzeća i potrošača i podizanja tarife da
bi se u najmanju ruku pokrili operativni troškovi i troškovi održavanja te postepeno pokrili
amortizacioni i finansijski troškovi.
Takođe, oba entiteta bi trebala razmotriti napustanje postojece prakse naplacivanja vodnih
naknada kao instrument socijalne politike jer distorzira naknade i povecava neefikasnost.
Umjesto toga mogle bi se uzeti u obzir ciljane olaksice korisnicima sa niskim primanjima.
49
Toft, D, Levitas, A, and Stanek, R, Manual on Monitoring Public Utility Companies, Urban Institute, Municipal
Economic Growth Activity, USAID, 2010.
50
Ibid..
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-11
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
13
Zaključci i preporuke
13.1
Zaključci
Nacrt izvještaja Modula 1 je predan i dobijeni su iscrpni komentari od strane Svjetske banke i članova
Upravnog odbora. Ovaj završeni izvještaj predstavlja finalnu verziju Modula 1 sa svim komentarima
uzetim u obzir.
"OSNOVA" iz 1987. je bila skup veoma detaljnih podataka o slivu i bavila se potrebama i opcijama
razvoja, poput nove i unaprijeđene stambene izgradnje, povećane industrijske proizvodnje, povećanih
površina za navodnjavanje i iskorištenja hidroenergetskog potencijala. Rijeka Vrbas se dugo smatra
potencijalom za izgradnju hidroenergetskih postrojenja i drugih povezanih korištenja vodnih resursa, ali
do danas su izgrađena samo tri hidroenergetska postrojenja (Bočac, Jajce I i Jajce II, sva tri u svrhu
proizvodnje električne energije). Međutim, OSNOVA je sada zastarjela; socio-ekonomski uslovi su
najviše izmijenjeni, a pitanja zaštite životne sredine imaju danas veću važnost nego što je to bilo u
prošlosti.
Pored toga, zakonodavstvo Evropske unije zahtijeva da se upravljanje vodnim resursima na nivou
riječnih slivova vrši putem formulisanja Planova upravljanja riječnim slivom (PURS) – što znači da se
ažurirana OSNOVA može posmatrati kao PURS – koji se moraju sačiniti u skladu sa Okvirnom
direktivom o vodama EU (ODV EU).
13.1.1 Karakteristike sliva
Rijeka Vrbas je glavna pritoka rijeke Save, koja je opet glavna pritoka Dunava, drugog po veličini
riječnog sliva u Evropi. Površina sliva rijeke Vrbas iznosi oko 6.300 km2, od čega se 63% nalazi u
entitetu Republika Srpska, a 37% u Federaciji BiH. Ekosistem sliva je od velike važnosti, poput mnogih
drugih područja u BiH, ali sliv je sve više izložen opterećenjima u smislu korištenja zemljišta i drugih
antropogenih aktivnosti.
U slivu se nalazi veliki broj pritoka, od kojih 11 imaju pojedinačnu površinu slivnog područja od preko
100 km2, od kojih su najznačajnije rijeke Pliva i Vrbanja. Tipičan reljef sliva je planinski, na što otpada
90% površine zemljišta i koji se najčešće nalazi u gornjem i srednjem toku, koji imaju značajan nagib.
Preostalih 10% površine je ravničarsko područje koje se javlja u dijelovima riječnog toka uglavnom
lociranim u Lijevče polju i Skopaljskoj dolini. Vrbas takođe drenira značajna kraška područja veoma
pogodna za vodosnabdijevanje, od kojih su najznačajniji izvori Plive i Janja.
Donji dijelovi toka rijeke Vrbas prije ušća u rijeku Savu imaju veću brzinu i često meandriranje sa
tipičnim napuštenim/fosilnim riječnim kanalima, riječnim zavojima i zasječenim riječnim sekcijama.
Ovaj problem je još veći usljed nekontrolisanog iskopavanja šljunka u kombinaciji sa regulacijom HE
Bočac, koja prouzrokuje neprirodne oscilacije vodostaja i dalju eroziju tla visokog kvaliteta i
poljoprivrednog zemljišta.
Proječna godišnja temperatura vazduha umnogome zavisi od nadmorske visine i kreće se od 8-10°C na
jugu i 16-17°C na sjeveru. Godišnja količina padavina varira od oko 800 mm/god. na sjeveru do oko
1500 mm/god. na jugu. Godišnja zapremina padavina u slivu iznosi 6,95x109 m3. Prosječno potencijalno
isparavanje iznosi 700-750 mm, dok u ljetnim mjesecima ono premašuje količinu padavina.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U pogledu flore i faune, sliv je izuzetno bogatog biodiverziteta koji obuhvata sve vrste staništa i koji
sadrži brojne endemske i zaostale vrste, što je u skladu sa opštim trendom Bosne i Hercegovine kao
zemlje sa visokim stepenom biodiverziteta. Glavni dokumenti koji su traženi tokom izrade projekta još
nisu dobijeni (Nacionalni inventar šumskih resursa – u skladu sa Projektnim zadacima i Crvena lista – u
skladu sa Međunarodnom unijom za očuvanje prirode, IUCN)
Glavne zaštićene lokacije unutar sliva su šumski rezervat Janj, barski rezervat Bardača (neposredno
izvan područja sliva, ali potencijalno pod uticajem istog), kao i kanjon Vrbasa, upravljani šumski
rezervat Omar, nacionalni spomenik Jajce i Semešnica. Postoje druga područja za koja se zahtijeva
status zaštićenog, ali se odluka još čeka. Uprkos ovoj činjenici, broj zaštićenih područja je, sa
nacionalnog aspekta, veoma mali, djelimično zbog konfuzije u pogledu zakonodavstva i nadležnosti,
koja je česta u odnosima između dva BiH entiteta. Sa aspekta OSNOVE, ovim se problemom treba
hitno pozabaviti.
Kvalitet vazduha u slivu ne predstavlja problem; lokalni meteorološki uslovi, kao i topografija, mogu
imati određenog uticaja na kvalitet vazduha u urbanim područjima, prevashodno prouzrokovanog
zagađenjem od izduvnih gasova u većim centrima, poput Banje Luke i Jajca. Industrijske aktivnosti u
slivnom području su se takođe značajno smajile i dalje su na niskom nivou.
Glavni tipovi tla u slivu su kambisoli i leptisoli, na koje ima uticaja osnovna geologija. Najplodnija vrsta
zemljišta su podsoli, koji se jedino mogu naći u donjem toku Vrbasa u rejonu Lijevče polja. Usljed
poljoprivredne proizvodnje i metoda tretmana zemljišta, sadržaj humusa je u opadanju i ovim se
problemom takođe treba pozabaviti.
Korištenje zemljišta u slivu je većim dijelom korištenje šumskih resursa (60% od ukupne površine) i
poljoprivredna proizvodnja (39%), dok ostatak čine močvare, zapušteno zemljište i urbana područja.
Od perioda rata, antropogeni uticaj je doveo do degradacije šumskih resursa i erozije riječnog sliva,
čime se treba pozabaviti i sprovesti mjere ublažavanja.
BiH se nalazi u trusnom području Balkanskog poluostrva. Veći broj razornih zemljotresa je pogodio ovo
područje u nedavnoj prošlosti, prouzrokujući velika materijalna razaranja i gubitak ljudskih života. Zbog
navedenog, prilikom bilo kakve izgradnje u slivu, posebno one u pogledu hidroenergetskih postrojenja i
akumulacija, treba voditi posebnog računa o seizmičkoj aktivnosti i uvrstiti mjere ublažavanja u
njihovom daljem planiranju.
Prirodni resursi se u bazenu iskorištavaju kroz značajne privredne djelatnosti koje su uglavnom
smještene u urbanim područjima i obuhvataju: šumarstvo, poljoprivredu, prehrambenu industriju,
tekstilnu industriju, rudarstvo itd.
Područje sliva ima bogato kulturno nasljeđe, sa preko 100 lokacija u statusu nacionalnih spomenika
kulture, dok se njih još 300 nalazi pod peticijama i privremenim listama. Međutim, za ove lokacije
nedostaje sredstava, loše su održavane i ugrožen je njihov opstanak u budućnosti.
Ne postoje tačne procjene broja stanovnika u području sliva. Godine 1991, popisano je 507.865
stanovnika u slivu, sa ukupnom gustinom naseljenosti od 79 osoba/km2. U studiji iz 2004. godine data
je procjena broja stanovnika od 464.124, što čini gustinu naseljenosti od 73 osobe/km2 i mnogo je ispod
nivoa iz 1991. Ovo je objašnjeno opadanjem broja stanovnika nakon rata usljed masovnih pomjeranja
stanovništva iz područja radi traženja posla ili odlaska u inostranstvo. Čini se da se broj stanovništva od
tada ne mijenja i predviđa se značajan pomak ka urbanim područjima u budućnosti (do 2030).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-13
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Zdravstvena zaštita je dobra u većim centrima (posebno u Banjoj Luci), ali je i dalje na niskom nivou u
ruralnim područjima i zavisi od ambulantnih službi. Dok je pojava zaraznih bolesti koje se prenose
vodom rijetka, postoji malo povećanje ovih pojava usljed kontaminacije vodozahvata otpadnim vodama.
Obrazovni nivo je u okviru normi za ovu regiju. Banja Luka je jedini univerzitetski centar u slivu
Vrbasa.
Nivo zaposlenosti u BiH je u stagnaciji i daleko je ispod evropskog prosjeka, što je veoma izraženo kod
starsone grupe mladih (npr. ispod 24 godine), ali i kod starijih (od 55 do 64 godine starosti).
Stopa nezaposlenosti varira od entiteta do entiteta; u FBiH je 42,4%, malo viša od one u RS, koja iznosi
35,4%. Zvanična stopa nezaposelnosti u BiH iznosi 44%. Stopa nezaposelnosti kod muškaraca je
značajno viša nego kod žena, posebno ustarosnoj grupi iznad 50 godina. Međutim, „stvarna“
nezaposlenost je oko 29%, što je u principu posljedica značajnog povećanja rada „na crno“, koji prema
procjenama čini 33-50% registrovane ekonomske aktivnosti.
Stalna teška ekonomska situacija, uključujući visoku topu nezaposlenosti, može biti katalizator
određenih oblika kriminala poput krađe. Ne postoje konkretni podaci o kriminalitetu za sam sliv, ali
ukupna stopa kriminaliteta u BiH je i dalje umjerena i ne razlikuje se od stope u drugim zemljama
Balkanskog poluostrva.
13.1.2 Strateške studije
Analizirane su prethodne strateške studije koje obuhvataju rijeku Vrbas i dati su potencijalni rezultati.
Oni su sažeti na slijedeći način:




Vodoprivredna osnova iz 1987. godine, koja je verifikovana 1989, usvojila je niz varijanti i
alternativnih rješenja za upravljanje vodnim resursima, od kojih je rješenje br. VIII smatrano za
najpogodnije (akumulacije u Gornjem Vakufu, Han Skeli, Janjskim Otokama, Bočcu, Banjoj Lucisrednja i Čelincu).
Opšta Vodoprivredna osnova za BiH iz 1994. godine je u obzir uzela trendove u međunarodnom
upravljanju vodnim resursima. Na osnovu ove analize, predložene akumulacije se nalaze na
slijedećim lokacijama: Gornji Vakuf, Han Skela i Banja Luka-srednja na Vrbasu, Vrletna Kosa na
Ugru i Šiprage na rijeci Vrbanji.
OSNOVA iz 1997. je izazvala otpor javnosti protiv odeređenih akumulacija (posebno Han Skele).
Predloženo rješenje je imalo akumulacije na slijedećim lokacijama: Janjske Otoke na rijeci Janj,
Vrletna Kosa na rijeci Ugar, Bočac, Krupa i Banja Luka-niska na rijeci Vrbas i Čelinac na rijeci
Vrbanji. Dokument iz 1997. je takođe podržavao izgradnju akumulacija u donjem dijelu sliva radi
zadovoljenja potreba za navodnjavanjem.
Vodoprivredna strategija u FBiH za 2010. godinu definisala je devet strateških i 28 operativnih
ciljeva za period do 2020. Slična inicijativa za RS još nije pokrenuta. Izvršeno je poređenje kvaliteta
vode prije i poslije rata i utvrđeno je da se kvalitet vode u svim riječnim slivovima poboljšao
uključujući i rijeku Vrbas.
U prethodnih 10 godina realizovan je veći broj međunarodnih inicijativa koje uključuju institucionalno
jačanje i primjenu zakona, uz uspostavljanje institucija za rukovođenje riječnim slivom i usvajanje
novih zakona u entitetima. BiH je takođe ratifikovala Okvirni sporazum o slivnom području rijeke Save
i uspostavila bilateralnu saradnju o vodama sa Hrvatskom.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-14
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
13.1.3 Hidrološka procjena i razrada hidrološkog modela
Hidrološka mreža u slivu Vrbasa se obnavlja veoma sporo i još je u lošem stanju. Godine 1991, u
funkciji je bilo36 mjernih stanica. Ovaj broj je smanjen na samo 11 stanica koje su danas u funkciji.
Bez obzira na to što su pomenute stanice u funkciji, kvalitet podataka na njima je takođe loš. Čak i u
vrijeme kada je sačinjena OSNOVA, 27 od 36 mjernih stanica nisu davale pouzdane podatke.
Slično kao i u OSNOVI, Konsultant je u okviru ove studije u stanju da koristi samo ograničen broj
mjernih stanica u cilju analize, što zahtijeva popunjavanje mnogih praznina u podacima, posebno u
periodu nakon rata naovamo (npr. 1991-1997), što je takođe predstavljalo izazov budući da su mnoge
krive proticaja za mjerne stanice zastarjele (preko 12 godina).
Analiza podataka za period 1926-2010. je bila moguća jedino za stanicu Vrbanja zahvaljujući dugom
nizu neprekinutih podataka sa samo jednim prekidom tokom rata 1992-1995. Pored toga, na stanici
Vrbanja se se vršila redovna mjerenja riječnog profila i stoga postoji vjerodostojna kriva proticaja za
ovaj profil. Analiza podataka na stanici Vrbanja je pokazala da, generalno gledano, postoje male
varijacije u prosječnim višegodišnjim proticajima takođe i za male vode. Analiza prosječnog proticaja
izvršena na stanici Vrbanja je pokazala da ne postoje velike promjene u prosječnim proticajima za
različite periode posmatranja (odstupanja od oko 5%). Što se tiče analize malih voda, ne postoje
značajna odstupanja od prethodno izračunatih vrijednosti iz OSNOVE. Odstupanja se kreću do 10%.
S druge strane, analiza podataka sa tri stanice (Banja Luka, Delibašino Selo i Vrbanja) pokazuju da su
vrijednosti velikih voda potcijenjene. Shodno tome, za 1000-godišnji povratni period, vrijednosti voda
bi trebale da budu približno 50% veće od onih izračunatih u OSNOVI, dok za stogodišnji povratni
period ove vrijednosti bi trebalo da budu veće za 35%.
Zbog svog značaja i kompleksnosti, ekološki prihvatljiv protok za profil stanice Vrbanja je detaljno
analiziran za cjelokupan period 1926-2010. Važeći zakoni u entitetima BiH se bave ekološki
prihvatljivim protokom na osnovu hidroloških osobina vodnog tijela za određena godišnja doba budući
da prosječni mjesečni protok ima iskoristivost od 95%. Mnoge tehnike su razmotrene u pogledu
ekološki prihvatljivog protoka (EPP), ali BiH se još nije opredijelila za jedan određeni metod.
Konsultant je razmotrio podatke za profil Vrbanja i primijenio četiri metode koje se najčešće
primjenjuju u regionu. Na osnovu rezultata, MNQ metoda (koja se trenutno primjenjuje u Hrvatskoj)
ocijenjena je kao najprihvatljivija.
Uzevši u obzir zakon u BiH (95% minimalnog mjesečnog proticaja), koji je usvojen u OSNOVI,
Qepp=1.47 m3/s, što je približno 10% manje od vrijednosti prikazane u OSNOVI. (1,63 m3). Konsultant
smatra da je ovo smanjenje minimalnih godišnjih protoka u posljednjih deset godina uglavnom bilo
prouzrokovano korištenjem vode u gornjem toku za zalijevanje bašti, a ne faktorima klimatskih
promjena. Stoga, Konsultant je kao preferiranu vrijednost EPP prihvatio vrijednost Qepp=1,63 m3/s iz
OSNOVE.
Hidrološka procjena je ukazala na hitnu potrebu za ažuriranjem i unaprijeđenjem mreže monitoringa
sliva Vrbasa.
Analiza podataka o padavinama u slivu je pokazala da se režim padavina postepeno mijenja. Podaci iz
perioda OSNOVE (tj. do 1990.) su upoređeni sa podacima iz perioda 1990-2010. za tri stanice u slivu
(Banja Luka, Jajce i Bugojno). Čini se da postoji mani porast u nivou padavina tokom ljetnih mjeseci,
ali je prerano da se ovo pripiše klimatskim promjenama, tako da će se ovom pitanju prići sa više
analitičkog rada u slijedećem izvještaju Konsultanta (Modul 3).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-15
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
Hidrološki model je pripremljen korištenjem široko primjenjenog i odobrenog modela US Army HEC
HMS. Grupe podataka za kalibraciju i verifikaciju su pažljivo odabrane uz analizu prethodnih podataka i
kao najbolji period je odabran period 1984-1987. kako u pogledu dostupnosti podataka tako i
varijabilnosti istih – ali ipak nedostaje podataka o padavinama i neophodno je dobiti podatke sa većeg
broja stanica u kasnijim periodima (1999-2000. do danas).
Rezultati prve grupe simulacija su zahtijevali dosta vremena zbog velikog broja ulaznih podataka i
uobičajenih, neizbježnih grešaka kod uspostavljanja modela, poput problema kod kalibracije
meteorološkog modela, "praznih" riječnih poteza i račvanja. Ove greške su eksportovane iz GeoHMS
modela (koje su zapravo zaobiđene putem spoja podsliva sa glavnim nizvodnim ispustima podsliva i
koje predstavljaju generisane male pritoke za koje određeni podsliv nije obuhvaćen). Nakon
pronalaženja i ispravljanja grešaka, pokrenuta je simulacija i analizirani su prvi podaci. Postupak
automatske optimizacije sa HMS se pokazao kao ne tako efikasan; umjesto toga, primijenjen je
uobičajeni pristup pokušaja i greške koji je pružio prihvatljive rezultate.
Kritični faktori uspjeha generalno se nalaze u nesigurnosti kvaliteta podataka i tačnosti modela. Ovom
problemu se može pristupiti putem:






Stalne predostrožnosti i nastojanja da se obezbijedi kvalitet podataka koji se koriste u modelu i
poboljšanjima u pomenutoj mreži monitoringa, što bi činilo dobru polaznu osnovu.
Provjera modela putem uključivanja manjih vrijednosti padavina tj. onih na 24-časovnom nivou, a u
svrhu dobijanja boljih rezultata.
Kada podaci budu dostupni, proširenje spektra podataka meteorološkog modela i reevaluacija
(putem kalibracije) ključnih parametara.
Ponovno pokretanje ključnih scenarija sa različitim ulaznim podacima da bi se izvršila procjena
reagovanja modela na promjene.
Pokretanje simulacije sa drugim setom podataka u cilju verifikacije.
Uzajamna analiza modela putem poređenja rezultata dobijenih primjenom različitih modela (ovo je
trenutno u toku).
13.1.4 Upravljanje vodnim resursima i kvalitet vode
Sliv Vrbasa je podijeljen na pet vodoprivrednih zona od kojih je svaka nizvodno ograničena određenom
vodomjernom stanicom. Zone I i II su najuzvodnija područja, a zona V je najnizvodnije područje sliva.
Podjela je zasnovana na indirektnim metodama, korištenjem karakteristika vodnih resursa i poprečnim
presjecima isticanja, kao i na najboljoj međunarodnoj praksi.
Izvršena je procjena potreba za vodom za tri glavne grupe korisnika vodnih resursa:



