ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ Κωδικός: ΘΕ 043 Υποχρεωτικό Προπτυχιακό Μάθημα Τρίτου Έτους ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Όπως έχει διατυπωθεί από τον γνωστό σημειωτικό και φιλόσοφο Ουμπέρτο Έκο "με τον όρο σημειωτική εννοούμε έναν ειδικό επιστημονικό κλάδο με δική του μέθοδο και σαφές αντικείμενο". Η Σημειωτική της Παράστασης έχει ως αντικείμενο τη θεατρική πράξη υπό την οπτική της αναλυτικής και, στη συνέχεια, συνθετικής προσέγγισης των αισθητικών κωδίκων της σκηνικής τέχνης. Εκκινεί από τη θεωρία της Επικοινωνίας αφού, για να υπάρξει θέατρο, απαιτείται η συνύπαρξη των δύο βασικών συντελεστών της επικοινωνίας, ενός πομπού και ενός δέκτη, δηλαδή, στην περίπτωση του θεάτρου, ενός ηθοποιού και ενός θεατή. Η Σημειωτική είναι, κατά γενική ομολογία, η πλέον συγκροτημένη επιστημονική μέθοδος ανάλυσης της θεατρικής παράστασης δείχνοντας ταυτόχρονα τη συνθετότητα του θεατρικού συμβάντος. Τα εργαλεία και η ορολογία της έχουν πλέον υπεισέλθει σε κάθε απόπειρα αναλυτικής και κριτικής προσέγγισης της παράστασης, ακόμα και στον λόγο εκείνων που δεν ακολουθούν ή δεν αποδέχονται την μεθοδολογία της. Συγχρόνως, τα πορίσματά της και η συνεχής εξέλιξή της οφείλονται στην εμπειρική παρακολούθηση και καταγραφή παραστάσεων και γενικότερα θεατρικών δρώμενων, γεγονός που ισοδυναμεί με "επιτόπια έρευνα" την οποία εφαρμόζουν οι ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές επιστήμες από τις οποίες εμπλουτίζεται και τις οποίες εμπλουτίζει διαρκώς. Η Σημειωτική της Παράστασης αποτελεί τον έναν από τους δύο κλάδους της Σημειωτικής του Θεάτρου αφού ο δεύτερος ασχολείται συστηματικά με τη σημειωτική ανάλυση του δραματικού κειμένου. Οι δύο αυτοί κλάδοι συχνά επικοινωνούν μεταξύ τους ειδικά όταν η παράσταση στηρίζεται σε προϋπάρχον δραματικό κείμενο- αλλά και έχουν ακολουθήσει, σε μεγάλο βαθμό, παράλληλες και ανεξάρτητες πορείες. Το μάθημα επιδιώκει, εισαγωγικά, να τοποθετήσει το θεατρικό γεγονός στο ευρύτερο πλαίσιο των κοινωνικών φαινομένων αφού η Σημειωτική είναι η επιστήμη που μελετά κάθε πολιτισμική διαδικασία ως διαδικασία επικοινωνίας και άρα τα φαινόμενα σημασίας στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Αναλύονται οι έννοιες του σημείου και του κώδικα στην κοινωνική ζωή, παρουσιάζονται συνοπτικά τα διαφορετικά σημειωτικά συστήματα που συναντάμε στην καθημερινότητά μας και δίνονται οικεία παραδείγματα από τη διαφήμιση, τα περιθωριακά κινήματα και τις επιμέρους κουλτούρες τους (ενδυματολογικές, γλωσσικές, μουσικές, κ.ά.), τις παραδοσιακές κοινωνίες κ.λπ. ώστε να γίνουν κατανοητές οι έννοιες της κωδικοποίησης, του συμβατικού χαρακτήρα της και της σημασίας της στην κοινωνία. 