ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΩΤΟΥ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ 2011-2012 ΛΥΚΕΙΟ ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΣ ΘΕΜΑ ΟΜΑΔΑΣ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Φώτης Τ., Γιώργος Μ., Δημήτρης Μ., Κώστας Π. Όλοι γνωρίζουμε το μείζον πρόβλημα της εποχής μας τα μεταλλαγμένα. Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί που έχουν δημιουργηθεί σε εργαστήριο από επιστήμονες για κυρίως οικονομικούς λογούς. Στο εργαστήριο αυτά τα προϊόντα αποκτούν νέο όμορφο σχήμα , ανθεκτικότητα , και καλύτερη γεύση θυσιάζοντας την ποιότητα . κατά καιρούς πολλοί οργανισμοί, ιδρύματα, βιβλία, άρθρα, εργασίες έχουν ασχοληθεί με το θέμα ευρύνοντας το εις βάθος . Τι είναι στην πραγματικότητα τα μεταλλαγμένα προϊόντα; Ποιο το νόημα ύπαρξης των μεταλλαγμένων προϊόντων; Ποιο το κόστος τους; Υπάρχουν όντως επιτρεπόμενα μεταλλαγμένα (στην Ελλάδα, ΕΕ, κόσμο); Πως φτάνουν τα μεταλλαγμένα στον καταναλωτή; Όλες αυτές οι συνήθεις ερωτήσεις οδήγησαν την ομάδα μας στην επιλογή , έρευνα , ανάπτυξη και παρουσίαση αυτού του θέματος ως εργασία τετράμηνου . Για την εργασία αυτή χρειάστηκαν αναζήτηση , συλλογή και αξιολόγηση πληροφοριών από διάφορες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές όπως διαδίκτυο, βιβλία κ.α.. Λόγω της ανάγκης εκτίμησης της πληροφόρησης των μαθητών για το θέμα των μεταλλαγμένων μοιράσαμε ένα ερωτηματολόγιο στους μαθητές της τρίτης λυκείου του σχολείου μας (και τα αποτελέσματα αυτού φαίνονται στην εργασία μας). Επίσης αντλήσαμε κάποιες πληροφορίες από εγκεκριμένο υπεύθυνο τροφίμων μιας ξένης εταιρείας ο οποίος έκανε μια έρευνα πάνω σε αυτό το θέμα .Τέλος πήραμε μια συνέντευξη από έναν υπεύθυνο τροφίμων και επιθεωρητή συστημάτων υγιεινής μίας ελληνικής εταιρείας σουπερ μάρκετ . Η εργασία μας χωρίζεται στα εξής μέρη : 1.Τι είναι γενικά οι μεταλλαγμένοι οργανισμοί 2.Τα θετικά και τα αρνητικά των μεταλλαγμένων προϊόντων 3.Τα μεταλλαγμένα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα 4.Πως φτάνουν τα μεταλλαγμένα στον καταναλωτή και πως αντιμετωπίζονται 1 1.Τι είναι γενικά οι μεταλλαγμένοι οργανισμοί Μεταλλαγμένα τρόφιμα: Ποια είναι η αλήθεια; όταν λέμε "μεταλλαγμένα" εννοούμε τα προϊόντα εκείνα που έχουν υποστεί άμεση αλλαγή στο γονιδιακό τους, με εμβολή ξένων στοιχείων, συνήθως γονίδια ζώων -αλλά και άλλων φυτών- ή ακόμα και αφαίρεση γονιδίων από το ίδιο το φυτό, ώστε να αποκτούν κάποιου είδους ανθεκτικότητα στις επιθέσεις ζιζανίων και καιρικών φαινομένων είτε να ολοκληρώνουν πιο γρήγορα τον κύκλο παραγωγής και να αποφεύγουν τους περιορισμούς στα μεγέθη. Αυτό σημαίνει ότι αν μια παραγωγή μεταλλαγμένων πετύχει τον σκοπό της, δεν χρειάζεται προσθήκη χημικών εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων και φυσικά αποδίδει περισσότερο από μια φυσιολογική παραγωγή με λιγότερο κόστος, νερό και ενέργεια, αφού ολοκληρώνει και πιο γρήγορα τον κύκλο της. Συν τοις άλλοις, εξ' αιτίας όλων των ανωτέρω, παράγει και φθηνότερα προϊόντα σε αντίθεση με την υπερκοστοβόρα βιολογική μέθοδο. Υπάρχει όμως και ένα μεγάλο "αλλά" στην υπόθεση κι εδώ υπεισέρχεται ο παράγοντας "ελεγκτικός μηχανισμός της ΕΕ". Η παραγωγή μεταλλαγμένων, είναι μια ιδέα που αναπτύχθηκε κυρίως στις ΗΠΑ. Σ' αυτό ευθύνεται, σε μέγιστο βαθμό, το γεγονός ότι οι ΗΠΑ είναι ένα χρηματοδοτούμενο κράτος, και οι μηχανισμοί ασφαλείας και ελέγχου προϊόντων, δεν είναι πάντα επαρκείς και αποτελεσματικοί. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι αντίστοιχοι οργανισμοί ελέγχου φαρμάκων και προϊόντων των ΗΠΑ και της ΕΕ, να μην 2 συνεργάζονται και να συγκρούονται σε καίρια σημεία. Η ΕΕ δέχτηκε τα μεταλλαγμένα αλλά συνεχίζει να έχει δικούς της μηχανισμούς και να σφραγίζει μόνο τα προϊόντα που εγκρίνονται από την ίδια. Και εδώ οι διαφορές ανοχής μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ σε αυτόν τον τομέα, είναι συχνά τεράστιες. Ένα μεγάλο πλήθος προϊόντων κατόπιν μετάλλαξης που είναι ελεύθερα διακινούμενο στις ΗΠΑ, στην ΕΕ είναι απαγορευμένο. Η αντίδραση αυτή της ΕΕ είναι καθόλα κατανοητή και έχει σοβαρές βάσεις. Οι ΗΠΑ, όντας κράτος καθαρά καπιταλιστικό, επιδεικνύουν μεγάλη ανοχή σε πελάτες του φορολογικού τους συστήματος. Ως εκ τούτου, είναι πιο χαλαρή και η μακροχρόνια ανάλυση σε αρκετές περιπτώσεις (όχι σε όλες), κάτι που κάνει την ΕΕ επιφυλακτική. Το κακό με τα μεταλλαγμένα είναι ότι έχουν τρία σοβαρά μειονεκτήματα: 1. Παράγουν προϊόντα αμφίβολης διατροφικής αξίας και γεύσης. 2. Δεν είναι αρκετά μελετημένα. Μακροχρόνιες μελέτες δεν έχουν γίνει σε μεγάλη κλίμακα για τα περισσότερα απ' αυτά τα προϊόντα και δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Το ότι οι δυο μεγαλύτεροι οργανισμοί ελέγχου στον κόσμο, φιλονικούν συχνά για τις πιστοποιήσεις, αποτελεί ένα ακόμα πρόβλημα. Ελέγχονται από εταιρείες-οικονομικούς κολοσσούς, γεγονός που προκαλεί το φόβο ότι μπορεί να κρύβουν κατά βούληση πολύ σημαντικά στοιχεία. Και αν το πρώτο μειονέκτημα μπορεί να θεωρηθεί ασήμαντο , το δεύτερο και το τρίτο είναι προβληματικά και προκαλούν ποικίλα ερωτήματα. Αν κάποια στιγμή μπορέσουμε να πούμε ότι αυτά δεν αποτελούν πια πρόβλημα, θα έχουμε βρει και τη λύση στο πρόβλημα της παγκόσμιας σίτισης. Εδώ και αρκετά χρόνια ζούμε μια δεύτερη γένεση τεχνολογικού χαρακτήρα. Μέσα σε εργαστήρια γενετικής δημιουργούνται μορφές ζωής, που ποτέ πριν δεν περπάτησαν στον πλανήτη μας. Πρόκειται για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, που αποτελούν τη μεταλλαγμένη ελπίδα αλλά και τον μεταλλαγμένο εφιάλτη μας. Αυτά τα νέα δίχως λιπάσματα και φυτοφάρμακα, φυτά, μπορούν να εξαφανίσουν την πείνα καθώς και πολλές ασθένειες που οφείλονται σε αυτή. Έχοντας όμως διασχίσει μια εποχή γεμάτη διατροφικά σκάνδαλα -τρελές αγελάδες, μεταλλαγμένους σπόρους, διοξίνες-αντιμετωπίζουμε τα μεταλλαγμένα τρόφιμα με καχυποψία. Αποτελούν θανάσιμη απειλή για την υγεία μας; Ένας γενετικά τροποποιημένος οργανισμός πρέπει να είναι μια βιολογική οντότητα, που να έχει την ικανότητα να πολλαπλασιάζεται ή να μεταβιβάζει το γενετικό της υλικό. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία τους είναι η μικροέγχυση, η μακροέγχυση, και η μικροσυμπύκνωση. Όλες αυτές οι μέθοδοι δεν λαμβάνουν χώρα κάτω από φυσιολογικές συνθήκες αλλά μόνο στο εργαστήριο. Το 1980 το ανώτατο δικαστήριο των ΗΠΑ επέκτεινε τη νομική προστασία στις ευρεσιτεχνίες που αφορούσαν νέους τύπους φυτών, ζώων, ιστοκαλλιεργειών και γονιδίων. Το DNA χαρακτηρίστηκε εταιρικός πόρος που μπορεί να καταχωρηθεί νομικά σαν ιδιοκτησία. Αυτό για πολλούς ανθρώπους ισοδυναμεί με τρέλα, εφόσον το DNA αποτελεί γενετική κληρονομιά ολόκληρου του ανθρώπινου είδους. Aυτό δημιουργεί ένα νέο τύπο εξάρτησης: Των αγροτών από τις βιομηχανίες που παράγουν τέτοιου είδους προϊόντα. Οι σπόροι είναι πατενταρισμένοι και είναι διαθέσιμοι μόνο για ένα χρόνο. Στην περίπτωση που το κάνουν απειλούνται από μηνύσεις και εξοντωτικές αποζημιώσεις. 3 Οι κίνδυνοι που προέρχονται ή θα προέλθουν από τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς είναι: 1. ΑΛΛΕΡΓΙΕΣ: Οι αλλεργίες σε αυτή την περίπτωση είναι πιο έντονες και επικίνδυνες. Η σόγια που είχε χρησιμοποιηθεί το 1996 από βραζιλιάνικα καρύδια αποσύρθηκε .Το καλαμπόκι starlink επίσης. 2.ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΑΝΤΙΒΙΟΤΙΚΑ: Τα αντιβιοτικά σκευάσματα χορηγούνται σήμερα και στα ζώα σε υπερβολικό βαθμό και καλύτερη παραγωγή. Αυτό έχει σαν συνέπεια δημιουργία ανθεκτικότερων μικροβίων μέσα στην εντερική χλωρίδα. 3.ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑ: Οι μεταλλαγμένες τροφές περιέχουν πολλές τοξίνες οι οποίες δημιουργούν μοιραίες δηλητηριάσεις. 4.ΥΠΕΡΖΙΖΑΝΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΕΝΤΟΜΑ: Διαταραχή του κύκλου της φύσης αφού δεν γνωρίζουμε τις επιπτώσεις. 5.ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ: Με το πέρασμα των χρόνων ο πλανήτης μας γίνεται βιολογικά φτωχότερος. Μόνο στον εικοστό αιώνα χάθηκε το 70% των διαφόρων καλλιεργούμενων ποικιλιών. Η έλευση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών οδηγεί στον εκτοπισμό των φυσικών ειδών. Μάλιστα, έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο τέτοιες γενετικά τροποποιημένες ποικιλίες φυτών. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα άγρια φυτά με τριπλάσια αντοχή σε παρασιτοκτόνα. Τι ισχύει για τα μεταλλαγμένα τρόφιμα; Tι επιπτώσεις μπορούν να έχουν στο περιβάλλον; Μήπως τελικά πρέπει να ανησυχούμε; Η εξέλιξη της γενετικής επιστήμης συνέβαλε στην παραγωγή τροφίμων και οργανισμών με τροποποίηση του γενετικού τους κώδικα. Με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας της γενετικής μηχανικής είναι δυνατή η παραγωγή φυτών και ζώων ή ψαριών με νέες ιδιότητες. Τα νέα αυτά χαρακτηριστικά συνήθως αφορούν την ανθεκτικότητα τους σε ασθένειες, σε παράσιτα, στην ταχύτητα ανάπτυξής τους, στην εμφάνισή τους ή ακόμα και στη γεύση τους. Τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα παίζουν καθοριστικό ρόλο στη γεωργία, στην κτηνοτροφία, στην ιχθυοκαλλιέργεια και γενικά στη διατροφή σε παγκόσμια κλίμακα. Ωστόσο, η επέμβαση του ανθρώπου στη φύση μπορεί τελικά να αποβεί καταστροφική πάρουμε για παράδειγμα ένα είδος σολομού που έχει τροποποιηθεί, για να μεγαλώνει πιο γρήγορα. Μπορεί εύκολα το ψάρι αυτό, στη μεταλλαγμένη του μορφή, να εκτοπίσει και να θέσει σε κίνδυνο τον υπόλοιπο πληθυσμό των κανονικών ψαριών, διαταράσσοντας έτσι την ισορροπία στην τροφική αλυσίδα. Ακόμα, σκεφτείτε τις επιπτώσεις ενός ιού ο οποίος, αφού τροποποιηθεί για να ελέγχει τα έντομα, παρουσιάσει συμπεριφορές, που μπορεί να αποβούν μοιραίες για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. 4 Η ΕSA (The Ecological Society of America), η Αμερικάνικη οικολογική εταιρεία, τονίζει ότι ενώ υπάρχουν οφέλη από αυτή την εξέλιξη, εντούτοις οι κίνδυνοι που απορρέουν είναι μεγάλοι. Συνεπώς, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, ειδικότερα όταν πρόκειται για απελευθέρωση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στο περιβάλλον. Επιπλέον, οι διαδικασίες ανάπτυξης τέτοιων τροφίμων και οργανισμών πρέπει να υπόκεινται σε αυστηρούς και διαφανείς κανόνες της επιστημονικής διαδικασίας. Οι επιπτώσεις για το περιβάλλον πρέπει να αναλύονται προσεκτικά και οι διαδικασίες να είναι ανοικτές για μελέτη από το κοινό. Για τη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων τροφίμων υπάρχει λόγος και αντίλογος. Οφέλη γενετικά τροποποιημένων τροφίμων: 1. Προϊόντα φυτικής προέλευσης Μείωση χρόνου ωρίμανσης των φυτών ή δέντρων που τα παράγουν. Αυξημένη ανθεκτικότητα σε ασθένειες και βλαβερούς οργανισμούς. Λιγότερη χρήση ζιζανιοκτόνων και εντομοκτόνων. 2. Προϊόντα ζωικής προέλευσης Αυξημένη αντίσταση σε ασθένειες, αύξηση της πολλαπλασιασμού. Μεγαλύτερη παραγωγή κρέατος, αυγών και γάλακτος. 3. Οφέλη για το περιβάλλον Λιγότερη χρήση εντομοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και λιπασμάτων. Εξοικονόμηση ενέργειας. 4. Οφέλη για τον πληθυσμό Αυξημένη παραγωγή τροφίμων για τον αυξανόμενο ανθρώπινο πληθυσμό της γης. Αντιμετώπιση του προβλήματος της πείνας και του υποσιτισμού, που μαστίζει σήμερα ένα πολύ μεγάλο αριθμό χωρών παγκοσμίως. Κίνδυνοι γενετικά τροποποιημένων τροφίμων 1. Ασφάλεια Κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία: πιθανότητα για άγνωστες επιδράσεις που μπορούν να έχουν σχέση με καρκίνο ή άλλες επιδράσεις στην ανθρώπινη υγεία. Κίνδυνοι για το περιβάλλον: Ανεπιθύμητη μεταφορά γενετικά τροποποιημένων χαρακτηριστικών σε άλλους οργανισμούς με φυσικούς τρόπους. 5 2. Προβλήματα πνευματικών δικαιωμάτων Υπάρχει ο κίνδυνος μερικές πολυεθνικές εταιρείες να μπορούν να ελέγχουν την παγκόσμια παραγωγή τροφίμων λόγω πνευματικών δικαιωμάτων. Αύξηση της εξάρτησης των φτωχότερων και λιγότερο αναπτυγμένων χωρών από τις πλουσιότερες και βιομηχανοποιημένες χώρες. Εκμετάλλευση από τις πιο αναπτυγμένες χώρες των φυσικών πόρων άλλων πιο αδύνατων χωρών. 3. Ηθικά προβλήματα Επέμβαση στους γενετικούς μηχανισμούς της φύσης και παραβίαση των εσωτερικών αξιών φυσικών οργανισμών. Ανάμειξη γονιδίων από βιολογικά διαφορετικούς οργανισμούς. Αντίθεση για την κατανάλωση προϊόντων φυτικής προέλευσης που περιέχουν ζωικά γονίδια και αντίστροφα. Κατά γενικό κανόνα η γενετική τροποποίηση των τροφίμων δεν εγκυμονεί αποδεδειγμένους κινδύνους για την υγεία. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν δεδομένα που να υποστηρίζουν ότι τα Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα (ΓΤΤ) έχουν προκαλέσει κάποια ασθένεια ή βλάβες σε ανθρώπους . Παρά το γεγονός αυτό, θεωρούμε αναγκαίο το κάθε Γενετικά Τροποποιημένο Τρόφιμο να αξιολογείται ανεξάρτητα και σχολαστικά. Ποια η κατάσταση σε σχέση με τα μεταλλαγμένα στην Ελλάδα ? Τα γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα εισβάλλουν όλο και περισσότερο στη ζωή μας δεδομένου ότι η επιστήμη εξελίσσεται και περισσότεροι οργανισμοί υπόκεινται σε τροποποίηση του γενετικού τους υλικού. Οι ΗΠΑ καταβάλλουν προσπάθειες για την επικράτηση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, ωστόσο η Ελλάδα και άλλα ευρωπαϊκά κράτη όπως η Αυστρία, η Δανία, το Λουξεμβούργο και η Γαλλία, αντιστέκονται. Σύμφωνα με τον διευθυντή του ελληνικού γραφείου της Greenpeace, από το 1999 και μετά, στην Ελλάδα σταμάτησε η καλλιέργεια μεταλλαγμένου βαμβακιού, που είχε ξεκινήσει κάποτε, και γενικά η χώρα μας μπορεί να καυχηθεί για τα «καθαρά» της προϊόντα. Σημειώνεται πως σε ό,τι αφορά την εκτροφή των ζώων, οι τροφές που χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα δεν είναι μεταλλαγμένες, με εξαίρεση τη σόγια, η οποία κατά περίπου 60% παραμένει γενετικά τροποποιημένο προϊόν. 6 Στην παγκόσμια αγορά κυκλοφορούν τέσσερα µμεταλλαγμένα προϊόντα, η σόγια, το καλαµπόκι, το βαµβάκι και η ελαιοκράµβη. Η Ευρώπη εισάγει κυρίως µμεταλλαγμένη σόγια και κάποιες ποικιλίες µμεταλλαγμένου καλαµποκιού. Η µμεταλλαγμένη σόγια και το καλαμπόκι χρησιμοποιούνται ως συστατικά στην παραγωγή τροφών και στην παραγωγή ζωοτροφών. Συστατικά σε τρόφιµα: Η σόγια και το καλαµπόκι αποτελούν δύο από τις σηµαντικές πρώτες ύλες στη βιοµηχανία τροφίµων. Περισσότερο από το 60% των τροφίµων περιέχει παράγωγα σόγιας, όπως αλεύρι, πρωτεϊνες, λεκιθίνη (Ε322), φυτικά έλαια, κλπ ή παράγωγα καλαµποκιού, όπως άµυλο, λάδι, αλέυρι, σορβιτόλη (Ε420), γλυκόζη, φρουκτόζη, κ.α. Εποµένως τρόφιµα όπως µπισκότα, σάντουιτς, σοκολάτες ή παιδικές τροφές µπορεί να περιέχουν µεταλλαγµένη σόγια ή καλαµπόκι. Ζωοτροφές: Η σόγια αποτελεί επίσης βασικό συστατικό της διατροφής των ζώων και των ψαριών εκτροφής (αγελάδες, γουρούνια, πουλερικά, ψάρια), τα οποία καταλήγουν στο πιάτο µας ως ζωικά προϊόντα, όπως κρέας, ψάρι, πουλερικά, γάλα, τυρί, γιαούρτι και αυγά. Η έντονη αντίδραση και η επιµονή των καταναλωτών στην Ελλάδα ανάγκασε την πλειοψηφία των βιοµηχανιών τροφίµων να παράγουν τρόφιµα χωρίς µεταλλαγµένα συστατικά και να διαθέσουν γραπτές εγγυήσεις (πιστοποιητικά και αναλύσεις από διαπιστευµένους οργανισµούς και εργαστήρια) που το αποδεικνύουν. Τα µεταλλαγµένα όµως εξακολουθούν να εισάγονται στη χώρα µας κυρίως για τη χρήση ζωοτροφών µε βασικό προϊόν τη σόγια. Σύµφωνα µε στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης το 2005 δεν εισήχθηκε µεταλλαγµένο καλαµπόκι ενώ η µηµεταλλαγµένη σόγια έφτασε περίπου σε ποσοστό 55% επί του συνόλου των εισαγωγών σόγιας. Στη χώρα µας δεν υπάρχουν ούτε εµπορικές ούτε πειραµατικές καλλιέργειες µεταλλαγµένων. Τι είναι πραγματικά τα μεταλλαγμένα προϊόντα ? Οι µεταλλαγµένοι οργανισµοί (ή γενετικά τροποποιηµένοι οργανισµοί) κατασκευάζονται στα εργαστήρια µε τη βοήθεια της γενετικής µηχανικής. Η διαδικασία κατασκευής τους περιλαµβάνει την εξαγωγή επιλεγµένων γονιδίων από ένα οργανισµό (όπως ζώα, φυτά, βακτήρια και ιούς), και την τεχνητή εισαγωγή τους σε άλλους εντελώς διαφορετικούς οργανισµούς (όπως είναι τα καλλιεργούµενα φυτά). Οι νέοι αυτοί οργανισµοί αποκτούν κάποια νέα χαρακτηριστικά, όπως αντοχή σε ένα συγκεκριµένο ζιζανιοκτόνο. Η γενετική µηχανική συνήθως χρησιµοποιεί γονίδια ιών για τη διείσδυση και την προώθηση των ξένων γονιδίων, καθώς και γονίδια ανθεκτικότητας σε αντιβιοτικά. Τα εισαγόµενα γονίδια είναι παρόντα σε κάθε κύτταρο του φυτού. Οι µεταλλαγµένοι οργανισµοί αποτελούν τεχνητές µορφές ζωής που δεν υπήρχαν µέχρι πρότινος στη φύση και που, αντίθετα µε τις παραδοσιακές µορφές βιοτεχνολογίας και φυτικής παραγωγής, καταργούν τους φυσικούς φραγµούς που έχουν δηµιουργηθεί µεταξύ των ειδών µέσα από εξελικτικές διαδικασίες εκατοµµυρίων χρόνων. Έτσι, ενώ η διασταύρωση ενός ψαριού µε µια φράουλα είναι αδύνατη στη φύση, η γενετική µηχανική το «επιτυγχάνει» µέσα στο εργαστήριο. Οι επιστήµονες εξάγουν ένα γονίδιο ψαριού και το εµφυτεύουν σε µία φράουλα δηµιουργώντας ένα καθ’ όλα νέο οργανισµό. Η γενετική µηχανική έχει τη δυνατότητα να χρησιµοποιεί γονίδια ζώων, φυτών, ακόµα και ανθρώπων. 7 Κατά πόσο επηρεάζουν την υγεία μας? Πολλές οργανώσεις και επιστημονικές κοινότητες αντιτίθεται στην απελευθέρωση των µεταλλαγµένων οργανισµών διότι οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι είναι ανυπολόγιστοι και µη αναστρέψιµοι, οι κίνδυνοι για την υγεία των ανθρώπων και των ζώων είναι άγνωστοι, ενώ η απειλή για τη βιοποικιλότητα, την οικολογική ισορροπία και τη διατροφική ασφάλεια είναι άµεση. Μετά την απελευθέρωση των µεταλλαγµένων οργανισµών στο περιβάλλον, η ανάκλησή τους είναι αδύνατη. Ειδικά για την ασφάλεια των µεταλλαγµένων που χρησιµοποιούνται στις ζωοτροφές υπάρχει αυξηµένη ανησυχία. Ολοένα και περισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι δεν διενεργείται επαρκής έλεγχος στα µεταλλαγµένα προϊόντα σχετικά µε την ασφάλειά τους για τη διατροφή τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων. Μέχρι σήµερα υπάρχουν ελάχιστες ανεξάρτητες επιστηµονικές µελέτες που αποδεικνύουν την ασφάλεια των µεταλλαγµένων καλλιεργειών, εκ των οποίων οι µισές έχουν πραγµατοποιηθεί σε συνεργασία µε τις ίδιες τις εταιρείες βιοτεχνολογίας που προωθούν τα µεταλλαγµένα. 2.Τα θετικά και τα αρνητικά των μεταλλαγμένων προϊόντων Κάθε νέα τεχνολογία όπως η γενετική τροποποίηση των τροφίμων μπορεί να συνοδεύεται από ευεργετικές επιδράσεις αλλά μπορεί να έχει και κινδύνους. Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιασθούν τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές επιδράσεις της νέας αυτής τεχνολογίας. Τα μεταλλαγμένα τρόφιμα μπορεί να έχουν απρόβλεπτες και ανεπιθύμητες συνέπειες με πολλούς και διάφορους τρόπους. Έτσι ξεκινώντας με τις αρνητικές επιδράσεις των μεταλλαγμένων προϊόντων, το κύριο και μείζον πρόβλημα είναι οι κίνδυνοι που ‘‘κρύβονται’’ στα μεταλλαγμένα και απειλούν την ανθρώπινη υγεία. Έπειτα από έρευνες και μελέτες παρατηρήθηκε ότι οι άνθρωποι που κατανάλωναν μεταλλαγμένα σε μεγάλο ποσοστό παρουσίασαν διάφορες μορφές καρκίνου, με πρώτη στα κρούσματα την Αμερική. Παρόλα αυτά κρούσματα έχουν σημειωθεί και στην Ευρώπη ακόμα και σε κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης τα μεταλλαγμένα είναι επικίνδυνα λόγω των αλλεργιών που μπορεί μεταφέρουν. Όταν μεταλλάσσονται τα προϊόντα δημιουργούνται καινούργιες ουσίες οι οποίες προκαλούν καινούργιες αλλεργίες. Τέλος όσον αφορά στην ανθρώπινη υγεία εκείνες οι άγνωστες καινούργιες ουσίες που προκύπτουν από τα μεταλλαγμένα είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν και μάλιστα πολλές φορές ακατόρθωτο με αποτέλεσμα οι συνέπειες να είναι μοιραίες . Ένα επόμενο κεφάλαιο στις επιπτώσεις των μεταλλαγμένων είναι οι κίνδυνοι για το περιβάλλον. Η ανεξέλεγκτη μετάλλαξη των οργανισμών έχει προκαλέσει ανεπιθύμητη μεταφορά πολλών μικροβίων και μικροοργανισμών σε φυσικούς πόρους όπως είναι τα φυτά τα ζώα και κυρίους το χώμα. Με την καλλιέργεια των μεταλλαγμένων εισέρχονται ουσίες στο χώμα οι οποίες το μολύνουν προκαλώντας ανεπανόρθωτες βλάβες. όπως επιρροή των υδατίνων πόρων, όπως ο υδροφόρος 8 ορίζοντας , με επακόλουθο την μόλυνση του μελλοντικού ποσίμου νερού. Τέλος προκαλούν μόλυνση στο περιβάλλον όταν γίνεται ανεξέλεγκτη χρήση χημικών κατά την διαδικασία μετάλλαξης τους. Επόμενο μεγάλο θέμα είναι η εκμετάλλευση τους για τεράστιο οικονομικό κέρδος. Για παράδειγμα, εταιρείες που καινοτόμησαν στον τομέα αυτό μέσω των πνευματικών δικαιωμάτων στην περίπτωση πιθανής διάδοσης των μεταλλαγμένων θα μπορούν να ελέγχουν την παγκόσμια παραγωγή τροφίμων. Με αυτόν τον τρόπο οι μεγαλύτερες και πιο ‘’αναπτυγμένες’’ χώρες θα μπορούν να ελέγχουν τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες , μέσω της παραγωγής τροφίμων , με αποτέλεσμα οι πλούσιες χώρες να πλουταίνουν και οι φτωχές να φτωχαίνουν και μέρα με τη μέρα να έχουν μεγαλύτερη ανάγκη στήριξης από τις πιο αναπτυγμένες. Και έτσι προκύπτει η εκμετάλλευση των πόρων των αδυνάμων χωρών από τις ανεπτυγμένες. Επίσης στα σημερινά δεδομένα πολλές χώρες του λανθασμένα λεγομένου τρίτου κόσμου έχουν καταντήσει χωματερές των ανεπτυγμένων χωρών πασάροντας τους τεράστιες ποσότητες μεταλλαγμένων προϊόντων προξενώντας τεράστια προβλήματα. Πρέπει όμως και να γίνει λόγος για το ηθικό κομμάτι στην μετάλλαξη των προϊόντων . Ο άνθρωπος πολλές φορές επεμβαίνει στους διαφόρους οργανισμούς της φύσης μεταλλάσσοντας τους και υποτιμώντας έτσι την αξία των αντιστοίχων φυσικών . Όπως υποστηρίζουν πολλοί επιστήμονες αυτές οι κινήσεις του ανθρωπίνου είδους δείχνουν την μεγαλομανία του η οποία έχει σκοπό να ξεπεράσει το ανώτατο, το αξεπέραστο , άλλοι το ονομάζουν θεό άλλοι σύμπαν και άλλοι φύση , όμως άσχετα με το όνομα του η προσπάθεια προσπέρασης ή ξεπερασης του είναι ουτοπική και ανυπόστατη. Τέλος ένα σημαντικό πρόβλημα που επισυνάπτεται με τα μεταλλαγμένα είναι το κοινωνικό πρόβλημα. Δεδομένου ότι είναι οι περισσότερο πλούσιες και αναπτυγμένες χώρες που ελέγχουν την τεχνολογία των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων υπάρχει ο κίνδυνος στρέβλωσης και τα νέα προϊόντα θα αναπτύσσονται σύμφωνα με τα συμφέροντα των πλουσιότερων χωρών. Δηλαδή οι αναπτυσσόμενες χώρες μέσω των μεταλλαγμένων θα ελέγχουν την δημιουργία των νέων προϊόντων ανάλογα με τα συμφέροντα τους. Από την άλλη μεριά υπάρχει και η θετική πλευρά στην δημιουργία των μεταλλαγμένων. Αρχικά στα φυτικά μεταλλαγμένα προϊόντα με τις μεταλλάξεις κερδίζουμε καλύτερη γεύση και ποιότητα, μείωση του χρόνου ωρίμανσης άρα ο αγρότης έχει περισσότερο χρόνο για να επεκταθεί σε περαιτέρω καλλιέργειες. τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα προσφέρουν μεγαλύτερες και καλύτερες σοδιές οι οποίες είναι πιο ανθεκτικές άρα αυξάνουν το κέρδος των παραγωγών. Τα μεταλλαγμένα έχουν αυξημένη αντοχή στο καιρό και τις αρρώστιες . λόγω της αυξημένης αντίστασης τους στις αρρώστιες και στον καιρό οι μεταλλαγμένες καλλιέργειες έχουν λιγότερο ανάγκη την χρήση χημικών , φαρμάκων όπως εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων. Επιπλέον με τις μεταλλάξεις κάποια προϊόντα εμπλουτίζονται με θρεπτικά συστατικά και πολλές φορές δημιουργούνται νέα προϊόντα και ανακαλύπτονται νέες μέθοδοι καλλιέργειας. Σχετικά με τους ζωικούς μεταλλαγμένους οργανισμούς, και αυτοί με τις μεταλλάξεις αποκτούν νέες θρεπτικές ιδιότητες και αυξημένη αντίσταση στις 9 ασθένειες. Έτσι ο κτηνοτρόφος έχει λιγότερες απώλειες άρα έχει και την ευκολία να πουλάει τα προϊόντα του σε χαμηλότερες τιμές δίχως να έχει να καλύψει το κόστος της απώλειας. Με αυτόν τον τρόπο αυξάνεται η παραγωγικότητα άρα και οι ποσότητες τροφίμων που εμπορεύεται ο κάθε κτηνοτρόφος. Έτσι δημιουργούνται μεγαλύτερα αποθέματα τροφίμων δεδομένου του όλο και αυξανομένου αριθμού των ανθρώπων στην γη. Τα οφέλη όμως δεν σταματούν εδώ. Από τα μεταλλαγμένα ωφελείται και το περιβάλλον . Όπως προαναφέρθηκε, όντας πιο ανθεκτικά τα μεταλλαγμένα προϊόντα, γίνεται λιγότερη χρήση χημικών όπως εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα και λιγότερη χρήση λιπασμάτων. Έτσι επιτυγχάνεται η καλύτερη διατήρηση της ποιότητας του εδάφους και του υδροφόρου ορίζοντα όπως και η εξοικονόμηση ενεργείας. Οι ποσότητες χημικών για την συντήρηση που χρησιμοποιούνται στις απλές καλλιέργειες είναι τεράστιες και προκαλούν τεράστια μόλυνση του περιβάλλοντος, σε αντίθεση με τα μεταλλαγμένα που έχουν αντοχή στις διάφορες ασθένειες άρα δεν προξενούν πρόβλημα. Επίσης στα μεταλλαγμένα γίνεται καλύτερος και ευκολότερος χειρισμός των αποβλήτων , διότι το μέγεθος τους είναι πολύ μικρότερο από τις συμβατικές καλλιέργειες . Τελευταίο κεφαλαίο των ωφελημάτων είναι το κοινωνικό θέμα. Λόγω του χαμηλού κόστους παραγωγής , της αυξημένης ανθεκτικότητας τους , του ελάχιστου χρόνου που απαιτείται , και της σιγουριάς που προσφέρουν στους παραγωγούς , γίνεται αυξανόμενη και ανασφαλή παραγωγή τους. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αντιμετωπιστεί το παγκόσμιο πρόβλημα της ανεπαρκούς ποσότητας τροφίμων . λόγω του ραγδαίως αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού της γης τα τωρινά μέσα παραγωγής τροφίμων δεν αποδίδουν επαρκώς άρα πρέπει να βρεθούν νέοι τρόποι παραγωγής τροφίμων. μια πιθανή λύση λοιπόν είναι και τα μεταλλαγμένα όπου δίνουν μεγάλες ποσότητες τροφίμων σε ελάχιστο χρόνο και με ελάχιστο κόστος . δηλαδή με τα σημερινά δεδομένα σε μια ανερχομένη κρίση τροφίμων η καλύτερη δυνατή λύση είναι τα μεταλλαγμένα ασχέτως με τις επιπτώσεις που έχουν. Τα μεταλλαγμένα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα Η νέα Ευρωπαϊκή νομοθεσία για τη σήμανση και την ιχνηλασιµότητα των µεταλλαγµένων αποτελεί την πιο αυστηρή νομοθεσία που υπάρχει αυτή τη στιγμή στον κόσμο. Οι νέοι κανονισμοί, οι οποίοι τέθηκαν σε εφαρμογή στις 18 Απριλίου 2004, θα επηρεάσουν την παρούσα αλλά και τη μελλοντική πορεία της αγοράς των µεταλλαγµένων προϊόντων, όπως καλλιέργειες φυτών, λαχανικών, φρούτων αλλά και τρόφιμα και ζωοτροφές που προέρχονται από µεταλλαγµένους οργανισμούς. Οι δύο πιο σημαντικές καινοτομίες της νέας νομοθεσίας, οι οποίες αφορούν το 90% των εισαγωγών µεταλλαγµένων προϊόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) είναι: 1) Η υποχρεωτική σήμανση ακόμα και στις περιπτώσεις που η ανίχνευση του 10 µεταλλαγµένου DNA ή της µεταλλαγµένης πρωτεΐνης δεν είναι εφικτή, όπως στην περίπτωση των φυτικών ελαίων. 2) Η σήμανση στις µεταλλαγµένες ζωοτροφές. Η νέα νομοθεσία αφορά όχι µόνο στις εισαγωγές μεγάλων ποσοτήτων σόγιας και καλαμποκιού αλλά και σε όλα τα εισαγόμενα επεξεργασμένα τρόφιμα και συστατικά τροφίμων. Για παράδειγμα, τα δύο τρίτα των τυποποιημένων προϊόντων, από ψωμί μέχρι σοκολάτες, κονσέρβες, μπισκότα, τσιπς, κατεψυγμένες πίτσες, μπορεί να περιέχουν σόγια, καλαμπόκι και παράγωγά τους, όπως λεκιθίνη, άμυλο, γλυκόζη, φυτικά έλαια. Συνεπώς, οι χώρες που εξάγουν αυτά τα προϊόντα στην Ευρώπη θα πρέπει να συµµορφωθούν µε τους νέους κανονισμούς. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή αγορά των ζωοτροφών, η οποία είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο, απορροφά το μεγαλύτερο ποσοστό (περίπου το 80%) των εισαγωγών της σόγιας και του καλαμποκιού. Τα τελευταία χρόνια, η ζήτηση για µη-µεταλλαγµένες ζωοτροφές έχει αυξηθεί. Η νέα νομοθεσία όμως, δεν καθιστά υποχρεωτική τη σήμανση των ζωικών προϊόντων όπως κρέας, αυγά, γάλα. Η εφαρμογή της νέας νομοθεσίας για τα µεταλλαγµένα όμως, μπορεί να φέρει και την άρση του µορατόριουµ, δηλαδή την επανέναρξη της διαδικασίας εγκρίσεων των µεταλλαγµένων προϊόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι δύο κανονισμοί μαζί µε την νέα οδηγία 2001/18 για την απελευθέρωση των µεταλλαγµένων στο περιβάλλον αποτελούν το νομικό πλαίσιο των προϋποθέσεων που είχαν θέσει τα κράτη-µέλη που προχώρησαν στην επιβολή του µορατόριουµ. Οι πιέσεις των πολυεθνικών των µεταλλαγµένων µέσω της κυβέρνησης των ΗΠΑ και του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ) προς την ΕΕ για την αποδοχή των προϊόντωντους εντείνονται. Η υποχώρηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία δηλώνει πλέον έτοιμη να ανοίξει τις ευρωπαϊκές αγορές στα µεταλλαγµένα, συναντά όμως την αντίσταση χιλιάδων καταναλωτών, αγροτών, τοπικών κοινωνιών, που εναντιώνονται στην καλλιέργεια των µεταλλαγµένων και ανακηρύσσουν τις περιοχές τους σε ζώνες ελεύθερες από µεταλλαγµένα. Οι νέοι Κανονισμοί για τα µεταλλαγµένα τρόφιμα και τις ζωοτροφές, τη σήμανση και την ιχνηλασιµότητα υιοθετήθηκαν στις 2 Ιουλίου 2003 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τέθηκαν σε ισχύ τον Οκτώβριο του 2003. Η εφαρμογή τους ξεκίνησε από τις 18 Απριλίου 2004, τροποποιώντας ουσιαστικά το προηγούμενο καθεστώς σήμανσης για τα τροφικά και τις ζωοτροφές. Το νέο καθεστώς σήμανσης θέτει και παγκόσμια πρότυπα, αφού εφαρμόζεται στην πιο μεγάλη αγορά του κόσμου. Οι κυριότερες αλλαγές στη νομοθεσία είναι: 1. Όλα τα προϊόντα τα οποία περιέχουν ή προέρχονται από µεταλλαγµένα συστατικά, σε ποσοστό πάνω από 0,9%, πρέπει να φέρουν σήμανση ότι “αυτό το προϊόν περιέχει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς” ή “αυτό το 11 προϊόν παράγεται από γενετικά µεταλλαγµένους οργανισμούς”. Επιπλέον, σήμανση μπορεί να απαιτείται ακόμα και στην περίπτωση που η διατροφική αξία ή οι θρεπτικές ιδιότητες του µεταλλαγµένου προϊόντος είναι διαφορετικές από αυτές του αντίστοιχου συμβατικού καθώς και στην περίπτωση που οι ιδιότητες αυτές δημιουργούν ηθικούς ή θρησκευτικούς ενδοιασμούς. 2. Σήμανση απαιτείται ακόμα και στις περιπτώσεις που το µεταλλαγµένο DNA δεν ανιχνεύεται εργαστηριακά. 3. Οι ζωοτροφές που περιέχουν ή προέρχονται από µεταλλαγµένα συστατικά. Βιομηχανίες τροφίμων και ζωοτροφών, έμποροι και καταστήματα τροφίμων έχουν ήδη ξεκινήσει να εφαρμόζουν τους νέους κανονισμούς και ζητούν από τους προμηθευτές τους να συµµορφωθούν µε τα συστήματα πιστοποίησης και ιχνηλασιµότητας. Η πρακτική αυτή μπορεί να οδηγήσει στον καθορισμό παγκοσμίων εμπορικών προτύπων πιστοποίησης για τα µη-µεταλλαγµένα προϊόντα και άλλα αγροτικά προϊόντα, ιδιαίτερα σχετικά µε το καλαμπόκι, τη σόγια, την ελαιοκράµβη κλπ. Η νέα νομοθεσία για τα µεταλλαγµένα τρόφιμα και τις ζωοτροφές απαιτεί τη σήμανση για τα προϊόντα των οποίων το DNA ή κάποια πρωτεΐνη τους δεν ανιχνεύονται στο τελικό προϊόν, τα οποία όµως έχουν παραχθεί από µεταλλαγµένους οργανισµούς. Για παράδειγµα αναφέρουµε ενδεικτικά προϊόντα όπως φυτικά έλαια, σογιέλαιο, άµυλο, λεκιθίνη, ζάχαρη, γλυκόζη, αλκοόλη. Εξαίρεση αποτελούν τα προϊόντα ή συστατικά τα οποία παράγονται µε τη βοήθεια µεταλλαγµένων µικρόοργανισµών όπως ένζυµα, βιταµίνες κλπ, για τα οποία δεν απαιτείται σήµανση.7 Το 90% των εισαγωγών µεταλλαγµένων προϊόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση χρησιµοποιούνται για την παραγωγή ζωοτροφών, καθώς και για άµυλο και φυτικά έλαια. Αυτά τα προϊόντα θα φέρουν σήµανση για πρώτη φορά. Στις ΗΠΑ, στον Καναδά και την Αργεντινή, όπου παράγεται το µεγαλύτερο ποσοστό των µεταλλαγµένων προϊόντων δεν εφαρµόζονται κανόνες σήµανσης. Σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή "η ιχνηλασιµότητα ορίζεται ως η ικανότητα να ανιχνεύουµε τους µεταλλαγµένους οργανισµούς και τα παραγόµενα προϊόντα από αυτούς, σε όλα τα στάδια της