Vodosnabdijevanje stanovništva (u gradskim i seoskim područjima)
Vodosnabdijevanje za potrebe industrije
Vodosnabdijevanje za potrebe navodnjavanja
Procjene potreba za vodom su izvršene za aktuelni period (2001.), godinu 2020. i godinu 2040.
korištenjem podataka iz OSNOVE, statističkih podataka u FBiH i drugih publikacija novijeg datuma.
Ukupna godišnja potražnja u slivu (svih pet zona) koja pokriva sve tri grupe potrošača, procijenjena na
74 miliona m3/god. i podijeljena je na slijedeći način:


Stanovništvo: 62 miliona m3/ godišnje, ili 3.24 m3/sec
Industrija: 21 miliona m3/ godišnje, ili 1,25 m3/sec
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-16
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013

Navodnjavanje: 91,0 miliona m3/ godišnje, ili 14,2 m3/sec
Mada se možda čini da rijeka Vrbas može lako da podmiri navedene potrebe, potreban je oprez budući
da ekološki prihvatljiv protok (EPP) i potrebe za navodnjavanjem čine veći dio protoka koji se mora
očuvati. Kao što je to već rečeno, zakon i ODV EU zahtijevaju konstantan i adekvatan EPP u rijeci.
Mada se ovo lako može postići tokom zimskih i proljećnih mjeseci, kada je rijeka nabujala, postoji
potencijalno naglašena potreba za vodom tokom ljetnih mjeseci (posebno u septembru tokom sušne
godine u zoni V nizvodno od Banje Luke, prema ušću u rijeku Savu). Ova naglašena potreba
prevashodno dolazi od potreba za navodnjavanjem usjeva i druge vegetacije u ovim ravničarskim
područjima.
Ključni pokretači i problemi u vezi sa integrisanim upravljanjem vodnim resursima (IUVR) i njegovim
prioritetima moraju biti analizirani u narednim izvještajima (Modul 3), kada budu odabrane različite
varijante rješenja. Generalno gledano, u jednu ruku ovi ključni pokretači su pod uticajem ljudskog
faktora tj. stanovništva, ekonomskog rasta, poljoprivrednog i tehničkog razvoja, dok sa druge strane
postoje prirodne varijacije režima toka, klimatskih promjena i korištenja zemljišta koje utiču na
raspoloživost vodnih resursa, dok je korištenje vodnih resursa je regulisano nacionalnim i evropskim
propisima i zakonodavstvom.
U pogledu kvaliteta vode, prije 1990. Godine monitoring je vršen na šest stancia na rijeci Vrbas i jednoj
na rijeci Vrbanji. Na osnovu rezultata dobijenih tada, kvalitet vode u rijeci Vrbas je varirao između
klase III i klase IV, dok je zakonski propisana klasa kvaliteta klasa II-III. Analize raspoloživih podataka
su pokazale da su najkritičnija područja u rječnim poprečnim poresjecima nizvodno od Jajca, gdje
parametri kvaliteta vode premašuju klasu IV, što je takođe slučaj nizvodno od Banje Luke.
Analiziranje kvaliteta vode je prekinuto tokom ratnog perioda, dok je redovni monitoring u RS
nastavljen tek 2000. godine. U FBiH je vršeno tek povremeno uzorkovanje i analiza kvaliteta vode
tokom ratnog perioda do 1995. godine, a sistematski monitoring površinskih voda je počeo da se vrši tek
2005. Procijenjeni rezultati dobijenih podataka su pokazali da se kvalitet vode u slivu poboljšao tokom
perioda 1984-2010, prevashodno usljed značajnog pada industrijske proizvodnje.
Najzagađeniji riječni potezi su i dalje oni koji su bili tokom 1980-ih godina tj. Jajce i Banja Luka, gdje
zagađenjei dalje premašuje propisane norme. Ovo uglavnom dolazi od neprečišćenih komunalnih
otpadnih voda koje se isuštaju u rijeku.
Glavni izvori zagađenja koji se obično definišu kao "kritične tačke" su veća naselja gdje se vrše
industrijske i poljoprivredne aktivnosti. Identifikovana su tri glavna tipa zagađenja na kritičnim
tačkama, a to su industrijsko, komunalno i poljoprivredno zagađenje. Postoji donekle povećana
koncentracija sulfata i teških metala kao posljedica određenih poljoprivrednih aktivnosti i eksploatacije
ruda u slivu. Industrijske kritične tačke su daleko najveći problem, ali ne postoji sistematski monitoring
otpadnih voda. Konsultant je utvrdio da postoji 28 industrijskih lokacija u slivu rijeke Vrbas, svrstanih u
slijedeće kategorije: hemijska industrija, prehrambena i drvna industrija, proizvodnja papira, proizvodnja
energije, tekstilna industrija kao i metalska industrija i kožarska industrija. Većina ovih lokacija se nalazi u
Banjoj Luci, Kotor Varošu, Laktašima, Kneževu, Jajcu i Bugojnu.
Ako se ne preduzmu adekvatne mjere ublažavanja (npr. prečišćavanje vode), može se očekivati da se
kvalitet vode dodatno pogorša usljed mogućeg povećanja industrijske proizvodnje u slivu u budućnosti.
Takođe se zna da su se u komunalnim i industrijskim sistemima otpadnih voda vremenom akumulirale
razne vrste zagađenja. Postoji bojazan da će na kraju te materije otići u rijeke, stvarajući značajne nivoe
zagađenja.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-17
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
13.1.5 Zaštita akvifera
Kontrola korištenja podzemnih akvifera u slivnom području Vrbasa čini važan dio upravljanja vodnim
resursima u slivu. Relativno veliko prisustvo karbonatnih sedimenata mezozoika podrazumijeva
značajno stvaranje kraških akvifera u području obuhvaćenim projektom. Padavine se direktno infiltriraju
u tlo formirajući kraške kanale, što dovodi do stvaranja prirodnih kavernoznih akumulacija podzemnih
voda u krečnjačkim formacijama koje se javljaju u vidu većih kraških izvora u slivnom području Vrbasa
– Plivskih izvora.
The Vrbas River is the principal erosive force throughout the basin so that all groundwater under the
influence of gravity tends to flow towards the Vrbas. Rijeka Vrbas čini glavnu erozivnu silu u cijelom
slivu tako da sve podzemne vode, usljed sile gravitacije, teku ka Vrbasu. Izuzetak se javlja u visokoj
kraškoj zoni (Vitorog, Hrbina), za koju se pretpostavlja da se kraška zona nalazi ispod nivoa uticaja
nivoa rijeke Vrbas.
S obzirom na to da su podzemne vode obnovljivi prirodni resurs, njihova zaštita mora biti temeljna i
stalna. Kao što je već pomenuto, najveći zagađivač podzemnih akvifera je industrija. Usljed pada
industrijske proizvodnje od perioda rata, nivo zagađenja je mnogo niži nego što je to bilo ranije. Uprkos
ovoj činjenici, adekvatna zaštita akvifera je neophodna zbog svake vrste budućeg industrijskog razvoja.
Pored industrije, glavni i trenutno najveći zagađivač podzemnih voda su otpadne vode iz septičkih jama
koje putem kontaminacije direktno ugrožavaju podzemne akvifere. Jedan od primjera je Lijevče polje,
koje predstavlja najveći akvifer u slivu, koji posjeduje podzemne vode visokog kvaliteta i čije se rezerve
procjenjuju na 5m3/sec. Ovaj akvifer vrši snabdijevanje četiri velika javna vodozahvata, a takođe i veliki
broj pojedinačnih bunara (skoro u svakom domaćinstvu), gdje se voda pumpama crpi sa dubine od 2-3
m. Ove vode su direktno izložene kontaminaciji sa površine. Kontaminacija takođe može biti
prouzrokovana od strane agrohemijske industrije, posebno brojnih farmi koje stvaraju velike količine
otpadnih voda koje predstavljaju potencijalne izvore zagađenja podzemnih voda. Upotreba pesticida
koji se prodaju u koncentracijama dalako većim od onih potrebnih za normalnu upotrebu može takođe
da ugrozi akvifere; stoga, ovim problemom se treba pozabaviti na licu mjesta i preduzeti korake da se
obezbijedi da se pesticidi prodaju u rastvorenom stanju.
Otpadne vode iz kanalizacionih sistema se skupljaju i ispuštaju u Vrbas ili njegove pritoke. Glavni dio
riječnog korita predstavlja barijeru daljoj infiltraciji budući da glavni tok podzemne vode duž najvećeg
dijela sliva Vrbasa ide ka rijeci tako da zagađenje, generalno gledano, ne može da otiče u podzemne
vode, osim, naravno, za vrijeme poplava kada dolazi do proboja riječnih obala. Izuzetak je donji tok
Vrbasa u južnom dijelu Lijevče polja od Klašnica do Razboja, gdje se obnavljanje podzemnih voda vrši
iz Vrbasa. Tokom perioda poplava, moguće je da se štetne supstance iz Vrbasa mogu direktno infiltrirati
u ovaj dio akvifera.
Čvrsti otpad takođe predstavlja prijetnju podzemnim vodama i, ako se uzme u obzir da površina sliva
Vrbasa sadrži veliki broj uglavnom nelegalnih deponija otpada, postoje mnogi izvori zagađenja. Od
2000. godine, postoji regionalna deponija u Banjoj Luci (u mjestu Ramići) na koju se čvrsti otpad
dovozi iz osam opština od Kneževa do ušća Vrbasa. Nažalost, deponija u Ramićima ne posjeduje pogon
za prešišćavanje procjednih voda iz deponije. Pored toga, izvršena je rehabilitacija najveće divlje
deponije „Barišić Starna-Kneževo“.
Potencijalni hidroenergetski razvoj (kako je razmotreno u Modulu 2) može za rezultat imati promjene
vodnog bilansa kao direktnu posljedicu podizanja nivoa podzemnih voda na izgrađenim akumulacijama.
Ovo može imati i nekih prednosti, budući da bi se mogle stvoriti zone dopunjavanja, ali bi takođe moglo
prouzrokovati da podzemne vode postanu izloženije kontaminaciji.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-18
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
13.1.6 Zakonska i institucionalna procjena
Mada postoje mnoge fizičke prepreke sa kojim je upravljanje vodnim resursima suočeno u slivu u
cjelini, postoje određeni pozitivni pomaci u BiH u pogledu zakonodavstva i institucija. Usvajanje novih
zakona o vodama u entitetima i uspostavljanje institucija za upravljanje riječnim slivovima, nadležnim
za različite riječne slivove u BiH, od veoma velikog su značaja.
Jasno je da BiH mora da definiše i kreira vodoprivrednu strategiju za cijelu zemlju uz vođenje računa o
zaštiti prirodnih resursa u širem regionu. Ne postoje razlozi zbog kojih ovo ne bi bilo izvodivo nakon što
su entiteti 2008. godine postigli sporazum o energetskoj strategiji.
Bez sumnje, unapređenje postojećeg institucionalnog i zakonodavnog sistema, zajedno sa prihvatanjem
postojećih globalnih i regionalnih vodoprivrednih trendova, obezbijediće upravljanje vodnim resursima
na zdravim osnovama, zasnovano na principima održivog razvoja.
Put BiH ka članstvu u Evropskoj uniji takođe podrazumijeva ispunjvanje određenog broja značajnih
preduslova u pogledu upravljanja vodim resursima, među kojim je i Zakon o zaštiti životne sredine na
državnom nivou, kao i uspostavljanje agencija za zaštitu životne sredine na državnom nivou. Trenutna
ustavna organizacija zemlje stoji na putu efikasnijem planiranju ili zaštiti i strategijama upravljanja, ne
samo na polju vodoprivrede nego i uopšte zaštite životne sredine. Sve u svemu, budući koraci i
dugoročni planovi koje BiH čini na ovom polju moraće biti u skladu sa direktivama EU i trendovima
upravljanja vodnim resursima. Ovo svakako neće ići brzo i trebaće mnogo vremena i planiranja.
Prema postojećim Zakonima o vodama, entitetska ministarstva vodoprivrede su nadležna za izradu 12godišnjih vodoprivrednih strategija. Kao što je već pomenuto, FBiH je obezbijedila vodoprivrednu
strategiju koja ima potencijal da služi kao sveobuhvatna, detaljna i odgovarajuća osnova za upravljanje
održivim vodnim resursima u skladu sa ODV EU. Međutim, u pogledu ovoga biće neophodno da se
usvoji i uskladi veliki broj podzakonskih akata. Glavni dokumenti na polju vodoprivrede u RS su
Okvirni plan razvoja vodoprivrede i Akcioni plan. Okvirni plan definiše kriterijume, uslove i prepreke
daljem razvoju vodne infrastrukture i upravljanja cjelokupnim vodnim sektorom i obuhvata period
2007-2016. godine. Priprema odgovarajućih strateških dokumenata za razvoj vodnog sektora u RS do
2020. još nije počela i stoga još nije moguće izvršiti procjenu efekata njihove implementacije.
Međugranični sporazumi od značaja kao i oni koji se tiču slivnog područja rijeke Vrbas su slijedeći:
Okvirni sporazum o slivu rijeke Save i više od 17 drugih međunarodnih sporazuma od kojih su za
upravljanje vodnim resursima značajni slijedeći: Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav
(ICDPDR), Radna grupa za Dunav i Crno more (DABLAS), Inicijativa EU o vodama (EUWI) i drugi.
Vodni sektor u BiH je rascjepkan, sa oko 130 opštinskih vodovodnih preduzeća koja se brinu za
vodosnabdijevanje oko 4 miliona stanovnika. Uprkos ovome, pokrivenost vodosnabdijevanja iz
vodovoda je nepotpuna; jedna trećina stanovnika koristi vodu iz zdravstveno nebezbjednih izvora (40%
u ruralnom dijelu RS). Oko 67 vodovodnih preduzeća čini udruženje vodovodnih preduzeća BiH, sa
ciljem promovisanja integrisanih nacionalnih i regionalnih pravila unutar vodnog sektora.
Postoji opšte slaganje oko toga da su tarife za vodovod i kanalizaciju preniske; one ne samo da su ispod
nivoa poslovanja sa "pozitivnom nulom" nego su obično i nedovoljne da bi se pokrili troškovi
poslovanja i održavanja. Skupštine opština su te koje određuju cijene u ovom sektoru tako da
vodovodna preduzeća imaju ograničen uticaj na tarifnu strukturu. Iste ove opštinske vlasti nastoje da
odrede cijene koje su mnogo ispod troškova proizvodnje da ne bi izgubile podršku lokalnog
stanovništva. Niska stopa naplativosti, čak i od velikih javnih potrošača, dovodi do visokog procenta
zaostalih dugovanja, što za posljedicu ima veoma loše finansiranje ovog sektora.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-19
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
U FBiH, prema Zakonu o vodama, agencije za vode (npr. AVP Sava Sarajevo) dobijaju 40% sredstava
od posebnih naknada za vodu, koje se koriste za finansiranje njihovih aktivnosti, što uključuje
monitoring vodnih resursa i održavanje pogona za zaštitu vode u FBiH. Otprilike 45% prihoda od
posebnih naknada za vodu ide kantonima, što se koristi za kofinansiranje izgradnje i održavanja pogona
za preradu vode. Otprilike 15% prihoda od posebnih naknada za vodu ide Fondu za zaštitu životne
sredine, što se koristi za zaštitu vodnih resursa.
U RS, agencije za vodu dobijaju 55% sredstava iz psoebnih nakanda za vodu, dok 30% ide za posebne
namjene, a 15% fondu za zaštitu životne sredine.
13.2
Preporuke
Ispod se nalazi lista preporuka Konsultanta za Modul 1:
1. Nadležna entitetska ministarstva (Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i
šumarstva i Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS) bi trebalo da razmotre
rezultate Nacionalnog inventara šuma (koji još nije na raspolaganju Konsultantu) i ulože
zajedničke napore u implementaciji politike sprečavanja nekontrolisane sječe šuma u slivu
rijeke Vrbas.
2. Važno je da navedena ministarstva preduzmu zajedniče radnje protiv onih koji izazivaju
eroziju riječnih obala putem nekontrolisanog iskopavanja kao i onih koji uništavaju šume
putem nekontrolisane sječe.
3. U pogledu razvoja sve infrastrukture u slivu Vrbasa trebalo bi da se u obzir uzmu potencijalni
efekti seizmičkih šokova prilikom sačinjavanja propisa u vezi sa budućim planiranjem,
konstrukcijom i izgradnjom. Stoga, u skladu sa tim mora se ažurirati relevantna politika
nadležnih ministarstava (Federalno ministarstvo energetike, rudarstva i industrije i
Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS).
4. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa (MoFTER) zajedno sa nadležnim
entitetskim ministarstvima (Ministarstvo prostronog uređenja FBiH i Ministarstvo za
prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS) moraju dati prioritet hitnom utvrđivanju
privremenih lista i peticija za zaštićena područja, tako da prostorni planovi sadrže
odgovarajuće i ažurirane podatke. Pored toga, potrebno je više jasnoće kod izmjena
relevantnih zakona koji regulišu ovu oblast (npr. Zakon o zaštiti životne sredine u FBiH i RS)
kao i više usklađivanja u okviru međunarodne kategorizacije uspostavljenje od strane
Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN).
5. Postoji hitna potreba za popravkom sve postojeće opreme za monitoring na vodomjernim
stanicama. Ovo obuhvata:
a. Na rijeci Vrbas - u Banjoj Luci, Delibasinom Selu, Gornjem Vakufu, Daljanu, Han
Skeli i Kozluku
b. Na rijeci Vrbanji na vodomjernoj stanici Vrbanja,
c. Na rijeci Plivi na mjernoj stanici Pliva
6. Postoji potreba za instaliranjem novih vodomjernih stanica u slivu Vrbasa koje su bile u
funkciji prije 1990. godine. Ovo obuhvata:
a. Na rijeci Vrbas, vodomjerna stanica u Bočcu i Razboju. Što se tiče Razboja,
preporučeno je da se vodomjerna stanica zbog uticaja uspora rijeke Save izmjesti na
drugu lokaciju.
b. Na rijeci Plivi, vodomjerna stanica Majevac
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-20
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
c.
d.
e.
f.
g.
Na rijeci Janj, vodomjerna stanica Sarić
Na Crnoj Rijeci, vodomjerna stanica Crna Rijeka
Na rijeci Ugar, vodomjerna stanica Ugar
Na rijeci Vrbanji, vodomjerna stanica Donji Obodnik
Na rijeci Bistrici, vodomjerna stanica Gornji Vakuf
7. Niz hidrometrijskih mjerenja na svim navedenim stanicama je neophodan da bi se definisale
nove krive proticaja i poprečni presjek protoka na profilima i to prije bilo koje izgradnje.
Nadležne agencije za vode moraju razmotriti mogućnost da potencijalni investitori uvrste i
ove troškove u troškove izrade studija izvodljivosti. Pored toga, biće neophodno da se izvrši
ponovna procjena svih stanica nakon pet godina funkcionisanja da bi se provjerilo da li
lokacije i drugi aspekti monitoringa ispravno funkcionišu.
8. U pogledu ekološki prihvatljivog protoka: vrijednost Qepp=1.63 m3/s iz OSNOVE treba
smatrati kao vrijednost EPP koja je u skladu sa važećim zakonima o zaštiti životne sredine.
Nadležna ministarstva i agencije za vodu u oba entiteta moraju ekspeditivno raditi na
predlaganju novih vrijednosti EPP u slivu Vrbasa na osnovu novijeg istraživanja, popu
upotrebe MNQ metode, koja se trenutno koristi u Hrvatskoj.
9. Nakon opsežne analize svih raspoloživih hidroloških podataka, došlo se do zaključka da je
optimalno rješenje za analizu vodnog režima za hidrološke stanice i profile hidrauličnih
struktura to da se analiziraju podaci do 1990. godine. Stoga, u nastavku su sumirane radnje
neophodne da bi se riješio problem nesigurnosti prilikom izrade hidrološkog modela slivnog
područja rijeke Vrbas:
a. Stalna predostrožnost i nastojanja da se obezbijedi kvalitet podataka korištenih u
modelu.
b. Provjera modela putem uključivanja nižih, na primjer 24-časovnih vrijednosti
padavina da bi se dobili bolji podaci (na skali nižoj od dnevne).
c. Kada podaci budu dostupni, treba preduzeti produženo dobijanje podataka sa
meteorološkog modela i ponovnu procjenu ključnih parametara putem kalibracije.
d. Ponovno pokretanje ključnih scenarija sa različitim ulaznim podacima da bi se izvršila
procjena reagovanja modela na promjene.
e. Pokretanje simulacije sa drugim setom podataka u cilju verifikacije.
f.Uzajamna analiza modela putem poređenja rezultata dobijenih primjenom različitih
modela (ovo je trenutno u toku).
10. Agencije za slivno područje rijeke Save u FBiH i RS moraju preuzeti odgovornost za
ažuriranje modela nakon završetka projekta. Smatra se da će planirane obuke za izradu
modela od strane Konsultanta takođe biti od pomoći u ovom pogledu.
11. Nadležna entitetska ministarstva i/ili opštine Jajce i Banja Luka moraju dati prioritet
rješenjima za preradu čvrstog otpada i otpadnih voda u svojim razvojnim planovima.
12. Na osnovu pomenutog, predlaže se sprovođenje više monitoringa i kontrole izvora
kontaminacije tla u pogledu zaštite podzemnih voda od strane nadležnih agencija za vode u
oba entiteta. Sve u svemu, budući koraci i dugoročni planovi koje BiH čini na ovom polju
moraće biti u skladu sa direktivama EU i trendovima upravljanja vodnim resursima.
13. Na entitetskom nivou, postoji potreba za ubrzavanjem implementacije postojećih
podzakonskih akata i standarda, kao i za harmonizacijom postojećeg sekundarnog
zakonodavstva uključujući smjernice i standarde. Republika Srpska mora da razvije i usvoji
strategiju upravljanja vodnim resursima uz odgovarajuće akcione planove, u skladu sa
entitetskim zakonom o vodama. Usvajanje i implementacija novih zakona o komunalnim
vodama koji su u skladu sa zakonodavstvom na entitetskom nivou moraju biti izvršeni od
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
13-21
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013
strane kantonalnih vlasti u FBiH i opštinskih vlasti u RS u slučaju kada važeći zakoni o
vodama nisu u skladu sa novim zakonima koji regulišu ovu oblast.
14. Preporučuje se da javna vodovodna preduzeća u kantonima ili opštinama koja mjere
potrošnju vode razmotre uspostavljanje ugovornog odnosa između vodoprivrednog preduzeća
i korisnika, kao i povećanje tarifa barem do nivoa pokrivanja operativnih troškova i troškova
održavanja, a zatim postepeno do nivoa pokrivanja troškova amortizacije i finansiranja.
Konsultant preporučuje izradu dalje studije koja bi se bavila ovom problematikom.
15. Nadlezna vodna javna preduzeca u oba entiteta bi trebala razmotriti napustanje postojece
prakse naplacivanja vodnih naknada kao instrument socijalne politike jer distorzira naknade
i povecava neefikasnost. Umjesto toga mogle bi se uzeti u obzir ciljane olaksice korisnicima sa
niskim primanjima.
Svjetska banka
Integralna vodno-energetska studija razvoja
sliva rijeke Vrbas
Modul 1- Konačna Verzija
Vodni resursi
Prilozi
Konačna verzija
Maj 2013.
Modul 1- Konačna Verzija
Vodni resursi
Prilozi
Maj 2013.
Ovaj izvještaj je izrađen od strane konsultanta COWI AS
(Norveška). Nalazi, tumačenja i zaključci izneseni u ovom
dokumentu ne moraju nužno odražavati stavove
Međunarodne banke za obnovu i razvoj/Svjetske banke,
izvršnih direktora Svjetske banke ili tijela koja predstavljaju.
Izradu ovog dokumenta su putem finansijske pomoći
omogućili Norveški povjerenički fond za privatni sektor i
infrastrukturu (NTF - PSI) i Partnerski program za vode
(WPP) - http://water.worldbank.org/wpp
Projekat br. 133208
Dokument br. 1
Verzija 11
Datum izdavanja Maj 2013,
Pripremio Vrbas tim
Provjerio DAH-DATO
Odobrio BIL-DMIL
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
A1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog A: Karta projektnog područja
Sljedeća karta formata A2 daje potpuni pregled projektnog područja (zbog veličine dokumenta, slika je
kompresovana).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
.
A2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
B1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog B: Meandriranje rijeke
Ovaj prilog sadrži pregled primjera rijeke Vrbas u donjem toku. Sastoji se od sljedećeg:

