Представяне на извършените
проучвания и проекти за тракийско и
византийско историческо наследство
в рамките на трансграничния регион
Смолян - Самотраки
книжка-сборник с добрите практики при проучванията и проектите за
тракийското и византийското историческо наследство
Археологически обекти в различен етап на проучване, разположени на територията на област
Смолян - Средни Родопи.
Представяне на извършените проучвания и проекти
за тракийско и византийско наследство в рамките
на трансграничния регион Смолян - Самотраки
Най-ранните сведения за заселването на хора в областта на Средните Родопи са получени при
археологически разкопки на кремъчни находища край х.Орфей в землището на с.Борино, общ.
Доспат, обл.Смолян. Според проучвателя Ст.Иванова, датирането на кремъчния ансамбъл в едно
от тях (Орфей І) се отнася към 19 000-15 000 г. пр.Хр. Тези кремъчни находища са изтълкувани от
изследователите като работилници за кремъчни заготовки за оръдия на труда и временни жилища,
което свидетелства за сезонния характер на обитаване на планината от групи хора, вероятно ловци.
Археологическите проучвания дават доказателства за цялостно заселване на Родопите през
каменно-медната епоха (4600-3600 г. пр.Хр.). Освен отдавна известните пещерни обиталища
Ягодинска пещера и Харамийска дупка, свидетелства от каменно-медната епоха са открити и при
археологическите разкопки на тракийските крепости при с.Гела, общ.Смолян и при с.Страшимир,
общ. Златоград, на византийските и българските крепости при с.Беден (Беаднос) в община Девин,
между селата Градът и Подвис (Повисдос, Момчилова крепост) и крепостта при с. Кошница в общ.
Смолян, на скалното светилище при мах.Босилково, общ.Баните и обитаемите пещери при мах.
Шаренка, гр.Мадан и Голямото Типице при мах.Потока на с.Бориково, общ.Смолян.
През бронзовата епоха (3600-1200 г. пр.Хр.) носителите на технологията за производство на
бронзови сечива надделяват и постепенно налагат своя начин на живот. За сега археологическите
проучвания не са установили наличието на крепостни стени от тази епоха, но намерената фрагментирана керамика доказва използването на планинските върхове като светилища и вероятно
като военновременни убежища. Археологически проучвания показват унаследяване на „светите
места” и кулминация в тяхното използване през късната бронзова епоха (ХVІ-ХІ в. пр.Хр.). Такива
са случаите с проучените по проекти обекти на върховете с крепости: при с.Гела (тракийската крепост Градище), при с.Градът (Повисдос, Момчилова крепост), върху Проходната пещера (Калето)
при с.Кошница и на вр.Градището при с.Страшимир, общ.Златоград. През тази епоха продължава
Изглед от север към Проходната пещера при с.Кошница, общ.Смолян.
Праисторическо жилище, тракийско светилище, византийска и българска крепост.
3
Тракийската крепост в м.Градище при с.Гела, община Смолян
използването на удобните пещери, каквито са Проходната пещера и Голямото Типице в общ.
Смолян, за жилища.
С откриването на желязото като суровина и използването му за производство на нови по-здрави
оръдия на труда и оръжия започва нова епоха – желязната (ХІ-І в пр.Хр.). Нейната ранна фаза (ХІІХ в. пр.Хр.) е характерна с големи миграционни движения, причините за които вероятно са както
демографски, така и икономически, свързани с повсеместното търсене на залежи на желязна руда.
Така през ХІ-ІХ в. пр.Хр. светилищата на траките, носители на бронзовата култура, са превзети
от сродни на тях тракийски племена. Тези места, смятани като земна ос (Axis mundi) и място за
връзка с божествения (отвъдния ) свят, продължават да функционират като светилища, но са вече
укрепени от пришълците. Точно тези ранни тракийски светилища-крепости бяха открити и на двата
археологически обекта, финансирани по проекти на Европейския съюз (тракийските крепости при
с.Страшимир, общ.Златоград и при с.Гела, общ.Смолян). Тяхното проучване доказа съществуването
на укрепления от ранната желязна епоха в Родопите, където се намира изградената на най-голяма
надморска височина (1875 м) тракийска крепост – при с.Гела, общ.Смолян. Друг важен резултат
Северната стена на крепостта при с.Кошница, общ.Смолян.
4
Връх Ком – тракийско светилище по Централния трансродопски път в Средните Родопи.
е установяването на строителната техника (суха каменна зидария или зидария с камък и кал) и на
типа крепостно съоръжение, изграждано върху широка (2,80-3,60 м) каменна основа с дървена
палисада над нея. Този тип укрепления има предимствата: да се изгражда по-бързо, с по-малко хора,
с наличния строителен материал (камък и дърво) в планината, както и да се ремонтира по-лесно.
Такова е крепостното съоръжение и в м.Турлука край Смолян, изградено от местното население
върху византийския кастел в края на ХІ-ХІІ в., когато Българското царство е разединено и не може
да окаже ефикасен отпор на император Василий ІІ Багренородни (976-1025 г.), който води войни
за възвръщането на бившите европейски територии на Византийската империя.
Друг важен резултат от археологическите разкопки и теренните обходи, осъществени по проект
с акроним THARBYZHE, спечелен от община Смолян, е свързан с тракийските скални светилища.
Анализът на ритуално разтрошената карамика, използвана при провежданите ритуали и празници
на „избраните” върхове, може да бъде отнесена най-късно към късножелязната епоха. Вероятно
тази интензивност или по-скоро масовото участие на много хора се дължи на „общодържавни”
празници или на завършека на голямо строително мероприятие. Като такова би могло да се смята
строителството на важни пътища, които пресичат Родопите. Така например по трасето на Централния трансродопски път, свързващ Тракийската равнина и Егейското крайбрежие, са открити и
частично проучени две светилища - на върховете Голям Персенк (2095 м) и Ком (1568 м), по чиито
склонове преминаващите пътища в продължение на няколко километра са покрити с каменна
настилка, която стабилизира стръмни участъци със свлачища. Вероятно успешното приключване
на такова голямо строителство е ознаменувано с подобаващи празници. Подобни са резултатите от
проучените по проекти на общините Чепеларе и Рудозем тракийски скални светилища в м.Заград
(1345 м) край с.Забърдо и на вр.Циганско градище (1827 м) на границата с Република Гърция.
През късножелязната епоха (V - І в. пр.Хр.) и през трако-римския период (І - V в.) независимите
тракийски племена, населяващи Родопите, постепенно променят своя начин на живот от чергарски
към уседнал. Временните малки високопланински селища от разпръснат тип стават постоянни особено след завладяването на Родопите от Римската империя. За да организира своите комуникации в
планината, империята използва познатите вече тракийски трасета, прекосяващи планинския масив
на Родопите и изгражда пътните си комуникации на тяхната основа, като поправя и благоустроява
известните вече трасета по направление север-юг, свързващи днешната Горнотракийска низина с
Беломорието. Така била осъществена пряката връзка между двата стратегически трансбалкански
пътя към столицата на Източната римска империя: Централния (Диагонален) път – от Виндобона
5
Участъци от Централния трансродопски път край вр.Голям Персенк.
(дн. Виена) през Сингидунум (дн. Белград) – Сердика (дн. София) – Филипополис (дн. Пловдив)
– Адрианополис (дн. Одрин) до Бизантион (дн. Истанбул) и южния, Егнациевия път (Via Egnatia),
който от Дирахиум (дн. Драч) през Тесалоника (дн. Солун) и Егейска Тракия достига до Хелеспонта – за Мала Азия.
В Средните Родопи са установени археологически три главни пътя, които свързват Тракийската
низина с Беломорското крайбрежие. Тяхното предназначение е да улеснят и ускорят съобщенията
между вътрешността и крайбрежието на Балканския полуостров; да съкратят пътя и времето за
придвижването на военни части; да обслужват експлоатацията на природните богатства на планината; и да стабилизират търговските връзки в тази част на Римската империя. В последствие тези
пътища се използват и поддържат и по време на Византийската империя, Българските царства и
Османската империя.
През територията на община Смолян, по направление север-юг преминават известните в археологията Централен и Източен трансродопски път през Средните Родопи. Заслуга на проекта на
Община Чепеларе е социализирането на част от трасето на територията на общината. Централният
път свързва град Филипополис (в Тракийската низина) с градовете по Беломорското крайбрежие.
Ширината на каменната настилка варира от 1,80-1,90 м при всичането на пътното трасе в скални
участъци до 2,70-3,00 м на местата удобни за разминаване на кервани. На север са открити запазени сектори от каменната настилка югозападно от с.Храбрино. На юг по Чернатишки рид пътят
минава по източния склон на вр.Голям Персенк (тракийско светилище). Продължавайки на юг,
Смолянскана крепост в м.Турлука.Вляво – Изглед от запад към крепостта.
Вдясно – Изглед на южната крепостна стена.
6
Участъци със запазена каменна настилка от Източния трансродопски път по Радюва планина.
трасето на пътя минава през курорта Пампорово, спуска се източно от м.Турлука, където се намира
Смолянската крепост. След това, пресичайки долината на р. Черна, той изкачва Кайнадински рид,
минава през с.Турян, слиза в долината на р.Арда, прекосява я при с.Кошница, където е изградена
втората крепост, продължава на юг, западно от вр.Ком (тракийско светилище), и в седловината
в м.Кузубаир достига границата с Република Гърция. Централният трансродопски път е част от
по-големия път, свързващ граничния път по р. Дунав при Ескус, Диагоналния (Via militaris) при
Филипополис и Егнациевия път (Via Egnatia) по Беломорското крайбрежие. Подобно на него
Източният трансродопски път през Средните Родопи пресича планината по направление северюг, минавайки край тракийската крепост Зареница, източно от с.Павелско общ.Чепеларе, на юг
достига с.Момчиловци и светилището на вр.Св.Атанас, минава западно от крепостта Повисдос
(Момчилова крепост), преминавайки р.Черна се спуска към гр.Рудозем, източно от който се намира
крепостта в м.Кечикая (Козник) и в близост до Тракийското светилище на вр.Циганско градище
напуска територията на Република България.
Подобно на Римската империя, която за изграждането на пътната система през Родопите използва познатите на местното тракийско население трасета през планината, Византийската империя
също се съобразява с физикогеографските и социално-икономическите дадености. Тя изгражда
свои крепости в близост до главните пътища и до по-големи населени места. При случаите с
подходящо местоположение, а и поради наличието на строителен материал, са избирани старите
тракийски крепости. Доказателство за това са резултатите от археологическите проучвания, при
Крепостта Повисдос (Момчилова крепост). Изглед от кулата-порта.
7
които е регистрирано тракийско присъствие преди построяването на византийските крепости
при с.Беден, с.Подвис, гр.Рудозем, с.Кошница и с.Могилица. Разбира се има и крепости, които
са изградени на ново място. За това свидетелстват досегашните резултати от археологическите
проучвания на укрепленията при гр. Девин и при гр. Смолян. Така за кратко време в края на Vв.
и началото на VІв. в Средните Родопи са изградени множество крепости, обслужвани от военен
контингент, предоставящи при необходимост временно убежище на околното цивилно население.
Въпреки усилията и средствата, които Византийската империя влага във фортификацията на
европейската си територия, голяма част от крепостите са превзети и разрушени от славяните,
които през втората половина на VІ – началото на VІІ в. трайно усядат на юг от р. Дунав. Присъединяването на Родопите към Българското царство около средата на ІХ в. не довежда до възстановяването и използването им за нуждите на новата държава. С връщането на планината в пределите
на Византийската империя (ХІ-ХІІ в.) някои от крепостите са възстановени. Такива са Беденската
(Беаднос) и Смолянската крепост, Повисдос (Момчилова крепост) и крепостта при с.Кошница.
В периода от присъединяването на Родопите отново към Българското царство до завладяването
им от Османската империя в края на ХІV в. продължават съществуването си крепостите при гр.
Доспат, гр.Девин, с.Беден (Беаднос), с.Подвис (Повисдос) и гр.Рудозем.
Проучването на част от гореспоменатите археологически обекти е осъществено през периода
2007-2012 г. и финансирано по Програмата за Европейско трансгранично и териториално сътрудничество Гърция – България 2007-2013 г. на Европейския съюз и Република България, вследствие
на спечелените проекти. Те са следните:
По стъпките на тракийските богове
Проект на Община Баните по програма ФАР-ТГС България – Гърция. Проучени са: светилище от
къснобронзовата епоха и византийско укрепление от ІV-VІ в. , както и светилище от къснобронзовата епоха и параклис от ХІІ в. при с.Гълъбово с проучватели д-р Б.Бориславов и д-р Б.Думанов;
светилище от късната каменно-медна и късната бронзова епоха в мах. Босилково на с.Давидково
с проучватели проф. А.Радунчева, М.Камарев и Хр.Вълчанова;
Бронзова игла от ХІ в. пр.Хр., намерена в тракийската крапост при с.Страшимир,
общ.Златоград.