1 Η σημειωτική ανάλυση της παράστασης ακολουθεί τα επιμέρους σημειωτικά συστήματα και κώδικες που συνυπάρχουν στο θέατρο, καθιστώντας το ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα πολυσημειακά κοινωνικά συστήματα. Τα σκηνικά σημεία κατηγοριοποιούνται σε 1. ακουστικά, 2. οπτικά, 3. οσφρητικά, 4. απτικά και 5. γευστικά, λαμβάνοντας έτσι υπόψη και τις πλέον σύγχρονες μορφές παραστάσεων. Κατά την μελέτη των ακουστικών σημείων εξετάζονται ειδικότερα οι υποκατηγορίες των α. γλωσσικών, β. παραγλωσσικών, γ. μουσικών και δ. ηχητικών σημείων εκ των οποίων άλλα προέρχονται από τον ηθοποιό και άλλα από εξωτερικούς του ηθοποιού παράγοντες. Κατά την μελέτη των οπτικών σημείων εξετάζονται οι υποκατηγορίες των α. σημείων που πηγάζουν από το σώμα του ηθοποιού (κινησιακά, χειρονομιακοί κώδικες, προσεγγιστικά και μιμικά σημεία, η μάσκα, το μακιγιάζ), β. τα σημεία του δραματικού, του σκηνικού και του θεατρικού χώρου, γ. τα σκηνικά αντικείμενα, δ. ο φωτισμός. Στόχος της αναλυτικής αυτής προσέγγισης είναι η επιτυχής ή όχι ανάδειξη του συνδυασμού των επιμέρους σημειωτικών συστημάτων μιας παράστασης -γεγονός που επιτρέπει την απρόσκοπτη και ομοιογενή εξέλιξή της- και η εκπομπή ενός συνεκτικού τελικού μηνύματος προς τον θεατή της. Παράλληλα, μελετώνται διάφοροι θεατρικοί μηχανισμοί όπως αυτός της αναίρεσης της θεατρικής ψευδαίσθησης, της ακύρωσης πληροφοριών κατά την διάρκεια της παράστασης, του θεάτρου εν θεάτρω, της λειτουργίας της ανάδρασης μεταξύ σκηνής-πλατείας και του τρόπου ένταξης του θεατή στο δρώμενο, της λειτουργίας του διπλού σώματος του ηθοποιού ως σημείου-δραματικού προσώπου και ως φυσικού-κοινωνικού προσώπου κ.ά. Το μάθημα τεκμηριώνεται μέσω πλούσιου οπτικο-ακουστικού υλικού που προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του διδάσκοντος και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των παραδόσεων. ΕΠΙΔΙΩΚΟΜΕΝΟΙ ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Το μάθημα αποβλέπει στο να εξοικειωθεί ο φοιτητής με τις έννοιες της θεωρίας της Σημειωτικής του Θεάτρου και κυρίως με τα εργαλεία και τη μεθοδολογία της. Απώτερος στόχος είναι να μπορεί ο φοιτητής-θεατής μιας θεατρικής παράστασης να προβαίνει στην ταυτόχρονη αναλυτική και συνθετική πρόσληψη των επιμέρους σημειωτικών συστημάτων της παράστασης , να αντιλαμβάνεται τη σχέση δραματικού κειμένου και συγκεκριμένης σκηνικής του επιτέλεσης, τη διαντίδραση που δημιουργείται μεταξύ σκηνικού δρώμενου και θεατή αλλά και να διαθέτει τις σχετικές δεξιότητες ώστε να πληροί με την κατάλληλη επεξεργασία τα τυχόν "κενά" που προκύπτουν από τη θέαση-επιτόπια έρευνα που θα αποβλέπει στο μέλλον σε τυχόν θεωρητική ή κριτική κάλυψη του παραστασιακού γεγονότος. Με άλλα λόγια, το μάθημα αποβλέπει στην παίδευση του βλέμματος του αυριανού επιστήμονα ή απλού θεατή θεάτρου αλλά και εκείνου που σκοπεύει να ασχοληθεί με τη θεατρική πράξη ως ηθοποιός, σκηνοθέτης, σκηνογράφος κ.λπ. Προς τούτο, προτείνεται στους φοιτητές να αναλάβουν κατά τη διάρκεια του μαθήματος εργασίες με 2 αντικείμενο τη σημειωτική ανάλυση κάποιας από τις τρέχουσες παραστάσεις προκειμένου να δοκιμαστούν ως προς τις δεξιότητες που ήδη απέκτησαν και να τις εξελίξουν έγκαιρα εντός του μαθησιακού τους πλαισίου. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Το μάθημα εξετάζεται με γραπτή εξέταση που περιλαμβάνει συνήθως δύο ερωτήσεις και πιθανά υπο-ερωτήματα. Οι ερωτήσεις αφορούν στην πραγμάτευση θεωρητικών ζητημάτων τα οποία πρέπει να τεκμηριώνονται από παραδείγματα της θεατρικής πράξης που είτε προέρχονται από παραστάσεις που προβάλλονται κατά τη διάρκεια των παραδόσεων είτε από παραστάσεις που έχουν δει ζωντανά οι φοιτητές. Εναλλακτικός τρόπος εξέτασης είναι η δυνατότητα του φοιτητή να αναλάβει εργασία με σημειωτική ανάλυση τρέχουσας παράστασης. Στην εργασία οφείλει να χρησιμοποιήσει τα εργαλεία, την ορολογία και τη μεθοδολογία της σημειωτικής τα οποία και θα εφαρμόσει στη συγκεκριμένη παράσταση. Είναι αυτονόητο ότι για μια σοβαρή εργασία απαιτείται η θέαση της επιλεγμένης παράστασης πολύ περισσότερων της μίας φορές (συνήθως 4-6 θεάσεις) αφού θα πρέπει να εντοπιστούν όλα τα επιμέρους σημειωτικά της συστήματα όσο γίνεται λεπτομερέστερα ενώ είναι γνωστό ότι μια παράσταση αλλάζει από μέρα σε μέρα λόγω ποικίλων παραγόντων που επιδρούν σε αυτήν (και οφείλεται είτε στους συντελεστές είτε στο κοινό είτε σε εξωτερικούς παράγοντες). Στην περίπτωση που επιλεγεί εργασία ως τρόπος εξέτασης, ακολουθεί προφορική της υποστήριξη κατά την εξεταστική περίοδο. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να έχει παραδοθεί στον διδάσκοντα τουλάχιστον δέκα (10) ημέρες πριν από την εξέταση του μαθήματος. Αν μια εργασία δεν πληροί τους στοιχειώδεις όρους, τότε επιστρέφεται στον φοιτητή με τις σχετικές υποδείξεις για να την διορθώσει ή απορρίπτεται ολοσχερώς, οπότε ο φοιτητής καλείται να επιλέξει μεταξύ νέας εργασίας ή συμμετοχής του στη γραπτή εξέταση. ΎΛΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Η ύλη των εξετάσεων περιλαμβάνει το σύνολο των παραδόσεων κάθε χρονιάς συμπεριλαμβανομένων των όποιων φωτοτυπιών μοιράστηκαν στο μάθημα καθώς και όλων των βιντεοσκοπημένων ή ηχογραφημένων παραστάσεων που προβλήθηκαν ή ακούστηκαν κατά τη διάρκεια των παραδόσεων ως υποστηρικτικές της θεωρίας. Γι' αυτό και συστήνεται στους φοιτητές η ανελλιπής παρακολούθηση του μαθήματος. Από φέτος, εκτός από το σύγγραμμα που διανέμεται δωρεάν και έχουν επιλέξει οι φοιτητές, θα προσφέρεται η δυνατότητα πρόσβασής τους (μέσω κωδικού) σε ηλεκτρονική διεύθυνση όπου θα υπάρχει 3 1. σκαναρισμένο μέρος του βιβλίου του διδάσκοντος Σημειολογικές προσεγγίσεις του θεατρικού φαινομένου. Θεωρία και Κριτική Ανάλυση της Σύγχρονης Θεατρικής Πρακτικής (Δελφίνι, 1997, Ελληνικά Γράμματα, 1999, το οποίο δεν κυκλοφορεί πλέον στο εμπόριο). 2. Εισαγωγικές Σημειώσεις για το μάθημα της Σημειωτικής (Εισαγωγή στη Σημειωτική των Κοινωνικών Φαινομένων) καθώς και αναλυτική βιβλιογραφία. 3. Στοιχεία για τη λειτουργία του φωτισμού στο θέατρο με εισαγωγικό κείμενο του διδάσκοντος και αποσπάσματα από το δυσεύρετο βιβλίο του Κ. Σπανόπουλου Ο φωτισμός του θεάτρου με Φωταέριο. Ως πανεπιστημιακά συγγράμματα έχουν προταθεί και συμπεριληφθεί στον Εύδοξο τα: 1. Δημήτρης Τσατσούλης, Σημεία Γραφής - Κώδικες Σκηνής στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο, Αθήνα, Νεφέλη, 2007. 2. Βάλτερ Πούχνερ, Θεωρητικά θεάτρου, Αθήνα, Παπαζήσης, 2010. 4