Prilog B1 - Dio 1 od 5

Prilog B2 - Dio 2 od 5

Prilog B3 - Dio 3 od 5

Prilog B4 - Dio 4 od 5

Prilog B5 - Dio 5 od 5
Kanal istaknut plavom bojom pokazuje kanal za vrijeme Osnove, dok kanal istaknut zelenom bojom
pokazuje trenutni položaj kanala rijeke Vrbas
.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
PRILOG B1
B2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
PRILOG B2
B3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
PRILOG B3
B4
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
PRILOG B4
B5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
PRILOG B5
B6
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
C1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog C: Lista nacionalnih spomenika u slivu rijeke Vrbas
Na sljedećim stranicama nalaze se detaljni podaci dobijeni od Komisije za zaštitu nacionalnih
spomenika Bosne i Hercegovine. Podaci se dijele na tri faze tranzicije:

Spisak postojećih nacionalnih spomenika od istorijskog i kulturnog značaja

Spisak peticija, kao neka vrsta rezervnog spiska

Privremeni spisak
C2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
PRILOG
PODACI DOBIJENI OD KOMISIJE ZA ZAŠTITU NACIONALNIH SPOMENIKA BOSNE I HERCEGOVINE
NACIONALNI SPOMENICI
SPISAK PETICIJA
PRIVREMENI SPISAK
BANJA LUKA
Arhivska građai zbirke u Arhivu Republike Srpske (pokretna imovina)
Arnaudija džamija (mjesto i ostaci graditeljske cjeline)
Umjetnička zbirka Draginje i Voje Terzića (pokretna imovina)
Behram-begova or Behram-efendijina dzamija (graditeljska cjelina)
Crkva samostana Trapisti "Marija Zvijezda" (Crkva uspenja blažene Djevice
Marije) sa pokretnom imovinom u Banjoj Luci (istorijski spomenik)
Sahat Kula (mjesto i ostaci istorijske građevine)
Vila Emerika Paskola, istorijska građevina
Ferhad Pašina džamija (Ferhadija) u Banjoj Luci, Ferhad-Pašino turbe, Safikadunino turbe, turbe Ferhad-pašinih barjaktara, fontana, džamijsko groblje,
okolni zidovi i stubište (mjesto i ostaci graditeljske cjeline)
Gazanferija (Gazanfer-beg) džamija (mjesto i ostaci graditeljske cjeline)
Manastir Gomionica (graditeljska cjelina)
Hadži Zulfikarova ili Tulejhova džamija (mjesto i ostaci graditeljske cjeline)
Halil-Pašino turbe i harem (mjesto i ostaci graditeljske cjeline)
Harem Grabske (Hadži Begzade) džamije sa česmama na Grabu, istorijsko
mjesto
Harem Hadži Omerove (Dolačka) džamije, istorijsko mjesto
Harem Hadži Osmanije (Taline) džamije, istorijsko mjesto
Harem Hadži Kurd džamije u Lijevoj Novoseliji, istorijsko mjesto
Harem Jama (Sofi Mehmed-pašina) džamija, istorijsko mjesto
Harem Pećinske (Seferbegove) džamije, istorijsko mjesto
Harem Stupničke (Hadži Salihova) džamija, istorijsko mjesto
Džamija na Hisetima (Mehdi-begova) džamija, mjesto i ostaci graditeljske
cjeline
Kapidžića kuća, istorijska građevina
Tvrđava Kastel, istorijsko mjesto
Nekropola sa stećcima u zaseoku Moconje (u Gornjem Šljivnu) i pravoslavno
groblje u Stražbenici, selo Šljivno u Dobrinji, istorijsko mjesto
Stara željeznička stanica (Muzej moderne umjetnosti Republike Srpske),
istorijska građevina
Kuća Paše Đumišića (istorijski spomenik)
Potočka (Hadži-Pervizova) džamija,mjesto i ostaci graditeljske cjeline
Banja u mahali Ilidži u Gornjem Šeheru, graditeljska cjelina
Crkva brvnara posvećena Vaznesenju Hristovom u Kolima, graditeljska
cjelina
Kuća Zehre Bahtijarević, istorijska građevina
Šeranića kuća u Banjoj Luci, istorijski spomenik
BANJA LUKA
Džamija Ferhadija sa turbetima
Sofi Mehmed-pašina džamija u Gornjem Šeheru
Arhivska građa Arhiva RS
Banje u Gornjem Šeheru
Hadži Begzade džamija na Grabu u Gornjem Šeheru
Hadži Omerova džamija (Dolac)
Hadži Osmanova džamija
Hadži Perviz-Potočka džamija
Hadži Salihija-Stupnička džamija
Hadži Zulfikar džamija - Lijeva Novoselija
Kuća porodice Kapidžić (vojvode Pere Krece 58)
Kuća Šeranića u Gornjem Šeheru
Manastir Gomionica
Mehdibegova džamija (Hiseta)
Sahat kula
Samostan Otaca Trapista
Seferbegova (Pod pećinama) džamija
Srpska pravoslavna groblja u Šljivnu (kompleks Manjača)
Tvrđava Kastel
Umjetnička zbirka Draginje i Voje Terzić
Zgrada stare željezničke stanice
Stambeni objekat Levi u sklopu ambijentalne cjeline Srpske ulice (fra
Grge Martića)
Stambeni objekat u ulici Duška Košćice 10
Stambeni objekat u ulici Grčkoj 5
Gazanferija džamija sa turbetima
Hadži Kurt džamija - Lijeva Novoselija
Halil pašino turbe i mezarje
Ahmet Dedino turbe
Ambijentalna cjelina - ulice Mladena Stojanovića i Kralja Petra
Ansambl Odžak (kule Durmiš-paše i Hasan-paše, ruševine konaka,
mezaristana s turbetima i nišanima)
Arheološki lokalitet Medeno polje
Arheološko nalazište Donji Bočac
Arheološko nalazište Srpske Toplice
Arheološko nalazište Srpske toplice-Pobrđe
Banska palata
Carska kuća
Crkva brvnara u Krupi na Vrbasu
Crkvena gradina i nalaz rimskog novca u Dragočaju
Gospodska ulica
Hadži Šaban džamija - D.Novoselija
Harem u Vrbanji
Higijenski zavod
BANJALUKA
Ambijentalna cjelina, ulice Mladena Stojanovića i Kralja Petra
Banova palata
Banova zgrada uprave
Carska kuća
Cerići - Ivanjska - Kapela sv. Nikole Tavelića i groblje
Crkva brvnara - Krupa na Vrbasu
Debeljaci - Presnaće - Kapela i groblje sv. Jakova
Derviši - Budžak - Kapela Gospe Lurdske
Česma - Marija Zvijezda - Filijalna crkva sv. Josipa
Čivčije - Motike - Kapela sv. Leopolda Bogdana Mandića
Gospodska ulica
Groblje Bijeda - Barlovci
Han Koli - Crkva brvnara
Hipotekarska banka
Hotel Palas
Ivanjska - Župna crkva Uznesenja BDM i Župna kuća
Manastir sv. Ilije - Krupa na Vrbasu
Marija Zvijezda - Kapela i groblje sv. Ive
Ojdanića Brdo - Barlovci - Kapela sv. Križa
Petrićevac - Petrićevac - Kapela na “Fratarskome groblju”
Presnače - Župni pastoralni centar
Priječani - Marija Zvijezda - Filijalna crkva sv. Ilije
Ramići - Arheološko nalazište (crkva)
Rebrovac - Presnače - Filijalna crkva sv. Joakima i Ane i groblje
Rekavice - Kapela
Samostan sestara Milosrdnica sa školom
Sargovac - Petričevac - Filijalna crkva
Sokolska kuća
Stara srpska osnovna škola
Stričići - Selo i krajolik
Temelji franjevačkog samostana Greben (sada je tu pravoslavna
crkva)- Krupa na Vrbasu
Tunjice - Petričevac - Gospina kapelica
Valentići - Ivanjska - Kapela Rođenja BDM i groblje
Visoka Glavica - Ivanjska - Groblje i filijalna crkva sv. Roka
Vučica Gaj - Ivanjska - Kapela Kristova Uzašašća i groblje
Vujnović - Petričevac - Filijalna crkva
Zvecaj - Ostaci starog grada i utvrda
Ćelanovac - Motike - Kapela sv. Roka
Župna crkva Pohoda BDM
Župna crkva sv. Vida - Barlovci
C3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
NACIONALNI SPOMENICI
SPISAK PETICIJA
Hipotekarna banka
Hotel Palas
Jezgro stare čaršije Gornji Šeher
Kulturni pejzaž Manjača
Kuća generala Klajnhapla
Kuća Ibrišagića u ulici Mirka Kovačevića 48
Kuća Pascolo
Kuća Paše Đumišić u ulici Sime Pandurovića 67
Kuća porodice Džin u ulici Vojvode Pere Krece (Šefketa Maglajlića mahala Stupnica) 68, MZ Obilićevo (Mejdan)
Kuća porodice Džinić
Kuća porodice Tahirović u ulici Vojvode Pere Krece (Šefketa Maglajlića
- mahala Stupnica) 40, MZ Obilićevo (Mejdan)
Kuća u Gundulićevoj 24
Kuća Zehre Bahtijarević u ulici Prote Todora Srdića 2
Manastir sv. Ilije u Krupi na Vrbasu
Martinovića gradina u Gornjim Motikama
Medresa Gazanferije džamije
Metalurški centar Bronzani Majdan
Mezaristan u Kul mahali
Mezarje Stupnica
Mjesto Saborne crkve Svete Trojice
Mjesto spomenika žrtvama ustaškog terora u Drakuliću
Musa Pašina džamija u Novoj Kasabi Vlasenica
Objekat Narodnog pozori ta RS (Spomen dom kralja Petra I
Oslobodioca)
Ostaci rimske građevine i srednjovjekovne crkve Tavanjak (Crkvenište) u
Prnjavoru Malom
Ostaci rimskog naselja i kasnoantička grobnica Crkvina u Šargovcu
Porodična kuća u ulici Manjačkih ustanika (Muhameda Kazaza) 5 u
Gornjem Šeheru
Porodična kuća u ulici Vojvode Pere Kreče 1
Porodična kuća u ulici Vojvode Pere Kreče 3
Porodična nekropola Malkočevića
Porodična vila u ulici Branka Radičevića 2
Praistorijska gradina Bedemi-Kotlanica u Piskavici-Šumarima
Praistorijska gradina Biljeg u Verićima-Popovićima
Praistorijska gradina Čair u Srpskim toplicama
Praistorijska gradina Grad u Piskavici-Šumarima
Praistorijska gradina Gradište u Borkovićima
Praistorijska gradina i srednjovjekovni grad Pećine u Krminama
Praistorijska gradina Ljubačevo - Popadići
Praistorijska gradina Oštra glavica u Potkozarju-Šimićima
Praistorijska gradina Racune u Krupi na Vrbasu
Praistorijska gradina Rebrovac
Praistorijska gradina Stražbenica u Debeljacima
Praistorijska gradina u Dragočaju
Praistorijska gradina u Potkozarju-Dobrašima
PRIVREMENI SPISAK
C4
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
NACIONALNI SPOMENICI
SPISAK PETICIJA
Praistorijska gradina u Šimićima-Debeljaku
Praistorijska nekropola Petkovo brdo u Radosavskoj
Praistorijski nalaz Pećina u Barlovcima
Praistorijski pojedinačni nalaz Tijesno Vrbasa u Ljubačevu
Praistorijsko naselje i srednjovjekovna nekropola Zemunica u
Radosavskoj-Plavljanima
Praistorijsko naselje Lipik u Krupi na Vrbasu
Praistorijsko naselje Mišarica u Bijelom Potoku
Praistorijsko naselje Ober u Radosavskoj
Praistorijsko pećinsko naselje Hajdučka špilja u Bijelom Potoku
Praistoriski pojedinačni nalaz Potkozarje
Rimski metalurški pogon Stratinska 1 u Stratinskoj-Pranjićima
Rimski spomenik i srednjovjekovna nekropola Mramorje u GolešimaĐurđevićima
Rimsko naselje i kasnoantička bazilika Grič-Pauša u Raštanima
Rimsko naselju Kućerine u Golešima-Đurđevićima
Safikadin mezar
Samostan sestara milosrdnica
Sokolski dom
Spomenik na Šehitlucima
Spomenik palim Krajišnicima na Banj brdu
Spomenik Petru Kočiću u Gradskom parku
Srednjevjekovna nekropola Prodole u Dujakovcima
Srednjovjekovna nekropola Babin greb u Aginom selu
Srednjovjekovna nekropola Donji Bočac
Srednjovjekovna nekropola Čergića groblje u Radosavskoj
Srednjovjekovna nekropola Mramorje u Skribidolu
Srednjovjekovni Greben grad u Krupi na Vrbasu
Srednjovjekovno groblje Kamen u Skribidolu
Srednjovjekovno groblje Klisina u Azarićima
Srednjovjekovno groblje Ljubačevo
Srednjovjekovno groblje Stratinska 2
Srednjovjekovno naselje Mlinovi 1 u Krupi na Vrbasu
Srpska pravoslavna groblja u Dobrnji (kompleks Manjača)
Srpska pravoslavna groblja u Vilusima (kompleks Manjača)
Srpsko pravoslavno groblje Sveti Pantelija u Boriku
Stambena vila u ulici S. Mrkalja 4
Stambena zgrada u ulici Meše Selimovića 31
Stambeni objekat Poljokan u Jevrejskoj 22 (Moše Pijade 22)
Stambeni objekat u ulici Slavka Rodića 1
Stambeni objekti u rudarskoj koloniji na Laušu
Stara bosanska kuća u ulici Mirka Kovačevića 29
Stara bosanska kuća u ulici Slavka Rodića
Stara džamijska česma na Grabu u Gornjem Šeheru
Stara čaršija u Banjoj Luci
Vakufska palata
Vila Bozić
Zbirka Galerije likovnih umjetnosti
PRIVREMENI SPISAK
C5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
NACIONALNI SPOMENICI
GRADIŠKA
Crkva brvnara posvećena sv. Nikoli u Romanovcima, graditeljska cjelina
Medresa (Derviš-hanume medresa), istorijska građevina
Praistorijsko naselje Donja Dolina, arheološko područje
Turbe Šeika Gaibije i harem Tekijske džamije, graditeljska cjelina
BUGOJNO
Crkvina (Grudine) u Čipuljiću, arheološko područje
Turbe Malkoča i Skenderpašića u Kopčiću, grobljanska cjelina
Stari grad Vesela straža, istorijsko područje
Pod, preistorijsko gradinsko naselje, arheološko područje
Rustempašića kula u Odžaku, istorijska građevina
Sulejmanpašića kula u Odžaku, mjesto i ostaci istorijske građevine
DONJI VAKUF
Sahat kula, istorijski spomenik
Handanija džamija (Handan-begova, Hajdar Ćehajina ili Čaršijska džamija) u
Pruscu, graditeljska cjelina
Kasnoantička bazilika u Oborcima, arheološko područje
Kasnoantička grobnica i ostaci sakralnog objekta na lokalitetu Studena
Česma, arheološko područje
Stara prusačka tvrđava, istorijsko mjesto
Prušćak (Hasan Kijafija) džamija u Pruscu, graditeljska cjelina
ČELINAC
SPISAK PETICIJA
Zgrada Gradske uprave
Ženska osnovna škola
GRADIŠKA
Džamija Tekija
Medresa
Tekijska džamija
Turbe kod Tekije
Šejh Mustafe Gajib efendije turbe
Azizija džamija - Orahova
Džamija Azizija
Džamija Dubrave 1
Džamija Dubrave 2
Džamija Obradovačka (Selmijja džamija)
Džamija Sokol
Džamija Sukija (Hisečka džamija)
Džamija u Liskovcu
Čikulska džamija
Filijalna crkva sv. Petra i Pavla
Rovinjska džamija
Sokol džamija - Orahova
Stambeni objekat u ulici Obala Vojvode Stepe (bivša Džemala Bijedića)
24
Sukija džamija u gradu
Sultan džamija
Sultan džamija - Orahova
BUGOJNO
Arheološki lokalitet Grudine (Crkvina) u Čipuljiću
Arheološki lokalitet Pod
Stari grad Vesela straža
DONJI VAKUF
Partizansko spomen groblje
Rimska grobnica
Spomen ploča ilegalcima iz Donjeg Vakufa (kuća Drage Topića)
Spomen ploča narodnom heroju Dušanu Dugaliću u Oborcima
Spomen ploča Partizanska bolnica Padalište
Spomen ploča prvom inženjerijskom bataljonu (zgrada osnovne škole)
Spomen ploča Prvom oslobođenju sela Prusac
Spomenik borcima NOR-a i žrtvama fašističkog terora u selu Urija
ČELINAC
Zbirka knjiga iz privatne biblioteke Momčila Spasojevića
Crkva sv. Trojice u Gornjim Branešcima
Groblje Gavrića u Gornjoj Jošavci
Manastir Stuplje u Viječanima
Porodična kuća Sofije Vuković u Jošavci
Spomen vrelo Bana Milosavljevića u Lipovcu
PRIVREMENI SPISAK
GRADIŠKA
Donja Dolina
Samostan sestara Klanjateljica Krvi Kristove - Nova Topola
Spomen područje - Gradina
Župna crkva sv. Josipa, pastoralni centar - Nova Topola
Župna crkva sv. Roka i župni pastoralni centar
BUGOJNO
Spomenička cjelina, rimski municipij Bosute - Gradine Čipuljići
Stećci
Sulejmanpašića kula
DONJI VAKUF
Crkva Uspenja Bogorodice
Sahat kula
Turbe Ajvaz dede - Prusac
ČELINAC
C6
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
NACIONALNI SPOMENICI
GLAMOČ
Stara glamočka tvrđava, graditeljska cjelina
GORNJI VAKUF-USKOPLJE
Sahat kula, istorijski spomenik
JAJCE
Dom AVNOJ-a u Jajcu sa pokretnom imovinom
Burića kuća u Jajcu, mjesto i ostaci istorijskog spomenika
Katakombe u Jajcu, istorijski spomenik Crkva sv. Jovana u Podmilačju,
graditeljska cjelina
Crkva Presvete Bogorodice sa pokretnim nasljeđem, mjesto i ostaci istorijske
građevine
Dizdareva ili Ženska džamija, istorijska građevina
Čaršijska (Sultanije Esme) džamija i prateći objekti česme, stambena zgrada,
mekteb (muslimanska vjerska škola) i groblje, mjesto i ostaci graditeljske
cjeline
Tvrđava u Jajcu, graditeljska cjelina
Jajce, istorijsko mjesto
Kršlakova kuća (Kapetanovića kuća, Kršlakova kuća br. 2), istorijska
građevina
Mitraeum u Jajcu, istorijski (antički vjerski) spomenik
Musafirhana u Jajcu, mjesto istorijskog spomenika
Nekropola stećaka u Vincu, istorijsko mjesto
Stara Kršlakova kuća, mjesto i ostaci istorijske građevine
Stara ili Hafizadića česma, istorijski spomenik
Stari grad Vinac, istorijsko mjesto
Omerbegova kuća, graditeljska cjelina
Plivska jezera sa kompleksom mlinova na rijeci Plivi, kulturni krajolik
Bedemi i utvrde Starog grada Jajca, istorijsko mjesto
Rimokatoličko groblje Hrast, groblje
Saračeva kuća, Zgrada finansija (Niža stručna škola) i Stara osnovna škola
(Niža muzička škola), graditeljska cjelina
Sinan-begova ili Okića džamija, istorijska građevina
Crkva sv. Marije sa tornjem sv. Luke u Jajcu, graditeljska cjelina
Istorijski spomenik poznat kao Kraljev grob u Zastinju kod Jajca
SPISAK PETICIJA
Stara škola u Gornjoj Jošavci
Stari Grad Zmajevac u Miloševu
Staro groblje u Lađevcima
Staro groblje u Markovcu
GLAMOČ
Arhitektonska cjelina u centru Glamoča
Biličanska džamija
Džamija Begzija (Gradska džamija)
Kasnoantička bazilika u selu Vrba
Kovačevljanska džamija
Pravoslavna crkva u selu Vagan
Srpski pravoslavni manastir Veselinje
Zgrada Stare općine
GORNJI VAKUF-USKOPLJE
JAJCE
Dom AVNOJ-a
Pravoslavna crkva
Srednjevjekovni grad Vinac
Stambeni objekat Šarenica
Austrijska vila na Varošnicama
Banjalučka kapija
Barutana
Burića kuća
Crkva sv.Ive u Podmilačju
Crkva Svete Marije i toranj Svetog Luke
Dizdareva džamija
Esme Sultanija Džamija
Groblje na Varošnicama - Mezari
Hadži Muharemova (Šamića) džamija
Hafizadića česma
Hram boga Mitre
Ibrahim-begova džamija
Katakombe u Jajcu
Kraljev grob Zastinje
Medvjed kula
Mlinovi na rijeci Plivi (mlinčići)
Musafirhana - Mulalića kuća
Omerbegovića kuća
Sahat kula
Sinan begova dzamija
Stara osnovna škola
Tabija i bedemi
Travnička kapija
Tvrđava u Jajcu
Zgrada finansija
Zgrada prve apoteke
Župna crkva uznesenja blažene djevice Marije i Franjevački samostan
PRIVREMENI SPISAK
GLAMOČ
Župna crkva sv. Ilije Proroka - Glamoč
Župna kuća
GORNJI VAKUF-USKOPLJE
Sahat kula - Gornji Vakuf
JAJCE
Franjevački samostan i crkva sv. Luke
Ibrahim-begova džamija
Mlinovi na rijeci Plivi
Samica džamija (Hadži Muharemova)
C7
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
NACIONALNI SPOMENICI
KOTOR VAROŠ
Trzan nekropola sa stećcima i turbetima u Večićima, graditeljska cjelina
SPISAK PETICIJA
Katoličko groblje s kapelom
Kršlakova stara kuća
Srednjevjekovni grad Komotin u Smionici
KOTOR VAROŠ
Stećci kod glavnog turbeta u Večićima
Turbeta u Večićima
Džamija u Vraniću
Kotorska džamija
Stara džamija u Večićima
Sultanova - Carska džamija
Turbe u Kotoru
LAKTAŠI
LAKTAŠI
KUPRES
Crkva Blagovijesti Presvete Bogorodice u Donjem Vukovskom, graditeljska
cjelina
Otinovci sa ostacima crkava iz 5., 15. i 19. vijeka, arheološko područje
Praistorijska gradina i nekropola sa stećcima Ravanjska Vrata (Donja i gornja
nekropola), istorijsko mjesto
MRKONJIĆ GRAD
Hamidija džamija (džamija u Rijeci, Riječka džamija, Rička džamija), mjesto
i ostaci graditeljske cjeline
Kizlaragina džamija, mjesto i ostaci graditeljske cjeline
Stari grad Bočac, graditeljska cjelina
Stećak u Baljvinama, arheološko mjesto
Muzej i sobe zasjedanja ZAVNOBIH
NOVI TRAVNIK
Grob sa stećkom u selu Bistro, istorijski spomenik
Nekropola stećaka Maculje, istorijsko mjesto
Nekropola u blizini sela Orašac, istorijsko mjesto
KUPRES
Ostaci crkava iz V (rano antička bazilika), XV crkva Presvetog Trojstva)
i XIX vijeka (crkva sv. Ivana Krstitelja) u Otinovcima
Pravoslavna crkva Navještenja Bogorodičina u Vukovskom
Zgrada državne uprave iz 1913. godine
MRKONJIĆ GRAD
Dom ZAVNOBIH-a
Džamija u Rijeci u Mrkonjić Gradu
Stećak u Baljvinama
Đerzelezovo turbe
Džamija u Starom selu kod Mrkonjić Grada
Krzlar-agina džamija
NOVI TRAVNIK
Nekropola stećaka Bistro
Nekropola stećaka Kaurlaš u Zagrlju
Nekropola stećaka Maculje (Kameni svatovi) u Rostovu
PRIVREMENI SPISAK
KOTOR VAROŠ
Bilice - Filijalna crkva i groblje
Cepak - Grobljanska kapela
Duratovci - Grobljanska kapela sv. Ilije Proroka i groblje
Jakotina - Sokoline - Filijalna crkva sv. Ilije Proroka
Orahova - Vrbanjci - Filijalna crkva
Ostaci starog grada i utvrda (Hrvojev grad)
Plitska - Vrbanjci - Filijalna crkva
Rujevica - Vrbanjci - Filijalna crkva
Sokoline - Župna crkva Uznesenja BDM i Župna kuća
Vrbanjci - Grobljanska kapela i groblje
Vrbanjci - Župna crkva sv. Franje Asiskoga i župni pastoralni
centar
Zabrđe - Filijalna crkva sv. Leopolda B. Mandića i vjeronaučna
dvorana
Zabrđe - Grobljanska kapela na groblju “Spasovo”
Šibovi - Filijalna crkva sv. Ante Padovanskog i groblje