8
Местността Кози камък – Тракийско светилище, византийска и българска крепост.
По пътя на траките
Проект на Община Златоград по програма ФАР – ТГС България – Гърция. Проучени са: тракийско светилище и крепост в м.Градище при с.Страшимир, общ.Златоград. Проучвател: Д.Дамянов,
археолог на РИМ – Смолян;
Развитие на културния туризъм и човешките ресурси в Рудозем и Ксанти
Проект на Община Рудозем. Проучени са: антично светилище на вр. Циганско градище, функционирало от ІV в.пр.Хр. до ІV в.сл.Хр. и средновековна крепост в м.Кечикая при гр.Рудозем.
Проучватели: ст.н.с. ІІ ст. д-р К.Кисьов и Ж.Танкова, археолози на АМ - Пловдив;
Тракийските светилища като основа за популяризиране на трансграничното културно и
туристическо наследство на общините Мадан и Керамоти
Проект на Община Мадан по програма ФАР – ТГС България – Гърция. Проучена е обитаема пещера Шаренка при гр.Мадан. Проучвател: Н.Дамянов;
Момчилова крепост – мит и реалност
Проект на Община Смолян по програма ФАР-ТГС България – Гърция. Проучена е рановизантийската и средновековна българска крепост (Повисдос, Момчилова крепост) между с. Градът и с.
Подвис. Проучватели: ст.н.с. ІІ ст. д-р М. Ваклинова – НАИМ – БАН и Н. Бояджиев – РИМ - Смолян;
Античният път през Родопите - път към бъдещето за общините Чепеларе и Авдира
Проект на Община Чепеларе. Проучено е антично светилище от ІІІ-ІІ в.пр.Хр. в м. Заград при с.
Забърдо. Проучватели: ст.н.с.ІІ ст. д-р К.Кисьов и д-р Д.Давидова;
Археологическо разкриване, консервиране и представяне на тракийска крепост „Градище”
и средновековна базилика, село Гела, Западни Родопи, България
Проект на фондация „Развитие на индустриалното, културно и природно наследство” – Гела, с
финансовата подкрепа на Исландия, Лихтенщайн и Норвегия чрез финансовия механизъм на
Европейското икономическо пространство. Проучени са: тракийска крепост в м. Градище при с.
Гела – Д.Дамянов – РИМ – Смолян; ранновизантийска базилика в м.Манастира на с.Гела – ст.н.с.
ІІ ст. д-р М.Ваклинова – НАИМ І БАН и Н.Бояджиев – РИМ – Смолян.
9
Тракийско светилище и крепост в м.Заградски камък при с.Забърдо, общ.Чепеларе.
Биоразнообразието в Родопите – живот под земята и в светлината на деня
Проект на община Смолян по Програма ФАР – ТГС България – Гърция на община Смолян. Проучена е обитаемата пещера Голямото Типице. Проучватели: Д.Дамянов и Н.Бояджиев, археолози
на РИМ - Смолян;
Тракийско и византийско културно наследство в Родопите и Северното
крайбрежие на Егейско море
Проект на Община Смолян по Програмата за Европейско трансгранично и териториално сътрудничество Гърция – България 2007-2013 г. Проучена е ранновизантийската и средновековна българска
крепост върху Проходната пещера при с. Кошница. Проучватели: Д.Дамянов и Н.Бояджиев.
Ранновизантийска базилика в с.Гела - V-VІ в. - Консервирана и реставрирана.
10
Изглед от север към Проходната пещера при с.Кошница.
Проучване и представяне на тракийското и византийското историческо наследство
“Проучване и представяне на тракийското и византоийското историческо наследство в рамките
на проект „Тракийско и Византийско културно наследство в родопите и северното Егейско
крайбрежие“ с акроним „THRABYZHE“. Проект във фаза на разработване.
Освен големия научен принос за историята на Родопите и контактите на населението им с това
по Беломорието, осъществяването на гореспоменатите проекти има заслуга, както за опазването
на разкритите вече паметници на тракийското и византийското наследство, така и за тяхното социализиране, пропагандиране и за изграждането (възстановяването) на единна културна ценностна
система на базата на познаването на тракийското и византийското културно наследство.
Крепостта при с.Кошница. Вътрешно лице на стената в северозападния ъгъл.
11
Бронзови фибули, гробни дарове от могилни погребения – VІІІ-VІ в. пр.Хр.
През 2007-2013 г. по 9-те проекта, включващи археологически разкопки, консервационно-реставрационни дейности и социализация на недвижими културни ценности са проучени цялостно и
до определен етап 12 археологически обекта: обитаеми пещери, тракийски светилища и крепости.
Те представляват 100 % от заплануваните теренни археологически проучвания. Този резултат
свидетелства за добра практика на партньорство между общините на област Смолян като възложител и партниращите музеи и институти като изпълнители: Регионален исторически музей „Стою
Шишков” – Смолян, Археологически музей – Пловдив, Национален археологически институт с
музей при БАН – София и Център по тракология при Института за балканистика.
Добра практика вследствие осъществяването на проектите е възможността на общините да
стопанисват археологическите обекти и да ги включват в културно-исторически и туристически
маршрути, увеличавайки движението на хора на своята територия, с което засилва предприемаческата активност.
Добра практика е съчетаването на опазването на историческите паметници с природната среда,
грижата за което поемат както общините, така и клубовете за пещерен и екстремен туризъм.
Добра практика са създадените контакти в резултат на сътрудничеството по проектите между
представители на медии и туроператори между общините в България: Смолян, Чепеларе, Рудозем,
Мадан и Златоград и общините в Гърция: Самотраки, Ксанти, Керамоти, Хрисуполис.
текст: Дамян Дамянов
Бронзова стрела от ХVІ-ХІІ в. пр.Хр. Гробен дар в символично могилно погребение при с. Стража,
общ. Смолян.
12
Кантаросовидна чаша от ХVІ-ХІІ в. пр.Хр.
Гробен дар в могилно погребение
Кантаросовидна чаша от ХІ-ІХ в. пр.Хр.
Гробен дар в могилно погребение.
Бронзова двулицева плочка с Дионисиеви сцени от Смолян, ІІІ в.
13
Археологически комплекс “Храм на Великите богове”, остров Самотраки
1-3. Неизвестни сгради от края на елинистическата епоха
4. Византийска крепост
5. Милезианска банкетна зала
6. Неорион (кораб “Мемориал”)
7. Трапезария
8. Стоа/галерия
9. Статуя на богинята на победата Нике
10.Театър
11. Олтар
12. Зала за оброчни подаръци/къща за игрални истории
13. Хиерон/светилище
14. Залата на танцьорите
15. Родондата на Арсиное II
16. Анакротон/дворец
17. Дорийска Ротонда
18. Посвещение на Филип III и Александър IV
19. Кръг театър
20. Предверието на Птолемей II
14
Археологически комплекс “Храм на Великите богове”, остров Самотраки
Остров Самотраки се характеризира с големи природни и културни богатства, които представляват основните стълбове за растеж. Визията за региона е самоподдържащо се и интегрирано
развитие чрез използването на тези ендогенни характеристики на острова, с цел Самотраки да
стане привлекателно място за престой, туризъм и инвестиции.
Тази цел се постига чрез устойчиво управление на ресурсите, както и чрез опазване и промотиране
на съществуващите исторически и културни елементи. Значението на това усилие е от решаващо
значение за укрепване на идентичността на острова, подобряването на качеството на живот, но
също така и връзката на туризма с местната икономика е тясно свързана с туризма (културен и
археологически туризъм).
По-конкретно дейностите, които се планират и осъществяват, се обобщават в две основни области: използване чрез рехабилитация и възстановяване на културните паметници на острова, които
представляват огромен исторически и културен интерес, и организиране на културни събития
и подобни дейности, с цел да се изтъкне богатата местна традиция, която включва елементи от
древността до наши дни.
Що се отнася до първата категория, осъществяваните дейности включват поддръжката, възстановяването и изтъкването на два от основните културни паметници на острова: Светилището на
Великите богове в Палеополи и крепостта в Хора Самотракис, със съфинансиране от Националната
стратегическа референтна рамка – Оперативна програма МАКЕДОНИЯ – ТРАКИЯ 2007 – 2013.
Възстановяването на източната част на Светилището на Великите богове в Палеополи Самотракис,
включва Палеополи, пристанище и мистичен център през древността, представляващи архаичният
и елинистичният център на острова, където са запазени руините на Древния Град и на Светилището на Великите богове. Там се намира археологическия обект, който се свързва неразривно с
мистериите на Самотраки (Кабирии мистерии). Светилището включва обширен ансамбъл от сгради
(като двореца, светия дом, купола, Галерията и Чешма), които свидетелстват за силната религиозна
дейност, която е преобладавала в тази област.
Осъществяван под патронажа на 19та Инспекция по праисторически и класически старини, този
проект предвижда консервация и представяне на сградите и на мраморните архитектурни участъци, които са открити в източната част на Светилището на Великите богове, както и оформяне
на пътеки за посетителите. Последното е важна практика, тъй като спомага за подобряването на
15
Кариера за оброчни плочи на склона над античния театър на Филипи
достъпността и привлекателността на района като дестинация за археологически туризъм, показващи една нарастваща динамика за острова.
Проект за възстановяване на крепостта в Хора Самотракис. Крепостта в Хора се намира в западния край на селището, на върха на стръмен и скалист хълм, и е един от най-важните образци на
късно византийска крепостна архитектура. Кулата, в окончателния си вид се датира около 15-ти
век и се интегрира в едно политическо преустройство от Gattilusi на серия от укрепления, които
гарантират защитата на острова.
С надзора на 15-та Инспекция за византийски старини този проект включва леки интервенции
за отстраняване на пръстта при кулите и стабилизиране – възстановяване на укрепленията, както
и оформянето на района с цел да се увеличи неговата посещаемост, тъй като освен че има историческото си значение, той предтавлява една от основните атракции за привличане на посетители
на острова.
Освен това се насърчават допълнителни дейности, които имат за цел да свържат историята и
културата на острова с развитието на алтернативни форми на туризъм, като същевременно се
стимулират откритостта, насърчаването на междукултурния диалог и образованието, както и
популяризирането на Тракийското и Византийското културно наследство. Два характерни примера за такива добри практики се отнасят до: Проект „Изкуства и паркове”, който се осъществи в
рамките на Програмата „Култура 2007 – 2013” и включва художествени дейности в комбинация с
проучване на място, които са насочени към възстановяване и разпространение на древногръцката
музика, като неразделна част от историческата и културна традиция на острова. Основната цел на
тези дейности е образователният характер да бъде свързан със забавленията, да бъдат показани
значението и ролята на музиката в древногръцкото общество на Самотраки.
Тракийско и византийско културно наследство в Родопите и Северно Егейско море е текущ проект, съфинансиран от Програмата „Гърция – България 2007 – 2013” и включва дейности за научно
проучване и документиране на конкретните културни ресурси, както и дейности за популяризиране и публичност, за развитие на партньорствата в трансграничния регион и насърчаването на
откритостта в тези гранични райони.
16
Крепостта на Хора в Самотраки
Представяне на културата като средство за развитие на региона
Горепосочените проекти се осъществяват в рамките на едно повсеместно усилие на регионално
ниво в Източна Македония – Тракия, с цел защита, устойчиво и планомерно управление, разумно
използване на културното наследство (подсилване на основната културна инфраструктура, защита
и представяне на културното наследство) чрез съфинансирани интервенции, които спомагат за
създаването на конкурентно предимство за региона, с множество ползи за местното общество. В
това отношение са показателни интервенциите за развитие и представяне на археологическите
обекти при Месимврия и Авдирон, на античния Театър при Марония, дейности за поддръжка и
оформяне на византийските паметници (като Форта в Питио, Космосотира във Ферес (св. Богородица „Спасителка на света”), епископалната църква Максимянуполеос, Византийската стена
при Комотини), както и поредица от образователни програми ,с цел децата да влязат в контакт с
историята на района, в който живеят.
Разкопки на Византийска Марония.
17
Археологически обекти. Авдира.
Реставрация на археологическия обект. Окръг Еврос, Археологически район Месемврия
Район на окръг Еврос-Периферия Източна Македония и Тракия. Специален отдел-праисторически
и класически антики (Комотини).
