Κεφάλαιο Γυναικεία επιχειρηματικότητα Κίνητρα και Αντικίνητρα Άννα Τριχοπούλου Εισαγωγή Η διαδικασία ανάληψης μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας επηρεάζεται από τα προσωπικά χαρακτηριστικά του επιχειρηματία, τις ικανότητες και δεξιότητές του που συνδέονται με την επιχειρηματικότητα, τα κίνητρα ανάληψης της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας, καθώς και τους παράγοντες του στενότερου περιβάλλοντος του επιχειρηματία αλλά και του ευρύτερου οικονομικού, κοινωνικού, πολιτισμικού και πολιτικού περιβάλλοντος. Η επιχειρηματικότητα αποτελεί μια διαδικασία αλληλεπίδρασης των ανωτέρω παραγόντων, από την οποία εξαρτάται και το επιχειρηματικό αποτέλεσμα. Το παρόν κεφάλαιο επικεντρώνεται στα κίνητρα επιχειρηματικότητας και ειδικότερα στους παράγοντες υποκίνησης των γυναικών για ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας, καθώς και στους παράγοντες του άμεσου ή του ευρύτερου εξωτερικού περιβάλλοντος που επιδρούν ανασταλτικά, ως αντικίνητρα στην ανάληψη επιχειρηματικής πρωτοβουλίας από τις γυναίκες. Τα κίνητρα υποκινούν και κατευθύνουν την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο υποψήφιος επιχειρηματίας μπορεί να έχει δεξιότητες και κεφάλαιο για να ξεκινήσει την επιχείρησή του, αλλά χωρίς κίνητρα δεν μπορεί να επέλθει δράση. Τα κίνητρα επιχειρηματικότητας περιλαμβάνουν τα κίνητρα που σχετίζονται με τους επιχειρηματικούς στόχους. Οι Gartner, Bird και Starr () χαρακτήρισαν τα κίνητρα επιχειρηματικότητας ως τις δυνάμεις στο εσωτερικό των ατόμων που οδηγούν τους επιχειρηματίες στη διαδικασία της ανάληψης επιχειρηματικού κινδύνου και της επιχειρηματικής ανάπτυξης. Οι θεωρίες των κινήτρων συνδέονται άμεσα με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του επιχειρηματία. Από την επισκόπηση προηγούμενων ερευνών προκύπτει ότι οι γυναίκες διαφοροποιούνται από τους άνδρες ως προς τα κίνητρα έναρξης ενός επιχειρηματικού εγχειρήματος, καθώς και ότι οι γυναίκες αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στο οικογενειακό και στο ευρύτερο οικονομικό και κοινωνικό εξωτερικό περιβάλλον για να ξεκινήσουν ή να αναπτύξουν τη δική τους επιχείρηση. Θεωρίες για τα κίνητρα της επιχειρηματικότητας Οι θεωρίες των κινήτρων αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο της οργανωσιακής θεωρίας με ιδιαίτερη σημασία για την διαμόρφωση ερμηνευτικών μοντέλων απόδοσης των εργαζομένων, επειδή επικεντρώνονται στην εργασιακή αποτελεσματικότητα και στους παράγοντες που την μεγιστοποιούν. Η εργασία έχει προσδιοριστικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της ζωής του, τον χαρακτηρίζει και τον κατατάσσει σε κοινωνικοοικονομικά στρώματα. Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ Οι θεωρίες των κινήτρων εργασίας μπορούν να διαιρεθούν σε δυο κατηγορίες. Στις οντολογικές, δηλαδή αυτές οι οποίες επιχειρούν να ερμηνεύσουν το περιεχόμενο και το είδος των κινήτρων (Maslow, Herzberg, McGregor, Alderfer κ.ά ) και στις μηχανιστικές ή διαδικαστικές, οι οποίες εστιάζονται στις συμπεριφορές και τις συνθήκες εκείνες που ενθαρρύνουν ή αποθαρρύνουν την εργασιακή απόδοση (Vroom, Locke, Porter/Lawler) (Παπάνης, ). Οι ερευνητές Gartner, Bird και Starr () οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι από το σύνολο των θεωριών των κινήτρων, η θεωρία της προσδοκίας και η θεωρία της στοχοθέτησης ήταν οι πλέον χρήσιμες στην κατανόηση των κινήτρων για την επιχειρηματικότητα. Σύμφωνα με τον Vroom () η «θεωρία της προσδοκίας» επιχειρεί να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα επιλέγουν ποιες από τις διαφορετικές εναλλακτικές λύσεις θα υιοθετήσουν, ώστε να έχουν τα μεγαλύτερα ανταποδοτικά οφέλη. Ο Gartner & συν. επεσήμαναν ότι η θεωρία της προσδοκίας προάγει το πλαίσιο για την κατανόηση του γιατί και πώς κάποια άτομα επιλέγουν να γίνουν επιχειρηματίες και ισχυρίστηκαν ότι η έκβαση των αποτελεσμάτων για τους επιχειρηματίες είναι πιο περίπλοκη και οι πιθανότητες του κάθε αποτελέσματος είναι μικρότερες από ό, τι για τους υπόλοιπους. Για να εξηγήσουν τη χρησιμότητα της θεωρίας της προσδοκίας, ο Gartner & συν. ισχυρίστηκαν ότι οι επιχειρηματίες μπορεί να έλκονται από καταστάσεις υψηλής αβεβαιότητας ή είναι ικανοί να κάνουν επιλογές όταν αντιμετωπίζουν διφορούμενες καταστάσεις, γιατί, συγκρινόμενοι με τους διευθυντές των υφιστάμενων επιχειρήσεων, είναι πιο ανεκτικοί στην αβεβαιότητα (Locke and Baum, ). H θεωρία της στοχοθέτησης αναπτύχθηκε το από τον Ed. Locke, ο οποίος υποστήριξε ότι η επίτευξη ενός στόχου επηρεάζεται από τα κίνητρα, την αυτοαντίληψη και τον προσδιορισμό του στόχου. Οι Locke και Latham () θεώρησαν ότι ένας στόχος για να είναι εφικτός θα πρέπει να είναι επαρκώς προσδιορισμένος και όχι αόριστος. Οι υψηλοί στόχοι κινητοποιούν περισσότερο τα άτομα γιατί η εκπλήρωσή τους αυξάνει το αυτοσυναίσθημα, δεδομένου ότι απαιτούν περισσότερη προσπάθεια, συγκεκριμένη και συστηματική μεθοδολογία, αυξημένες γνωστικές δεξιότητες και συνδέονται με μεγαλύτερη ικανοποίηση. Έτσι, η θεωρία της στοχοθέτησης προσφέρει μια πιο άμεση εξήγηση της επιχειρηματικής υποκίνησης