Župna crkva Rođenja BDM i župni pastoralni centar
LAKTAŠI
Groblje - Bosanski Aleksandrovac
Mahovljani – Župna crkva sv. Franje Asiškog i groblje
Mali Blaško - Crkva brvnara
Romanovci – Crkva sv. Nikole
Samostan sestara Klanjateljica Krvi Kristove sa crkvom Bosanski Aleksandrovac
Slatina – Objekat vrela termomineralne vode u slatinskom parku
Slatina – Objekti banja
Župna crkva sv. Ivana Krstitelja - Bosanski Aleksandrovac
KUPRES
MRKONJIĆ GRAD
Liskovica - Župna crkva sv. Ilije Proroka
Župna crkva sv. Filipa i Jakova
NOVI TRAVNIK
C8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
NACIONALNI SPOMENICI
SPISAK PETICIJA
Nekropola Sebešić sa stećcima, antropomorfnim nadgrobnim spomenicima
koji podsjećaju na krst i tumulus, istorijsko mjesto
Nekropola sa stećcima i nišanom kod Kaurlaša u Zagrlju, istorijsko mjesto
Nekropola sa stećcima u selu Bistro, istorijsko mjesto
Stara džamija u selu Šenkovići, istorijska građevina
Nekropola sa stećcima Opara, istorijsko mjesto
PRNJAVOR
Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Palačkovcima, zajedno sa pokretnom
imovinom i nasljeđem, graditeljska cjelina Harem gradske džamije
Nekropola stećaka Opara
Stara džamija u Šenkovićima
Nekropola stećaka Sebešić
SKENDER VAKUF-KNEŽEVO
SKENDER VAKUF-KNEŽEVO
SRBAC
Harem Kobaške ili Hudar efendijine džamije u (Bosanskom) Kobašu,
istorijsko mjesto
SRBAC
Gazi Hudarefendije džamija u Bosanskom Kobašu
TRAVNIK
Batalova grobnica u Turbetu kod Travnika, arheološko područje
Zgrada nekadašnjeg samostana i škole časnih sestara milosrdnica, istorijska
građevina
Crkva Uspenja presvete Bogorodice sa pokretnom imovinom, graditeljska
cjelina
Sahat kula na Musali, istorijski spomenik
Dom oficira, istorijska građevina
Jeni (Hasan-agina) džamija, graditeljska cjelina
Džamija u Gornjoj Čaršiji (Džamija Mehmed-paša Kukavice, HadžiAlibegova džamija) i Sahat kula, graditeljska cjelina
Muzička škola, istorijska građevina
Stara travnička tvrđava, graditeljska cjelina
Ostaci rimskog naselja, kasna antička bazilika i grob kod Crkvine u
Varošluku, Turbe, arheološko područje
Crkva sv. Mihovila u Ovčarevu, istorijska građevina
Turbe pod lipom ili turbe Abdulah-paše, Dželal-paše i Perišan Mustafa-paše
sa česmom, graditeljska cjelina
Šarena (Sulejmanija) džamija, graditeljska cjelina
ŠIPOVO
TRAVNIK
Crkva svetog Mihovila u Ovčarevu
Hadži-Alibegova džamija
Zgrada nekadašnjeg Samostana i škole Časnih sestara milosrdnica
(zgrada Kloster)
Džamija u Bandolu
Graditeljska cjelina turbe travničkog muftije Muhamed efendije i njegove
žene Ajiša-hanume i Rudolfova (Lutvina) kafana na Derventi
Hadžijalića kula - ljetnikovac u Gornjem Putićevu
Hasanpašića kula u Osoju
Jablanovića kuća u Gornjem Docu
Muzička škola
Oficirski dom
Pravoslavna crkva
Pravoslavna crkva sa grobljem u Vitovlju
Prva srpska škola
Zgrada Velike nadbiskupske gimnazije (Isusovačke gimnazije)
PRNJAVOR
Gradska džamija
ŠIPOVO
Praistorijsko naselje Gromile
Rimski termincijski natpis Blizanci u Vaganu
Tvrđava i manastir Glogovac u Babićima
PRIVREMENI SPISAK
PRNJAVOR
Crkva sv. Georgija
Doline - Filijalna crkva
Drenova - Filijalna crkva
Prnjavor - Zgrada opštine
Župna crkva sv. Ante Padovanskog
SKENDER VAKUF-KNEŽEVO
Javorani - Crkva brvnara
SRBAC
Lepenice, Sitnesi – Crkva sv. Ilije
Srbac-Crkva Bogorodičinog pokrova
Stapari, Razboj – Crkva Preobraženja Hristovog
TRAVNIK
Crkva sv. Ivana Krstitelja u Travniku
Dolac - Turbe Ibrahim dede
Dolac - Župna crkva Uznesenja Blažene Djevice Marije
Guča Gora – Franjevački samostan
Guča Gora – Groblje
Isusovačka gimnazija
Lukačka džamija
Medresa
Varoška džamija
Vlašić – Prirodno dobro
ŠIPOVO
Arheološko nalazište (crkva)
Grahovci - Crkvina Ćifluk
Pliva - Soko grad
D1
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog D: Strateški operativni ciljevi u oblasti vodoprivrede
Uzeto iz dijela 4.3 "Ciljevi i mjere vodoprivrede" Vodoprivredne strategije za Federaciju Bosne i
Hercegovine.
Br.
1
Pravni okvir
Strateški ciljevi
Pravna reforma sektora voda, koja proizilazi iz potrebe za prilagođavanjem novim društvenim
okolnostima, zajedno sa usklađivanjem sa vodoprivrednim sektorom EU kao dio procesa stabilizacije i
pridruživanja BiH EU.
Operativni ciljevi:
1
2
Ciljevi koji proističu iz zahtjeva EU
Ciljevi koji proističu iz potrebe za reformom Zakona o državnim vodama i institucija
Ekonomski okvir
Strateški ciljevi
2
Adekvatna integracija vodoprivrednog sektora kao cjeline u ekonomski sistem sa većom
zastupljenošću ekonomskih sredstava u procesu upravljanja vodnim resursima
3
Poboljšanje efikasnosti, transparentnosti i odgovornosti u oblasti vodoprivrede
4
Obezbjeđivanje finansijske održivosti u oblasti vodoprivrede i reforma sistema naplate vode zajedno sa
postepenim uvođenjem ekonomske cijene vode
Operativni ciljevi:
3
Ekonomski racionalnije i ekološki povoljnije upravljanje vodnim sektorom i implementacija mjera za
prelazak sa postojeće vodoprivrede bazirane na ponudi na vodoprivredu baziranu na potražnji
4
Postepeni prelazak na sistem koji bi osigurao dugoročno održivo finansiranje u oblasti vodoprivrede i
puno pokriće troškova od strane korisnika ili drugih izvora
5
5
6
7
8
9
10
6
Unaprijeđenje procesa donošenja odluka u vezi sa oblicima korišćenja vodnih resursa
Institucionalni okvir
Strateški ciljevi
Efikasna institucionalna organizacija i administracija sposobna za implementaciju pristupnog procesa i
zahtjeva EU u sektoru voda.
Operativni ciljevi:
Institucionalno jačanje sektora voda u Federaciji BiH
Izgradnja kapaciteta
Intenziviranje saradnje sa drugim sektorima vezanim za vodu
Osnivanje referentnih i ovlaštenih laboratorija za testiranje kvaliteta vode
Unapređenje sistema upozoravanja i efikasnog reagovanja u slučajevima neočekivanog zagađenja vode
i u hitnim slučajevima
Korišćenje vode
Strateški ciljevi
Povećanje pokrivenosti i unapređenje javnih vodovodnih sistema
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
D2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
7
11
12
13
14
8
Obezbjeđivanje uslova za održivo korišćenje vode u oblastima čiji razvoj zavisi od tržišnog
interesa
Operativni ciljevi:
Povećanje pokrivenosti javnim vodovodnim sistemima sa sadašnjih 60% na približno 80% do
kraja perioda strateškog planiranja
Smanjenje gubitaka u javnim vodovodnim sistemima za oko 15%
Racionalno korišćenje, zaštita, unapređenje statusa i čuvanje vodnih resursa koji se koriste ili
se namjeravaju koristiti za javno snabdijevanje vodom
Čuvanje vodnih resursa u skladu sa opštim uslovima korišćenja i zaštite navedenim u Zakonu
o vodama FBiH, u skladu sa očekivanom potražnjom za vodom u oblastima čiji razvoj zavisi
od tržišnog interesa i sveukupnog ekonomskog napretka
Zaštita vode
Strateški ciljevi
Postizanje i održavanje dobrog stanja površinskih i podzemnih voda u cilju zaštite vodene
flore i faune i potreba korisnika vode
Operativni ciljevi:
15
Razvoj Plana upravljanja vodama za vodno područje sliva rijeke Save i jadranskog sliva
16
Smanjenje zagađenja koje dolazi od gradskih/sanitarnih otpadnih voda
Smanjenje emisije opasnih i otrovnih supstanci koje proizvode pojedini industrijski zagađivači
putem uspostavljanja sistema graničnih emisionih vrijednosti i principa "zagađivač plaća"
17
18
19
20
21
22
23
9
24
25
26
27
28
Smanjenje nivoa zagađenja površinskih i podzemnih voda od uređenih i "neuređenih" deponija
čvrstog otpada
Smanjenje zagađenja do kojeg dolazi zbog poljoprivrednih aktivnosti
Smanjenje zagađenja do kojeg dolazi zbog aktivnosti vezanih za upravljanje šumama
Razvijanje sistema za prikupljanje, odvođenje i tretiranje otpadnih voda za naselja sa manje od
2000 stanovnika
Smanjenje zagađenja do kojeg dolazi zbog saobraćaja
Uspostavljanje zaštićenih područja u skladu sa Zakonom o vodama FBiH
Zaštita od vode
Strateški ciljevi
Smanjenje rizika pri ekstremnim hidrološkim pojavama
Operativni ciljevi:
Rekonstrukcija i sanacija postojećih, kao i izgradnja i održavanje objekata za zaštitu u cilju
povećanja nivoa bezbjednosti u vezi poplava
Razvijanje i usvajanje planova za zaštitu od štetnog dejstva vode
Smanjenje erozije
Pravljenje programa za borbu protiv suše
Prevencija i spremnost u slučaju katastrofa, kao što su rušenje brane ili prelivanje
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog E: Metodologija planiranja kod upravljanja riječnim slivom
Metodologija za ispunjavanje Plana upravljanja riječnim slivom u vododjelnici
Vrbasa
Predložene aktivnosti, ulaganja i prihodi Cilj ove metodologije je davanje smjernica za pripremu platforme za izvođenje radova koji za cilj
imaju pripremu Plana upravljanja riječnim slivom (PURS) predviđenog za sve članice EU prilikom
implementacije Okvirne direktive o vodama (ODV). Takođe se preporučuje da se situaciji u BiH
priđe uopšteno, a slivu rijeke Vrbas posebno, što omogućava pripremu PURS-om u skladu sa
odredbama ODV-a. Platforma koja omogućava pripremu PURS-om može da se pripremi slijedeći
"mapu puta". Jedan od prvih akata mape puta je priprema metodologije usvojene za sliv rijeke Vrbas.
Radovi izvedeni u "Integrisanim vodnim resursima i Planu upravljanja hidroelektranama", koje
finansira Svjetska banka, omogućili su da se otkrije trenutno stanje i razvijenost upravljanja vodnim
resursima, očuvanja okoline i proizvodnje električne energije. Metodologija je razvijena na osnovu
ove baze znanja.
1
Nacrt plana upravljanja riječnim slivom za vodotok Vrbasa
"Priprema Nacrta plana upravljanja riječnim slivom rijeke Vrbas zahtjeva dovoljno informacija i znanja o
glavnim načinima korišćenja vode i ključnim ekonomskim pokretačima u regionu u vezi sa vodnim
resursima i korišćenjem vode i njihovim ekološkim kontekstom".
U prvoj fazi, ovaj dio opisuje zadatke koje treba izvršiti u skladu sa ODV i metodologiju koju treba
primjenjivati u cilju njihovog izvršavanja. Priprema PURS-om bi trebala da okonča odobrenjem nacrta
dokumenta koji uključuje sljedeće komponente:
•
•
•
•
•
•
•
•
2
karakterizacija vodnih tijela
preliminarna procjena pritisaka i uticaja, kao i značajno izmijenjenog stanja, i procjena
rizika od neuspjeha da se ispune ciljevi dobrog stanja
planiranje programa za nadgledanje i ograničenog istraživanja
detaljna procjena pritisaka i uticaja (uključujući značajno izmijenjeno stanje) u pogledu
novih informacija
evaluacija stvarnog stanja
određivanje ekoloških ciljeva
nacrt programa mjera
ekonomska analiza gdje je to relevantno.
Procjena postojećeg stanja voda u slivu rijeke Vrbas
Ove aktivnosti su, u stvari, djelimično bile provedene da bi se napravila Osnova (1987) i da bi se ažurirala
OSNOVA (1997). Studija CARD (2003), kao i niz drugih studija, izvršila je slične zadatke u različitom
obimu. Konsultantski tim COWI takođe je svjestan činjenice da su podaci koji se prikupe i obrade
posredstvom drugih aktivnosti relevantni za PURS. Međutim, dostupne informacije treba pažljivo provjeriti
i ako je neophodno, revidirati i popuniti praznine. Potrebno je uspostaviti bazu podataka koja sadrži
podatke bazirane na Geografskom informativnom sistemu (GIS) koji se mogu koristiti za PURS.
E2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
2.1.
Procjena stanja voda
ODV zahtjeva da se tijela površinske vode u slivu rijeke Vrbas okarakterišu "kao tijela koja potpadaju pod
jednu od sljedećih kategorija površinskih voda - rijeke i jezera, ili da se identifikuju kao vještačka vodna
tijela ili značajno izmijenjena tijela površinskih voda (ZITPV)".
Definicija karakterizacije tijela podzemnih voda je slobodnija zbog obično veoma složene prirode hidrogeoloških uslova. Početna karakterizacija vrši se na osnovu "postojećeg hidrološkog, geološkog i
pedološkog korišćenja zemljišta, protoka, zahvatanja i drugih podataka". Karakterizacija se u suštini vrši u
upravljačke svrhe.
"Pritisci" su generalno svi faktori koji mogu da dovedu do pogoršanja kvaliteta površinskih i podzemnih
voda, npr. tačkasti i difuzni izvori zagađenja, hidrotehničke instalacije, zahvatanje vode iz površinskih i
podzemnih izvora i dopunjavanje podzemnih voda. "Uticaji" se prirodno odnose na efekte "pritisaka" na
okolinu, društvo i ekonomiju.
Opšti pregled i prezentaciju hidromorfoloških, ekoloških, kao i karakteristika vezanih za kvalitet vode treba
uraditi posebno za (i) hidrografsku mrežu rijeke (minimalni, srednji, maksimalni protok), (ii) jezera i (iii)
izvore podzemnih voda. Suše i poplave takođe treba predstaviti što preciznije.
Na osnovu ODV odredaba, potrebno je napraviti pregled stanja u rijekama, jezerima i značajno
izmijenjenim vodnim tijelima da bi se identifikovali fizički pritisci. Kao što se može vidjeti, nije samo
rijeka Vrbas, nego su i neke od njenih pritoka pogođene takvim hidrotehničkim radovima (nasipi, uređenje
rijeke, jačanje nasipa, čišćenje zemlje, povlačenje vode, odvodnjavanje) sa specifičnim pritiscima sa hidromorfološkog i aspekta povezivanja. Kao posljedica toga, ova potpodručna vodna tijela su u kategoriji
ZITPV uzimajući u obzir ODV.
Zagađenja koja prouzrokuju industrijske, poljoprivredne, stočarske i domaće djelatnosti imaju krajnje
negativan uticaj na kvalitet voda rijeke Vrbas. Neki od najvećih zagađivača su bile industrijske djelatnosti,
ali oni su smanjeni nakon perioda bivše SFRJ. Glavni izvor zagađenja u slivu danas su otpadne vode iz
naseljenih područja, koje se direktno ili indirektno ispuštaju u rijeke. Drugi glavni zagađivači su i dalje
industrijske djelatnosti, kao i otpadni materijali iz drvne industrije. Nelegalne deponije čvrstog otpada i
poljoprivredne deponije takođe su veliki izvori zagađenja površinskih i podzemnih voda.
Karakterizacija kvaliteta vode u PURS-a treba da sadrži parametre kvaliteta vode koji su prikazani u Tabeli
1.
Tabela 1 Glavne karakteristike kvaliteta vode u PURS-om
Zagađivači
Suspendovane materije
BOD5
COD ( Dihromatski metod)
NH4
NO2
NO3
Ukupno fosfora
TDS
Hloridi
Tona/godina
E3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Nanosi bazirani na mjerenjima iz kategorije opasnih hemikalija treba da budu prikazani u Tabeli 2.
Tabela 2 Opasni hemijski nanosi u rijeci Vrbas
Zagađivači
Tona/godina
Cr - ukupno
Heksavalentni hrom
Zn
Deterdženti
Nafta
Za hemijske i ekološke karakteristike treba primjeniti PPSUR (pokretači, pritisci, stanje, uticaj i reakcija)
koncept (EEA, 2001 - PPSUR okvir za izvještavanje o stanju životne sredine). PPSUR okvir se koristi za
procjenu i rješavanje problema životne sredine. Pokretači su socio-ekonomske i socio-kulturne sile koje
pokreću ljudske aktivnosti, koje povećavaju ili ublažavaju pritiske na životnu sredinu. Pritisci su stresovi
kojima ljudske aktivnosti izlažu životnu sredinu. Stanje je stanje životne sredine. Uticaji su efekti ekološke
degradacije. Reakcije se odnose na reakcije društva na ekološku situaciju.
Za tačkaste izvore pritisaka, u obzir treba uzeti zahvatanje vode za različite ciljne grupe i ispuštanje
otpadnih voda. Dalje, u obzir će se uzeti generalna procjena krajnjeg kvaliteta otpadnih voda gdje postoje
odredbe za tretiranje biljaka otpadnim vodama.
2.2.
Referentni uslovi
2.2.1. Referentni uslovi za površinske vode
ODV klasifikaciona šema kvaliteta vode podrazumijeva 5 statusnih kategorija: visok, dobar, umjeren, slab i
loš. Generalni cilj ODV-a je ostvarivanje "dobrog statusa" za sve površinske vode do 2015. "Dobar status"
znači "dobar ekološki status" i "dobar hemijski status". "Visok status" se definiše kao biološki, hemijski i
morfološki uslovi vezani za nimalo ili veoma malo ljudskog pritiska. Ovo se takođe zove "referentni
uslov", pošto je to najbolji status koji se može postići - reper. Ovi referentni uslovi su specifični za svaki
tip, tako da su različiti za različite vrste rijeka, jezera ili obalnih voda kako bi se u obzir uzela velika
različitost ekoloških regija u Evropi. Procjena kvaliteta bazira se na stepenu odstupanja od ovih referentnih
uslova, držeći se definicija iz Direktive. "Dobar status" znači "blago" odstupanje, "umjeren status" znači
"umjereno" odstupanje itd. Ove definicije su proširenje u Aneksu V ODV-a.
Referentna mjesta bi trebala da budu u prirodnim uslovima bez ljudskog uticaja ili sa beznačajnim
uticajem. Metodologija odabira referentnih mjesta za površinske vode opisana je u "Smjernicama za
uspostavljanje referentnih uslova i kategorija ekoloških statusa za kopnene površinske vode", koje je dala
radna grupa CIS (2.3 - REFERENTNI USLOVI).
Na osnovu pristupa Mreže evropskih voda (EuroWaterNet), za referentna mjesta (rijeke prirodnog toka) se
mogu izabrati mjesta (mjesta uzimanja uzorka) gdje je antropogeni uticaj manji od 10%. U slučaju
značajno izmijenjenih tijela površinskih voda (ZITPV), referentno mjesto će se odabrati uzvodno od
vodovoda.
Prema ODV, referentne uslove treba ustanoviti za svaki tip tijela površinske vode. Postoji jedan broj
bioloških, fizičkih, hemijskih i hidromorfoloških parametara koji se koriste za definisanje referentnih
uslova izvora vode. Ovi parametri su navedeni u Aneksu V, poglavlje 1.1 ODV-a (npr. prioritetne
supstance, hranljive materije, obilje vodene flore, dubina i širina, itd).
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Vrijednosti gore navedenih parametara treba mjeriti, a mogu se koristiti i istorijski podaci. Konsultant
shvata da se neki podaci mjere i da su dostupni u slivu rijeke Vrbas, međutim, u ovom trenutku njihova
pouzdanost nije uvijek nesumnjiva. Stoga, sve podatke treba provjeriti, statistički analizirati i onda utvrditi
referentne uslove.
Preporučuje se da referentne vrijednosti budu:
•
•
Vrijednosti sa 50% vjerovatnoće javljanja u slučaju kada smo sigurni da su odabrana
mjesta referentna mjesta
Vrijednosti sa 75% vjerovatnoće javljanja u slučaju kada nismo sigurni da su odabrana
mjesta referentna mjesta (u skladu sa kriterijumima iz "Smjernica", utvrđenim od strane
radne grupe CIS 2.3 - REFERENTNI USLOVI).
Referentni uslovi za tipove rijeka sa privremenim tokom (presušne rijeke) treba da uzmu u obzir učestalost
isušivanja rijeke.
Da bi se utvrdili referentni uslovi za privremeni tok, potrebno je slijediti sljedeće korake:
•
•
•
•
Odaberiti stalni vodotok (isti fizički i geografski uslovi) sličan privremenom toku
Definisati referentne uslove za izabranu rijeku
Odrediti učestalost isušivanja nekog privremenog toka koristeći atlas
Definisati referentne uslove za privremeni tok (biološki parametri) smanjivanjem referentnih
uslova stalne rijeke slične privremenoj i uzimajući u obzir učestalost isušivanja.
Referentni uslovi površinskih voda su isti kao prirodni uslovi kada je koncentracija supstanci (fizički i
hemijski parametri) jednaka onoj koja se pronađe prirodno u površinskoj vodi/prirodi. (npr. kadijum, živa,
nikl, olovo, azot, fosfor, mineralne soli).
Da bi se odredili prirodni uslovi u poprečnim presjecima vodotokova sa ljudskim uticajem, koristiće se
neki osnovni metod koji utvrđuje prirodne uslove ua azot i fosfor, ali se može koristiti i za širi opseg
parametara uzimajući u obzir rudarske oblasti.
Metodologija za prirodna područja sastoji se od:
•
•
•
•