Защита-Поддръжка.Социализиране на крепостта Питиу в Еврос
Район на окръг Еврос-Периферия Източна Македония и Тракия. 12-ти Отдел Византийска древност (Кавала).
Разкопки на Византийска Марония
Регион Родопи, Източна Македония и Тракия. 12-ти Отдел Византийска древност (Кавала).
Защита - разкриване на античния театър и на римската Агора Марония
Регион Родопи, Източна Македония и Тракия. Отдел за праисторическа и класическа древност
(Комотини).
Укрепване и конфигуриране на византийските стени на Комотини
Регион Родопи, Източна Македония и Тракия. 15-ти Отдел Византийска древност (Комотини).
Археологически дейности за показване на археологически обекти, Ксанти, Авдира
Регион Родопи, Източна Македония и Тракия. Отдел праисторически и класически антики (Комотини) - Отдел праисторически и класически антики (Авдира).
18
Статуята на Нике, Самотраки
Подкрепа - Консервация на обект Богородица Спасителка на Ферес, Окръг Еврос
Окръг Еврос, Източна Македония и Тракия. 12-ти Отдел Византийска древност (Кавала).
Разкопки на Епископския храм на Максимиануполи
Регион Родопи, Източна Македония и Тракия. 12-ти Отдел Византийска древност (Кавала).
Разкопки на Платинуполи-Дидимотика, окр. Еврос
Окръг Еврос, Източна Македония и Тракия. Отдел Праисторически и класически антики (Комотини).
Консервация и представяне на Източната част на Храма на Великите богове в Самотраки
Област Еврос, Източна Македония и Тракия. Отдел Праисторически и класически антики (Комотини).
Месемврия-Зони: Древният град и неговата история
Регион Родопи, Източна Македония и Тракия. Отдел Праисторическа и класическа древност
(Комотини)
Укрепване и конфигуриране на Замъка на Хора в Самотраки
Регион Еврос, Източна Македония и Тракия. 15-ти Отдел, Византийска
древност(Комотини).
19
20
Παρουσίαση των μελετών και των έργων
για την Θρακική και Βυζαντινή
κληρονομιά στην παραμεθόρια
περιοχή του
Σμόλιαν - Σαμοθράκη
βιβλίο-συλλογή των καλών πρακτικών και ερευνητικών έργων
για την Θρακική και Βυζαντινή κληρονομιά
Κάνθαρος από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΙΣΤ΄- ΙΒ΄ αι. πρ. Χρ.), ταφικό αφιέρωμα από τύμβο στη θέση Λίλοβο,
δήμου Ντέβιν (ζωγράφος: Τ. Καπιτάνωβ)
21
θρύλος
Θρακικό ιερό
Νεκρόπολη
Θρακικό κάστρο
Μεσαιωνικό κάστρο
Πλατύς νεκρόπολη
Χριστιανικό ιερό
Τοπικός δρόμος
Βασικός δρόμος
Αρχαιολογικοί χώροι σε διάφορα στάδια της έρευνας, που βρίσκονται στο Smolyan - της Μέσης Ροδόπης..
22
Παρουσίαση των μελετών και των έργων
για την Θρακική και Βυζαντινή κληρονομιά στην
παραμεθόρια περιοχή του Σμόλιαν - Σαμοθράκη
Την αρχαιότερη απόδειξη για το πληθυσμό της Δυτικής Ροδόπης την έχουμε από τις αρχαιολογικές
ανασκαφές κοντά στο καταφύγιο Ορφέας στο χωριό Borino, του Δήμου του Dospat, περιοχής του Smolyan.
Σύμφωνα με την ερευνήτρια Στ. Ivanova,τα ευρήματα χρονολογούνται από 19.000 έως 15.000 χρόνια
π.Χ. Οι καταθέσεις αυτές από πυριτόλιθο ερμηνεύονται από τους ερευνητές ως εργαλεία πυριτόλιθου
και προσωρινά σπίτια , το οποίο αποδεικνύει τον εποχιακό χαρακτήρα της ζωής των ομάδων στο βουνό,
πιθανώς κυνηγών. Οι αρχαιολογικές μελέτες δείχνουν στοιχεία για την ολόκληρη κατοχή της Ροδόπης
κατά την εποχή του Χαλκού (4600-3600 π.Χ.). Επιπλέον είναι γνωστά κατοικήσιμα από την αρχαιότητα
τα σπήλαια Jagodinska και Haramiiska, όπου επίσης βρέθηκαν τα ευρήματα από την εποχή του χαλκού
σε αρχαιολογικές ανασκαφές στο Θρακικό φρούριο κοντά στο χωριό Γέλα του Δήμου του Smolyan,
κοντά στο χωριό Strashimir του Δήμου του Zlatograd, και τα βυζαντινά φρούρια κοντά στο χωριό Μπέδεν
του Δήμο του Devin, το φρούριο Momchilova και το φρούριο κοντά στο χωριό Κόσνιτσα του Δήμου του
Smolyan, το ιερό στο χωριό Μποσίλκοβο του Δήμου του Μπάνιτε και κατοικήσιμες σπηλιές κοντά στο
οικισμό Sharenka του Δήμου του Madan και μεγάλη Tipits στο οικισμό Borikovo του δήμου του Smolyan.
Κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού (3600-1200 π.Χ.) οι φορείς της τεχνολογίας του χαλκού σταδιακά
επέβαλαν τον τρόπο ζωής τους. Προς το παρόν, οι αρχαιολογικές ανασκαφές δεν έχουν βρει ίχνη από
τοίχους της εποχής εκείνης, αλλά η παρουσία των κεραμικών καταδεικνύει τη χρήση των κορυφών τόσο
για ιερά όσο και για καταφύγια πολέμου. Οι αρχαιολογικές μελέτες δείχνουν την κληρονομιά των «ιερών
τόπων» και το αποκορύφωμα της χρήσης τους κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (δέκατο έκτο έως
ενδέκατο αιώνα π.Χ.). Τέτοια είναι η περίπτωση με την μελέτη των κορυφών με τα φρούρια στα χωριά:
Gela (Gradishte-Θρακικό φρούριο), Γραδάτ (Povisdos, φρούριο Momchilova), στην σπηλιά Καλέτο
κφντα στο χωριό Κόσνιτσα, και στην κορυφή Gradishteto κοντά στο χωριό Strashimir του δήμου του
Zlatograd. Σε αυτή την εποχή συνέχισαν να χρησιμοποιούν ως κατοικίες τις σπηλιές, όπως την σπηλιά
Μεγάλη Τίπιτσε του Δήμου του Smolyan.
Η φωτογραφία από τα βόρεια προς την σπηλιά κοντά στο χωριό Κόσνιτσα του Δήμου του Smolyan.
Προϊστορική κατοικία, Θρακικό ιερό, βυζαντινό και βουλγαρικό κάστρο.
23
Θρακικό κάστρο στην κορυφή Γράδιστε, κοντά στο χωριό Γελά, του Δήμου του Σμόλιαν.
Με την ανακάλυψη του σιδήρου ως πρώτης ύλης και η χρήση του για την παραγωγή των νέων εργαλείων
και όπλων, αρχίζει μια νέα εποχή – εποχή του σιδήρου (ΧΙ-I π.Χ.). Το πρώτο στάδιο (ΧΙ-IX αιώνα
π.Χ.) χαρακτηρίζεται από μεγάλες μεταναστευτικές κινήσεις, οι λόγοι είναι πιθανώς δημογραφικοί και
οικονομικοί, παντού ψάχνουν να βρουν σιδερομεταλλεύματα.
Έτσι, το XI αιώνα π.Χ. τα Θρακικά ιερά, οι φορείς του χάλκινου πολιτισμού τα καταλάμβαναν από
άλλους θρακικούς αυλούς. Αυτά τα μέρη που θεωρούνται ως άξονα της Γης (axis mundi) και την τοποθεσία
για την σχέση με τον Θεό, συνεχίζουν να λειτουργούν ως ιερά, αλλά τώρα είναι στερεωμένα. Αυτά τα
πρώτα Θρακικά ιερά, ήταν καταγραφημένα και στους δύο αρχαιολογικούς χώρους, και αποτελούν έργα
που χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. (Τα Θρακικά κάστρα στο χωριό Strashimir, του
Δήμου του Zlatograd και κοντά στο χωριό Gela, του Δήμου του Σμόλιαν). Η μελέτη τους αποδεικνύει
την ύπαρξη των οχυρών από τις αρχές της εποχής του Σιδήρου στην οροσειρά της Ροδόπης, το οποίο
είναι χτισμένο σε μεγαλύτερο υψόμετρο (1.875 μ.)-Θρακικό φρούριο κοντά στο χωριό Gela, του Δήμου
του Smolyan. Άλλο σημαντικό αποτέλεσμα είναι η δημιουργία του εξοπλισμού κατασκευών (ξερολιθιά ή
τοίχους από πέτρα και λάσπη) και τον τύπο του εξοπλισμού, την οικοδόμηση (2,80 - 3,60 μ.) με θεμέλια
Φ βόρειος τοίχος του φρουρίου κοντά στο χωριό Κόσνιτσα, του Δήμου του Smolyan.
24
Η Βουνοκορυφή Κομ - Θρακικό ιερό στο χρόνο Κεντρικό δρόμο στα βουνά της Ροδόπης.
από λίθο.και ξύλινο περίφραγμα παραπάνω. Αυτό το είδος της οχύρωσης έχει τα πλεονεκτήματα: την
οικοδόμηση πιο γρήγορα με πιο λίγους εργάτες με τα υπάρχοντα δομικά υλικά (πέτρα και ξύλα) στα
βουνά και με ευκολότερη επισκευή. Αυτός είναι ο φρουριακός εξοπλισμός στην περιονή Turluka κοντά
στο Smolyan, που χτίστηκε από τους ντόπιους πάνω από το βυζαντινό κάστρο, στο τέλος του XI-XII
αιώνα, όταν το βουλγαρικό κράτος ήταν χωρισμένο και δεν μπορούσαν να κάνουν μια αποτελεσματική
αντίσταση στον αυτοκράτορα Βασίλειο Β Bagrenorodni (976-1025 g .) που προκαλεί την επιστροφή
αυτών των πολέμων για να γυρίσει τα πρώην εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ένα άλλο σημαντικό αποτέλεσμα των αρχαιολογικών ανασκαφών στα πλαίσια του έργου με το
ακρώνυμο THARBYZHE πού ενεργεί ο Δήμος του Σμόλιαν, συνδέεται με τα πέτρινα Θρακικά ιερά. Η
ανάλυση της κεραμικής που χρησιμοποιούταν για τη διεξαγωγή τελετών και γιορτών των „επιλεγμένων“
κορυφών μας οδηγούν στα τέλη της Εποχής του Σιδήρου. Ως εκ τούτου, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως
η κατασκευή των δρόμων στη Ροδόπη. Για παράδειγμα, κατά μήκος του δρόμου που συνδέει Κεντρική
οροσειρά της Ροδόπης με την θρακική πεδιάδα και την ακτή του Αιγαίου είναι εγγεγραμμένα και δύο ιερά
στην κορυφή Μεγάλο Persenk (2.095 μ.) και την κορυφή Kom (1568 μ.), με αρκετά χιλιόμετρα δρόμους
από πέτρα. Ίσως η επιτυχής ολοκλήρωση του δρόμου ήταν ο λόγος να κάνουν μεγάλη εκδήλωση. Αυτά
είναι και τα αποτελέσματα μιας μελέτης του έργου του Δήμου του Τσεπελάρε και του Rudozem-Θρακικά
πέτρινα ιερά σε Zagrad μ. (1.345 μ.), κοντά στο χωριό Zabardo και στην βουνοκορυφή Gradishte (1827
m), στα σύνορα με την Ελλάδα.
Στα τέλη της Εποχής του Σιδήρου (V-I αιώνας π.Χ.) και στην Θρακική-ρωμαϊκή περίοδο (I-V αιώνας) τα
ανεξάρτητα θρακικά φύλα της Ροδόπης, βαθμιαία αλλάζουν τον τρόπο ζωής τους απόκινούμενο σε σταθερό.
Οι προσωρινοί μικροί οικισμοί σε όλο τον τόπο είναι πια σταθεροί, και ειδικά μετά την κατάκτηση της
Ροδόπης από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Για να οργανώσουν τις κοινότητές τους στα βουνά, η Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία χρησιμοποιεί ήδη γνωστές διαδρομές των Θρακών πού διασχίζουν τον ορεινό όγκο της
Ροδόπης και κατασκευάζει τους δρόμους τους επάνω σε αυτές, διορθώνει και παίρνει ελκυστικές διαδρομές
ήδη γνωστές στην κατεύθυνση βορρά-νότου, που συνδέουν την Άνω Θρακική Κοιλάδα με το Αιγαίο .