από τη θεωρία της προσδοκίας, υποστηρίζοντας ότι οι επιχειρηματίες θέτουν υψηλότερους στόχους σε σχέση με αυτούς που δεν ξεκινούν μια επιχειρηματική δραστηριότητα (Locke and Baum, ). Προσωπικότητα και επιχειρηματικότητα Η προσωπικότητα ενός ανθρώπου συνδέεται με την εκδήλωση συγκεκριμένων συμπεριφορών, και αποτελεί ένα μείγμα ιδιοσυγκρασίας, αξιών, χαρακτηριστικών Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α χαρακτήρα, στρατηγικών αντιμετώπισης δυσκολιών, αντίληψης και στάσης απέναντι στη ζωή και στο περιβάλλον, καθώς κι εσωτερικής παρακίνησης (Peeters et al., ). Γενικά δεν έχει αποδειχθεί ότι η προσωπικότητα είναι ισχυρός παράγοντας επιρροής της εργασιακής απόδοσης, αλλά είναι γεγονός πως σχετικά πρόσφατα οι ερευνητές άρχισαν να συγκλίνουν σε μια συγκεκριμένη ταξινόμηση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας (θεωρία των πέντε μεγάλων παραγόντων), την οποία χρησιμοποιούν για να αξιολογήσουν, να μετρήσουν και να συγκρίνουν τη σχέση αυτή (Barrick & Mount, ). Είναι σημαντικό να επισημανθεί, πως η προσωπικότητα και κατ’ επέκταση η συμπεριφορά, καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις εκάστοτε συγκυρίες και δεδομένα και γενικότερα από το πλαίσιο δράσης του ατόμου (Barrick & Mount, ). H προσέγγιση της επιχειρηματικότητας μέσω της προσωπικότητας του επιχειρηματία είναι μία από τις παλιότερες κλασσικές προσεγγίσεις. Ταυτόχρονα είναι ένας από τους πλέον αμφιλεγόμενους τομείς της έρευνας. Η θεωρία της προσωπικότητας έχει δεχτεί σοβαρές επικρίσεις στη βιβλιογραφία της επιχειρηματικότητας, με επιχειρήματα, όπως: Η επιχειρηματικότητα προϋποθέτει τόσο διαφορετικές συμπεριφορές που δεν μπορούν να συσχετιστούν άμεσα με συγκεκριμένα γνωρίσματα της προσωπικότητας του επιχειρηματία. Η επιχειρηματικότητα εξαρτάται και από τις συγκυρίες και το εξωτερικό περιβάλλον και δεν μπορεί να εξηγηθεί άμεσα με τις διαφορές της προσωπικότητας. Μελετητές ερεύνησαν διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των επιχειρηματιών και έφτασαν συχνά σε αντικρουόμενα αποτελέσματα. Οι περισσότερες έρευνες ήταν περιγραφικές, χωρίς θεωρητικό μοντέλο ανάλυσης και αξιόπιστη επιστημονικά μεθοδολογία (Rauch και Frese, ). Οι Barrick & Mount, () με τη μέθοδο της μετά-ανάλυσης, έχουν οδηγηθεί στην ταξινόμηση των πέντε μεγάλων παραγόντων, σε πέντε ευρείες διαστάσεις, που μπορούν να περιγράψουν την ανθρώπινη προσωπικότητα και στους οποίους φαίνεται να συγκλίνουν όλο και περισσότεροι ερευνητές τα τελευταία είκοσι έτη, όσον αφορά στη χρησιμοποίησή τους για την πρόβλεψη της απόδοσης στην εργασία. Οι πέντε αυτοί παράγοντες είναι η Εξωστρέφεια (Extraversion), η Συγκαταβατικότητα (Agreeableness), η Ευσυνειδησία (Conscientiousness), η Συναισθηματική Σταθερότητα (Emotional Stability) και η ∆εκτικότητα στην Εμπειρία (Openness to Experience). Στη συγκεκριμένη έρευνα οι Barrick και Mount αναφέρουν και κάποιες από τις διαφορετικές ονομασίες που έχουν προταθεί για τον κάθε παράγοντα. Οι Rauch και Frese () έχουν κατατάξει τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας σε δύο κατηγορίες: τα γενικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας (θεωρία των πέντε μεγάλων παραγόντων) και τα ειδικά χαρακτηριστικά (ανάγκη για επίτευξη, ανάληψη κινδύνων, καινοτομία, αυτονομία, ανάγκη για έλεγχο, αυτο-αποτελεσματικότητα). Επίσης, έχουν αναπτύξει ένα μοντέλο συσχέτισης της προσωπικότητας του επιχειρηματία και της επιτυχίας –γνωστό ως Giessen- Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ Σχήμα - Mοντέλο συσχέτισης προσωπικότητας επιχειρηματία και επιτυχίας (Rauch και Frese, ). Amsterdam model– που περιγράφει τα μονοπάτια μέσα από τα οποία οι ατομικές διαφορές στην προσωπικότητα των επιχειρηματιών μπορούν να επηρεάσουν την επιτυχή έκβαση της επιχείρησης. Το μοντέλο περιγράφει πώς τα γενικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας επηρεάζουν τα ειδικά χαρακτηριστικά, τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν τους στόχους και τις στρατηγικές του επιχειρηματία που έχουν άμεση σχέση με τα αποτελέσματα και την επιχειρηματική επιτυχία. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι, το προτεινόμενο μοντέλο βασίζεται στην ανασκόπηση των προηγούμενων ερευνών της επιχειρηματικότητας και δε φιλοδοξεί να είναι ολοκληρωμένο (Rauch και Frese, ), (σχήμα -) . Παράγοντες υποκίνησης της επιχειρηματικότητας Η επιχειρηματικότητα ξεκινά με μια καλή επιχειρηματική ιδέα. Αυτή η κεντρική ιδέα συνήθως αναφέρεται ως επιχειρηματικό όραμα (entrepreneurial vision). Το όραμα είναι μια νοητική διεργασία αλλά έχει επίσης στοιχεία υποκίνησης. Άλλωστε η γνώση και η υποκίνηση είναι έννοιες αλληλένδετες. Η έρευνα που επικεντρώνεται στον επιχειρηματία –βασικά στον άνδρα επιχειρηματία– διερευνά τα προσωπικά, ψυχολογικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με την επιχειρηματική συμπεριφορά και επηρεάζουν την απόδοση της επιχείρησης και τις μελλοντικές της προοπτικές. Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Ως κυριότερα χαρακτηριστικά των επιχειρηματιών που αποτελούν και κινητήρια δύναμη για την επιχειρηματικότητα αναφέρονται τα παρακάτω: Ανεξαρτησία (independence). Εξ ορισμού, οι επιχειρηματίες είναι ανεξάρτητοι. Επιδιώκουν να λαμβάνουν μόνοι τους αποφάσεις-κλειδιά που τους αφορούν. Επιπλέον οι επιχειρηματίες κάνουν πράγματα που κανένας δεν έκανε προηγούμενα ή κάνουν αυτά με διαφορετικό τρόπο. Αυτό σημαίνει ότι συχνά δρατηριοποιούνται ενάντια στο κατεστημένο (status quo), αψηφούν την παράδοση ή κάνουν ό,τι οι άλλοι θεωρούν ανόητο ή ακατόρθωτο. Οι επιχειρηματίες πρέπει να είναι υπεύθυνοι και ανεξάρτητα σκεπτόμενοι. Ανεξάρτητα από το ποιος τους συμβουλεύει, πρέπει στο τέλος να στηρίζονται στη δική τους κρίση. Η πραγματική ανεξαρτησία δε σημαίνει ανεξαρτησία από την πραγματικότητα και προσκόλληση στα συναισθήματα και στη διαίσθηση. Η ανεξαρτησία δεν ταυτίζεται με τον ανορθολογισμό. Σημαίνει την αξιοποίηση της καλλίτερης δυνατής ορθολογιστικής κρίσης. (Locke and Baum, ). Aνάγκη για επίτευγμα (need for Achievement). Η ανάγκη για επίτευγμα (nAch) καταγράφεται ως ένα από τα πλέον διαδεδομένα κίνητρα που συνδέονται με την επιχειρηματικότητα. Η ανάγκη για επίτευγμα ορίζεται ως η επιθυμία επίτευξης υψηλών στόχων και αποτελεί κίνητρο για την επιχειρηματικότητα που είναι ουσιαστικά μια στοχοπροσηλωμένη δραστηριότητα. Την έννοια εισήγαγε ο McClelland (), ο οποίος όρισε το «n-Ach» ως την επιθυμία που είναι αποτέλεσμα του εσωτερικού συναισθήματος της προσωπικής ολοκλήρωσης, ενώ από έρευνες που πραγματοποίησε κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ένα υψηλό n-Ach επηρεάζει όντως την απόφαση του ατόμου να αναπτύξει επιχειρηματική δράση (McClelland ). Ο Johnson () μέσα από μια ανασκόπηση των μελετών, επιβεβαιώνει τη θετική σχέση μεταξύ του κινήτρου επίτευξης και κάποιου είδους επιχειρηματικής συμπεριφοράς ή κλίσης. Αυτοπεποίθηση (self-confidence). H αυτοπεποίθηση σημαίνει ότι κάποιος έρχεται αντιμέτωπος με τις προκλήσεις της ζωής, υπερκαλύπτει τα εμπόδια και πετυχαίνει τους στόχους που ο ίδιος θέτει. Με τη γενικευμένη έννοια του όρου η αυτοπεποίθηση είναι μια έκφραση της αυτοεκτίμησης. Αυτοεκτίμηση είναι η πεποίθηση ότι κάποιος είναι γενικά άξιος και αποτελεσματικός. Η αυτοπεποίθηση συχνά καλλιεργείται από την παιδική ηλικία μέσω της εμπειρίας σε δημιουργία ανεξάρτητων σχεδίων. Η αυτοπεποίθηση επίσης απορρέει από την εμπιστοσύνη κάποιου ατόμου στις νοητικές του ικανότητες (Locke and Baum, ). Η αυτοπεποίθηση συνδέεται με την επιχειρηματικότητα, γιατί η έναρξη και η λειτουργία μιας επιχείρησης με επιτυχία, είναι συχνά ένα δύσκολο εγχείρημα. Υπάρχουν πολλά Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ στάδια στο εγχείρημα αυτό, όπως η σύλληψη της επιχειρηματικής ιδέας, η ανεύρεση εταίρων, η πρόσληψη ικανών ανθρώπων, η ανεύρεση πόρων, η παραγωγή του προϊόντος, η ανεύρεση πελατών, η διαχείριση των θεσμικών και κυβερνητικών ρυθμίσεων, η υπέρβαση των εμποδίων σε κάθε φάση. Η επιχειρηματικότητα είναι μια καριέρα για τα άτομα που έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Γνωστά, επίσης, χαρακτηριστικά που συνδέονται με τα άτομα που αναλαμβάνουν επιχειρηματική δράση είναι: η ανάγκη για έλεγχο (Rotter,), η θέλησή του να αναλαμβάνει κινδύνους, η ανάγκη για αυτοπραγμάτωση (McClelland, ), η επιμονή (Locke and Baum, ). Σχέση μεταξύ χαρακτηριστικών προσωπικότητας και παραγόντων υποκίνησης επιχειρηματικής δραστηριότητας Το μοντέλο της προσωπικότητας έχει επικριθεί τόσο σε θεωρητικό όσο και σε εμπειρικό επίπεδο. Ο Gartner () υποστήριξε θεωρητικά ότι η διαφορετικότητα μεταξύ των επιχειρηματιών είναι μεγαλύτερη από τις διαφορές μεταξύ επιχειρηματιών και μη επιχειρηματιών. Στο βαθμό που δεν υπάρχει «μέσος όρος» επιχειρηματία, δεν μπορεί να υποστηριχθεί η άμεση σχέση μεταξύ προσωπικότητας και επιχειρηματικότητας. Η ανασκόπηση των εμπειρικών μελετών σε αυτόν τον ερευνητικό τομέα έχει αναδείξει διαφορές μεταξύ επιχειρηματιών και μάνατζερς και συσχετίσεις, όχι όμως ιδιαίτερα σημαντικές, μεταξύ προσωπικότητας και επιχειρηματικής επιτυχίας. Η προσωπικότητα του επιχειρηματία δεν μπορεί, όμως, να παραβλέπεται αλλά οι έρευνες πρέπει να είναι θεωρητικά τεκμηριωμένες (Rauch, A., & Frese, ). Ένα γενικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας μπορεί να επηρεάσει μια ειδική συμπεριφορά, όπως είναι η έναρξη μιας επιχείρησης, μόνο μέσω μεσολαβητικών παραγόντων (Epstein & O’Brian, ). Οι Herron and Robinson () υποστηρίζουν ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας επηρεάζουν τις συμπεριφορές του επιχειρηματία μέσω των παραγόντων υποκίνησης. Ο Baum () έδειξε ότι οι επιχειρηματικές στρατηγικές και τα κίνητρα ανάπτυξης μεσολαβούν μεταξύ προσωπικότητας και επιχειρηματικής επιτυχίας. Οι Rauch & Frese () υποστήριξαν ότι ο σχεδιασμός είναι μεσολαβητικός παράγοντας μεταξύ της ανάγκης για επίτευγμα και της επιτυχίας. Συμπερασματικά, η προσωπικότητα του επιχειρηματία σχετίζεται με την έναρξη και επιτυχία του επιχειρηματικού του εγχειρήματος δια μέσου πολλών ειδικών μεσολαβητικών παραγόντων, όπως των κινήτρων, των στόχων και των στρατηγικών δράσης του επιχειρηματία. Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Παράγοντες προσέλκυσης και ώθησης ως κίνητρα επιχειρηματικότητας Ερευνητές μελέτησαν επίσης και τη σημασία των αρχικών κινήτρων για την ίδρυση μιας επιχείρησης, στην απόδοση της επιχείρησης και στη μελλοντική της προοπτική, διακρίνοντας τα κίνητρα σε παράγοντες προσέλκυσης (pull factors) και παράγοντες ώθησης (push factors). Το μοντέλο προσέλκυσης /ώθησης χρησιμοποιείται συχνά για την εξήγηση των διαφορών στα κίνητρα των γυναικών να ξεκινήσουν μια επιχείρηση (Brush, ; Storey, ). Ως παράγοντες ώθησης θεωρούνται συνήθως η ανεργία, η γυάλινη οροφή, το ανεπαρκές οικογενειακό εισόδημα, οι μη ικανοποιητικές αποδοχές από τη μισθωτή εργασία, η δυσκολία πρόσβασης στην αγορά εργασίας, καθώς και η ανάγκη εύρεσης εργασίας με ευέλικτο ωράριο που να διευκολύνει τη γυναίκα στο συνδυασμό της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή, η ύφεση της οικονομίας, η ανασφάλεια εργασίας. Οι παράγοντες αυτοί υποκινούν το άτομο να ιδρύσει δική του επιχείρηση ως μέσο κάλυψης των αναγκών του. Αντίθετα, ως παράγοντες προσέλκυσης θεωρούνται συνήθως: η ανάγκη για ανεξαρτησία, η ανάγκη για επίτευγμα, η ανάγκη εκπλήρωσης προσωπικών στόχων και προσδοκιών, η επιθυμία απόκτησης πλούτου και εξουσίας. Υποστηρίζεται ότι τα άτομα που κινητήρια δύναμη στην απόφασή τους να ιδρύσουν δική τους επιχείρηση αποτέλεσαν οι παράγοντες προσέλκυσης, εμφανίζουν πιο αποδοτικές και υψηλότερης μεγέθυνσης επιχειρήσεις [Glancey et al., ]. Η ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας έγκειται στην αλληλεξάρτηση και στη συνύπαρξη των δύο παραπάνω παραγόντων, οι οποίοι βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση από το ιδιαίτερο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον στο οποίο αναφέρεται η επιχειρηματικότητα. Τα κίνητρα της επιχειρηματικότητας των γυναικών: ανασκόπηση ερευνών Αποτελέσματα εμπειρικών ερευνών, όπως προκύπτουν από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, αναδεικνύουν ομοιότητες και διαφορές ως προς τα κίνητρα επιχειρηματικότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Πολλές έρευνες που αφορούν στην υποκίνηση των γυναικών να ξεκινήσουν ένα επιχειρηματικό εγχείρημα βρήκαν σχεδόν παρόμοια κίνητρα μεταξύ ανδρών και γυναικών, με πρώτα στη σειρά την ανάγκη της ανεξαρτησίας και την ανάγκη επίτευξης (Hisrich, ). Η ευελιξία του ωραρίου εργασίας έχει καταγραφεί επίσης ως ένας σημαντικός παράγοντας ενθάρρυνσης των γυναικών για επιχειρηματική δραστηριότητα (Orhan & Scott, ).Οι DeMartino και Barbato () υποστηρίζουν ότι η διαφορετική μορ- Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ φή επιχειρηματικότητας οφείλεται σε διαφορετικά κίνητρα καριέρας: Οι άνδρες επιζητούν την παραγωγή πλούτου μέσω της επιχειρηματικότητας, ενώ οι γυναίκες θέλουν να επωφεληθούν από την ελευθερία που προσφέρει και να συνδυάσουν το ευέλικτο εργασιακό πλαίσιο ως επιχειρηματίες με τις οικογενειακές υποχρεώσεις τους. Σύμφωνα με έρευνες, οι γυναίκες εμφανίζουν χαμηλότερες προσδοκίες επιτυχίας στον επιχειρηματικό χώρο συγκριτικά με τους άντρες (Eccles, ), ενώ δείχνουν λιγότερη αυτοπεποίθηση σε σχέση με τους άνδρες στις επιχειρηματικές τους ικανότητες, και δε νιώθουν ευχάριστα με τον τίτλο «επιχειρηματίες». Οι παραπάνω αντιλήψεις και συναισθήματα αποτρέπουν τις γυναίκες από την είσοδό τους στον επιχειρηματικό στίβο (Ταμπούρη και συν., ). Από έρευνα που υλοποιήθηκε σε δείγμα επιχειρηματιών γυναικών του νομού Θεσσαλονίκης διαπιστώθηκε ότι οι κινητήριες δυνάμεις που ώθησαν τις γυναίκες να ξεκινήσουν τη δική τους επιχείρηση ήταν: η ανάγκη βελτίωσης της οικονομικής τους κατάστασης, η ανεξαρτησία, το ενδιαφέρον για το αντικείμενο και οι προσωπικοί-οικογενειακοί λόγοι (Καρασαββίδου, ). Αν και τα κίνητρα διαφοροποιιούνται ανάλογα με τη χώρα, τη χρονική περίοδο και την κατηγορία των γυναικών, η επικρατούσα τάση στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες είναι η επιχειρηματικότητα ευκαιρίας σε αντίθεση με το «καμία άλλη επιλογή» (Orhan and Scott, ). Η διάκριση ανάμεσα σε επιχειρηματικότητα ανάγκης και ευκαιρίας αποτελεί μια από τις σημαντικότερες εννοιολογικές συνιστώσες του ερευνητικού προγράμματος του GEM. Είναι φανερό ότι το κίνητρο της ανάγκης είναι ισχυρότερο στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου οι δυνατότητες εύρεσης ικανοποιητικής απασχόλησης με μισθωτή σχέση είναι γενικά δυσκολότερες. Η διαπίστωση αυτή έχει τεκμηριωθεί πειστικά στις έρευνες του GEM, οι οποίες έχουν επίσης τεκμηριώσει ότι οι διαφορές ανάμεσα στην επιχειρηματική δραστηριότητα ανδρών και γυναικών είναι μικρότερες στις αναπτυσσόμενες χώρες. Φαίνεται λοιπόν ότι η οικονομική ανάγκη αποδεικνύεται ισχυρός παράγοντας που μπορεί να υπερβεί τα κοινωνικά στερεότυπα σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων (Ιωαννίδης, ). Από την έκθεση του GEM , προκύπτει ότι σε όλες τις χώρες της Ευρώπης η επιχειρηματικότητα ευκαιρίας υπερτερεί σημαντικά της επιχειρηματικότητας ανάγκης ασχέτως φύλου. Ωστόσο, σχεδόν σε όλες τις χώρες οι γυναίκες δηλώνουν ως κίνητρο την ανάγκη σε υψηλότερο ποσοστό συγκριτικά με τους άνδρες, μολονότι, σε πολλές