Riječni sliv se dijeli na dvije vrste područja: područje 1 - područja sa djelatnostima gdje
neke supstance bilježe visoke vrijednosti i područje 2 - druga područja u okviru sliva.
Prirodna referentna područja (bez antropogenog uticaja) se određuju za područja 1 i
područja 2.
Vrijednosti parametara ("prirodne" koncentracije) se mjere za područja 1 i područja 2.
Da bi se prenijele vrijednosti u nizvodnim područjima koja se nadgledaju, koristi se
višestruki korelacijski algoritam za hemijske parametre, prosječni godišnji specifični
protok i visina sliva.
Za antropogena područja metod je sljedeći:
•
•
Vrijednosti hemijskih parametara se mjere direktno u industrijskim odlivima.
U području koje se proučava i koje je smješteno nizvodno, industrijske vrijednosti
hemijskih parametara se mjere direktno.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E5
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
•
Prirodne koncentracije se izvode oduzimanjem od izmjerene vrijednosti tačke 2 za
izmjerenu vrijednost tačke 1, ali uzimajući u obzir muljevitost/sedimentaciju i procese
kretanja u rijeci koristeći neki koeficijent.
2.2.2. Referentni uslovi za podzemne vode
Definisanje referentnih uslova za podzemne vode u BiH u cjelini, a posebno za sliv rijeke Vrbas, otežano je
zbog činjenice da nadgledanje podzemnih voda (kvantitet i kvalitet) nije slijedilo nakon započinjanja većih
apstrakcija za poljoprivredu i industriju i nakon industrijskih i poljoprivrednih zagađenja. Dakle,
definisanje referentnih uslova zavisiće od izbora mjesta na kojima se može tvrditi da antropogeni efekti
nisu značajni. Ako je to moguće, referentna mjesta bi trebalo izabrati tako da se podaci iz jednog mjesta
mogu smatrati reprezentativnim za druga slična, ali zagađena vodna tijela.
2.2.3. Prirodni uslovi
Površinske vode prirodnih uslova
Cilj procjene prirodnih ili referentnih uslova je da se pomogne kod utvrđivanja stepena prisustva zagađenja
("status") svakog vodnog tijela. Na primjer, postoji mnogo akvifera u svijetu gdje postoji prirodno visoka
koncentracija arsena. Iako ovakva voda može ili ne može da bude podesna za potrošnju, prisustvo arsena
nije rezultat antropogenih aktivnosti i zato je malo vjerovatno da se akvifer može popraviti da bi se
poboljšao kvalitet.
Procjena prirodnih ili referentnih uslova je proces:
•
•
•
Analiziranja podataka na hemijske i ekološke parametre za površinske vode i hemijskih
parametara za podzemne vode.
Kategorizacije ili klasifikacije vodnih tijela u skladu sa definisanom šemom
Identifikacije propusta u podacima i preporučivanja dopunskih studija nadgledanja ako je
potrebno.
U slučaju površinskih voda, podaci koji se tiču hemijskog i ekološkog statusa razmatraće se generalno. Ako
su ovi podaci nedostupni ili nekonzistentni, prirodni uslovi se usklađuju korišćenjem kombinovanog
sistema sa podacima o podzemnim vodama koji se odnose na usklađivanje hemijskog sastava.
Ovo podrazumijeva, ali se ne ograničava na one u Tabelama 1 i 2. Pošto su prirodni uslovi veoma važni za
postavljanje ekoloških uslova, posebna pažnja se posvećuje hranljivim sastojcima (N, P) i teškim metalima.
Postojeće podatke koji se tiču površinskog i podzemnog kvaliteta treba prikupiti od svih relevantnih tijela i
institucija.
Iako se u ranijim fazama kontrolisao kvalitet podataka, preporučuje se da se kvalitet podataka procijeni
prije procjene površinskog i podzemnog kvaliteta. Iskustvo Konsultanta pokazuje da ovo može da smanji
greške do kojih može da dođe kasnije u projektu. Shodno tome, podaci se onda sistematski kontrolišu da bi
se osiguralo to da geografska pozicija prikupljenih podataka odgovara njihovoj očekivanoj poziciji. Način
osiguranja kvaliteta podataka zavisiće od količine prikupljenih podataka. Ako postoji makar mala količina
podataka, može se obaviti potpuna kontrola; međutim ako postoji mnogo podataka, može se uraditi
nasumični test neke reprezentativne količine podataka. Podatke treba kontrolisati da se vidi da li ima
sistematskih grešaka, kao što su datum, referentni nivo, mjerne jedinice itd. a takođe i da se vidi da li ima
nesistematskih grešaka, kao što su štamparske greške itd.
Nakon osiguravanja kvaliteta, podaci se jedan za drugim sortiraju u statusne elemente za svaki tip vodnog
tijela. Da bi se ustanovio hemijski stanje, analiziraju se i koncentracije i nanosi kako bi se utvrdilo
postojanje hranljivih materija.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E6
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Analiza se vrši da bi se utvrdili:
• Vremenski trend statusa kvaliteta (zadnjih pet godina)
• Prostorni (podužni) trendovi.
Za godine sa različitim uslovima protoka koriste se "koncentracije mase protoka".
Analiza stanja hemijskog kvaliteta se vrši uzimajući u obzir sljedeće relevantne informacije:
•
•
•
•
•
•
•
•
Režim rastvorenog kisika (DO, BOD5)
Opšti organski nanos (BOD5, COD)
Puferski kapacitet (kiselost, alkalnost, pH vrijednosti)
Ukupno rastvorenih soli
Tvrdoća vode (posebno za podzemne vode)
Teški metali
Pesticidi
Hranljive materije (N, P)
Praznine u informacijama (očekuje se manjak informacija kada se radi o opasnim hemikalijama/prioritetnoj
listi opasnih hemikalija) se identifikuju i predstave se odgovarajuće mjere.
Pored ODV odredaba koje se tiču procjene statusa kvaliteta, u slučaju hemijskog stanja koristi se opšta
klasifikaciona šema (pet klasa).
Što se tiče ekoloških parametara, treba proučiti pet biotičkih zajednica u skladu sa ODV zahtjevima:
• Rijeke:
 fitoplankton: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/l), saprobni indeks, biomasa (mg/l)
 fitobentos: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/mp), saprobni indeks
 makrofiti: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/mp)
 makroinvertebrate: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/mp), saprobni indeks, indeks različitosti,
osjetljivi taksoni
 riblja fauna: taksonomski sastav, gustina, osjetljivi taksoni, starosna struktura.
• Jezera i akumulacije
 fitoplankton: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/l), biomasa (mg/l), hlorofil "a"
 fitobentos: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/mp)
 makrofiti: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/mp)
 makroinvertebrate: taksonomski sastav, gustina (obilje) (ex/mp), indeks različitosti, osjetljivi taksoni
 riblja fauna: taksonomski sastav, gustina, osjetljivi taksoni, starosna struktura.
Procjena ekološkog stanja površinskih voda
Površinske vode se procjenjuju u vezi sa njihovim ekološkim statusom korištenjem kriterija u skladu sa
Aneksom V ODV. Ove površinske vode se takođe procjenjuju u vezi sa njihovim ekološkim statusom
korišćenjem kriterija u skladu sa aneksom V ODV, državnim i standardima EU.
Na osnovu rezultata procjene, pripremaju se karte da bi se ilustrovao ekonomski opseg ekološkog i
hemijskog statusa. Na osnovu smjernica iz ODV, ekološki status se, tamo gdje je to moguće, klasifikuje
kao Visok, Dobar, Umjeren, Slab ili Loš i ilustruje u skladu sa bojom teksta.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E7
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Slično tome, hemijski status površinskih voda se klasifikuje u skladu sa procjenom kao Dobar ili Loš da bi
se pokazao i ilustrovao dobar u skladu sa bojom teksta.
Ekološki status na nivou sliva baziran na makroinvertebratnom saprobnom indeksu treba izračunati na
sljedeći način:
•
•
•
•
visok status (oligosaprobni ili oligo - β - mezosaprobni)
dobar ekološki status (β - mezosaprobni)
umjeren status ((β - α mezosaprobni)
slab ekološki status (α – mezosaprobni).
Na osnovu trofičnog stepena, jezera se procjenjuju kao:
• oligotrofna
• mezotrofna
• eutrofna.
Kvantitativni prirodni uslovi podzemne vode
Indikatori kvaliteta podzemne vode koje treba analizirati su temperatura, pH vrijednost, joni za jonsku
ravnotežu hemijske analize: katjoni Na+, K+, Mg2+, Ca2+, Fe2+ and Fe3+, Mn4+, NH4+ i anjoni Cl-, HCO3-,
CO32-, NO2-, NO3-, SO4 2-, PO3-, hemijski vezan talog na 105oC (ukupna mineralizacija ili sadržaj soli) i
tvrdoća.
Konsultant predlaže da se pripreme karte koje će ilustrovati opseg svakog vodnog tijela i prirodne uslove u
slivu rijeke Vrbas. Iz našeg iskustva možemo reći da upotreba karata ovog tipa, kada se uporede sa kartama
postojećih uslova u vodnim tijelima, može učiniti rezultate istraživanja i opšte ciljeve lako razumljivim za
treća lica.
Status kvaliteta podzemne vode se procjenjuje u skladu sa njenim kvantitativnim i kvalitativnim statusom u
skladu sa Aneksom V ODV-a.
Za svako tijelo podzemne vode ili akvifer na kartama se ilustruje postojeći ili najnoviji nivo podzemne
vode upotrebom izolinija ekvivalentnog nivoa podzemne vode na piezometrickom nivou ili na nivou pada.
Ove karte se porede sa istorijskim podacima o nivoima podzemnih voda radi procjene režima nivoa
podzemne vode. Dostupni podaci o zahvatanju se procjenjuju i porede sa kartama nivoa podzemne vode i
pravi se procjena dostupnosti resursa podzemne vode.
Za svako tijelo podzemne vode ili akvifer procjenjuje se hemijski status podzemne vode prevashodno na
bazi električne provodljivosti i koncentracije zagađivača.
Na osnovu rezultata procjene, pripremaju se karte da bi se ilustrovao geografski opseg hemijskog statusa
podzemne vode. Na osnovu smjernica iz ODV-a, kvantitativni status se, tamo gdje je to moguće,
klasifikuje kao Dobar ili Slab i ilustruje u skladu sa bojom teksta.
Slično tome, hemijski status površinskih voda se klasifikuje u skladu sa procjenom kao Dobar ili Loš i
ilustruje u skladu sa odgovarajućom bojom teksta.
U principu, kriterij razgraničenja tijela podzemnih voda su geološka starost vodonosnih slojeva, hidraulički
limiti (za plitke akvifere) i postojeći status kvaliteta vode. Ako je voda zagađena, vodno tijelo se definiše
kao "rizično". Ako vodno tijelo nije zagađeno, pravi se dalja podjela njegovog statusa u skladu sa stepenom
globalne zaštite.
E8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Metodologija utvrđivanja klasa globalne zaštite se bazira na litološkim karakteristikama pokrovnog sloja:
•
•
•
Povoljan (P): stalni pokrovni sloj, velika gustoća (veća od 10 m), pretežno kohezivni
Srednji (S): isprekidani pokrovni sloj, promjenjljiva gustoća, propustljivost i kohezivnost
Nepovoljan (N): mala gustoća prevashodno kohezivnog tla ili velika gustoća nekohezivnog tla sa
povećanom propustljivošću.
U procjeni treba takođe razmotriti i infiltracije iz zona dopunjavanja:
• Smanjeno dopunjavanje: <100 mm/god. (doprinosi N statusu)
• Srednje dopunjavanje: 100-200 mm/god.
• Veliko dopunjavanje: >200 mm/god. (doprinosi P statusu)
Zatvoreni i arteški akviferi se obični klasifikuju kao P, ali mogu biti potrebne dodatne mjere zaštite.
S druge strane, za akvifere sa povećanim stepenom nagiba se smatra da imaju povećanu osjetljivost.
Na bazi ovih procjena može se napraviti dijagram stepena opšte zaštite, kao što je prikazano na slici 3.
mm/an
200
PM
PU
PVU
100
PG
PM
PU
PVG
PG
PM
F
M
U
Clasa de protectie a zonei acoperitoare
Slika 3 Dijagram stepena opšte zaštite
Legenda: PVG = veoma dobar, PG = dobar, PM = srednji, PU = nezadovoljavajući, PVU = veoma nezadovoljavajući
Za PVG i PG tijela podzemne vode se procjenjuje da nisu izložena riziku. PM tijela nisu izložena riziku, ali
se trebaju preduzimati zaštitne mjere za ubuduće. PU i PVU tijela se klasifikuju kao "izložena riziku".
Predložene aktivnosti za izvršavanje zadataka definisanih u PURS (1.1 - 1.2):
1. Potrebno je razmotriti sve postojeće izvore informacija koji se tiču procesa upravljanja i planiranja u
slivu rijeke Vrbas.
2. Da bi se popunile praznine u postojećim informacijama, glavne interesne strane PURS-a treba da obave
istraživanja, terenska posmatranja ili preglede vezane za određene probleme.
3. Potrebno je identifikovati glavne probleme vodoprivrede u slivu rijeke Vrbas na bazi prikupljenih
informacija.
4. Za izradu PURS-a u skladu sa zahtjevima ODV-a potrebno je izraditi program rada i vremenski
raspored.
5. Treba pripremiti nacrt PURS-a sa svim relevantnim podacima i kompatibilnim kartama u GIS formatu.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E9
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
3
Razmatranje i razvoj monitoringa u slivu rijeke Vrbas
Evidentno je da postoji duga vodoprivredna tradicija u BiH, koja uključuje aktivnosti koje su se izvodile u
bivšoj Jugoslaviji i koje su se ticale hidrološkog monitoringa i monitoringa kvaliteta vode u glavnim
riječnim slivovima. Vlade FBiH i RS su nakon rata djelimično ponovo uspostavile ovu mrežu za
nadgledanje. Međutim, sadašnja mreža i učestalost nadgledanja, mjerenja i uzimanja uzoraka ne
ispunjavaju zahtjeve ODV-a ili međunarodnih konvencija.
3.1.
Nadgledanje površinske vode
Prvi korak je da se prikupe podaci o mrežama kojima upravljaju hidrološke službe u ova dva entiteta i
drugi organi, između ostalog, agencije za vodne slivove, hidroelektrane i organi za zaštitu zdravlja i
okoline. Podaci treba da sadrže lokacije stanica, učestalost uzimanja uzoraka/nadgledanja i parametre koji
se mjere ili dobijaju putem laboratorijske analize.
Mreža za nadgledanje će, posebno kada se radi o kvaliteti vode, biti razvijena u skladu sa EuroWaterNet
(1998) specifikacijama EEA i zahtjevima ODV-a vezanim za nadgledanje.
Zbog jasnoće, ovu mrežu treba razmatrati u smislu tipova nadgledanja definisanih u ODV-u.
•
Nadzorni monitoring, za cilj ima nadgledanje šireg i dugoročnog razvoja prirodnih
uslova i uticaja ljudskih aktivnosti.
ODV zahtjevi za nadzorni monitoring su u principu koherentni sa EuroWaterNet
specifikacijama, koje zbog toga predstavljaju osnovu za razvoj programa, a pokriveni su i
uputstvima.
•
Operativni monitoring, koji se vrši radi nadgledanja vodnih tijela koja se identifikuju kao
tijela izložena riziku s obzirom na kvalitet životne sredine i radi procjene promjena
statusa kao rezultat mjera protiv zagađenja.
Operativni monitoring je često u vezi sa zahtjevima drugih direktiva EU.
•
Istražni monitoring, koji se vrši kada su razlozi za pogoršanje životne sredine nepoznati
ili ih je potrebno dalje razjasniti, ili kod procjene uticaja slučajnog zagađenja.
Nadzorni monitoring
Nadzorni monitoring je zadatak za hidrometeorološke službe i agencije riječnog sliva u cilju koordinacije
plana programa na državnom nivou zbog njegovog velikog obima i dugoročne perspektive i osiguravanja
uslova za međunarodno izvještavanje.
Nadzorni monitoring se vrši da bi se dobila procjena globalnog statusa površinskih voda u okviru sliva
rijeke Vrbas i njenih pritoka, za jezera/akumulacije i mjesta neophodna za procjenu prenosa zagađenja.
Parametri za nadgledanje predstavljaju biološke, hidromorfološke i hemijske elemente kvaliteta i
zagađivače koji se ispuštaju u sliv rijeke Vrbas.
Operativni monitoring
Operativni monitoring je podložan izmjenama dok se prikupljaju dokazi o značaju uticaja životne sredine.
U principu, operativni monitoring se vrši za vodna tijela izložena riziku zbog značajnog tačkastog izvora ili
značajnog difuznog zagađenja. Ovaj broj mjesta i učestalost dovoljni su da bi se procijenila veličina i uticaj
izvora.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E10
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Operativni monitoring se fokusira na elemente kvaliteta, koji pokazuju stvarne pritiske i uticaje.
Istražni monitoring
Zbog ad hoc prirode istražnog monitoringa, uključivanje ovakvog nadgledanja se tretira na osnovu
relevantnih slučajeva zagađenja koje nije dovoljno istraženo u ovom trenutku.
Kada se radi o površinskim vodama, priprema se generalna prezentacija mreže za nadgledanje (rijeke,
jezera) sa sljedećim informacijama:
•
•
•
•
Broj mjesta za uzimanje uzoraka (referentne i terminalne stanice)
Učestalost uzimanja uzoraka (privremena gustina)
Vrsta uzorka za hemijsko i biološko istraživanje
Vrste determinanata:
• hemijski
• biološki.
Za referentna mjesta analiziraju se prostorna i privremena gustina, uzimajući u obzir ODV zahtjeve u vezi sa
nadzornim, operativnim i istražnim monitoringom.
U slučaju podzemnih voda, priprema se slična detaljna prezentacija sa mjestima za uzimanje uzoraka,
učestalošću, hemijskim i hidrološkim determinantama.
3.2.
Nadgledanje podzemnih voda
Što se tiče aspekata nadgledanja podzemnih voda u okviru sliva rijeke Vrbas, mreža za nadgledanje treba
da sadrži bunare za piezometričko praćenje nivoa i bunare za praćenje kvaliteta vode. Da bi se dobila
potpuna slika o resursima, treba povećati broj bunara za piezometričko praćenje nivoa u nekim područjima,
posebno u blizini bunara sa velikom učestalošću zahvatanja gdje je njegov uticaj nepoznat. Dalje, da bi se
ispunili zahtjevi ODV, broj parametara kvaliteta vode koji se prate treba povećati, posebno za opasne
supstance.
Što se tiče kvaliteta vode, pronađene su pretjerane koncentracije Na, Cl, NH4, NO3, NO2 i organskih
supstanci. Glavni izvori zagađenja podzemnih voda u okviru sliva su urbane, industrijske i poljoprivredne
aktivnosti, npr. nedostatak komunalne mreže za skupljanje otpadnih voda, manjak objekata za
prečišćavanje otpadnih voda za sva mjesta u skladu sa ODV, pretjerana i nepravilna upotreba vještačkih
đubriva u poljoprivredi i intenzivni uzgoj životinja koji izaziva nitratno zagađenje.
Razmatranje mreže za nadgledanje podzemnih voda uzima u obzir probleme za koje se već zna da postoje,
npr., potreba za većim brojem brojem bunara za praćenje, parametri koji se prate, stanje bunara (za koje se
zna da su mnogi u lošem stanju), nedovoljna sredstva za češće praćenje, nedostatak uređaja za automatsko
bilježenje podataka i manjak sredstava za odgovarajuće pumpne testove i analizu kvaliteta vode.
Predložene aktivnosti za izvršavanje gore navedenog zadatka (2.1 - 2.2):
Konsultant je pripremio sugestije za razvoj monitoring programa u slivu rijeke Vrbas u skladu sa
zahtjevima monitoringa člana 8 ODV-a:
1.
Popis i analiza svih postojećih monitoring mreža koji se tiču vode u slivu rijeke Vrbas.
2.
Analiza ostalih programa i projekata vezanih za monitoring vode na državnom nivou.
3.
Određivanje broja referentnih uslova (testiranih i odobrenih) podesnih za utvrđene tipove tijela
površinskih voda u području sliva rijeke Vrbas.
4.
Uspostavljanje sistema kriterija za procjenu statusa površinskih i podzemnih voda i tehnička
podrška korisnicima u procesu njene implementacije.
5.
Uspostavljanje sistema za procjenu rizika od poplava i slučajnih zagađenja i tehnička podrška
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E11
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
korisnicima u procesu njene implementacije.
4
Određivanje ekoloških ciljeva za sliv rijeke Vrbas
Globalni ekološki cilj je da se postigne dobar status vode kako je definisano EEC direktivama navedenim u
dijelu A aneksa VI ODV-a i državnom legislativom koja ih provodi. Ciljevi definisani u članu 4 ODV-a
mogu se sažeti na sljedeći način:



