Έτσι πραγματοποιήθηκε η άμεση σύνδεση μεταξύ των δύο στρατηγικών δρόμων προς την πρωτεύουσα
της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: Κεντρικός (Διαγώνιος) δρόμος - από Vindobona (σήμερα
Βιέννη) σε Singidunum (σήμερα Βελιγράδι) - Serdica (Σόφια) - Φιλιππούπολη (Plovdiv)- Αδριανούπολη
(Edirne) προς το Βυζάντιον (Κωνσταντινούπολη) και με το νότιο δρόμο Egnatsieviya (Εγνατία οδός),
25
Κομμάτια από το Κεντρικό δρόμο μέσα από την Οροσειράς της Ροδόπης κοντά στην κορυφή
Γολιάμ Περσένκ.
ο οποίος από το Δυρράχιο (Dratch σήμερα) και Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη) και Θράκης του Αιγαίου,
έφθασε Heles-Ponta - στη Μικρή Ασία.
Στην οροσειρά της Μέσης Ροδόπης είναι εγγεγραμμένοι αρχαιολογικά τρεις κύριοι οδοί που συνδέουν
την Θρακική πεδιάδα με την παράλια του Αιγαίου. Ο σκοπός τείναι να διευκολύνει και να επιταχύνει
την επικοινωνία μεταξύ του εσωτερικού και την ακτή της Βαλκανικής Χερσονήσου, να συντομεύσει
τη διαδρομή και το χρονοδιάγραμμα για την μετακίνηση των στρατευμάτων, να εξυπηρετήσουν την
εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, καθώς και τη σταθεροποίηση των εμπορικών σχέσεων σε αυτό το
τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στη συνέχεια, αυτοί οι δρόμοι χρησιμοποιούνται και συντηρούνται
κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Βουλγαρικής αυτοκρατορίας και η Οθωμανική
Αυτοκρατορία.
Στο δήμο του Σμόλιαν, με την διεύθυνση βορρά-νότου διασχίζουν οι αρχαιολογικοί δρόμοι- ο Κεντρικός
και ο Ανατολικός δρόμος μέσα από την οροσειρά της Κεντρικής Ροδόπης. Ο Δήμος του Chepelare
πραγματοποίησε το Έργο για την κοινωνικοποίηση και πρόσβαση στους δρόμους αυτούς στις περιοχές
του δήμου. Ο Κεντρικός δρόμος συνδέει τηνΦιλιππούπολη (την θρακική πεδιάδα) σε πόλεις σε ακτές
του Αιγαίου. Το πλάτος των δρόμων είναι από 1,80 έως 1,90 m στα δύσκολα τμήματα και από 2,70 έως
3,00 μέτρα σε τόπο κατάλληλο για συναντήσεις. Στα βόρεια υπάρχουν μερικά καταγεγραμμένα τμήματα
δρόμων Νοτιοδυτικά από το χωριό Hrabrino. Νότια από την κορυφή Chernatitsa ο δρόμος περνάει από
Το φρούριο στο Σμόλιαν στην περιοχή Turluka. Αριστερά - Θέα από τα δυτικά προς το φρούριο.
Δεξιά - Θέα του νότιου τοίχου.
26
Κομμάτια από το πέτρινο στρώμα του Ανατολικού δρόμου μέσα από την Οροσειρά της Ροδόπης στην περιοχή
Ράδεβα πλανινά
τη Ανατολική πλευρά της κορυφής Big Persenk (Θρακικό ιερό). Συνεχίζοντας προς τον Νότο ο δρόμος
περνάει μέσα από το Pamporovo φθάνοντας έως την περιοχή Turluka πού βρίσκεται το φρούριο του
Smolyan.
Στη συνέχεια διασχίζει το Μαύρο ποτάμι και ανεβαίνει προς την κορυφή Kainadina, περνάει από
το χωριό Τούριαν, κατεβαίνει στην κοιλάδα του ποταμού Άρδα κοντά στο Κόσνιτσα πού υπάρχει το
δεύτερο φρούριο, συνεχίζει νότια και περνάει δυτικά από την κορυφή Κομ (Θρακικό ιερό) και στην
περιοχή Kuzubair πλησιάζει τα σύνορα της Ελλάδας. Ο Κεντρικός δρόμος αυτός είναι μέρος ενός
μεγάλου δρόμου που συνδέει τον δρόμο στα σύνορα κατά μήκος του Δούναβη σε Eskus, διαγώνια (Via
militaris) σε Philipopolis και Egnatsieviya δρόμο (Εγνατία Οδός) στις ακτές του Αιγαίου. Παρόμοια ο
Ανατολικός δρόμος στην Κεντρική Ροδόπη διασχίζει τον ορεινό όγκο από τον Βορρά προς τον Νότου
με την κατεύθυνση που περνά κοντά στο Θρακικό φρούριο Zarenitsa ανατολικά από το χωριό Pavelsko
του Δήμου του Τσεπελάρε και φθάνει κοντά στο χωριό Momchilovtsi στο ιερό επάνω στην κορυφή Αγίου
Αθανασίου, μετά περνάει δυτικά από το φρούριο Posvisdos (το φρούριο του Μομτσίλ), περνώντας από το
Μαύρο πόταμο κατεβαίνει στην πόλη Rudozem ανατολικά που βρίσκεται το φρούριο Kechikaya (Koznik)
πού είναι και το Θρακικό ιερό κοντά στην κορυφή Cigansko Gradishte και βγαίνει από την Βουλγαρία.
Όπως και στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, για την κατασκευή του οδικού δικτύου στην Ροδόπη πήραν σαν
βάση τα τοπικά μονοπάτια των θρακών και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, έχοντας την υπόψη επίσης την
φυσιογραφική και κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα. Η απόδειξη για αυτά είναι τα αποτελέσματα
των αρχαιολογικών μελετών στις οποίες φαίνεται η θρακική παρουσία πριν από την κατασκευή των
Το φρούριοPovisdos (Κάστρο του Momchil). Θέα από τον πύργο-πύλη
27
βυζαντινών φρουρίων κοντά στα χωριά Beden και Podviss. πόλη Rudozem, χωριό Koshnitsa και χωριό
Mogilitsa.
Μάλιστα υπάρχουν και φρούρια, τα οποία κτίσθηκαν σε καινούριες θέσεις. Αυτό επιβεβαιώνεται
από τα αποτελέσματα των προηγούμενων ανασκαφών και μελετών κοντά στις οχυρώσεις του Devin
και του Smolyan. Έτσι, για ένα μικρό χρονικό διάστημα στο τέλος του V αιώνα και τις αρχές του VI
αιώνα, χτίστηκαν πολλά φρούρια από τις στρατιωτικές δυνάμεις, όπου ήταν απαραίτητο, αποτελώντας
προσωρινό καταφύγιο για τον τοπικό πληθυσμό.
Παρά τις προσπάθειες και τους πόρους που βάλει για την οχύρωση του ευρωπαϊκού εδάφους της η
Βυζαντινή Αυτοκρατορία, τα περισσότερα από τα οχυρά βεβηλώθηκαν και καταστράφηκαν από τους
Σλάβους, οι οποίοι στο τέλος του VI και στις αρχές του VII αιώνα, διαμένουν νότια από Δούναβη. Με
την επανάκτηση του βουνού από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (ΧΙ-ΧΙΙ αιώνα) μερικά από τα φρούρια
αποκαταστάθηκαν. Αυτά είναι τα οχυρά του Bedenska (Beadnos) και του Smolyan -Povisdos (φρούριο
του Μομτσίλ) και το φρούριο κοντά στο χωριό Κόσνιτσα. Αυτά τα φρούρια υπάρχουν και μετά από την
κατάκτηση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο τέλος του ХІV αιώνα: τα φρούρια στο Dospat, στο
Devin , στο χωριό Μπέδεν(Beadnos), στο χωριό Podvis (Povisdos) και κοντά στην πόλη Ρουδοζέμ.
Οι μελέτες των μερικών από τους παραπάνω αρχαιολογικούς χώρους πραγματοποιήθηκαν κατά τη
διάρκεια του 2007-2012, με την χρηματοδότηση στα πλαίσια του Προγράμματος για την Διασυνοριακή
και Ευρωπαϊκή Εδαφική Συνεργασία Ελλάδα - Βουλγαρία 2007-2013 της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της
Βουλγαρίας. Αυτά τα έργα είναι:
Στα βήματα των Θρακικών θεών
Έργο στο Δήμου του Μπάνιτε μέσα στο Πρόγραμμα PHARE-Διασυνοριακή συνεργασία Βουλγαρία Ελλάδα. Μελετήθηκαν: Το Ιερό από την Εποχή του Χαλκού και το βυζαντινό φρουρίου από IV-VI αιώνα
και ένα Ιερό από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και το παρεκκλήσι του δωδέκατου αιώνα κοντά στο
χωριό Galabovο-από τους αρχαιολόγους Μπ.Μπορισλάβοφ και Μπ.Δούμανοφ; Ιερό από την Ύστερη
Εποχή του Χαλκού κοντά στο χωριό Νταβίτκοβο-από τους αρχαιολόγους Α.Ραδούντσεβα, Μ.Καμάρεφ
και Χρ.Βαλτσάνοβα.
Χάλκινη βελόνα από το ХІ-το αιώνα π.Χ., που βρέθηκε στο Θρακικό κάστρο κοντά στο χωριό Strashimir του
Δήμου του Zlatognad.
28
Η περιοχή Κόζι κάμακ-Θρακικό Ιερό, Βυζαντινό και Βουλγάρικο κάστρο.
Στο δρόμο των Θρακών
Έργο του Δήμου του Zlatograd μέσα στο Πρόγραμμα PHARE - Διασυνοριακής συνεργασία Βουλγαρία - Ελλάδα.
Μελετήθηκαν: Θρακικό ιερό και φρούριο στην περιοχή Gradishte, κοντά στο χωριό Strashimir, του Δήμου
του Zlatograd. Ερευνητής: Δ. Damyanov- Αρχαιολόγος στο Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο του Smolyan
Ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και των ανθρώπινων πόρων στο Ρουδοζέμ και στην Ξάνθη
Έργο του Δήμου του Ρπουδοζέμ. Μελετήθηκαν: Ένα ιερό στην περιοχή Τσίγανσκο Γράδιστε. Από το ІV αιώνα
π.Χ. έως IV αιώνα μ.Χ. και ένα μεσαιωνικό φρούριο στην περιοχή Kechikaya κοντά στην πόλη Rudozem.
Ερευνητής: Δρ Καθηγητής Κ. Κισιόφ και J. Tankova, αρχαιολόγοι στο Αρχαιολογικό Μουσίο του Πλόβδιφ.
Τα Θρακικά ιερά- η βάση για την δημοσιοποίηση της ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΗ πολιτιστικής και τουριστικής
κληρονομίας της περιοχής του Μαντάν και της Κεραμωτής
Έργο του Δήμου του Madan μέσα στο Πρόγραμμα PHARE - Διασυνοριακής συνεργασία Βουλγαρία - Ελλάδα.
Μελετήθηκαν: το σπήλαιο Sharenka κοντά στην πόλη Μαντάν.
Το κάστρο του Μομτσίλ-μύθος και πραγματικότητα
Έργο του Δήμου του Σμόλιαν PHARE-μέσα στο Πρόγραμμα PHARE-Δια-συνοριακής συνεργασία
Βουλγαρία - Ελλάδα. Μελετήθηκε το μεσαιωνικό φρούριο της Βουλγαρίας (Povisdos, το φρούριο του
Μομτσίλ) βρίσκεται ανάμεσα στο χωριό Podvis και το χωριό Γραδάτ. Ο ερευνητής: Δρ καθηγητής Μ.
Vaklinova – Εθνικό Αρχαιολογικό και Ιστορικό Μοουσείο–Βουλγάρικη Ακαδημία Επιστημονικών και
ο Ν.Boyadzhiev-Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο του Smolyan.
Ο αρχαίος δρόμος μέσα στην οροσειρά της Ροδόπης –ο δρόμος του μέλλων του Δήμου του Τσεπελάρε
και των Ανδήρων
Έργο του Δήμου του Τσεπελάρε. Μελετήθηκε το αρχαίο ιερό από το ΙΙΙ-ΙΙ αιώνα π.Χ. στην περιοχή Zagrad
κοντά στο χωριό Zabardo. Φ ερευνητής: Δρ Καθηγητής Κ. Κισιόφ και ο Δρ D.Davidova.