χώρες, η διαφορά δεν φαίνεται να είναι στατιστικά σημαντική. Τέσσερις χώρες διαφοροποιούνται σε σχέση με αυτό τον κανόνα: Σουηδία, Ισλανδία, Φινλανδία και Γαλλία. Tο ποσοστό της επιχειρηματικότητας ανάγκης που εκδηλώνεται από γυναίκες φαίνεται να εξαρτάται αποφασιστικά από το μέγεθος και την ποιότητα των κοινωνικών παροχών που είναι διαθέσιμες σε μια χώρα. Ειδικά για την Ελλάδα, η διαφορά ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες εμφανίζεται Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α ιδιαίτερα έντονη. Ενώ μόνο ένας στους πέντε άνδρες δήλωσε ότι ασκεί επιχειρηματική δραστηριότητα για λόγους ανάγκης, στην περίπτωση των γυναικών το αντίστοιχο πο, σοστό ήταν δύο στις πέντε. Τα δεδομένα του δεν είναι τυχαία αλλά αντανα, κλούν μια σταθερή σχέση στα κίνητρα της επιχειρηματικότητας των δύο φύλων στην Ελλάδα, όπως φαίνεται από το ∆ιάγραμμα - που ακολουθεί, στο οποίο συγκεντρώνονται Γυναίκες τα δεδομένα για την Ελλάδα κατά την τετραετία -. Για τη συγκεκριμένη περίοδο -, ποσοστό περίπου των Ελληνίδων επιχειρηματιών που βρίσκο, νταν στα πρώτα στάδια της δραστηριότητάς τους δήλωναν ότι κίνητρό τους ήταν η ανάγκη, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους άνδρες ήταν μόνο . Αξίζει δε να σημειωθεί ότι αυτή η διαφορά είναι υψηλότερη στην Ελλάδα από , οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. (Ιωαννίδης, ). Από τα στοιχεία του GEM προκύπτει ότι παρά την Άνδρες κρίση, η επιχειρηματικότητα ανάγκης δεν έχει ενισχυθεί, Ανάγκη Ευκαιρία γεγονός που ως έναν βαθμό σημαίνει ότι στην Ελλάδα τα άτομα εξακολουθούν να αντιλαμβάνονται ευκαιρίες στο οι∆ιάγραμμα - κονομικό περιβάλλον. Μία ερμηνεία μπορεί να είναι το ότι Μέσος όρος τετραετίας 2003-2006. η «γενικά» εξασφαλισμένη εξαρτημένη εργασία δεν οδηΠηγή: GEM, επεξεργασία στοιγούσε τα άτομα αυτά στο να σπεύσουν να αξιοποιήσουν χείων ΙΟΒΕ. μια ευκαιρία μέχρι σήμερα, με την τάση αυτή να αλλάζει στο νέο δυσμενέστερο οικονομικό περιβάλλον. Έτσι, το ποσοστό των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων που δηλώνουν ως κίνητρο την ευκαιρία προσεγγίζει το . Κινητήρια δύναμη της επιλογής τους αυτής -σταθερά τα τελευταία χρόνια- είναι η αύξηση του εισοδήματος (,), με την επιθυμία για μεγαλύτερη εργασιακή ανεξαρτησία να διέπει το των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων, ποσοστό σημαντικά υψηλότερο από το (,). Φαίνεται, λοιπόν, πως ενισχύεται ο αριθμός των επιχειρηματιών που επιλέγουν την επιχειρηματική δραστηριοποίηση όχι απλώς για να βελτιώσουν τις οικονομικές τους απολαβές αλλά για να λειτουργούν με μεγαλύτερη αυτονομία, τάση που χαρακτηρίζει άλλωστε και τον μέσο ευρωπαίο επιχειρηματία ευκαιρίας (Ιωαννίδης & συν., ). Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ Αντικίνητρα στην ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες Από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας, διακρίνονται πέντε σημαντικοί παράγοντες του εξωτερικού περιβάλλοντος που επηρεάζουν την ίδρυση μιας επιχείρησης. Πρόκειται για παράγοντες του κοινωνικού, οικονομικού, πολιτικού περιβάλλοντος, της υποδομής και της αναδυόμενης αγοράς. Ειδικότερα όσον αφορά στην πολιτισμική διάσταση σε σχέση με την επιχειρηματικότητα θα πρέπει να επισημανθεί ότι τελευταία ο όρος «Επιχειρηματική Κουλτούρα» είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος, αναφέρεται δε στη θετική, υποστηρικτική κοινωνική στάση και κλίμα της κοινωνίας σχετικά με την ίδρυση νέων επιχειρήσεων.(Καρασαββίδου, ). Είναι κοινά παραδεκτό ότι η γυναίκα καλείται να αντιμετωπίσει επιπρόσθετες δυσκολίες σε σχέση με τους άντρες, ορισμένα εμπόδια που αφορούν στο εξωτερικό επιχειρηματικό περιβάλλον γενικότερα, που λειτουργούν ανασταλτικά, ως αντικίνητρα, στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας των γυναικών. Η διακρατική συγκριτική μελέτη της γυναικείας επιχειρηματικότητας σε πέντε χώρες της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας ανέδειξε ότι τα σημαντικότερα εμπόδια στην ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας από τις γυναίκες είναι: η έλλειψη ισχυρών προτύπων ρόλων γυναικών επιχειρηματιών, ο περιορισμένος βαθμός κατάλληλων εμπειριών και τεχνικών γνώσεων, η δύσκολη πρόσβαση στα δίκτυα και τους επαγγελματικούς φορείς, καθώς και η περιορισμένη πρόσβαση σε δανειοδοτήσεις και ιδιωτικά επενδυτικά κεφάλαια (Στρατηγάκη, ). Έλλειψη επιχειρηματικών προτύπων: Τα επιχειρηματικά πρότυπα προσδιορίζουν συμπεριφορές, τάσεις και δράσεις, καθιστώντας ελκυστική την επιλογή της επιχειρηματικής απασχόλησης. Το γεγονός ότι τα παιδιά των αυτοαπασχολούμενων γονέων εμφανίζουν μεγαλύτερη τάση για επιχειρηματική δραστηριότητα αναδεικνύει τη σημασία των προτύπων για τη διαμόρφωση θετικής ή αρνητικής στάσης στην επιχειρηματικότητα (ΚΕΘΙ, ). Επιπλέον, η επίδραση των επιχειρηματικών προτύπων έχει άμεση σχέση με την οπτική του φύλου, υπό την έννοια ότι κάθε άτομο επηρεάζεται περισσότερο από τα επιχειρηματικά πρότυπα που προβάλλουν άτομα του ιδίου φύλου. Τα αγόρια φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο από τον πατέρα τους, ενώ τα κορίτσια από τη μητέρα τους, ως προς την προβολή επιχειρηματικού προτύπου.