παραγωγικής και τροφικής αλυσίδας , διευκολύνοντας τους ελέγχους και τη δυνατότητα απόσυρσης των προϊόντων αν καταστεί αναγκαίο. Το σύστηµα της ιχνηλασιµότητας έχει σχεδιασθεί για να διευκολύνει την ακριβή σήµανση των τελικών προϊόντων µε σκοπό να παράσχει τα µέσα για εποπτεία και ελέγχους της σήµανσης. Αυτοί που εισάγουν στην αγορά ένα εγκεκριµένο µεταλλαγµένο προϊόν είναι υποχρεωµένοι να ενηµερώνουν εγγράφως τους παραλήπτες σχετικά µε το γεγονός ότι το µεταλλαγµένο προϊόν περιέχει ή προέρχεται από ή παράγεται από µεταλλαγµένους οργανισµούς, καθώς και για τους ειδικούς κωδικούς που αφορούν την ταυτότητα κάθε µεταλλαγµένου προϊόντος. Αυτή η πληροφορία πρέπει να µεταφέρεται στον επόµενο παραλήπτη του προϊόντος. Τα στοιχεία των συναλλαγών πρέπει να κρατούνται από τους υπευθύνους για µια περίοδο πέντε χρόνων. Η έννοια της ιχνηλασιµότητας “από το χωράφι ως το ράφι” δεν αφορά µόνο τα µεταλλαγµένα συστατικά αλλά συµβαδίζει µε τη γενική προσέγγιση της ΕΕ σε θέµατα διατροφικής ασφάλειας και ενηµέρωσης του καταναλωτή, έτσι όπως 12 καθιερώθηκε το 2002 από τον Κανονισµό 178/2002. Η πρακτική της απόδοσης µοναδικών κωδικών σε κάθε µεταλλαγµένο οργανισµό αποτελεί προϋπόθεση για τον έλεγχο και την εποπτεία των επιπτώσεων των µεταλλαγµένων οργανισµών στο περιβάλλον και την υγεία καθώς επιτρέπει και την απόσυρση των προϊόντων αυτών από την αγορά σε περίπτωση που διαπιστωθεί βλάβη. ∆ιεθνείς µοναδικοί ταυτοποιητές (κωδικοί) για τα µεταλλαγµένα οριστούν και από το Πρωτόκολλο για τη Βιοασφάλεια. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υιοθετήσει νοµοθεσία για την εφαρµογή του Πρωτοκόλλου για τη Βιοασφάλεια τον Ιούνιο του 2003. Οι κανόνες ιχνηλασιµότητας για τους µεταλλαγµένους οργανισµούς αποτελούν αντικείµενο συζήτησης και από τον Codex Alimentarious, πολυµερή οργανισµό του προγράµµατος για τα πρότυπα τροφίµων του ∆ιεθνούς Οργανισµού Υγείας και του Παγκόσµιο Οργανισµού Τροφίµων. Μέχρι στιγµής δεν έχει επιτευχθεί συµφωνία για την ιχνηλασιµότητα, παρά µόνο συµφωνήθηκαν κάποια ελάχιστα µέτρα για την αξιολόγηση του κινδύνου σχετικά µε την υγεία. Οι κανόνες αυτοί διέπονται από τις ακόλουθες αρχές: έλεγχος πριν από την εµπορία των µεταλλαγµένων οργανισµών, συµπεριλαµβανόµενης της αξιολόγησης των άµεσων και έµµεσων επιπτώσεων των µεταλλαγµένων οργανισµών. Παρόλο που οι αρχές του Codex δεν θα έχουν νοµικά δεσµευτικό χαρακτήρα για τις εθνικές νοµοθεσίες, µπορεί να χρησιµοποιηθούν ως σηµείο αναφοράς σε περίπτωση διενέξεων. Αξίζει να σηµειώσουµε, ότι οι παρόντες ισχύοντες κανόνες των ΗΠΑ δεν διέπονται απόλυτα από αυτές τις αρχές, ιδιαίτερα όσον αφορά τον έλεγχο πριν από την εµπορία των µεταλλαγµένων προϊόντων. Η βιοµηχανία των µεταλλαγµένων έρχεται αντιµέτωπη µε µια αγορά που συρρικνώνεται διαρκώς. Ολοένα και περισσότερες χώρες υιοθετούν κανονισµούς σήµανσης. Νέα µεταλλαγµένα προϊόντα - όπως το µεταλλαγµένο στάρι της Monsanto - συναντούν µαζική αντίδραση πριν καν πάρουν έγκριση για εµπορική καλλιέργεια. Πάνω από 37 χώρες έχουν ανακοινώσει ή εφαρµόσει νόµους που περιορίζουν την εισαγωγή των µεταλλαγµένων και/ ή τη σήµανση των τροφίµων που περιέχουν µεταλλαγµένα συστατικά. Σύµφωνα µε την έκθεση της Ιnnovest Strategic Value Αdvisors: “H EE ήταν µια από τις πρώτες περιοχές που περιόρισαν τις εισαγωγές µεταλλαγµένων και απαίτησαν τη σήµανσή τους. Πρόσφατα, σηµαντικοί εισαγωγείς τροφίµων όπως η Κίνα, η Ιαπωνία και η Κορέα έχουν θεσπίσει περιοριστικούς κανόνες και κανονισµούς σήµανσης. Οι ανησυχίες σχετικά µε τα µεταλλαγµένα έχουν άµεση επίπτωση στις εξαγωγές καλαµποκιού στην ΕΕ, οι οποίες έπεσαν από 305 εκατοµµύρια δολάρια το 1996 σε 2 εκατοµµύρια δολάρια το 2001. Οι εξαγωγές στην Κορέα έπεσαν από 300 εκατοµµύρια δολάρια σε 85 εκατοµµύρια δολάρια.” Ανησυχώντας ότι το Πρωτόκολλο για τη Βιοασφάλεια θα νοµιµοποιήσει το κλείσιµο της αγοράς για τα µεταλλαγµένα, η κυβέρνηση των ΗΠΑ και η βιοµηχανία των µεταλλαγµένων έχουν ξεκινήσει σφοδρή επίθεση προς τις αναπτυσσόµενες χώρες για να τους επιβάλλουν τα µεταλλαγµένα. Την κορύφωση αυτής της επιθετικής προώθησης των µεταλλαγµένων αποτελεί η εκβιαστική αποδοχή των µεταλλαγµένων µέσω της επισιτιστικής βοήθειας. Η επισιτιστική βοήθεια, στην πράξη, χρησιµοποιείται ως διέξοδος για τα ανεπιθύµητα µεταλλαγµένα προϊόντα των ΗΠΑ. Με αυτό το σκεπτικό, οι ΗΠΑ ξεκίνησαν έναν ηθικό εκβιασµό, κατηγορώντας την ΕΕ ότι µέσω του moratorium εµποδίζει την αντιµετώπιση της πείνας. Ο πρόεδρος Μπους, στο λόγο του, στην Ακαδηµία της Ακτοφυλακής στις 21 Μαϊου του 2003, ισχυρίστηκε ότι το ευρωπαϊκό µορατόριουµ εµποδίζει “το βασικό κίνητρο για την εξάλειψη της πείνας στην Αφρική”. Το παγκόσµιο πρόβληµα της πείνας αντιµετωπίζεται περισσότερο ως κερδοφόρα ευκαιρία για τις επιχειρήσεις παρά ως παγκόσµια ανθρωπιστική κρίση. Όπως είχε δηλώσει και ο Μπους δύο χρόνια νωρίτερα: “Θέλω η Αµερική να θρέψει τον κόσµο. Χάνουµε κάποιες ευκαιρίες, όχι µόνο στο δικό µας ηµισφαίριο, αλλά σε ολόκληρο τον κόσµο”. Η 13 επισιτιστική βοήθεια αποτελεί µια εξαιρετικά κερδοφόρα επιχείρηση για την αµερικανική αγροβιοµηχανία. Όπως αναφέρεται και στην ιστοσελίδα της Αµερικάνικης Υπηρεσίας για τη ∆ιεθνή Ανάπτυξη (USAID): “Τα προγράµµατα εξωτερικής βοήθειας της Αµερικής ωφελούν κατά κύριο λόγο τις ΗΠΑ. Σχεδόν το 80% των συµβολαίων και των δωρεών της USAID προορίζονται άµεσα για αµερικανικές επιχειρήσεις. Τα προγράµµατα εξωτερικής βοήθειας έχουν βοηθήσει στη δηµιουργία σηµαντικών αγορών για αγροτικά προϊόντα…” Άλλο ένα σηµάδι που καταδεικνύει τον κυνισµό µε τον οποίο οι ΗΠΑ χρησιµοποιούν οποιοδήποτε µέσο για να επιβάλλουν τα µεταλλαγµένα, είναι η πρόσφατη έγκριση από την γερουσία των ΗΠΑ, προσχεδίου νόµου µε τίτλο “η Αµερικάνικη Ηγεσία ενάντια στο HIV/AIDS, τη Φυµατίωση και την Ελονοσία για το 2003”, που θέτει ως όρο στις Αφρικανικές χώρες την αποδοχή της “µεταλλαγµένης επισιτιστικής βοήθειας” ώστε να λάβουν φάρµακα για τη θεραπεία του HIV/AIDS. Ακόµα και αν αυτός ο όρος δεν είναι νοµικά δεσµευτικός, δείχνει ότι οι ΗΠΑ είναι πρόθυµες να υπερασπιστούν τα συµφέροντα της βιοµηχανίας των µεταλλαγµένων µε οποιοδήποτε κόστος, ακόµα και µε απειλή περικοπής επισιτιστικής βοήθειας ζωτικής σημασίας. Τα παραπάνω, σε συνδυασµό µε την