Αρχαιολογικές ανασκαφές, διατήρηση και παρουσίαση του Θρακικού κάστρου «Γραδίστε» και της μεσαιωνικής
Βασιλικής στο χωριό Γελά, Δυτικής Ροδόπης, Βουλγαρίας
Έργο του Ιδρύματος «Ανάπτυξη της βιομηχανικής, πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς“–χωριό Gela, με την
οικονομική υποστήριξη από την Ισλανδία, από την Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία μέσον του Χρηματοδοτικού
Μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου. Μελετήθηκαν: το Θρακικό φρούριο Gradishte σε Gela - Δ.
29
Θρακικό Ιερό και κάστρο στην περιοχή Zagradski kamak κοντάστο χωριό Ζαμπάρδο του Δήμου του
Τσεπελάρε.
Damyanov- Αρχαιολόγος στο Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο του Smolyan, Βυζαντινή Βασιλική στην περιοχή
το Μοναστήρι κοντά στο χωριό Gela – ο Αναπληρωτής Καθηγητής Δρ Μ. Vaklinova - Εθνικό Αρχαιολογικό και
Ιστορικό Μοουσείο – Βουλγάρικη Ακαδημία Επιστημονικών και ο Ν. Boyadzhiev - Περιφερειακό Ιστορικό
Μουσείο του Smolyan.
Η βιοποικιλία στην οροσειρά της Ροδόπης-η ζωή κάτω και πάνω από την γη
Έργο του Δήμου του Σμόλιαν PHARE-μέσα στο Πρόγραμμα PHARE - Υπερσυνοριακή συνεργασία
Βουλγαρία - Ελλάδα. Μελετήθηκε την μία μεγάλη σπηλιά Goliamo Tipitse, η οποία ήταν κατοικήσιμη. Οι
ερευνητές: Οι αρχαιολόγοι Ν. Damjanov και Ν.Boyadjiev- Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο του Smolyan.
Η Θρακική και η Βυζαντινή πολιτιστική κληρονομία στην οροσειρά της Ροδόπης και στο Βόριο Αιγαίο
Έργο του Δήμου του Σμόλιαν μέσα στο Προγράμματος για την Ευρωπαϊκή διασυνοριακή και περιφερειακή
Πρώιμη Βυζαντινή Βασιλική κοντά στο χωριό Gela – Διατηρούμενη και αναστηλωμένη.
30
Θέα από τα βόρεια προς την διαβατή σπηλιά κοντά στο Κόσνιτσα.
συνεργασία- Ελλάδα - Βουλγαρία 2007-2013. Μελετήθηκε το βυζαντινό και μεσαιωνικό βουλγαρικό
φρούριο επάνω στην σπηλιά κοντά στο χωριό Κόσνιτσα. Οι ερευνητές: Ο D. Damjanov και Ο Ν.Boyadjiev.
Μελέτες και παρουσίαση της Θρακικής και της Βυζαντινής πολιτιστικής κληρονομίας
Έρευνα και παρουσίαση του Θρακικού και βυζαντινής κληρονομιάς στο πλαίσιο της “Θρακικής και
βυζαντινή κληρονομιά στα βουνά της Ροδόπης και της βόρειας ακτής του Αιγαίου» με το ακρωνύμιο
«THRABYZHE”. Φάση σχεδιασμού της ανάπτυξης.
Πέρα από την μεγάλη επιστημονική συμβολή στην ιστορία της οροσειράς της Ροδόπης και τις επαφές
με τον Αιγαίο, τα παραπάνω έργα έχουν αξία όσο για την προστασία των μνημείων της Θρακικής και
Βυζαντινής κληρονομιάς τόσο και για την κοινωνικοποίηση τους, την κατασκευή (ανακατασκευή) ενός
πολιτιστικού συστήματος αξιών που βασίζεται στη γνώση της Θρακικής και Βυζαντινής κληρονομιάς.
Το φρούριο κοντά στο χωριό Κόσνιτσα. Εσωτερική όψη του τοιχώματος στη γωνία βορειοδυτικά
31
Χάλκινες φουρκέτες , ευρήματα από ανασκαφές των ταφών - VIII-VI αιώνα π.Χ.
Τα 2007-2013, τα 9 έργα, συμπεριλαμβανόμενα της ανασκαφής, της διατήρησης και της κοινωνικοποίησης
των πολιτιστικών αξίων διερευνήθηκαν πλήρως ή μέχρι ένα σημείο 12 αρχαιολογικούς χώρους: θρακικά
ιερά, σπήλαια και κάστρα. Οι ερευνήσεις αυτές παριστάνουν 100% των προγραμματισμένων αρχαιολογικών
ανασκαφών. Τα αποτελέσματα αυτά είναι μία καλή πρακτική στα πλαίσια της συνεργασίας μεταξύ των
δήμων του Σμόλιαν και των μουσείων: Το Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο του Smolyan , το Εθνικό
Αρχαιολογικό και Ιστορικό Μοουσείο – Βουλγάρικης Ακαδημίας Επιστημονικών, Το Θρακικό κέντρο
στο Ινστιτούτο της Βαλκανικής στην Σόφια.
Καλή πρακτική λόγω της πραγματοποίησης των έργων είναι η δυνατότητα των δήμων για διαχείριση
των αρχαιολογικών χώρων και να τα καταγράφουν στις ιστορικές και πολιτιστικές τουριστικές διαδρομές,
αυξάνοντας τον τουρισμό στο έδαφός του και ενίσχυση της επιχειρηματικής δραστηριότητας.
Καλή πρακτική είναι ο συνδυασμός της ιστορικής διατήρησης με το φυσικό περιβάλλον, και την
φροντίδα να την πάρουν όσο και οι κοινότητες τόσο και οι σύλλογοι για σπηλαιοτουρισμό και ορειβασίας.
Καλή πρακτική είναι και οι επαφές ως αποτέλεσμα των σχεδίων συνεργασίας μεταξύ των εκπροσώπων
των τουριστικών οργανώσεων και των Δήμων στη Βουλγαρία: Smolyan, Chepelare, Madan , Rudozem
και Zlatograd και των δήμων στην Ελλάδα: Σαμοθράκη, Ξάνθη, Κεραμωτή και Χρυσούπολη .
κείμενο: Damyan Damyanov
Χάλκινο βέλος από το ХVІ έως το ХІІ αιώνα π.Χ. Δώρο σε συμβολική ταφή κοντά στο χωριό Στράζα του
Δήμου του Σμόλιαν.
32
Κύπελλο από το XVI-XII αιώνα π.Χ. Δώρο σε
συμβολική ταφή
Κύπελλο από το XVI-ІХ αιώνα
π.Χ. Δώρο σε ταφή
Χάλκινο διπλής όψης πλάκα με διονυσιακές σκηνές από Smolyan III
33
Αρχαιολογικό συγκρότημα «Ιερό των Μεγάλων Θεών,« το νησί της Σαμοθράκης
1-3. Άγνωστα κτίρια της ύστερης ελληνιστικής περιόδου
4. wΒυζαντινό φρούριο
5. Αίθουσα δεξιώσεων με αφιέρωμα σε γυναίκα από τη Μίλητο
6. Νεώριον (Μνημείο Πλοίου)
7. Κτίριο της τραπεζαρίας
8. Στοά
9. Άγαλμα της θεάς Νίκης
10. Θέατρο
11. Αυλή του Βωμού
12. Οίκος των Αφιερωμάτων
13. Ιερόν
14. Αίθουσα των χορευτριών
15. Ροτόντα της Αρσινόης Β’
16. Ανάκτορο
17. Δωρική ροτόντα
18. Αφιέρωμα του Φιλίππου Γ΄ και του Αλεξάνδρου Δ΄
19. Κύκλος θεάτρου
20. Προπύλαιο του Πτολεμαίου Β΄
34
Αρχαιολογικό συγκρότημα «Ιερό των Μεγάλων Θεών« το νησί της Σαμοθράκης
Το νησί της Σαμοθράκης χαρακτηρίζεται από έναν τεράστιο φυσικό και πολιτιστικό πλούτο, οι
οποίοι αποτελούν και τους βασικούς πυλώνες για την ανάπτυξή του. Το όραμα για την περιοχή είναι
η αυτοτροφοδοτούμενη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη μέσω της αξιοποίησης των ενδογενών αυτών
χαρακτηριστικών του νησιού με σκοπό να καταστεί η Σαμοθράκη ένας τόπος ελκυστικός για διαμονή,
τουρισμό και επενδύσεις.
Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται μέσω της βιώσιμης διαχείρισης των φυσικών πόρων, καθώς και της
διατήρησης και ανάδειξης των ιστορικών και παραδοσιακών της στοιχείων. Η βαρύτητα της προσπάθειας
αυτής κρίνεται καθοριστική για την ισχυροποίηση της ταυτότητας του νησιού, την βελτίωση της ποιότητας
ζωής αλλά και την σύνδεση της τουριστικής δραστηριότητας με την τοπική οικονομία (πολιτιστικός και
αρχαιολογικός τουρισμός).
Ειδικότερα, οι δράσεις που σχεδιάζονται και υλοποιούνται συνοψίζονται σε δύο βασικούς άξονες: α.
την αξιοποίηση, μέσω αποκατάστασης και αναπαλαίωσης, των πολιτιστικών μνημείων του νησιού, που
παρουσιάζουν ένα τεράστιο ιστορικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον, και β. τη διοργάνωση πολιτιστικών
εκδηλώσεων και συναφών δράσεων, με στόχο την ανάδειξη της πλούσιας τοπικής παράδοσης που
ενσωματώνει στοιχεία από την αρχαιότητα μέχρι τα πρόσφατα χρόνια.
Όσον αφορά την πρώτη κατηγορία, οι υλοποιούμενες δράσεις περιλαμβάνουν την συντήρηση,
αποκατάσταση και ανάδειξη δύο εκ των βασικότερων πολιτιστικών μνημείων του νησιού, του Ιερού
των Μεγάλων Θεών στην Παλαιόπολη και του Κάστρου της Χώρας Σαμοθράκης, με συγχρηματοδότηση
από το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς - Ε.Π.ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ - ΘΡΑΚΗ 2007-2013. Αναλυτικά:
Α. Συντήρηση και Ανάδειξη του Ανατολικού Τμήματος του Ιερού των Μεγάλων Θεών στη Παλαιόπολη
Σαμοθράκης.
Η Παλαιόπολη, επίνειο και μυστηριακό κέντρο κατά την αρχαιότητα, αποτελεί το αρχαϊκό και ελληνιστικό
κέντρο του νησιού, όπου και σώζονται τα ερείπια της Αρχαίας Πόλης και του Ιερού των Μεγάλων
Θεών. Εκεί βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος που συνδέθηκε άρρηκτα με τα μυστήρια της Σαμοθράκης
(«Καβείρια Μυστήρια»). Το Ιερό περιλαμβάνει μια σειρά από κτίσματα (όπως το ανάκτορο, η ιερή
κατοικία, ο θόλος, η Στοά και η Κρήνη), που μαρτυρούν τη μεγάλη θρησκευτική δραστηριότητα που
επικρατούσε σε αυτό το χώρο.
Υπό την αιγίδα της ΙΘ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, το έργο αυτό προβλέπει
την συντήρηση, αναγνώριση και ανάδειξη των κτηρίων και των μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών
35
Καριέρα αναθηματικά δισκία στην πλαγιά του λόφου πάνω από το αρχαίο θέατρο των Φιλίππων
που είχαν ανακαλυφθεί στο ανατολικό τμήμα του Ιερού των Μεγάλων Θεών, ενώ επιχειρείται και η
διαμόρφωση διαδρομών για τους επισκέπτες. Το τελευταίο αποτελεί μια σημαντική πρακτική καθώς
συμβάλλει στην βελτίωση της προσβασιμότητας και της ελκυστικότητας του χώρου ως προορισμός
αρχαιολογικού τουρισμού, ο οποίος εμφανίζει μια αυξανόμενη δυναμική για το νησί.
Β. Στερέωση-Διαμόρφωση του Κάστρου της Χώρας Σαμοθράκης
Το Κάστρο της Χώρας βρίσκεται στο δυτικό άκρο του οικισμού, στην κορυφή του απόκρημνου και
βραχώδους λόφου, και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα υστεροβυζαντινής φρουριακής
αρχιτεκτονικής. Ο Πύργος αυτός στην τελική του μορφή χρονολογείται περίπου τον 15ο αιώνα και
εντάσσεται σε μία πολιτική ανακατασκευής από τους Gattilusi μιας σειράς οχυρώσεων, η οποία εξασφάλιζε
την άμυνα του νησιού.