Έτσι, το μη ανεπτυγμένο επιχειρηματικό πνεύμα της νεότερης γυναίκας, ανατροφοδοτείται από την έλλειψη επιχειρηματικής νοοτροπίας της μητέρας. Έλλειψη εμπειριών: Η επιχειρηματική δραστηριότητα σε όλα τα στάδια ανάπτυξής Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α της εξαρτάται από την εμπειρία και από τη δυνατότητα διάγνωσης της επιχειρηματικής ευκαιρίας. Αποτελέσματα μελετών για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα σε ανεπτυγμένες χώρες, δείχνουν πως ακόμα και οι γυναίκες με υψηλό μορφωτικό επίπεδο δεν επιλέγουν τη λύση της επιχειρηματικότητας, λόγω της ανασφάλειας που προκύπτει από την έλλειψη σχετικών εμπειριών. Έλλειψη δικτύωσης και η κοινωνική θέση της γυναίκας: Η γυναίκα σήμερα επικεντρώνεται περισσότερο σε προσωπικές σχέσεις που σχετίζονται με την οικογένεια, και λιγότερο στα κοινωνικά δίκτυα. Ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων είναι η παροχή πληροφόρησης, δυνατοτήτων και υποστήριξης. Η σημασία των κοινωνικών δικτύων για έναν επιτυχημένο επιχειρηματία είναι μεγάλη, καθώς προσφέρουν συναισθηματική υποστήριξη, κοινωνική αναγνώριση και εμπειρία, δημιουργώντας το αίσθημα της αυτοπεποίθησης (ΚΕΘΙ, ). To θέμα της κοινωνικής δικτύωσης των γυναικών επιχειρηματιών αναλύεται στο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου. Έλλειψη κεφαλαίων: Σημαντικό πρόβλημα για την έναρξη μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι το χρηματικό αλλά και το γνωστικό κεφάλαιο. Η θέση της γυναίκας στη σύγχρονη κοινωνία αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα και για τις δύο μορφές κεφαλαίου. Είναι γεγονός πως ένα υψηλό ποσοστό γυναικών απασχολείται σε κλάδους που παρέχουν χαμηλό εισόδημα, καθιστώντας, έτσι, δύσκολη τη συγκέντρωση του απαιτούμενου χρηματικού κεφαλαίου. Επομένως, οι γυναίκες λόγω των χαμηλών χρηματοδοτικών πηγών που συνήθως διαθέτουν, οδηγούνται σε επιχειρηματικές δραστηριότητες χαμηλής εντάσεως κεφαλαίου, με χαμηλές αναπτυξιακές δυνατότητες, δημιουργώντας έτσι ένα φαύλο κύκλο στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. Οι δραστηριότητες χαμηλής εντάσεως κεφαλαίου, επιφέρουν λιγοστές προοπτικές ανάπτυξης, μικρότερες πιθανότητες επιβίωσης της επιχείρησης, αρνητικά επιχειρηματικά πρότυπα, χαμηλή αυτοπεποίθηση και, τελικά, επιχειρηματική δραστηριότητα από ανάγκη και όχι από ευκαιρία. Έρευνες δείχνουν πως η γυναίκα αντιμετωπίζει μεγαλύτερες δυσκολίες χρηματοδότησης, σε σχέση με το ανδρικό φύλο. Αναλυτικότερα, τα πιο σημαντικά εμπόδια είναι: i) η δυσκολία άντλησης κεφαλαίων για την έναρξη επιχείρησης, ii) οι εγγυήσεις που απαιτούνται για την ανάληψη δανείων, οι οποίες είναι συνήθως μεγαλύτερες από τις οικονομικές δυνατότητες των γυναικών, iii) η περιορισμένη χρηματοδότηση υφιστάμενων επιχειρήσεων, καθώς είναι μικρός ο βαθμός χρησιμοποίησης άτυπων χρηματοδοτικών δικτύων από γυναίκες και τέλος iv) οι σχέσεις των αυτοαπασχολούμενων με τους χρηματοδοτικούς οργανισμούς, που διέπονται από στερεοτυπικές αντιλήψεις με βάση το φύλο, αλλά και τους μη ελ- Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ κυστικούς κλάδους επιχειρηματικής δραστηριότητας που συνήθως επιλέγουν οι γυναίκες (ΚΕΘΙ,). Η έλλειψη γνωστικού κεφαλαίου δεν συνδέεται με το μορφωτικό επίπεδο στο οποίο οι γυναίκες δεν υστερούν σε σχέση με τους άνδρες, αλλά αναφέρεται ειδικότερα στην έλλειψη εξειδικευμένης κατάρτισης σε συνδυασμό με την ελλιπή πρόσβαση στην πληροφόρηση για χρηματοδοτικά προγράμματα και στις σύγχρονες μεθόδους διοίκησης και οργάνωσης της επιχείρησης, που αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες στην ανάπτυξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας (ΚΕΘΙ, ). Έλλειψη διαθέσιμου χρόνου: Οι οικογενειακές υποχρεώσεις περιορίζουν τις δυνατότητες της γυναίκας για συνεχή έρευνα, δικτύωση, κατάρτιση και γενικότερα για δραστηριότητες που μπορούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη και επιβίωση μιας επιχείρησης. Οι γυναίκες επιχειρηματίες αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στην εναρμόνιση της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής, θέματα που αναλύονται διεξοδικά στο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου. Εκτός των άλλων εμποδίων, τα κοινωνικά στερεότυπα έχουν σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση ανισοτήτων στην επαγγελματική ανέλιξη των γυναικών. Στην Ελλάδα είναι γενικευμένη η αντίληψη ότι η επιχειρηματική ιδιότητα δύσκολα συμβιβάζεται με τις οικογενειακές υποχρεώσεις και την πρόσληψη για τη «θηλυκή εικόνα» της γυναίκας.Παρά την αυξανόμενη συμμετοχή της γυναίκας στην αγορά εργασίας και στον επιχειρηματικό χώρο, η ελληνική κοινωνία παραμένει βαθιά συντηρητική σε πολλά πεδία της καθημερινής ζωής (Ανθοπούλου, ). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα συγκριτικής έρευνας σε Ελλάδα, Ιταλία, Αυστρία, Γερμανία και Κύπρο, που πραγματοποιήθηκε από το ∆ίκτυο Γυναικών των Ευρωπαϊκών Επιμελητηρίων () σε δείγμα γυναικών επιχειρηματιών και μισθωτών εργαζομένων, στο επαγγελματικό περιβάλλον των γυναικών επικρατούν παγιωμένες στερεοτυπικές απόψεις για τη θέση των γυναικών, αρκετές από τις οποίες, όμως δεν είναι τόσο ισχυρές, με αποτέλεσμα η ανάπτυξη θετικών δράσεων να μπορεί να συμβάλει στην αλλαγή τους. Ποσοστό των ερωτηθέντων έχει έρθει αντιμέτωπο με την άποψη ότι «η επιχείρηση είναι ανδρική υπόθεση», ενώ πλέον του με την άποψη ότι «είναι περισσότερο σημαντικό για τους άνδρες παρά για τις γυναίκες να έχουν μια επιτυχημένη επαγγελματική σταδιοδρομία». Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις των τρίτων για τον ρόλο των γυναικών έρχονται σε πλήρη αντίφαση με αυτά που πιστεύουν οι ίδιες οι γυναίκες για τον εαυτό τους ( των ερωτηθέντων), ότι δηλαδή έχουν το δικαίωμα και τις ικανότητες να «ανέβουν τη σκάλα της επαγγελματικής σταδιοδρομίας» αλλά συναντούν ως εμπόδιο την αντίσταση του περιβάλλοντος και την έλλειψη αυτοπεποίθησης από τις ίδιες. (Eurochambers Women Network, ). Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Επίλογος Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και οι προηγούμενες έρευνες τεκμηριώνουν, παρά τους περιορισμούς, τη σχέση μεταξύ κινήτρων του επιχειρηματία και έναρξης της επιχείρησης. Παράγοντες όπως οι γνώσεις και δεξιότητες, και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του επιχειρηματία επηρεάζουν τους στόχους, τις προσδοκίες και τους παράγοντες υποκίνησης, που αποτελούν κινητήριες δυνάμεις για το επιχειρηματικό όραμα και τις στρατηγικές του επιχειρηματία. Το εξωτερικό περιβάλλον, το άμεσο περιβάλλον του επιχειρηματία και οι συγκυρίες στις οποίες ξεκινά ή αναπτύσσεται το επιχειρηματικό εγχείρημα επηρεάζουν τις επιχειρηματικές αποφάσεις και την πορεία της επιχείρησης (σχήμα -). Οι γυναίκες που ξεκινούν ένα επιχειρηματικό εγχείρημα τα τελευταία χρόνια, φαίνεται να υποκινούνται περισσότερο από κίνητρα προσέλκυσης, με πρώτα στη σειρά την ανάγκη της ανεξαρτησίας και την ανάγκη επίτευξης. Οι γυναίκες, όμως, εμφανίζουν χαμηλότερες προσδοκίες επιτυχίας στον επιχειρηματικό χώρο συγκριτικά με τους άνδρες, ενώ δείχνουν λιγότερη αυτοπεποίθηση, και σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με τους άνδρες οδηγούνται στην επιχειρηματικότητα ανάγκης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για περαιτέρω έρευνα στον τομέα της υποκίνησης των γυναικών παρουσιάζουν τα ερωτήματα όπως: Ο ρόλος των διαφορετικών κινήτρων στις διαφορετικές φάσεις ανάπτυξης της επιχείρησης, η σημασία της εκπαίδευσης στην ενίσχυση των παραγόντων υποκίνησης για επιχειρηματικότητα, η εμφάνιση των εμποδίων και η επίδραση των στερεοτύπων σε διαφορετικές φάσεις ανάπτυξης της επιχείρησης. Οι πολιτικές και τα προγράμματα για την ενθάρρυνση και υποστήριξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας θα έπρεπε να ξεκινούν με τη διερεύνηση των κινήτρων των γυναικών για επιχειρηματικότητα, στοχεύοντας στην ενίσχυση της επιχειρηματικότητας ευκαιρίας, που αποτελεί τη βάση για βιώσιμη και καινοτόμα επιχειρηματική δραστηριότητα. Παρά τη σημαντική αύξηση των γυναικών που είναι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων, τις γνώσεις και τις ικανότητές τους, που απορρέουν από το υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι γυναίκες φαίνεται να αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες που λειτουργούν, συχνά, ως αντικίνητρα στην ανάληψη ενός επιχειρηματικού εγχειρήματος, δυσκολίες που ενισχύονται από την κοινωνική θέση της γυναίκας και τα κυρίαρχα πολιτισμικά και κοινωνικά στερεότυπα που ακόμη προβάλλουν το πρότυπο του άνδρα επιχειρηματία ως το «φυσιολογικό» και τη γυναίκα επιχειρηματία ως το «διαφορετικό». Η διερεύνηση των εμποδίων και των ανασταλτικών παραγόντων στην ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας σε κάθε κοινωνία και χρονική περίοδο είναι σημαντικό εργαλείο σχεδιασμού πολιτικών για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας ευκαιρίας των Ελληνίδων. Ένα τέτοιο μοντέλο (σχήμα -) συσχέτισης της προσωπικότητας, των κινήτρων, του ευρύτερου και του άμεσου Εξωτερικό περιβάλλον Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ Χαρακτηριστικά επιχειρηματία (γενικά & ειδικά) Έναρξη επιχείρησης Όραμα Στρατηγικές δράσης ΚΙΝΗΤΡΑ ΣΤΟΧΟΙ Αποτέλεσμα Ανάπτυξη επιχείρησης Άμεσο περιβάλλον του επιχειρηματία Σχήμα - Eπιχειρηματική διαδικασία. οικογενειακού περιβάλλοντος των γυναικών με την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας θα μπορούσε να μας δώσει αξιόπιστα ερευνητικά αποτελέσματα (βλέπε ο κεφάλαιο), χρήσιμα για έναν πιο αποτελεσματικό σχεδιασμό προγραμμάτων εκπαίδευσης και συμβουλευτικής, κοινωνικών προγραμμάτων, πολιτικών δικτύωσης, άμβλυνσης των κοινωνικών στερεοτύπων και γενικότερα πολιτικών υποστήριξης της γυναικείας επιχειρηματικότητας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανθοπούλου, Θ. (). Πολιτισμικές στάσεις και στερεοτυπικές αντιλήψεις για την επιχειρηματικότητα των γυναικών, στο: Μ Στρατηγάκη (επιμ) Επιχειρηματικότητα Γυναικών – Όψεις ιδιοκτησίας και ∆ιοίκησης. ΚΕΚΜΟΚΟΠ Παντείου Πανεπιστημίου/Gutenberg, σελ. -. Αντωνοπούλου, ∆. () Στάσεις τωνΓυναικών απέναντι στην