ακόλουθη δήλωση του προέδρου Bush, το Μάιο του 2003, δείχνουν το µέγεθος της υποκρισίας της πολιτικής των ΗΠΑ: “Πρέπει να δώσουµε στους αγρότες στην Αφρική, τη Λατινική Αµερική, την Ασία και αλλού µια ίση ευκαιρία για ανταγωνισµό στις διεθνείς αγορές. Όταν τα πλούσια κράτη επιδοτούν τις αγροτικές τους εξαγωγές, εµποδίζουν τις φτωχές χώρες να αναπτύξουν τον τοµέα της δικής τους γεωργίας.” Στην πραγµατικότητα, οι ΗΠΑ κατακλύζουν τις αγορές των αναπτυσσόµενων χωρών µε επιδοτούµενες εξαγωγές αγροτικών προϊόντων. Οι εξαγωγές προς τις αναπτυσσόµενες χώρες αντιπροσωπεύουν σηµαντικό µέρος της παραγωγής των ΗΠΑ (στάρι 40%, καλαµπόκι 25-30%, σόγια 30%, ρύζι 20%, βαµβάκι ως και 57%). To 2002, οι µεταλλαγµένες καλλιέργειες αποτελούσαν το 75% της συνολικής καλλιέργειας σόγιας στις ΗΠΑ, το 34% του καλαµποκιού και το 71% του βαµβακιού, αντίστοιχα, µε ανοδικές τάσεις µέσα στο 2003. Η υψηλή αναλογία των µεταλλαγµένων καλλιεργειών, σε συνδυασµό µε τις υψηλές επιδοτήσεις που επιτρέπουν την πώληση των προϊόντων σε τιµές κάτω του κόστους, καταδεικνύει τον άµεσο συσχετισµό µεταξύ της διάθεσης µεταλλαγµένων προϊόντων και της αντιµετώπισης των αναπτυσσόµενων χωρών ως χωµατερές. Η τακτική αυτή των ΗΠΑ έχει σηµαντικό αντίκτυπο στο εισόδηµα των αγροτών, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόµενες χώρες που δεν έχουν τη δυνατότητα να ανταγωνιστούν, ως προς τις τιµές, τη µεγάλης κλίµακας επιδοτούµενη βιοµηχανική παραγωγή των αναπτυγµένων χωρών. Το άµεσο αποτέλεσµα είναι η επιδείνωση της φτώχειας και η καταστροφή του υπόβαθρου που θα οδηγούσε στην εξάλειψη της πείνας µελλοντικά. Μόλις δύο εβδοµάδες πριν από την προσφυγή των ΗΠΑ στον ΠΟΕ, το Μάλι,η Μπουρκίνα Φάσο, το Μπενίν και το Τσαντ, εκπροσωπώντας τις χώρες της κεντρικής και δυτικής Αφρικής, ζήτησαν από τον ΠΟΕ την οριστική µείωση των επιδοτήσεων στο βαµβάκι -ιδιαίτερα για τις ΗΠΑ. Οι επιδοτήσεις για το βαµβάκι -οι οποίες ανέρχονται σε 4 δισεκατοµµύρια δολάρια το χρόνο στις ΗΠΑέχουν οδηγήσει σε οικονοµική καταστροφή πολλούς µικρούς βαµβακοπαραγωγούς στις παραπάνω Αφρικανικές χώρες. Το ίδιο ισχύει και για τη µεταλλαγµένη επισιτιστική βοήθεια η οποία απειλεί την επιβίωση των τοπικών αγροτών και των κοινοτήτων της υπαίθρου, υπονοµεύοντας την δυνατότητά τους να παράγουν τροφή. 14 4.Πως φτάνουν τα μεταλλαγμένα στον καταναλωτή και πως αντιμετωπίζονται Από το 1996 που ξεκίνησε η μαζική εισαγωγή μεταλλαγμένων στην Ευρώπη, η αντίδραση των καταναλωτών κατάφερε να εμποδίσει τα σχέδια των εταιρειών που ήθελαν να κατακλύσουν την αγορά με μεταλλαγμένα προϊόντα. Τα μεταλλαγμένα τρόφιμα έχουν μπει πια στη ζωή μας και τρυπώνουν στη διατροφή μας. Αγαπημένα μας προϊόντα όπως σοκολάτες, μπισκότα, σνακ, σάντουιτς, γλυκά, πίτες, παιδικές τροφές κλπ. Μερικές εταιρείες που απάντησαν σε σχετικό ερωτηματολόγιο της οικολογικής οργάνωσης Greenpeace για τη χρήση μεταλλαγμένων είναι : ΠΙΝΔΟΣ κοτόπουλα: Εγγυώνται ότι τα κοτόπουλα τους έχουν τραφεί με μη μεταλλαγμένους οργανισμούς και προσκομίζουν συστηματικά πιστοποιητικά για την καθαριότητα των ζωοτροφών. ΑΓΝΟ :Advance, Danette, Επιδόρπια, Vitaline, γιαούρτια, κρέμα γάλακτος, φέτα φρέσκο γάλα, Milko, ασαφείς απαντήσεις. ΕΒΓΑ: παγωτά, κρουασάν Folie, τσουρεκάκια, ασαφείς απαντήσεις. ΜΕΒΓΑΛ: beautiful, chocomania, κρέμα γάλακτος, φέτα, φρέσκο γάλα, Harmony, γιαούρτια, ασαφείς απαντήσεις. ΝΕΟΓΑΛ: τυροκομικά, φρέσκο γάλα, γιαούρτια, ασαφείς απαντήσεις. ΝΙΚΑΣ: λουκάνικα, παρίζα σαλάμι, ασαφείς απαντήσεις ΥΦΑΝΤΗΣ: λουκάνικα, μπέικον, ασαφείς απαντήσεις. Τέσσερα είναι τα βασικά είδη που υπόκεινται γενετικές μεταλλάξεις: το καλαμπόκι, η σόγια, η ελαιοκράμβη (φυτό που χρησιμοποιείται στην παραγωγή ραφινέλαιων) και η πατάτα . Ακόμα και αν δεν τρώμε μεταλλαγμένο καλαμπόκι εμείς οι ίδιοι, το 80% της καλλιέργειας μεταλλαγμένης σόγιας και καλαμποκιού καταλήγουν στα εκτροφεία και στα ιχθυοτροφεία για να θρέψουν τα ζώα, των οποίων αργότερα θα καταναλώσουμε το γάλα, τα αβγά, το κρέας και τα παράγωγά τους. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι, τελικά, το μεταλλαγμένο υλικό δεν φτάνει στο στομάχι μας, καθώς έχει ήδη υποστεί αλλοίωση μέσα στο σώμα του ζώου. Δεν είναι εξακριβωμένο κατά πόσο η ποσότητα τροφής ενός ζώου χάνεται με την επεξεργασία της τροφής της τροφής από το ίδιο το ζώο ή αν διατηρείται και μεταφέρεται στον άνθρωπο. Το πρόβλημα είναι ότι τα ζώα καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες μεταλλαγμένης τροφής που οι εκτροφείς τους αγνοούν τι τα ταΐζουν. Σύμφωνα με σχέδιο του νέου Ευρωπαϊκού Κανονισμού, σύντομα θα εφαρμοστεί νομοθεσία για τη σήμανση των ζωοτροφών. Μέχρι τότε, όμως, κανείς δεν ξέρει τι τρώνε τα ζώα και σε ποιο ποσοστό η τροφή τους είναι μεταλλαγμένη ή ακόμα και ζωικής προέλευσης. Μια από τις εταιρείες κολοσσούς στην παραγωγή μεταλλαγμένων σπόρων πήρε άδεια τον περασμένο Φεβρουάριο να ρίξει στην αγορά γενετικά μεταλλαγμένο καλαμπόκι: το φυτό αυτό περιέχει ένα γονίδιο που παράγει μια τοξίνη για να σκοτώσει τα σκουλήκια που καταστρέφουν τις ρίζες του. Οι ιθύνοντες της εταιρείας διαβεβαιώνουν ότι το καλαμπόκι αυτό δεν προορίζεται να καταναλωθεί από ανθρώπους, αλλά από ζώα. 15 Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί και σε επεξεργασμένα προϊόντα, όπως σιρόπια. Κανείς όμως δεν μπορεί να εγγυηθεί αν αυτή η έμμεση κατανάλωση του μεταλλαγμένου καλαμποκιού είναι βλαβερή ή όχι για μας. «Πλούσιες» σε… μεταλλαγμένη σόγια και καλαμπόκι από τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, την Αργεντινή, τη Βραζιλία και τη Ρουμανία είναι οι περισσότερες τροφές που φτάνουν καθημερινά στο πιάτο του Ελληνα καταναλωτή. Περιβαλλοντικές οργανώσεις κρούουν τον κώδωνα κινδύνου για κρέατα, κοτόπουλα, γάλατα, αβγά και τυριά, που προέρχονται από ζώα ταϊσμένα με μεταλλαγμένη σόγια και θέτουν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Κανένα νομοθετικό πλαίσιο δεν απαγορεύει μέχρι στιγμής τη χρήση μεταλλαγμένων ζωοτροφών στην πτηνοτροφία και εκτροφή βοοειδών, ενώ οι περισσότερες εταιρίες δεν φαίνεται να τηρούν τις Κοινοτικές Οδηγίες που καθιστούν υποχρεωτική την προειδοποιητική σήμανση μεταλλαγμένων συστατικών στις εμπορικές συσκευασίες των τυποποιημένων τροφίμων. Παλιότερες έρευνες του Ενιαίου Φορέα Ελέγχου Τροφίμων σε 250 δείγματα προϊόντων, για τα οποία ισχύει η ευρωπαϊκή νομοθεσία για τη σήμανση, έδειξαν ότι στο 7% αυτών δεν υπήρχε σχετική επισήμανση, παρότι περιείχαν γενετικά τροποποιημένα συστατικά.!!! Την ίδια στιγμή, νόμιμη στην Ε.