Με την εποπτεία της 15ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, το εν λόγω έργο περιλαμβάνει ήπιες
παρεμβάσεις αποχωμάτωσης των πύργων / δεξαμενών και στερέωση - αποκατάσταση της οχύρωσης,
καθώς και διαμόρφωση του χώρου με στόχο την αύξηση της επισκεψιμότητας του χώρου καθότι, πέραν της
ιστορικής του σημασίας, αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους πόλους έλξης των επισκεπτών στο νησί.
Επιπλέον προωθούνται πρόσθετες δράσεις που επιδιώκουν την σύνδεση της ιστορίας και του πολιτισμού
του νησιού με την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού, ενισχύοντας παράλληλα την εξωστρέφεια,
την ενθάρρυνση του διαπολιτισμικού διαλόγου και την εκπαίδευση, καθώς και την διάδοση της Θρακικής
και Βυζαντινής πολιτιστικής κληρονομιάς. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων καλών πρακτικών
αφορούν τα εξής:
Η δράση αυτή πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος “Πολιτισμός 2007-2013”, και
περιελάμβανε καλλιτεχνικές δραστηριότητες σε συνδυασμό με την επιτόπια έρευνα που στόχευαν στην
επιστημονικά τεκμηριωμένη αναβίωση και διάδοση της αρχαίας ελληνικής μουσικής ως αναπόσπαστο
τμήμα της ιστορικής και πολιτιστικής παράδοσης του νησιού. Η βασική επιδίωξη της δράσης αυτής ήταν
η σύνδεση του διαπαιδαγωγικού χαρακτήρα με την ψυχαγωγία, για την σπουδαιότητα και τον ρόλο της
μουσικής στην αρχαία ελληνική κοινωνία της Σαμοθράκης.
Β. Θρακική και Βυζαντινή Πολιτιστική Κληρονομιά στην Ροδόπη και το Βόρειο Αιγαίο
Το εν εξελίξει έργο, συγχρηματοδοτούμενο από το Πρόγραμμα «Ελλάδα-Βουλγαρία 2007-2013»
περιλαμβάνει μικρές δράσεις οι οποίες αφορούν μεταξύ άλλων σε ενέργειες καταγραφής των συγκεκριμένων
πολιτιστικών πόρων καθώς και ενέργειες προβολής και ανάδειξής τους με την ανάπτυξη συνεργασιών
36
Οι άνθρωποι στο Κάστρο της Σαμοθράκης
στο διασυνοριακό χώρο και η ενίσχυση της εξωστρέφειας των παραμεθόριων αυτών περιοχών.
Η προώθηση του πολιτισμού ως μέσο ανάπτυξης της περιφέρειας
Τα ανωτέρω έργα υλοποιούνται μέσα σε μια ευρύτερη προσπάθεια στο περιφερειακό επίπεδο της Ανατ.
Μακεδονίας – Θράκης, με στόχο την προστασία, την αειφορική διαχείριση και την μεθοδική αξιοποίηση του
πολιτιστικού αποθέματος (ενίσχυση βασικών πολιτιστικών υποδομών, προστασία και ανάδειξη πολιτιστικής
κληρονομιάς), μέσω συγχρηματοδοτού-μενων παρεμβάσεων, που συμβάλουν στη δημιουργία συγκριτικού
πλεονεκτήματος για τη περιοχή, με πολλαπλά οφέλη για την τοπική κοινωνία. Ενδεικτικά, αναφέρονται
παρεμβάσεις ανάπτυξης και ανάδειξης των αρχαιολογικών χώρων της Μεσημβρίας και Αβδήρων, του
αρχαίου Θεάτρου της Μαρώνειας, εργασίες συντήρησης και διαμόρφωσης βυζαντινών μνημείων (όπως το
Φρούριο στο Πύθιο, η Κοσμοσώτειρα στις Φέρες, ο επισκοπικός Ναός Μαξιμιανουπόλεως, το Βυζαντινό
Τείχος Κομοτηνής), καθώς και σειρά από εκπαιδευτικά προγράμματα με στόχο την επαφή των παιδιών
με την ιστορία του τόπου τους.
Ανασκαφές στην Βυζαντινή Μαρώνεια
37
Αρχαιολογικοί τόποι. Άβδηρα.
Διατήρηση του αρχαιολογικού τόπου. Περιοχή του Εύρου. Αρχαιολογική περιοχή Μεσημβρίας.
Περιοχή του Εύρου-Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Ειδικό Τμήμα-Αρχαίες και Κλασικές
αντίκες (Κομοτηνή).
Διατήρηση και υποστήριξη. (Πρόσβαση στο Φρούριο Πυθίου του Έβρου.
Περιοχή του Έβρου- Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. ΧΧΙΙ-το Τμήμα Βυζαντινή
αρχαιότητα. (Καβάλα).
Ανασκαφές της Βυζαντινής Μαρώνειας
Περιοχή της Ροδόπης, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. ΧΧΙΙ-το Τμήμα Βυζαντινής
αρχαιότητας. (Καβάλα).
Διατήρηση –ανασκαφές του Αρχαίου Θεάτρου και της Ρωμαϊκής Αγοράς Μαρώνειας
Περιοχή της Ροδόπης, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Ειδικό Τμήμα-Αρχαίες και
Κλασικές αντίκες (Κομοτηνή).
Στερέωμα και κοινωνικοποίηση των Βυζαντινών οχυρώσεων της Κομοτηνής
Περιοχή της Ροδόπης, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. ΧV-το Τμήμα Βυζαντινής
αρχαιότητας. (Κομοτηνή).
Αρχαιολογικές εργασίες στους αρχαιολογικούς τόπους στην Ξάντη και στην Άβδηρα
Περιοχή της Ροδόπης, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Τμήμα-Αρχαίες και Κλασικές
αντίκες (Κομοτηνή) -Τμήμα-Αρχαίες και Κλασικές αντίκες (Άβδηρα).
38
Το Άγαλμα της Νίκης , Σαμοθράκη
Υποστήριξη και Διατήρηση του αρχαιολογικού χώρου της Παναγίας (Κοσμοσωτείρα των Φερών, περιοχή
του Έβρου)
Περιοχή του Έβρου, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. ΧΧΙΙ-το Τμήμα Βυζαντινής
αρχαιότητας. (Καβάλα).
Ανασκαφές του Ιερού του Επίσκοπου στην Μαξιμιανούπολη
Περιοχή της Ροδόπης , Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. ΧΧΙΙ-το Τμήμα Βυζαντινής
αρχαιότητας. (Καβάλα).
Ανασκαφές της Πλωτινούπολης –Διδυμότειχο, περιοχή του Έβρου
Περιοχή του Έβρου, , Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Τμήμα-Αρχαίες και Κλασικές
αντίκες (Κομοτηνή).
Διατήρηση και παρουσίαση του Ανατολικού Τμήματος του Ιερού των Μεγάλων Θεών στην Σαμοθράκη
Περιοχή του Έβρου, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Τμήμα-Αρχαίες και Κλασικές
αντίκες (Κομοτηνή).
Μεσημβρία-Ζώνη : Η Παλιά πόλη και η ιστορία της
Περιοχή της Ροδόπης , Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Τμήμα-Αρχαίας και Κλασικής
Αρχαιότητας (Κομοτηνή).
Υποστήριξη και τακτοποίηση του Κάστρου της Χώρας στην Σαμοθράκη
Περιοχή του Έβρου, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. ΧV-το Τμήμα
Βυζαντινής αρχαιότητας. (Κομοτηνή).
39
40
Presentation of the research and the
Thracian and Byzantine historical heritage projects within the Trans-border
region Smolyan-Samotraki
A collection of the best practices during the research and the Thracian and
Byzantine historical heritage projects
Kantharos- shaped vessel from late Bronze Age (16th – 12thcentury BC), an afterlife gift at a mound funeral, Lilovo
area, near Devin (by T. Kapitanov)
41
Legend
Thracian sanctuary
Mound necropolis
Thracian fortress
Late Antiquity and Medieval fortress
Flat necropolis
Christian Temple
Local road
Main road
Archaeological sites on the territory of Smolyan Region, central Rhodopes, at different stages of exploration
42
Presentation of the explorations carried out and the findings of the Thracian and Byzantine historical heritage projects within Smolyan – Samotraki trans-border region
The earliest evidence of settlement in the Central Rhodopean region was found during archaeological
excavations of flint fields near Orfey hut the village of Borino, Dospat Municipality, Smolyan region.
According to the researcher St. Ivanova the flint artefacts uncovered in one of them (Orpheus I) is dated
back to 19000-15000 BC. Researchers have come to the conclusion that those flint fields used to be
workshops for making parts for flint tools as well as temporary dwellings, which proves the seasonal
dwelling of the mountain by groups of people, most probably hunters.
The archaeological explorations prove that the Rhodopes were fully inhabited during the Stone Copper
Age (4600-3600 BC).Besides the two well-known cave dwellings Yagodina Cave and Haramiyska Hole,
evidence dating back to Stone-Copper Age was uncovered at archaeological excavations of Thracian
fortresses near the village of Gela, Smolyan municipality and the village of Starashimir, Zlatograd municipality; of Byzantine and Bulgarian fortresses at the village of Beden (Beadnos), Devin municipality,
between the villages of Gradat and Podvis (Podvisos, Momchil Fortress) and the fortress at the village
of Koshnitsa, Smolyan municipality; the rock sanctuary near Bosilkovo , Banite municipality and the
habitable caves near Sharenka, Madan and GolyamoTipitse near Potoka at the village of Borikovo,
Smolyan municipality.
During the Bronze Age (3600-1200 BC.) the production of bronze tools prevailed and gradually the
people who knew the method of production imposed their way of life. So far the archaeological excavations have found no evidence of fortress walls from that age, but the uncovered fragmented ceramics
proves the utilization of the mountain peaks as sanctuaries and, probably, as temporary shelters in war
times. Archaeological explorations show that the holy places were ‘inherited’ by the next generations;
their peak usage was found to be during the late Bronze Age (ХVІ-ХІ BC). Examples of those are the
fortresses on peaks near the village of Gela (the Thracian fortress Gradishte), near the village of Gradat
( Podvisios, Momchil fortress) on top of the Passage Cave ( Kaleto) near the village of Koshnotsa and
North view to the Passage Cave near the village of Koshnitsa, Smolyan municipality.Prehistoric dwelling,
Thracian sanctuary, Byzantine and Bulgarian fortress.
43
Thracian fortress at Gradishte at the village of Gela, Smolyan municipality
on Gradishteto peak near the village of Strashimir, Zlatograd municipality; all of them were explored on
projects. During that age people continue to use ‘ convenient’ caves for dwelling such as The Passage
cave and Golyamo Tipitse in Smolyan municipality.
With the discovery of iron as and its usage in making new, more endurable tools, was marked the beginning of the Iron Age (11th -1st century BC). Its earliest stage (11-th -9th century BC) was characterisedеd
by migration on a large scale, the reasons being both demographic and economic – the search for deposits of iron ore. As a result, during 11th -9th century BC the Thracian sanctuaries – bearers of the Bronze
Age culturewere taken by kin Thracian tribes. Those sacred places, considered to be the axis of the
Earth (Axis mundi), a place of union with the divine (next) world, continued to function as sanctuaries
but were fortified by the strangers. It is exactly those early Thracian sanctuaries- fortresses that were
uncovered at both archaeological sites, thanks to the financial support of European Union Projects viz.
The Thracian fortresses near the village of Strashimir, Zlatograd municipality and the village of Gela,
Smolyan municipality. Their exploration proved the existence of strongholds dating from early Iron Age
in the Rhodopes where the highest Thracian Stronghold was build – at 1875m altitude, the Thracian
fortress near the village of Gela, Smolyan municipality.
The North wallof the fortress near the village of Koshnitsa, Smolyan municipality.
44
Peak Kom – Thracian sanctuary along the Central trans-Rhodopean road in the Central Rhodopes
Another important finding is the establishing to the building technique(dry stone masonry or masonry
with stone and mud)as well as the type of fortification equipment built on a broad (2,80-3,60 m)stone
foundation with a woodenpalisade above it. Such fortifications have advantages – they are built much
faster, fewer people are involved, the materials used (stone and wood) are available in the mountains and
they are easier to fix. The fortification at Turluka near Smolyan is an example of such fortification; it
was built by the local people on top of a Byzantine castle at the end of 11th– 12th century, when the Bulgarian Kingdom was not united and could not fight back Emperor Basil the Porphyrogenitus(976-1025),
who waged wars to gain back the European territories of the former Byzantine Empire.