Επιχειρηματικότητα. Έκδοση ΠΑΣΕΓΕΣ. Barrick, M.R., Mount, M.K. (), “The Big Five Personality Dimensions and Job Performance: A Meta-Analysis”, Personnel Psychology, Vol. , pp -. Baum, J. R. (). The relation of traits, competencies, motivation, strategy, and structure to venture growth. Frontiers of Entrepreneurship Research. Brush, C. (). “Research on women business owners: past trends, a new perspective and future directions”. Entrepreneurship Theory and Practice, , , -. DeMartino, R. and Barbato, R.J. (), “An analysis of the motivational factors of intending entrepreneurs”, Journal of Small Business Strategy, , , -. Eccles, J.C. (), “How the Self Controls Its Brain”. Springer, Berlin. Ελληνική Κοινωνική Έρευνα στον ιστότοπο http://epapanis.blogspot.com Epstein, S., & O’Brian, E. J. (). “The person-situation debate in historical and current perspective”. Psychological Bulletin, , -. Gartner, W.B.,Bird,B., & Starr,J.A. (). Acting as if Differentiating entrepreneurial from organizational behavior. Entrepreneurship Theory and Practice, p.p. -. Glancey, K., Greig, M. and Pettigrew, M. (), Entrepreneurial Dynamics in small business service sector, International Journal of Entrepreneurial Behaviour & Research, Vol. , No , pp. -. Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Α Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ : Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Κ Α Ι Α Ν Τ Ι Κ Ι Ν Η Τ Ρ Α Hisrich, R.D. (). “Entrepreneurship/Intrapreneurship”. American Psychologist. , , - Herron, L. & Robinson, R.B. (). A structural model of the effects of entrepreneurial characteristics on venture performance. Journal of Business Venturing, , -. Ιωαννίδης, Σ. (). «Η γυναικεία επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα». Αθήνα. ΙΟΒΕ. σελ. -. Ιωαννίδης, Σ. και Τσακανίκας, Α. και Χατζηχρήστου, Σ. (), «Η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα -: Αναζητώντας διέξοδο από την κρίση», Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών, Αθήνα. σελ. -. Johnson, B.R. (). “Towards a Multidimensional Model of Entrepreneurship; The Case of Achievement Motivation and the Entrepreneur”. Entrepreneurship Theory and Practice, : -. Καρασαββίδου Ε., Το προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών και οι παράγοντες που επηρεάζουν τη γυναικεία επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα: Πρωτογενής Έρευνα στο Νομό Θεσσαλονίκης, (Kέντρο Εργάνη, Πρόγραμμα AWAKE), Θεσσαλονίκη . Karasavidou E., Women Entrepreneurs’ profile and factors affecting women entrepreneurship: A comparative study in Greece, Italy, Bulgaria, Estonia and Slovakia (Ergani Center, AWAKE project), Thessaloniki . ΚΕΘΙ (). Αξιολόγηση των Αναπτυξιακών Πρωτοβουλιών που Υποστηρίζουν τις Γυναίκες στη Συμμετοχή τους στην Τοπική Ανάπτυξη. . Αθήνα. Locke, E. & Baum, J. (): “Entrepreneurial Motivation” in Baum, J. R & Frese,M. & Baron, R. ‘The psychology of Entrepreneurship”, a publication of the Society for Industrial and Organizational Psychology, The Organizational Frontiers Series, USA, pp.-. McClelland, D. (). “Achievement Motivation Can Be Developed”. Harvard Business Review, November-December. McClelland, D.C. (), Characteristics of successful entrepreneurs, Journal of Creative Behaviour, Vol. , No , pp. -. Orhan, M. and Scott, D. (). Why women enter into entrepreneurship: an explanatory model. Women in Management Review , , -. Peeters, M.A.G., Van Tuijl, H.F.J.M., Rutte, C.G., Reymen, I.M.M.J., (). “Personality and Team Performance: A Meta-Analysis”, European Journal of Personality, Vol. , pp -. Project Survey Report on Stereotypes () “ Chambers against Stereotypes in Employment”, Eurochambers Women Network. Rauch, Α. and Frese, Μ. (). “Born to be an entrepreneur? Revisiting the personality approach to entrepreneurship,” in The psychology of Entrepreneurship, J. R. Baum, M. Frese, and R.A. Baron, Eds. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates Inc., pp. -. Rotter, J.B. (), “Generalized expectancies for internal versus external control of Reinforcement”, Psychological Monographs, Vol. , No (Whole No ). Sarri, K. and Trihopoulou, A. (), “Female Entrepreneurs’ Personal Characteristics and Motivation: A review of the Greek Situation”, Women in Management Review, Vol. , No. , pp -. Storey, D.J. (). Understanding the Small Business Sector. Routledge, London. Στρατηγάκη Μ () Επιχειρείν και ανατρέφειν, στο: Μ Στρατηγάκη (επιμ.) Επιχειρηματικότητα Γυναικών - Όψεις ιδιοκτησίας και ∆ιοίκησης. ΚΕΚΜΟΚΟΠ Παντείου Πανεπιστημίου/Gutenberg, σελ. -. Ταμπούρη, Σ. & Κατσάρα,Α.& Κακούρης, Α. (). «Επιχειρηματική ενθάρρυνση και φύλο: υπάρχουσες τάσεις και παράμετροι για αποτελεσματική συμβουλευτική». Γραφείο ∆ιασύνδεσης Πανεπιστημίου Πειραιώς. website: http://career.unipi.gr Union of Hellenic Chambers of Commerce & Industry (): Greek report on the identification of stereotypes against women, CHASE project supported from the European Community. Vroom, V. (). “Work and Motivation”. New York. McGraw-Hill.
© Copyright 2024 Paperzz
