Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ 1. BİLGİSAYAR SİSTEMİNİN TEMELLERİ Bilgisayar Nedir? Bilgisayar giriş birimleri ile dış dünyadan aldıkları veriler üzerinde, aritmetiksel ve mantıksal işlemler yaparak saklayabilen ve elde ettikleri bilgileri çıkış birimleri ile dış dünyaya ileten yazılım ve donanım tabanlı bir sistemdir. İlk elektrikli bilgisayar bir oda büyüklüğündeki ENIAC'tır. Elektronik teknolojisindeki gelişmelere paralel olarak bilgisayar sistemleri de hızla gelişmektedir. Lambalı transistörler, transistörler, entegreler ve nano teknoloji ile sistemler gün geçtikçe daha küçük, daha hızlı ve yüksek kapasite özelliklerine sahip olmaktadır. Şekilde bilgisayar sistemin temelini oluşturan veri işlem modeli görülmektedir. Hesaplama, saklama gibi çeşitli işlemler amacıyla bilgisayara verilen sayı, yazı, resim, ses, ölçüm vb. değerlerden oluşan her türlü sayısal, alfasayısal bilgiler veri olarak adlandırılmaktadır. Verinin bilgisayar tarafından işlenmesiyle bilgi elde edilmektedir. Ayrıca bir işlem sonucu elde edilen bilgi başka bir işlem için veri olarak kullanılabilmektedir. Veri (Data) İşlem (Process) Bilgi (Information) Şekil 1. Veri işlem modeli Bir bilgisayar sistemi temelde donanım (hardware) ve yazılım (software) olmak üzere iki ayrı kısımda incelenmektedir. Bilgisayar donanımı (hardware) Bilgisayarı oluşturan gözle görülen ve elle tutulabilen anakart, mikroişlemci, bellek, harddisk, CDROM sürücü, kablolar, elektronik aksam gibi tüm fiziksel birimlere donanım denilmektedir. Bilgisayar yazılımı (Software) Bilgisayar sisteminin çalışması ve işlevlerini yerine getirilebilmesi amacıyla donanım dışında kalan tüm sanal sistem yazılım olarak adlandırılır. Yazılım, bilgisayar programlarından oluşmaktadır. Bilgisayar programları ise belirli kurallara göre komut ve verilerin düzenlenmesiyle geliştirilirle r. Program yazma işlemine Programlama, bu işle uğraşan kişilere de programcı adı verilmektedir. Yazılımlar 3 sınıfta incelenirler:  Programlama Dilleri  Uygulama Yazılımları  İşletim Sistemleri -1- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Bilgisayar Sistemi Katmanları Bilgisayar donanım ve yazılımdan oluşan komple bir sistemdir. Yazılım, donanımı tamamlayan sanal bir sistem olup katmanlar halinde incelenmesi tasarım ve anlaşılmayı kolaylaştırmaktadır. Katmanlı sistem sayesinde, yazılımcıların tüm donanımsal yapıyı bilmeden ilgili katmanlara yönelik çalışmalar yapmasına olanak sağlanmaktadır. Şekil 2. Bilgisayar sistemi katmanları Programlama Dilleri Program, bir problemin çözülmesi amacıyla komut kodu ve verilerin belirli düzen ve kural içerisinde bir araya getirilmesidir. Programlama Dili, bir programın yazılması amacıyla daha önceden oluşturulmuş kurallar bütünüdür. Yazılan bir programın bilgisayarın anlayacağı makina diline dönüştürülmesinde derleyici, yorumlayıcı ve çeviricilerden yararlanılmaktadır. Programlama dilleri temel olarak 3 sınıfta incelenebilir :  Makina Dili (Hexadecimal - Onaltılı Kodlar)  Alt Düzey Programlama Dilleri (Assembly Dili)  Üst Düzey Programlama Dilleri (Pascal, Delphi, VBasic …) -2- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Alt Düzey Programlama Dilleri      Kolaylaşır Program Yazma Hızlanır Kod Azalırken dosya boyutu artar Programın Çalışması Yavaşlar Etkinlik azalır Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Üst Düzey Programlama Dilleri Şekil 3.Alt ve Üst Düzey Programlama dilleri Üst Düzey Programlama Dilleri  Text Tabanlı Programlama Dilleri (Pascal, GW Basic vb.)  