Another important finding from archaeological excavations and site detours, financed by a poject implemented by the municipality of Smolyan called THARBYZHE is related to the Thracian rock sanctuaries.
The analysisof the ritually broken ceramics used at rites and estivities on the ‘chosen’ peaks can be
dated, at latest to the late Iron Age. The intensity or rather the mass participation was probably due to celebrating a national holiday or the finalizing of a major building event such as the building of major roads,
crossing the Rhodopes. For example, along the Central trans- Rhodopean road connecting the Thracian
Lowland and the Aegean coast two partially explored sanctuaries have been uncovered–at the peaks of
Golyam Persenk (2095m) and Kom (1568m); along their slopes the passing roads are covered – a few
kilometres each- with stones used to fortify the steep landslide sections.It is possible that the successful
finalization of such big construction work was celebrated accordingly. The findings at the Thracian rock
sanctuaries at Zagrad (1345m) near the village of Zabardo and at Tsigansko Gradishte peak (1827 m)
at the border with Republic of Greece are much the same; both sites were explored thanks to projects
won by the municipalities of Chepelare and Rudozem respectively.
During the late Iron Age (5th-1stcentury BC) and the Thracian – Roman period (1st-5th century) the
independent Thracian tribes inhabiting the Rhodopes gradually changed their way of life from nomadic
into a more settled one. The temporary highly situated scattered settlements became permanent, especially after the Rhodopes became part of the Roman Empire. In order to arrange their communications
in the mountain, the Empire used the already existing Thracian roads crossing the mountain and built its
road system over them fixing and developing the already existing routes connecting the Upper Thracian
plain with the White Sea area.So, a direct connection was built between the two strategic trans-Balkan
roads towards the capital of the East Roman Empire: the Central (Diagonal) road – from Vindobona (Vienna) through Singidunum (Belgrade) – Serdika (Sofia) – Philipopolis (Plovdiv) – Adrianopolis (Edirne)
45
Sections of the Central trans-Rhodopean road near Golyam Persenk Peak
to Byzantion (Istanbul) and the Southern Egnatian (Via Egnatia) which started from Dyrrahium (Durres)
through Thessalonica (Thessaloniki) and Aegean Thrace and through Hellespont (Dardanelles) reached
Asia Minor.
In Central Rhodopes through archaeological excavations three main roads connecting the Thracian Plain
with the White Sea coast were found.They facilitated and accelerated the communications between the
inland and the Balkan Peninsula coast, they shortened the time and distance for the military units, made
the utilisation of the natural resources of the mountain easier and strengthened the commercial relations
in that part of the Roman Empire. Later the roads were maintained and used during the Byzantine Empire, the two Bulgarian Kingdoms and the Ottoman Empire
Well-known in archaeology, the Central and East trans-Rhodopean road through the Central Rhodopes passes through the territory of Smolyan municipality from North to South. Thanks to a project
of Chepelare Municipality, part of the route has been made accessible to the public. The Central road
connects Philipopolis (on the Thracian Plain) with towns along the White Sea coast. The width of the
stone pavement varies from 1.80m to 1.90m; when the road bed wedges into rocks – 2.70 to 3 m – the
places where it was convenient for caravans to pass each other. In the North well-preserved sections of
stone pavement were uncovered – to the southwest of the village of Hrabrino. In the South along the
Chernatishki Ridge the road goes along the East slope of peak Golyam Persenk (Thracian sanctuary).
Moving further south, it passes through the winter ski-resort Pamporovo down, south of Turluka, where
Smolyan fortress is situated. Further on, it crosses the valley of the Cherna river, goes up Kaynadina
Smolyan fortress in Turluka area. Left – west view to the fortress.
Right – view to the South wall of the fortress.
46
Sections of East trans-Rhodopean road along Radyuva mountain with preserved stone pavement
Ridge, passes through the village of Turyan, goes down to the valley of the Arda river, crosses the river
at the village of Koshnitsa, where the second fortress was built; then continues to the south, west of Kom
peak (Thracian sanctuary) and in the Kuzubair Saddle reaches the border with Republic of Greece. The
Central trans-Rhodopean road is part of the bigger road connecting the border road along the Danube
River at Oeskus, the Diagonal (via militaris) at Philipopolis and the Egnatian road (Via Egnatia) along
the White Sea coast. Similar to it, the East trans-Rhodopean road through the Central Rhodopes crosses
the mountain from North to South passing by the Thracian fortress Zarenitsa east of the village of Pavelsko, municipality Chepelare; to the south it reaches the village of Momchilovtsi and the sanctuary at
Sv. Atanas peak, goes on wes of the Povisdos fortress (Momchil Fortress), crosses the Cherna River and
goes down to Rudozem, east of which is the fortress in Kechkiya (Koznik), and near the Thracian sanctuary on Tsigansko Gradishte peak leaves the territory of Republic of Bulgaria.
Similar to the Roman Empire for which the construction of a road system through the Rhodopes meant
using the tracks through the mountain already known to the people, the Byzantine Empire also took into
consideration the already existing geographic and socio-economic resources. It built its fortresses near
main roads as well as bigger settlements. When the location was convenient and building materials were
available, old Thracian fortresses were used. Proof of the above are the archaeological findings – Thracian presence before the building of Byzantine fortresses near the villages of Beden, Podvis, the town
of Rudozem, the village of Koshnitsa and the village of Mogilitsa. Naturally, there existed fortresses
which were built on new sites. Archaeological excavations of strongholds at Devin and Smolyan present
Povisdos Fortress (Momchil Fortress). View from the tower-gate.
47
evidence of this. So, for a short time at the end of the 5th and the beginning of the 6th century in Central
Rhodopes a lot of fortresses were built managed by military units, offering temporary shelter in times
of need to the local civilians. In spite of the efforts and the resources which the Byzantine Empire put
in fortifying its European territories, most of the fortresses were conquered and destroyed by the Slavs,
who, in the second half of the 6th century and the beginning of the 7th settled permanently south of the
Danube River. The annexation of the Rhodopes to the Bulgarian Kingdom around the middle of the 9th
century did not lead to the restoration and utilisation of the new state. With the mountain becoming part
of the Empire again (11th -12th century) some of the fortresses, for example Beden fortress (Beadnos),
Smolyan fortress, Povisdos (Momchil fortress) and the one at Koshnitsa village, were restored. During the period of the annexation of the Rhodopes back to the Bulgarian Kingdom till its conquest by
the Ottoman Empire at the end of the 14th century, the fortresses at Dospat, Devin, the village of Beden
(Beadnos), the village of Podvis (Povisdos) and Rudozem still existed.
The exploration of some of the above mentioned archaeological sites took place between 2007 and 2012
and was financed on the programme for European trans-border and regional cooperation Greece – Bulgaria – 2007-2013 of the European Union and Republic of Bulgaria, as a result of approved projects.
They are as follows
In the footsteps of the Tracian Gods
A project of Banite municipality PHARRE TBC programme Bulgaria-Greece. Exploration work was
done at a sanctuary from the late Bronze Age and a Byzantine stronghold from 4th 6th century as well as
a sanctuary from late Bronze Age and a chapel near the village of Galabovo, researchers: B. Borislavov
PhD and B. Dumanov PhD; a sanctuary of late Stone-Copper Age at Bosilkovo neighbourhood of the
village of Davidkovo – researchers: Professor A. Raduncheva, M. Kamarev and Hr. Valchanova.
Bronze needle from 11th century BC uncovered at the Thracian fortress near the village of Strashimir, Zlatograd municipality
48
Kozi Kamak area – Thracian sanctuary, Byzantine and Bulgarian fortress.
In the Footsteps of the Tracians
A project of Zlatograd municipality PHARE TBC programme Bulgaria-Greece. Sites explored: A Thracian
sanctuary and fortress in the Gradishte area, near the village of Strashimir, Zlatograd municipality. Researcher: D. Damyanov, archaeologist at Regional Museum of History – Smolyan;
Development of Culture Tourism and Human Resources in Rudozem and Xanthi
A project of Rudozem municipality. Sites explored: an antique sanctuary at Tsigansko Gradishte Peak, functioning between 4th century BC till 4th century AD and a Medieval fortress in Kechikaya area near Rudozem.
Researchers: Senior research fellow, 2nd grade, K. Kisyov, PhD, Zh. Tankova, archaeologists at Museum of
Archaeology Plovdiv.
The Tracian Sanctuaries as Means of Popularization of Transborder Cultural and Tourist Heritage
of Madan and Keramoti Municipalities
A project of Madan municipality PHARE TBC programme Bulgaria-Greece. The inhabitable cave of Sharenka, near Rudozem, has been explored. Researher: N. Damyanov
Momchil Fortress - Myth and Reality
A project of Smolyanmunicipality PHARE TBC programme Bulgaria-Greece.
Site explored: Early Byzantine and Medieval Bulgarian fortress (Povisdos, Momchil fortress) between the
villages Gradat and Podvis. Researchers: Senior research fellow, 2nd grade M. Vaklinova, PhD–National Institute and Museum of Archaeology – Bulgarian Academy of Sciences and N. Boyadzhiev, RMH – Smolyan
The Antique Road Through the Phodopes - a Way to the Future of Chepelare and Avdira Municipalities
Project of Chepelare municipality. Site explored: An antique sanctuary from 3rd-4th century BC in Zagrad
area near the village of Zabardo. Researchers: Senior research fellow, 2nd grade K. Kisyov PhD and D. Davidova PhD
Archaeological Uncovering, Conservation and Presentation of Gradishte Thracian Fortress and a
Medieval Basilica, the Village og Gela, West Phodopes, Bulgaria
Project carried out by the foundation, Development of the industrial, cultural and natural heritage’ – Gela, with
the financial support of Iceland, Lichtenstein and Norway through the financing of the European economic
area. Sites explored: Thracian fortress in Gradishte area, near the village of Gela. Reserchers: D. Damyanov
– RMH, Smolyan; early Byzantine Basilica in Manastira area near the village of Gela–Senior research fellow,
2nd grade M. Vaklinova – National Archaeological Institute and Museum I, BAS and N.Boyadzhiev, RMH
– Smolyan
49
Thracian sanctuary and fortress in Zagradski kamak area near the village of Zabardo, Chepelare municipality.
Biodiversity in the Phodopes - Life Underground and In the Light of the Day
A project of Smolyan municipality PHARE TBC programme Bulgaria-Greece. Site explored: Inhabitable cave Golyamoto Tipitse. Researchers: D. Damyanov and N. Boyadzhiev, archaeologists at RMH
– Smolyan
Thracian and Byzantine Cultural Heritage in the Rhodopes and the Northern coast of the
Aegean Sea
A project by Smolyan municipality; Programme for European trans-border and regional cooperation –
Greece- Bulgaria 2007-2013. Site explored: an early Byzantine and medieval Bulgarian fortress over the
Passage Cave near the village of Koshnitsa. Researchers: D. Damyanov and N. Boyadzhiev
Early Byzantine basilica at the village of Gela - 5th – 6th century. Conserved and restored.
50
North view to the Passage Cave near the village of Koshnitsa
Research into and Presentation of the Thracian and Byzantine Historical Heritage
The study and presentation of the Thracian and Byzantine historical heritage within the project ‘Thracian and Byzantine Cultural Heritage in the Rhodopes and the North Aegean Coast,’has anacronymic
title - THRABYZHE. The project is still in the stage of development.
Apart from the great scientific contribution to the history of the Rhodopes and enhancing communication between people in the Rhodopes and those living on the White Sea coast, the implementation of
the above mentioned projects will contribute to the preservation of the already uncovered monuments
of Thracian and Byzantine heritage, their popularisation, advertising and the building ( restoring) of one
cultural and value system based on the knowledge of the Thracian and Byzantine cultural heritage.
North view to the Passage Cave near the village of Koshnitsa11
51
Bronze fibulas, afterlife gifts from mound funerals – 8th -6th century BC.
During the period 2007-2013, as a result of the nine projects including archaeological excavations, conservation and restoration activities and popularization of the immovable cultural property, 12 archaeological sites were fully or partially explored: inhabitable caves, Thracian sanctuaries and fortresses.
They make 100% of the planned field archaeological research which comes to prove the good practices
of partnership between the municipalities in Smolyan region as contractors and the museums and institutes as implementers. These are: Regional Museum of History ‘Stoyu Shishkov’ – Smolyan, Archaeological Museum – Plovdiv, National Institute and Museum of Archaeology, BAS- Sofia and Centre of
Thracian Studies, Institute of Balkan Studies.