Implementirati program mjera (osnovni i dopunski) da bi se spriječilo pogoršavanje statusa svih
vodnih tijela.
Identifikovati glavne aspekte životne sredine vezane za rizik od pogoršavanja statusa svih vodnih tijela
povezanih sa slivom rijeke Vrbas (za svako mjesto riješiti značajne probleme životne sredine,
uključujući: opis problema, procjenu uticaja na životnu sredinu i prijedloge za popravljanje stanja). U
obzir se uzima sliv rijeke Vrbas zajedno sa glavnim pritokama i postojećim akumulacijama.
Postaviti ciljeve za prevenciju i ublažavanje pogoršanja statusa vodnih tijela na bazi utvrđenih
aspekata životne sredine.
Utvrditi konkretne ciljeve za svaki od postavljenih ciljeva.
Odrediti faze i definisati konkretne radnje u cilju postizanja utvrđenih ciljeva i razvoja programa mjera
(osnovni i dopunski) za sprječavanje pogoršanja statusa svih vodnih tijela.
Podizanje ekološke svijesti i obuka učesnika u projektu kako bi se sproveo program mjera.
Zaštititi, poboljšati i obnoviti sva vodna tijela sa ciljem postizanja dobrog statusa vode (ekološkog i
hemijskog).
Odrediti zaštitne mjere za vodna tijela i procedure za implementaciju utvrđenih mjera u skladu sa
ODV i zakonskim propisima koji se primjenjuju u BiH.
Identifikovati vodna tijela koja zahtijevaju radove na rehabilitaciji i unapređenju, počevši od:
Identifikacije društvenih i ekoloških željenih vrijednosti, roba i usluga utvrđenih javnim i naučnim
metodama.
Identifikovati funkcionalne i strukturalne elemente koji su od suštinske važnosti za jedan autonomni
sistem koji proizvodi ove vrijednosti.
Odrediti ciljeve i ključne aspekte koji se razmatraju kada se rehabilituje status vodnih tijela kao i
kriterije mjerenja uspjeha ili neuspjeha radnji koje se preduzimaju kod ekološkog oporavka.
Odrediti najbolje metode i tehnologije za rehabilitaciju statusa vodnih tijela imajući u vidu olakšavanje
procesa rehabilitacije vodnih tijela promjenom fizičkih, hemijskih, bioloških, pa čak i društvenih i
kulturnih, elemenata sistema.
Implementirati program mjera (osnovnih i dopunskih) kako bi se smanjilo zagađenje koje dolazi od
prioritetni supstanci, uključujući opasne supstance.
Identifikovati izvore zagađenja sa fokusom na prioritetne supstance, uključujući opasne supstance.
Utvrditi neophodne mjere za smanjenje nanosa zagađivača u kategoriji prioritetnih supstanci,
uključujući opasne supstance; razviti program mjera za smanjenje zagađenja sa fokusom na
prioritetnim supstancama, uključujući opasne supstance.
Provesti obuku i podići ekološku svijest aktera uključenih u razvoj programa mjera.
Osigurati ravnotežu između zahvatanja podzemnih voda i dopunjavanja.
Postaviti realne rokove za postizanje dobrog statusa vode usvakom vodnom tijelu i jasno utvrditi
odgovornost za ostvarivanje radnji navedenih u programu mjera.
Identifikovati vodna tijela koja su tako značajno izmijenjena da je ostvarivanje dobrog statusa
neizvodljivo ili neproporcionalno skupo. Postaviti manje stroge ciljeve za ova vodna tijela.
Sadašnji pristup koji se primjenjuje da bi se utvrdili ekološki ciljevi u slivu rijeke Vrbas baziran je na
klasifikaciji vode i karakterizacionoj šemi koju koristi Prekogranična mreža monitoringa - TNMN, mreža
koju su formirale države članice Međunarodne komisije za zaštitu rijeke Dunav (ICPDR). U ovom pogledu
relevantne su sljedeće primjedbe:
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E12
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi

Privremena klasifikaciona šema kvaliteta vode razvijena je isključivo za prezentaciju trenutnog statusa
i procjenu trendova vezanih za kvalitet vode rijeke Dunav i ne smatra se sredstvom implementacije
državne politike o vodama, već je samo indikativna.