Ε. είναι η διακίνηση μεταλλαγμένης σόγιας και καλαμποκιού αποκλειστικά για χρήση ζωοτροφής. «Οταν ο καταναλωτής αγοράζει κρέας, κοτόπουλο, γάλα ή τυρί, δεν γνωρίζει αν αυτά προέρχονται από ζώα που έχουν τραφεί με μεταλλαγμένες ζωοτροφές ή όχι, αφού δεν είναι υποχρεωτική η σχετική σήμανση στα προϊόντα ζωικής προέλευσης», επισημαίνει η υπεύθυνη εκστρατείας ενάντια στα μεταλλαγμένα τρόφιμα της Greenpeace στην Ελλάδα κυρία Ελενα Δανάλη και συνεχίζει: «Αυτό που ζητάμε από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς είναι να ρυθμιστεί νομικά το ζήτημα και να απαγορευτεί πλήρως η εισαγωγή μεταλλαγμένων ζωοτροφών. Θέλουμε να ξέρουμε τι τρώμε». Κάθε χρόνο εισάγονται στη χώρα μας περίπου 120.000 τόνοι μεταλλαγμένης σόγιας, το 80% των οποίων προορίζεται για χρήση ζωοτροφής. «Ανησυχούμε. Μπορεί τα τελευταία χρόνια να μειώθηκε αισθητά ο αριθμός των παραγωγών που χρησιμοποιούν μεταλλαγμένη ζωοτροφή στην εκτροφή ζώων, ωστόσο ο κίνδυνος παραμένει. Καθημερινά φτάνουν καταγγελίες στο κέντρο μας για τυποποιημένες τροφές που περιέχουν μεταλλαγμένη λεκιθίνη, γλυκόζη, φρουκτόζη και άλλα. Κίνδυνος υπάρχει και για τα βιολογικά προϊόντα. Μέσα στις μέρες θα οργανώσουμε κινητοποιήσεις με στόχο την άμεση λήψη μέτρων από πλευράς του υπουργείου Ανάπτυξης και Τροφίμων», τονίζει ο πρόεδρος της ένωσης καταναλωτών ΒΙΟ.ΖΩ., κ. Γιώργος Κωστής Η καλλιέργεια μεταλλαγμένου βαμβακιού, ντομάτας, πατάτας και καλαμποκιού είναι παράνομη στην Ελλάδα και, σύμφωνα με την υπάρχουσα εθνική νομοθεσία που ισχύει από το 2001, το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων οφείλει να πραγματοποιεί δειγματοληψία και εργαστηριακή ανάλυση όλων των δειγμάτων, είτε πρόκειται για σπόρους εισαγωγής είτε για ντόπια παραγωγή. Ωστόσο, σύμφωνα με τον επιστημονικό συνεργάτη, υπεύθυνο για ζητήματα γενετικά τροποποιημένων τροφών της Γενικής Συνομοσπονδίας Αγροτικών Συλλόγων Ελλάδος (ΓΕΣΑΣΕ), κ. Νίκο Λάπα, «εξαιτίας της απουσίας συστηματικών ελέγχων στα σύνορα της Βορείου Ελλάδας πρόσφατα εντοπίστηκαν επιμολυσμένες παρτίδες 16 σπόρων βαμβακιού, οι οποίες καλλιεργήθηκαν στη Δράμα και τον Έβρο. Δυστυχώς, κάθε μέρα επιτρέπεται 1,5 έλεγχος από τους 350 που θα έπρεπε συνολικά. Ακολουθεί το ερωτηματολόγιο έρευνας που κάναμε για να ελέγξουμε το πόσο ενημερωμένα για το θέμα είναι τα παιδιά της εποχής μας (τα ερωτηματολόγια μοιραστήκαν στα παιδιά της τρίτης λυκείου του σχολείου μας) Το μπλε χρώμα αντιστοιχεί στο ναι Το πορτοκαλί αντιστοιχεί στο όχι Και το κίτρινο στο ίσως . 1.Πιστεύετε ότι πάρα το νομοσχέδιο κυκλοφορούν ακόμα μεταλλαγμένα τρόφιμα στην αγορά της Ελλάδας και της ευρωπαϊκής ένωσης? 2.Πιστεύετε ότι τα λεγόμενα fast food χρησιμοποιούν μεταλλαγμένα για τα προϊόντα τους? 3.Ειναι τα μεταλαγμενα η τροφή του μέλλοντος ? 4.Ξέρετε αν έχετε καταναλώσει ποτέ μεταλλαγμένα ? 5.Πιστεύετε ότι υπάρχουν μεταλλαγμένα στην κουζίνα σας ? 6.Ελέγχετε από ποια χώρα είναι τα προϊόντα και αν είναι μεταλλαγμένα? 7.Έχετε διάβασει την λίστα της greenpeace? 8.Επιρεαστήκατε από την έρευνα της ? 9.Έχετε ελέγξει αν υπάρχουν πιστοποιήσεις για τα προϊόντα που αγοράζετε? 10. Έχει υπάρξει ποτέ ενημέρωση για το θέμα από το σχολείο ? 11.Ξέρετε ποιο είναι το νόημα ύπαρξης των μεταλλαγμένων? 0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00% 17 Όπως φαίνεται και στις απαντήσεις τον παιδιών δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι και μάλιστα σύμφωνα με τα ερωτηματολόγια 7 και 8 δεν έχουν διαβάσει καθόλου την λίστα της green peace άρα δεν μπορούν να διαχωρίσουν και να εντοπίσουν τα μεταλλαγμένα προϊόντα. Επίσης συμφώνα με τις πρώτες ερωτήσεις δεν δείχνουν εμπιστοσύνη στους ελληνικούς φορείς έλεγχου τροφίμων και μάλιστα αναγνωρίζουν ότι στα φαστ φουντ καταστήματα χρησιμοποιούνται μεταλλαγμένα. Τέλος βλέπουμε ότι δεν έχει υπάρξει ενημέρωση από το κράτος και από το σχολειό . Ενώ θα έπρεπε να έχουν την μεγίστη ενημέρωση διότι αποτελούν μεγάλο κομμάτι των μελλοντικών καταναλωτών. Συμπέρασμα ομάδας για τα μεταλλαγμένα. Στο συμπέρασμα που καταλήξαμε ως ομάδα είναι ότι δεν χρειάζεται φόβος απέναντι στα μεταλλαγμένα. Χρειάζεται μόνο ενημέρωση. Το κυριότερο στοιχείο που λείπει από τον περισσότερο κόσμο είναι ενημέρωση είτε από το σχολειό είτε από το κράτος είτε αυτοβούλως . Επίσης συνειδητοποιήσαμε ότι τα μεταλλαγμένα προϊόντα δεν είναι πάντα απειλή για τον άνθρωπο αλλά σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να φανούν χρήσιμα όπως στις χώρες με έλλειψη τροφίμων .άρα δεν χρειάζεται τρόμος απέναντι στα μεταλλαγμένο μόνο ενημέρωση και προσοχή. Βιβλιογραφία Άρθρο της ΕSA (The Ecological Society of America) «Γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα υπέρ και τα κατά».Διαθέσιμο από:http://www.medlook.net/article.asp?item-id=1262.(20-10-2003) ΜΗΠΩΣ ΤΕΛΙΚΑ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΕΡΘΕΙ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ; (Σεπτέμβριος 2004) ΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Γενικός Διευθυντής Ελληνικού Γραφείου Greenpeace. Διαθέσιμο από: http://www.nomosphysis.org.gr/articles.php?artid=257&lang=1&catpid=2 Μεταλλαγμένα:προϊόντα μιας παγκοσμιοποιημένης γεωργίαΦεβρουάριος 2004, διαθέσιμο από: http://www.servitoros.gr/voria/view.php/32/843/ Οδηγός Καταναλωτών. Διαθέσιμο από: http://www.Greenpeace.gr «Ο πόλεμος των ΗΠΑ ενάντια στη Βιοασφάλεια». Διαθέσιμο από: http://www.Greenpeace.gr «Οι νέοι Ευρωπαϊκοί Κανονισµοί για τη Σήµανση και την Ιχνηλασιµότητα των Μεταλλαγµένων Τροφίµων και Ζωοτροφών». Διαθέσιμο α) Αρθρο της Ελένης Σολωμού, Κλινική Διαιτολόγος – Διατροφολόγος, ΒSc Logodiatrofis.gr ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ GREEN PEACE ΓΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ ΤΡΟΦΙΜΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ SOS Κ.Ε.Θ (ΚΥΚΛΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ) ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ 18 Η ομαδάρα μας 19