A good practice, coming from the implementation of the projects is the chance for the municipalities to
look after the archaeological sites and to include them in cultural, historical and tourist routes, attracting
more people to the respective municipality thus enhancing entrepreneurship.
Another good practice is the preservation the historical monuments in their natural environment, both
the municipalities and the clubs for cave and extreme tourism take care of it.
And last but not least, good relations have been established as a result of the cooperation during the
implementation of the projects between media representatives and tour operators on the one hand, between Bulgarian municipalities (Smolyan, Chepelare, Rudozem, Madan and Zlatograd) and the Greek
municipalities (Samotraki, Xanthi, Keramoti, Hrisupolis) on the other.
text: Damyan Damyanov
Bronze arrow from 16th-12th century BC Afterlife gift at a symbolic mound funeral near the village of
Strazha, Smolyan municipality
52
Kantharos-shaped cup 16th-12th century BC,
afterlife gift at a mound funeral
Kantharos-shaped cup 11th-9th centurBC,.
afterlife gift at a mound funeral
Bronze, two-sided slate presenting scenes with Dionysius, Smolyan, 3rd century .
53
Archaeological complex Sanctuary of the Great Gods, Samothrace Island
1-3. Unknown building from the end of the Hellenistic Age
4. Byzantine fortress
5. Milesian Banquet Hall
6. Neorion (Memorial ship)
7. Dining Hall
8. Stoa/ Gallery
9. Statue of the Goddess of Victory Nike
10.Theatre
11. Oltar
12. Votive Offering Hall/House of History Games
13. Hieron/temple
14. Dancers’ Hall
15. Arsinoe II’s Rotunda
16. Anakroton/palace
17. Dorian Rotunda
18. Dedication to Phillip III and Alexander IV
19.Circle Theatre
20. Ptolemej II’s Entrance
54
Archaeological complex Sanctuary of the Great Gods – Samothrace Island
The island of Samothrace is characterised by great natural and cultural riches which are the basis on
which the island develops. The vision for the development of the region is sustainable integrated development based on those endogenous characteristics aiming at turning Samothrace into an attractive
holiday, tourist and investment destination
This aim could be achieved through sustainable resource management, as well as preserving and promoting the existing historical and cultural elements. The importance of this endeavour is crucial for the
strengthening the sense of identity, improving the quality of life but it is also very important for the development of local economy as it is largely dependent on tourism (cultural and archaeological tourism).
The activities planned and carried out are in two major spheres – utilisation through rehabilitation and
restoration of the cultural monuments on the island which are of great historical and cultural interest and
organizing culture events and activities aiming at promoting the rich local culture – both ancient and
modern.
The first group of activities includes the maintenance, restoration and promotion of two of the major
cultural monuments on the island – Sanctuary of the Great Gods in Paleopolis and the fortress in Chora,
Samothrace, made possible with the financial assistance of the National Strategic Reference Framework
– Operational Programme MACEDONIA – THRACE 2007-2013. The restoration of the eastern part of
Sanctuary of the Great Gods in Peneapolis, Samothrace includes Paleopolis, port and mystical centre in
antiquity; they represent the archaic, Hellenistic centre of the island where the ruins of the ancient city
and Sanctuary of the Great Gods have been preserved. The archaeological site inextricably connected
with the mysteries of Samothrace (Cabeiri mysteries) is there. The sanctuary consists of a variety of
buildings (the palace, the sacred house, a cupola, the gallery and a fountain) which prove the active
religious life in this region.
Implemented under the patronage of the 19th Inspection of the prehistoric and classical antiquities, the
project plans conservation and presentation of the buildings and the marble architectural sections which
have been uncovered in the east part of the Sanctuary of the Great Gods, as well as building paths for the
visitors which is of great importance as it ensures accessibility, makes the region an attractive archaeological tourism destination tourism, which has increased considerably in the last few years.
The project for the restoration of the fortress in Chora, Samothrace: The fortress in Chora, situated in
55
A quarry for votive slates on the slope above the antique theatre of Philipi
the west end of the village, on top of a steep rocky hill, is one of the most important examples of late
Byzantine fortress architecture. The tower in its present shape cane be dated back to 15th century and
was integrated into a political change by Gattilusi into a series of f ortifications to guarantee the protection of the island.
Under the supervision of the 15th Inspection over Byzantine antiquities this project includes slight
interventions for removing the soil at the towers and stabilizing – restoring the fortifications as well as
improving the region in order to increase the number of visitors as, apart from having a great historical
importance, it is one of the main tourist attractions of the island. Furthermore, other activities have been
stimulated – activities aiming to connect the history and culture of the island with the development of
alternative forms of tourism, encouraging at the same time openness, intercultural dialogue and education as well as popularising Thracian and Byzantine cultural heritage. Two examples characteristic of
such good practices can be found in the project ‘Arts and Parks’which was implemented within the
framework of Program ‘Culture 2007 – 2013’. It includes artistic activities combined with field work
aiming at the revival and spread of ancient Greek music as an inseparable part of the historical and cultural tradition of the island. The main purpose of the activity is to link education with entertainment, to
show the importance and the role music played in the ancient Greek society of Samothrace.
Thracian and Byzantine Cultural Heritage in the Rhodopes and North Aegean Sea is a current project,
co-financed by the Programme Greece- Bulgaria 2007-2013. It includes activities for scientific research
and documentation of concrete cultural resources, as well as activities for popularising and publicity,
development of partnerships in the trans-border region as well as encouraging openness in the border
regions Presenting culture as a means for developing the region.
The above mentioned projects have been implemented with the common effort on all regional levels
in East Macedonia–Thrace, aiming at protection, sustainable and planned management and wise use of
cultural heritage (strengthening the basic cultural infrastructure, protecting and presenting the cultural
heritage) through co-financed interventions which will make the region competitive on the market and
will bring advantages to the local society. A good example in this respect are the interventions and
56
Chora’s Fortress in Samothrace
presentations of archaeological sites Mesimvria and Avdiron, of the antique theatre at Maroneia , activities for maintenance and styling the Byzantine monuments (such as the Fort in Pithio, Kosmosoteira in
Pheres (the Madonna Saviour of the World), episcopal church Maximyanopoleos, the Byzantine wall at
Komotini), as well as a series of educational programmes with the help of which the children learn about
the history of the region in which they live..
Excavations of Byzantine Maronia.
57
Archaeological sites .Avdira
Restoration of the Archaeological Site. Region Evros. Archaeological Region Mesemvria
Region Evros - Peripheral East Macedonia and Thrace. Special department - prehistoric and classical
antiquity (Kavala)
Protection-Maintenance. Popularising the Fortress Pithio In Evros
Region Evros - Peripheral East Macedonia and Thrace. 12th department Byzantine antiquity (Kavala)
Excavations of Byzantine Maronia
Rhodopi region, East Macedonia and Thrace. 12th Department Byzantine antiquity (Kavala)
Protection - Uncoverimg of the Antique Theatre and the Roman Agora Maronia
Rhodopi region, East Macedonia and Thrace.Department of prehistoric and classical antiques. (Komotini)
Fortification and Configuration of the Byzantine Walls of Komotini
Rhodopi region, East Macedonia and Thrace.15th Department Byzantine antiquity. (Komotini)
Archaelogical Activities for Presenting of the Archaeological Sites, Xanthi, Avdira
Rhodopi region, East Macedonia and Thrace.. Department of prehistoric and classical antiques. (Komotini)–
Department of prehistoric and classical antiques. (Avdira)
58
The statue of Nike, Samotraki
Support - Conservation of Site Madonna the Savior of Pheres, Evros Region
Evros Region, East Macedonia and Thrace.12th Department Byzantine Antiquity (Kavala)
Excavations of Episcopal Church of Maksimianupoli
Rhodopi Reion, East Macedonia and Thrace.12th Department Byzantine Antiquity (Kavala).
Excavation of Platinupili - Didimotika, Evros Region
Evros Region, East Macedonia and Thrace. Department Prehistoric and Classical Antiques ( Komotini).
Conservation and Presentation of the East Part of the Sacntuary of the Great Gods in Samotrace
Evros region, East Macedonia and Thrace.Department of prehistoric and classical antiques(Komotini).
Mesemvria-Zones: The Ancient City and It`s History
Rhodopi region, East Macedonia and Thrace.Department of prehistoric and classical antiques. (Komotini)
Fortifying and Configuring the Castle of Chora in Samothrace
Evros region, East Macedonia and Thrace.15th Department Byzantine antiquity. (Komotini)
59
Литература
Бориславов Б. Култов обект в м. Чуката на Гидика, с. Гълъбово, община Баните, област Смолян.
– Археологически открития и разкопки през 2007 г., София 2008, 144-148.
Бориславов Б., Думанов Б. Тракийско светилище от късната бронзова епоха и късноантично
укрепено селище на връх Карабурун (Градището), община Баните, област Смолян. –
Археологически открития и разкопки през 2007 г., София 2008, 141-144.
Ваклинова М., Бояджиев Н. Археологическо проучване на ранновизантийската и средновековна
крепост над с. Градът, община Смолян (Проект „Момчилова крепост – мит и реалност” по
програма ФАР). – Археологически открития и разкопки – 2007, София 2008, 712-716.
Ваклинова М., Бояджиев Н. Спасително археологическо проучване на ранновизантийската и
средновековна крепост над с. Градът, община Смолян (Проект „Момчилова крепост – мит и
реалност” по програма ФАР). – Археологически открития и разкопки – 2007, София 2008, 712716.
Ваклинова М., Бояджиев Н. Археологическо проучване на ранновизантийска и средновековна
крепост „Момчилова крепост” в м Градище, с. Градът, общ. Смолян. – Археологически
открития и разкопки през 2009, София 2010, 523-526.
Ваклинова М., Бояджиев Н. Спасително археологическо проучване на обект: ранновизантийска
и средновековна крепост „Момчилова крепост” в м Градище, с. Градът, община Смолян. –
Археологически открития и разкопки през 2010, София 2011, 459-461.
Ваклинова М., Бояджиев Н. Ранновизантийска базилика в м. Манастира, с. Гела, общ. Смолян. –
Археологически открития и разкопки през 2010, София 2011, 461-464.
Дамянов Д. Тракийска крепост в м. Градище при с. Гела, община Смолян. – Археологически
открития и разкопки през 2010 г., София 2012, 168-170.
Дамянов Д. Тракийска крепост в м Градище при с. Страшимир, община Златоград. –
Археологически открития и разкопки през 2007 г., София 2008, 134-137.
Дамянов Д., Бояджиев Н. Сондажно проучване на пещерата Голямото Типице при махала
Потока, с. Бориково, община Смолян. – Археологически открития и разкопки през 2007 г.,
София 2008, 138-140.
Дамянов Д., Бояджиев Н. Археологически проучвания на крепостта „Калето” при с. Кошница,
община Смолян. – Археологически открития и разкопки през 2011 г., София 2012, 469-471.
Кисьов К. Археологически разкопки на тракийско светилище в м. Циганско градище, с. Мочуря,
община Рудозем. – Археологически открития и разкопки през 2007 г., София 2008, 152-154.
Кисьов К., Давидова Д. Археологически разкопки на тракийско светилище в м. Заград, с.
60
Забърдо, община Чепеларе. – Археологически открития и разкопки през 2007 г., София 2008,
193-195.
Маджаров М. Римският път Ескус-Филипопол. Пътни станции и селища. Пловдив, 2004.
Маджаров М. Римски път от Филипопол през Родопите за Егейско море. ИМЮБ, 1988, 14, 97104. Трасето на Централния трансродопски път, на територията на община Смолян, е проучвано
през 2006 г. от д-р М. Маджаров (АМ-Хисаря) и Д. Дамянов (РИМ-Смолян).
Радунчева А. Скално светилище до с. Давидково, Смолянско. – Rhodopica, 1998, 9-19.
Радунчева А. Родопската и Природопската област през праисторическата епоха. – Rhodopica,
1999, 5-19.
Радунчева А., Камарев М., Вълчанова. Скално светилище до махала Босилково на с. Давидково,
Смолянско. – Археологически открития и разкопки през 2007 г. – София 2008, 95-98.
Танкова Ж. Средновековна крепост „Козник. – Археологически открития и разкопки през 2007
г. – София 2008, 710-712.
Gyurova M. Micro wear Study of the Flint Assemble from the Upper Palaeolitic Site of Orfej I in the
Rhodope Mountines. – In: In The Steps Of James Harvey Gaul, v. 1, Sofia 1998, 1-6.
61