U ovoj klasifikacionoj šemi koristi se pet klasa za procjenu, sa ciljnom vrijednošću koja je granična
vrijednost klase II. Klasa I treba da predstavlja referentne uslove ili situaciju prirodnih koncentracija.

Za jedan broj determinanata nije bilo moguće utvrditi stvarne vrijednosti referentnih uslova zbog
previše vrsta vodnih tijela identifikovanih u slivu rijeke Dunav koja se razlikuju po prirodnim fizičkohemijskim karakteristikama.

Za sintetičke supstance, granice detekcije ili minimalni vjerovatni nivo učešća izabrani su kao granična
vrijednost za klasu 1.

Klase III do V su na klasifikacionoj šemi situacija neusklađenosti i njihove granične vrijednosti su
obično dva do pet puta veće od ciljnih vrijednosti. One treba da pokažu u kojoj mjeri se prekoračuju
ciljne vrijednosti i da pomognu u prepoznavanju pozitivne tendencije u razvoju kvaliteta vode.

Za testiranje usklađenosti potrebno je uzeti u obzir 90-postotne vrijednosti dobijene iz najmanje 11
izvršenih mjerenja u određenoj godini.
Za hemijske determinante u obzir se uzimaju režim rastvorenog kiseonika/hranljivih sastojaka, metali
(rastvoreni i ukupno), toksične supstance (kao što su lindan, DDT, atrazin itd.). U slučaju bioloških
determinanata - saprobni indeks i makrozoobentos.
Danas postoje propusti, posebno zbog manjka informacija koje se tiču referentnih uslova/prirodnih uslova
u slivu rijeke Vrbas. Pored toga, postoji veoma malo informacija koje se tiču sintetičkih
supstanci/prioritetne liste hemikalija. Još više poteškoća ima u vezi sa ekološkim ciljevima u slučaju
značajno izmijenjenih vodnih tijela na nivou sliva rijeke Vrbas, što posebno važi za akumulacije vode.
4.1.
Razmatranje postojećeg programa mjera
Institucionalizacija zaštite vode je složena u slivu rijeke Vrbas i u osnovi zavisi od dodjele dozvola za
eksploataciju vodnih resursa i ispuštanje otpadnih voda. Međutim, striktno govoreći, stvarni programi
mjera za zaštitu kvaliteta vode prilagođeni slivu rijeke Vrbas koji ispunjavaju ODV zahtjeve još su u fazi
formulisanja, a takođe treba pripremiti i program mjera zasnovan na specifičnim pritiscima i uticajima.
4.2.
Procjena nedostataka u ostvarivanju ODV ciljeva za sliv rijeke Vrbas
Kao što je već rečeno, postojao je nedostatak informacija vezanih za referentne uslove, tj. referentni
ekološki status i prirodne koncentracije i uslovi u slivu rijeke Vrbas. Zbog ovih poteškoća teško je odrediti
ekološke ciljeve. Umjesto toga, treba procijeniti raskorak između ovih ciljeva i postojeće situacije.
4.3.
Razrada programa za "osnovne mjere/dopunske mjere"
Koncept osnovnih i dopunskih mjera za postizanje dobrog statusa vode definisan je u članu 11 i aneksu VI
ODV-a. Kratko rečeno, mjere su sve pragmatične metode regulisanja korišćenja vode da bi se osigurao
održiv resurs i sprječavanja, kontrolisanja i smanjenja zagađenih tokova (tačkasti i difuzni izvori) da bi se
osigurao kvalitet vode koji zadovoljava uslove relevantnih direktiva EU i državnih propisa. Jednostavni
primjeri su izdavanje dozvola za zahvatanje i ispuštanje, uključujući sprovođenje uslova u dozvoli,
smanjenje upotrebe đubriva i pesticida, poboljšanje tretmana otpadnih voda i implementacija principa
"korisnik plaća".
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E13
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
U slivu rijeke Vrbas postoje velike intervencije u režimu prirodnog toka, kao što su proizvodnja
hidroenergije, ojačavanje nasipa, radovi na uređenju riječnog korita i povlačenje vode.
Postoje takođe i ozbiljna razmišljanja da se kontrola toka uskladi sa ekološkim zahtjevima u slivu rijeke
Vrbas. Potrebno je razjasniti ciljeve, kao i specifične zahtjeve, uključujući i takve zahtjeve kao što su
minimalni ekološki protok vodenog toka, razrjeđivanje otpadnih voda, ispiranje riječnog korita i usklađeni
režim toka, za promociju reprodukcije i obnavljanja ribljeg fonda. Ekološka politika zahtjeva usklađivanje
kontrole toka sa interesima lokalnog stanovništva, kao i sa ekološkim direktivama. Plan ojačavanja nasipa i
radova na uređenju rijeke mora da uzme u obzir zahtjeve habitata pod različitim uslovima toka.
4.4.
Priprema programa mjera za postizanje dobrog statusa podzemnih voda
primjenom povrata ulaganja
Na osnovu razmatranja mjera, potrebno je izraditi plan mjera za postizanje dobrog statusa podzemnih voda.
Da bi se pripremio program mjera za postizanje dobrog statusa podzemnih voda u slivu rijeke Vrbas
preporučuje se ugrađivanje postojećih programa mjera uz predlaganje amandmana ili dopunskih, kao i
novih mjera, gdje je to neophodno ili gdje se tako zahtjeva.
Program mjera za podzemne vode mogao bi da uključuje i sljedeće:





Proširenje sistema za davanje dozvola za zahvatanja i poboljšanje monitoringa i sprovođenja uslova iz
dozvole.
Smanjenje upotrebe đubriva i pesticida u poljoprivredi i/ili zamjena opasnih pesticida manje opasnim
tipovima ili metodama
Pravilno odlaganje otpada u stočarstvu (npr., industrijska proizvodnja svinjskog mesa)
Renoviranje oštećenih kanalizacionih sistema
Uvođenje/primjena propisa koji zahtjevaju od industrija, a posebno onih za proizvodnju i preradu
nafte, da zaustave curenje i prolivanje kontaminirajućih supstanci iz cijevi, rezervoara ili prilikom
radnji prenosa.
4.5.
Povrat ulaganja
Analiza isplativosti je dio procesa odabira mjera i odnosi se na identifikaciju propusta u postizanju dobrog
statusa vode (procjena rizika) i identifikaciju dopunskih mjera i procjenu ukupnih troškova programa mjera.
Da bi se identifikovala ova dva tipa potencijalnih mjera:


Osnovne mjere: već usvojene u zakonodavstvu, već planirane/finansirane (identifikuju širok spektar
mjera u vezi sa postojećim strategijama i planovima za specifične strategije, izvore finansiranja,
sektorske strategije, razgovore sa stručnjacima itd.).
Dopunske mjere: dodatne mjere za postizanje dobrog statusa vode.
Da bi se ovo sprovelo, neophodno je:



Prikupiti informacije o troškovima i efikasnosti za svaku mjeru
Uraditi analizu isplativosti
Izvršiti dopunske procjene za odabrane mjere
Nakon toga se mogu izračunati odnosi isplativosti i povrata ulaganja i u skladu s njima rangirati mjere.
Ovo će rezultirati izborom paketa mjera potrebnih za postizanje dobroh hemijskog kvaliteta
podzemnih voda sliva rijeke Vrbas.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E14
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Program mjera treba da rezimira one koje su već prepoznatljive kao osnovne i dopunske i utvrdi ciljeve i
očekivane rezultate svake mjere. Ovaj rezime opisuje kako se mjere odnose na postizanje ciljeve utvrđenih
prema članu 4 ODV-a.
5 Ekonomska analiza u cilju identifikovanja potrebnih
podataka/nedostataka u slivu rijeke Vrbas
Ekonomska analiza treba da sadrži jedan broj zadataka i aktivnosti koje treba izvršiti. Takvi zadaci i
aktivnosti mogu se grupisati u sljedećih pet kategorija:
 Ekonomska i tehnička procjena trenutnog načina korišćenja vode
 Evaluacija socio-ekonomskih faktora koji definišu srednjoročne i dugoročne trendove korišćenja vode
 Procjena trenutnog nivoa povrata ulaganja za usluge vodosnabdjevanja
 Ekonomska analiza osnovnih i dopunskih mjera razvijenih u svrhu isplativih "paketa mjera"
 Evaluacija nivoa povrata ulaganja, uključujući predložene "pakete mjera" i procjenu ekonomskih
instrumenata za obezbjeđivanje punog povrata ulaganja.
Globalna logika i redosljed zadataka predstavljeni su na slici 4:
Slika 4- Globalna logika i redosljed zadataka u ekonomskoj analizi
U okviru različitih državnih i međunarodnih programa već je izrađen jedan broj studija i dokumenata koji
se odnose na upravljanje slivom rijeke Vrbas. Na osnovu razmatranja izvještaja, potrebno je pripremiti
detaljnu specifikaciju dostupnih i potrebnih informacija. Cilj je da se osigura sistematska pokrivenost
sljedećih područja:
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E15
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
• Detaljna informacija o trenutnom korišćenju vode sa pregledom ekonomskih i tehničkih parametara koji
se odnose na svakog "značajnijeg korisnika vode";
• Dovoljan broj istorijskih podataka o dinamici promjena kod korišćenja vode u prošlosti da bi se utvrdili
nekadašnji trendovi u promjeni pritisaka.
• Opšti pokazatelji koji karakterišu trenutni i potencijalni razvoj ekonomskih aktivnosti u slivu rijeke
Vrbas, uključujući:
Razvojni potencijal industrijske i poljoprivredne proizvodnje
-
Trendovi upotrebe zemljišta
-
Dinamika stanovništva
-
Promjene u životnom standardu
-
Kretanja zaposlenosti i nezaposlenosti
-
Javni troškovi i javni trendovi investiranja
-
Kratkoročni i srednjoročni trendovi u privlačenju privatnog sektora u smislu pružanja usluga
vodosnabdjevanja.
• Pouzdane pretpostavke o predviđenim tehnološkim projenama koje značajno mogu da utiču na nivo
zagađenja
• Detaljni podaci o strukturi troškova za svakog značajnijeg korisnika vode (sa obaveznom podjelom na
finansijske, ekonomske, ekološke (vezane ili ne vezane za vodu) i resursne komponente troškova);
• Procjena stručnjaka ili niz podataka o ispitivanjima vezanim za cijenu mjerne jedinice različitih mjera i
"paketa mjera".
Za svaku od gore navedenih kategorija dostavlja se spisak specifičnih varijabli. Nakon razmatranja
relevantnih i dostupnih studija, radi se provjera usklađenosti podataka dostupnih u ovim studijama sa
zahtjevima u dostavljenim spiskovima. Takve provjere se rade ne samo na bazi dostupnosti jednostavnih
unosa podataka, nego takođe na bazi izvora informacija i pouzdanosti. Nakon takve detaljne analize,
identifikuju se nedostaci u podacima, što omogućava organizovanje skupa ciljnih podataka. Dodatni skup
podataka se gradi oko sljedećih glavnih zadataka:
• Priprema opisa traženog unosa podataka
• Identifikacija izvora podataka
• Prikupljanje i analiza
• Revizija podataka
• Provjera kompatibilnosti sa unosima podataka koji su već dostupni iz prethodnih studija (mjerne
jedinice, definicije, pokrivenost područja, itd.)
• Unos u bazu podataka.
5.1.
Kreiranje baza ekonomskih podataka
Značajna je količina relevantnih informacija. Ovo se ne odnosi samo na specifične unose podataka za dalju
ekonomsku analizu, nego takođe i na jedan broj alternativnih mjera za potencijalnu implementaciju u slivu
rijeke Vrbas. Da bi se sakupila ova količina podataka, preporučuje se kreiranje baze podataka. Ova baza
podataka će najvjerovatnije postojati na dva nivoa - sveukupni nivo sliva i lokalni nivoi, odražavajući
specifičnosti podataka koji se prikupljaju.
5.2.
Razvoj metodologija za povrat ulaganja
Prikupljanje podataka i njihovo organizovanje u gore navedene baze podataka obezbjeđuje neophodnu
podlogu za analizu povrata ulaganja. Kao što je rečeno već ranije, ova analiza predstavlja sistematski
pregled svih troškova korišćenja vode i identifikaciju nivoa naplate od korisnika vode da bi se osigurala
pokrivenost svih troškova.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E16
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Najvažniji od takvih izazova je metodologija za kvantifikaciju ekoloških i resursnih troškova. Postoji
nekoliko pristupa (npr., metod usmjerenog ponašanja, metod doza-reakcija, itd.).
Da bi se sprovela analiza povrata ulaganja, potrebno je razviti model ulaz-izlaz, koji će pomoći u razvoju
niza scenarija za procjenu uticaja različitih paketa mjera za čitavu dužinu perioda modelovanja. Dostupnost
jednog takvog sredstva za modelovanje je veoma važna - ona omogućava pregled trenutne situacije u bilo
koje vrijeme i obezbjeđuje mogućnost dinamičkog ažuriranja "paketa mjera" kada se osnovni ekonomski
parametri mijenjaju. Ovo obezbjeđuje brzu reakciju prvobitno razvijenog paketa mjera na ekonomske,
tehničke i ekološke uslove i ciljeve.
Logička struktura ovog modela predstavljena je na slici 5. Ona pokazuje međusobnu povezanost između
različitih modula i radnih listova i uspostavlja relativnu hijerarhiju modela u obliku Ulaz-Računanje-Izlaz.
Svi ulazni podaci modela treba da se nalaze u Ulaznom modulu i treba ih koristiti za unos informacija kao
što su:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Regionalni ekonomski razvojni parametri
Tehničke pretpostavke
Ekonomske i finansijske pretpostavke
Ekološki ciljevi
Trenutno korišćenje vode
Dinamika stanovništva
Operativni troškovi i troškovi održavanja
Ekološki troškovi
Investicioni programi
Programi za održavanje i popravke
Izvori finansiranja.
Modul povrata ulaganja koristi ulazne podatke i navodi:
• Projekcije potražnje za sve korisnike vode u IBR slivu
• Projektovano korišćenje vode
• Projekcije troškova po pojedinačnim komponentama troškova
• U osnovnim sredstvima potrebno je navesti prognoziranu potražnju za korišćenjem vode
• Ekološki uticaj pritisaka koji dolaze zbog povećane potražnje za vodom ili neuravnoteženosti između
potražnje i snabdjevanja vodom
• Naplata od korisnika vode treba da obezbjedi puni povrat ulaganja.
Raspored mjera uključuje:
•
•
•
•
•
Spisak mjera i paketa mjera
Finansijske implikacije implementacije svake mjere
Povratnu analizu novih nivoa povrata ulaganja i novih zahtjevanih cijena nakom implementacije mjere
Izvještaje sa ključnim finansijskim i ekonomskim odnosima efikasnosti
Sredstva za provjeru modela.
Spajanjem gore opisanih procedura dobija se jedno sveobuhvatno uputstvo o metodologijama povrata
ulaganja i procjeni troškova za postizanje ekoloških ciljeva.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E17
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Slika 5 Logička struktura predloženog modela za povrat ulaganja
Predložene aktivnosti za izvršavanje gore navedenih zadatka:
•
Konsultant izrađuje prijedlog za programe mjera kroz:
-
Razmatranje i analizu strategija i razvojnih planova vezanih za sliv rijeke Vrbas
-
Razmatranje i analizu sprovedenih i planiranih mjera za poboljšanje statusa vodnih tijela
-
Prijedlog za dopune i izmjene bazirane na postojećem programu mjera
-
Razvoj različitih scenarija za programe mjera baziranih na cijeni koštanja i dužini vremena
potrebnog za njihovu implementaciju.
6
Izrada nacrta Plana upravljanja riječnim slivom (PURS) za sliv
rijeke Vrbas
Svi elementi gore navedene analize moraju biti ugrađeni u PURS. Ovaj plan predstavlja detaljan opis kako
se u okviru određenog vremena ostvaruju ciljevi utvrđeni za riječni sliv (ciljevi ekološkog statusa,
kvantitativnog statusa, hemijskog statusa i zaštićenog područja). Plan sadrži rezultate gore navedene
analize:
(i) karakteristike riječnog sliva
(ii) pregled uticaja ljudske aktivnosti na status voda u slivu
(iii) procjena efekta postojećih zakonskih propisa i nedostataka na ostvarivanje ovih ciljeva
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E18
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
(iv) niz mjera za otklanjanje nedostataka.
Dodatna komponenta je da se u okviru riječnog bazena mora uraditi ekonomska analiza upotrebe vode.
Ovo se radi da bi došlo do racionalne diskusije o isplativosti različitih mogućih mjera. Važno je da sve
zainteresovane strane budu potpuno uključene u ovu diskusiju i u pripremu plana upravljanja riječnim
slivom kao cjeline, što vodi do zadnjeg glavnog elementa prijedloga, zahtjeva javnog učešća.
U nacrtu PURS-a - određenim za usklađivanje sa vlastima i kao osnova za proceduru otvorenog planiranja
- detaljno se navode sljedeće stavke:
• vodna tijela i njihov stvarni status
• ekološki ciljevi i nedostaci, uzimajući u obzir stvarnu situaciju u odnosu na ciljeve
• predložene prioritetne tehničke mjere u skladu sa državnim propisima i programima (ako postoje):
moguće alternative i vezane informacije o očekivanom poboljšanju statusa, njihova cijena, finansijske
mogućnosti i društveni aspekti
• plan monitoringa, uključujući operater i procjenjene troškove
• organizaciona šema regionalne kontrole, uključujući granične vrijednosti i institucionalnu pozadinu.
Predložene aktivnosti za izvršavanje navedenog zadatka:
Nacrt plana upravljanja treba predstaviti zainteresovanim stranama i javnosti u cilju dobijanja komentara,
što će se razmatrati u konačnoj verziji Plana upravljanja riječnim slivom.
Izrada
Izvještaj sa kratkim pregledom svih upravljačkih planova i regionalnih strategija koje se tiču sliva
rijeke Vrbas
1.
Smjernice za razvoj sistema monitoringa
2.
Programi mjera (uključujući scenarije)
3.
Nacrt plana upravljanja
7
Hidrološki model procjene vodnih resursa
Uloga hidrološkog modelovanja je da se otkrije hidrološki režim u slivu rijeke Vrbas i prognoziraju
potencijalne promjene nastale kao posljedica ljudske interakcije, kao što su povlačenje vode, kontrola
toka akumulacijama i isušivanje poljoprivrednog zemljišta.
Glavni koncept sistema hidrološkog modela (SHM) za upravljanje vodnim resursom:
• Složenost SHM-a treba uskladiti sa (izvodljivom) dostupnošću podataka i potrebama za
ostvarivanje ciljeve.
• Platforma treba da bude integrisana baza podataka (IBP).
• Paket modela treba da bude lak za upotrebu.
• Oni koji dosnose odluke treba stalno da informišu o progresu u razvoju SHM-a.
Faze razvoja SHM-a su sljedeće:
• Uspostavljanje integrisane baze podataka (IBP) u skladu sa postojećim bazama podataka.
• Analiza svih dostupnih vremenskih ciklusa, posmatranja i mjerenja.
• Otklanjanje nedostataka kod ulaznih podataka.
• Podešavanje modela, kalibracija i verifikacija.
• Procjena, radovi na modelovanju radi procjene antropogenih uticaja na režim toka.
• Scenariji za planiranje mjera neophodnih za ispunjavanje zahtjeva održive vodoprivrede u
skladu sa zahtjevom ODV.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
E19
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
• Obuka i prenos modela korisnicima.
Prva faza je uspostavljanje integrisane baze podataka (IBP). IBP mora biti georeferencirana, tj.
organizovana na GIS platformi i dostupna preko interneta. Detalji pohranjeni u IBP treba da pokrivanju
preporuke date u ODV EU i u uputstvima i moraju biti kompatibilni sa bazom podataka koju je uspostavila
i koju vodi Međunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav (ICPDR).
Druga faza treba da proizvede SHM sposoban da opiše promjenu hidrološkog režima u slivu rijeke Vrbas u
zavisnosti od promjenjljivih godišnjih i sezonskih vremenskih uslova. S druge strane, SHM takođe treba
da prognozira vodni režim pod uticajem različitih alternativnih načina upotrebe vode, što se može
očekivati u budućnosti.
Postoji veliki broj hidroloških modela koji su dostupni za hidrološke i vodoprivredne procjene na
nivou sliva. Preporučuje se upotreba konceptualnih modela, jer oni zahtjevaju ograničene ulazne
podatke i relativno su jednostavni za uspostavljanje i upravljanje. S druge strane, model treba da bude
sposoban da izvrši
• Analizu sliva, uključujući oticaj padavina, tok površinske i podzemne vode (ravnoteža slivne vode).
• Procjena dostupnosti vode, analize distribucije i tretmana, kao i upravljanja akumulacijama i
hidroenergijom.
• Optimizacija upotrebe vode i ekonomske analize.
8
Geografski informacioni sistem PURS-a
ODV GIS Uputstvo daje spisak karti koje treba da napravi PURS. Informacioni sistem treba da sadrži dva
osnovna tipa međusobno povezanih informacija:
(1) opisni podaci u formi tabela baze podataka sa stvarnim mjerenjima (npr., kvalitet vode, protok,
informacije vezane za biodiverzitet, itd.) i
(2) prostorni podaci - ili stvarna pokrivenosti GIS podataka - koji sadrže informacije o geografskoj lokaciji
određenih mjesta/karakteristika. Informacioni sistem treba razviti na bazi složenog modela baze podataka
koji definiše strukture polja i atributsko kodiranje tabela atributskih baza podataka, povezivanje polja
podataka i prostornih (GIS) slojeva podataka u cilju čuvanja svih neophodnih podataka za statističku,
kartografsku i prostornu analizu ekoloških uslova u slivu rijeke Vrbas.
REFERENCE
Evropska agencija za zaštitu životne sredine, EAA (2001): Globalne međunarodne procjene voda, GIWA,
Kopenhagen
EC CARDS Regionalni program (2003): "Pilot plan riječnog sliva za rijeku Savu".
Mreža evropskih voda (EUROWATERNET) (1998): Tehnička uputstva za implementaciju, Državni
institut za istraživanja životne sredine, Danska
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
F1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog F: Karakteristični grafici za hidrološke stanice na slivu rijeke Vrbas
U ovom prilogu se nalaze grafikoni kao rezultati sprovedenih statističkih analiza za 9 hidroloških stanica u
slivu rijeke Vrbas. To podrazumijeva sljedeće:


Jedinična kriva trajanja (vrijednosti odgovarajućeg proticaja podijeljene sa srednjim višegodišnjim
proticajem)
Integralna kriva devijacije srednjih godišnjih proticaja
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Gornji Vakuf (period obrade 1969-1988)
F2
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Daljan (period obrade 1971-1990)
F3
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Han Skela (period obrade 1969-1990)
F4
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Kozluk (period obrade 1971-1989)
F5
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Banja Luka (period obrade 1958-1990)
F6
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Delibašino Selo (period obrade 1962-1990)
F7
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Sarići (period obrade 1969-1990)
F8
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Volari (period obrade 1969-1989)
F9
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Vrbanja (period obrade 1961-1990)
F10
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
G11
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
H8-1
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
Prilog G: Reference
1. Basis of the Water Resource Management of the Vrbas River Watercourse (1987 and 1989)
2. Basis of the Water Resource Management of the Vrbas River Watercourse from 1997,
3. Bonacci O., (2004). Natural Hazards and Earth System Sciences, Hazards caused by natural and
anthropogenic changes of catchment area in Karst, European Geosciences Union pp 655-661.
4. Communication of the European Commission to the Council and Parliament on a European
Community Biodiversity Strategy. 1998.(Cmnd. 0042)
5. Cunderlik J.M., Simonovic S.P., Selection of calibration and verification data for the HEC-HMS model
CFCAS Project, 2004.
6. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium “WFD CIS
Guidance Document No. 1 (2003).Common Implementation Strategy for the Water Framework
Directive (2000/60/EC) Economics and the Environment: The Implementation Challenge of the Water
Framework Directive WATECO.
7. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium. WFD CIS
Guidance Document No. 5 (2003). Transitional and Coastal Waters – Typology, Reference Conditions
and Classification Systems (2000/60/EC).
8. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium. WFD CIS
Guidance Document No. 8 (2003). Public Participation in Relation to the Water Framework Directive
(2000/60/EC).
9. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium.WFD CIS Guidance
Document No. 10 (2003). Rivers and Lakes – Typology, Reference Conditions and Classification
Systems (2000/60/EC). Working Group 2.3 – REFCOND.
10. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium. WFD CIS
Guidance Document No. 13 (2003). Overall Approach to the Classification of Ecological Status and
Ecological Potential (2000/60/EC). Working Group 2A,
11. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium. WFD CIS
Guidance Document No. 19 (2000). Guidance on surface water chemical monitoring under the water
framework directive (2000/60/EC).
12. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium. WFD CIS
REFCOND Guidance. Guidance on establishing reference conditions and ecological status class
boundaries for inland surface waters (2000/60/EC). CIS Working Group 2.3.
13. Directorate General Environment of the European Commission, Brussels, Belgium. WFD CIS
Guidance Document No. 20 (2009). Common Implementation Strategy for the Water Framework
Directive (2000/60/EC). Guidance document on exemptions to the environmental objectives.
14. Dyson, M., Bergkamp, G., Scanlon, J. (2003) “The Essentials of Environmental Flows”. IUCN, Gland,
Switzerland and Cambridge, UK. xiv + 118 pp.
15. Economic Institute Banja Luka - Regionalisation in RS model approach, 2006
16. Eichert, B S, et. al., (1985), Guide to Hydrological Practices, Volume I: Hydrology-From measurement
to Hydrological information (WMO Report No. 168, Geneva, 2008) and Guide to Hydrological Practices, Volume II: Management of Water Resources and Application of Hydrological Practices (WMO
Report No. 168, Geneva, 2009)
17. Elektroprojekt d.d. Zagreb, Croatia, (2007) Pre-feasibility study HPP Han Skela,
18. Elektroprojekt d.d. Zagreb, Croatia (2007), Pre-feasibility study HPP´S on river Ugar,
19. Erskine, W.D. / Terrazzolo, N. / Warner, R.F. 1999. River rehabilitation from the hydrogeomorphic
impacts of a large hydro-electric power project: Snowy River, Australia. Regulated Rivers: Research
and Management, 15, s. 3 - 24.
20. ESRI, Arc-Hydro Tools-Tutorial, New York, 2009.
21. European Commission CARDS Regional Programme (2003) “Pilot River Basin Plan for the Sava
River”, Water Agency for Sava River District, Bijeljina
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
H8-2
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
22. European Commission, Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive
(2000/60/EC), Guidance Document no. 1, Economics and the Environment - the Implementation Challenge of the Water Framework Directive, 2003.
23. European Environment Agency, EEA (2001): Global International Waters Assessment, GIWA, Copenhagen.
24. European Union - Directive 76/464/EEC on pollution caused by certain dangerous substances
discharged into the aquatic environment of the Community.
25. European Union - Directive 85/337/EEC environmental impact assessment on the assessment of the
effects of certain public and private projects on the environment.
26. European Union Directive 2008/1/EC concerning integrated pollution prevention and control)
27. European Union, Industrial Emissions Directive.
28. European Union Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and
flora
29. European Union Directive 2009/147/EC on the conservation of wild birds
30. European Union Water Framework Directive 2000/60/EC establishing a framework for Community
action in the field of water policy
31. European Union Directive 91/271/EEC concerning urban waste water collection and treatment) and
private projects on the environment
32. European Union Waste framework Directive 2008/98/EC
33. European Union Floods Directive
34. European Union Landfill Directive
35. European Union Strategic Environmental Assessment Directive 2001/42/EC
36. EUROWATERNET (1998): Technical Guidelines for Implementation, National Environmental Research Institute, Denmark.
37. Federal Ministry of Agriculture, Water Management and Forestry, The Sava River Watershed Agency Sarajevo, The Adriatic Sea River Basin District – Mostar – (2010) “Water management strategy of the
Federation of Bosnia and Herzegovina”
38. Feenstra J. F., Burton I., Smith J.B. and Tol R.S.J. (October 1998) “Handbook on methods for climate
change impact assessment and adaptation strategies”, United Nations Environment Programme and Institute for Environmental Studies.
39. Fish-farming Plan – Community of users of fish fund ''Vrbas'' - Jajce) from 1973 and further research
on from the Faculty of Natural Sciences and Mathematics of Sarajevo University (1990)
40. General Water Management Basis B&H; 1994.
41. Guidelines on Landscape and Visual Impact Assessment Second Edition, the Landscape Institute with
the Institute for Environmental Management and Assessment. (2002). London and New York: Spoon
Press.
42. HPP Jajce 1 Plant Instructions: The book 7: Hydraulic plant instructions
43. HPP Jajce 2 Plant Instructions: The book 7: Hydraulic plant instructions
44. Hydrology and morphology analysis of the Vrbas River in the area of the Banja Luka city, from the
border with the Laktaši Municipality upstream to the Tijesno site, of 26.0 km length, and for Vrbanja
River of 3.0 km length.
45. Hydrology and morphology analysis of the Vrbas River in the area of the BanjaLuka city from the borderline with the Laktaši Municipality upstream to the sites of HP Krupa and HP Banja Luka Low –
Second Phase
46. Ichtiology study for accumulations Čapljina, Mostar, Rama, Jajce I and Jajce II ; Mostar, 2005
47. Integrated Development Study of PU "Elektroprivreda HZ HB" d.d. Mostar 2006-2010 year with a projection to the 2020th year, the Institute for Electric Utility and Energy d.d. Zagreb, 2007.
48. International Commission for the Protection of the Danube River - ICPDR (2010). Danube River Basin
Management Plan, Vienna, Austria.
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
H8-3
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
49. International Commission for the Protection of the Danube River (ICPDR) – Danube River Basin
District – Roof Report – (2005) - Part A Basin Wide Overview and Part B Detailed analysis of the
Danube river basin countries
50. International Conference for Renewable Energies, Political declaration. (2004). Bonn-Germany; 3
June 2004.
51. International Hydropower Association (IHA),” Facts about greenhouse gas emissions from freshwater
system”.
52. International Hydropower Association (IHA) (2004) “Compliance protocol (Sustainability guidelines)”.
53. International Hydropower Association (IHA), “Greenhouse gas emissions from reservoirs.
54. International Hydropower Association (IHA).”Hydropower and reservoirs”.
55. International Hydropower Association (IHA) (2004), “Hydropower and sustainability - Sustainability
guidelines”,
56. International Hydropower Association (IHA) (2006), “Hydropower: A sustainable success story Sustainability assessment protocol.
57. International Hydropower Association (IHA).”Hydropower: A key tool for sustainable development”.
58. International Hydropower Association (IHA).”Hydropower: Each type has its niche”.
59. International Hydropower Association (IHA). “Hydropower: Making a significant contribution
worldwide”.
60. International Hydropower Association (IHA), “The Role of Hydropower in Sustainable Development”
White paper. 2003..
61. International Panel for Climate Change, “Technical summary of the Working Group I Report”, 2003
62. International Sava River Basin Commission in cooperation with the Parties to the Framework
Agreement on the Sava River Basin., Sava River Basin Analysis Report, Zagreb, September 2009.
63. International Sava River Basin Commission, Sava River Basin Management Plan, Zagreb, December
2011.
64. Krchnak K., Richter B. and Thomas G. - World Bank (2009), Integrating Environmental Flows into
Hydropower Dam Planning, Design and Operations funded by Water Partnership Program – Water
Working Notes – Note No 22
65. McEnroe, B.M., Guidelines for continuous simulation of streamflow in Johnson county, Kansas, with
HEC-HMS, Department of Civil, Environmental and Architectural Engineering University of Kansas,
2010.
66. Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management, Republic Srpska, “Study of Sustainable Development of Irrigation Areas” 2010..
67. Moog, O. (2006), Quantification of daily peak hydropower effects on aquatic fauna and management to
minimize environmental impacts, Department of Hydrobiology, State University of Agriculture
Vienna, Austria.
68. New Designs for Water and Sanitation Transactions: Making Private Sector Participation Work for the
Poor, WSP/PPIAF, 2002.
69. Obratil, S., 1974: Ornitofauna ribnjaka Bardaca kod Srbca. GZM BiH (PN) NS 11-12: 153-193
70. OSCE 2007Briefing Paper: A Look at Water Management in Bosnia and Herzegovina,
71. Plan Bleu Report – (2007) Mediterranean Strategy for Sustainable Development - Monitoring progress
and promotion of water demand management policies in Bosnia & Herzegovina, 28pp.
72. Radović M. (2000)Ecological and Cenotic relations of fish fauna in central and lower part of the Vrbas
and fish-farm Bardača 73. Rawis, W.J. et. al., Journal of Hydraulic Engineering, 109: 1316.
74. Regulation of the water regime in lower course of the River Vrbas from the mouth in the River Sava
upstream to the bridge in the settlement Klasnice in length of 52 km.
75. Scottish and Northern Ireland Forum for Environmental Research (SNIFFER) WFD114: Impact of runof-river hydro schemes upon fish populations, (August 2011), Final Report
Integralna vodno-energetska studija razvoja sliva rijeke Vrbas
H8-4
Modul 1 – Vodni resursi-Konačni izvještaj, maj 2013-Prilozi
76. Skarbovik, E, et al (2008) Transboundary Lakes in the Balkan Area, Monitoring and Management in
accordance with the EC Water Framework Directive, Proceedings Balwois International Conference on
“Water Observation and Information System for Decision Support” Ohrid, Republic of Macedonia May
2008.
77. Smolar-Zvanut N., Kupusovic E., Vucijak B., Mijatovic A., Grizelj Z., Antonelli F. (2008):
"Environmental Flow Calculation for Trebizat River – preventing disasters", NATO-ARW 983112
Conference on Damage Assessment and Reconstruction after Natural Disasters and Previous military
Activities, October 5-9 2008, Sarajevo, BiH, pp 495-499
78. Spatial Plan of Bosnia and Herzegovina for period 1981. to 2000.
79. Spatial plan of Middle Bosnian Canton for period 2001. to 2020., Institute of Architecture, Urban and
Spatial Planning Sarajevo (2002)
80. Spatial Plan of Municipality Jajce for period 2007. to 2027; Sarajevo, December 2008
81. State of Environment in the Federation of Bosnia and Herzegovina (2010), Federal Ministry of
Environment and Tourism 88pp.
82. Strategic plan and program of the energy sector development of Federation of B&H, Federal ministry
of energy, mining and industry (2009)
83. Strategy for water management of the Federation of Bosnia and Herzegovina - Project, Department of
Water Management d.d. Sarajevo, Department of Water Management d.d. Mostar, 2009. (Final Draft)
84. Study of the Energy sector in B&H, Consortium: Energy Institute Hrvoje Pozar, Croatia; Soluziona,
Spain, Institute of Economics, Banja Luka, Bosnia and Herzegovina; Mining Institute Tuzla, Bosnia
2008th yr. (Client: World Bank).
85. Study of the dam of the Bočac hydro power plant: Book I: Measurements and research works and Book
II. Analysis and solutions.
86. Therivel, R. (2004), Strategic Environmental Assessment in Action, Earthscan London
87. Toft, D, Levitas, A, and Stanek, R, Manual on Monitoring Public Utility Companies, Urban Institute, Municipal Economic Growth Activity, USAID, 2010.
88. Trožić-Borovac, S. (2005): General characteristics of water quality of river Vrbas. Water and us,
Sarajevo,year IX , number 44: 37-45.
89. United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC), Rio de Janeiro (1992)
90. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Environmental Performance Review,
Bosnia and Herzegovina, Second Review, 2010.
91. United National Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), Convention Concerning
the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, (1972);
92. US Army Corps of Engineers, HEC-HMS, User’s Manual, Davis-California, 2010.
93. US Army Corps of Engineers, HEC-HMS, Technical Reference, Davis-California, 2000.
94. US Army Corps of Engineers, HEC-GeoHMS, User’s Manual, Davis, 2009.
95. Vodoprivredna osnova vrbasa" – An assessment of the water resources of the Vrbas, created by Vodoprivereda BiH and Energoinvest, Sarajevo, 1989.
96. Vucijak B., Smolar-Zvanut N. and Antonelli F. (2009), Development of environmental flow assessment
procedure for Bosnia and Herzegovina, 8pp.
97. World Commission on Dams (2000). Ecosystems and large dams, Dams and Development: A New
Framework for Decision-Making. London, England, pp. 73-95.
98. WWF, (2009) Living Neretva. Towards EU standards in the Neretva river basin, Bosnia and
Herzegovina, Phase III
99. WWF: Water for Development, Review of Integrated Water Resource Management. in European
Commission Development Programming, August 2009.

Политика квалитета и заштите животне средине

1. Introductory speech - Uvodni govor

KULTURNI TURIZAM Bosna i Hercegovina baštini bogato kulturno

Preuzmi / pogledaj letak

ANALIZA KVALITETA VODE

JEDINSTVENA BAZA PODATAKA

(BijeloPolje)osnovni podaci.pdf

View - Udruga SLAP

MONITORING VODA - International Sava River Basin Commission