Görsel Programlama Dilleri (Delphi, Visual Basic vb.)  Grafik Programlama Dilleri (Labview, WorkBench, Parsic vb.) Uygulama Programları Belirli bir amaca yönelik olarak geliştirilen yazılımlardır. Uygulama programlarına örnek olarak öğrenci işleri bilgi sistemi, stok takip sistemi, otomasyon sistemi, ofis programları, kelime işlemciler, grafik tasarım programları, ağ izleme programları, oyun programları verilebilir. İşletim Sistemi (Operating Sistem) İşletimi sistem temelde bilgisayar donanımı ile kullanıcı ve uygulama yazılımları arasında bir arabirim (interface) olarak yer alarak sistemin çalışmasını sağlayan sistem yazılımıdır. Örnekler : Text Tabanlı Arayüzlü İşletim Sistemi: DOS (Disk Operating System – Disk İşletim Sistemi) Grafik Arayüzlü İşletim Sistemi: Windows (2000, XP, 7, 8), Mac OS, Linux , iOS, Android vb. Ağ Tabanlı İşletim Sistemi:Windows NT Açık Kaynak Kodlu İşletim Sistemi: UNIX, LINUX, Pardus vb. İşletim Sistemin hem donanım hem de yazılım tabanlı görevleri vardır. Sisteme yönelik yazılımsal (Sanal Disk, dosya yönetimi, güvenlik, oturumlar, kullanıcılar, kullanıcı arayüzü vb.) ve donanımsal (bellek, disk, Giriş-Çıkış birimi vb.) kaynakların yönetimi işletim sistemi tarafından yapılmaktadır. Kullanıcılara Göre İşletim Sistemleri;  Tek kullanıcılı işletim sistemleri (Single User Operating Systems)  Çok Kullanıcılı işletim sistemleri (Multi User Operating Systems) -3- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Kullanıldığı Sisteme Göre İşletim Sistemleri;  Mainframe İşletim Sistemleri  Sunucu (Server) İşletim Sistemleri  Çok İşlemcili İşletim Sistemleri  Kişisel Bilgisayar İşletim Sistemleri  Gerçek Zamanlı (real-time) İşletim Sistemleri  Gömülü (Embedded) İşletim Sistemleri  Akıllı-Kart (Smart Card) İşletim Sistemleri Aygıt Sürücüsü (Device Driver) Aygıt sürücüleri (donanım sürücüleri), donanımın bilgisayarda kullanılabilmesi amacıyla üreticileri tarafından işletim sistemine destek amacıyla geliştirilirler. Aygıt sürücüsünün bilgisayarda kurulu olan işletim sistemi ve sürümü ile uyumlu olması gereklidir. Bir aygıt sürücüsü, hem işletim sisteminin bir parçası hem de işletim sisteminden bağımsız olarak hazırlanmış, tamamlayıcı bir bileşen olarak da kullanılabilmektedir. Donanım Yazılımı (Firmware) Donanım yazılımı (Firmware), mikroişlemci ve bellek birimine sahip sayısal veri işleme yeteneği bulunan her türlü donanımın kendisinden beklenen işlevleri yerine getirebilmesi için kullandığı yazılımlara verilen addır. Elektronik sistemin çalışması ve görevlerini yerine getirmesi amacıyla geliştirilmiş ve sisteme yüklü yazılımlardır. Donanım yazılımları bir defa yüklenir gerekmedikçe silinip değiştirilmez. Genellikle de ilgili donanımın temelini oluşturan mikroişlemcinin komut seti ile yazılırlar. Sistemde görülen eksiklik ve hataların giderilmesi amacıyla yeniden yüklemeler yapılabilmektedir. Bilgisayar BIOS(Basic Input/Output System – Temel Giriş/Çıkış Sistemi) yazılımı, donanımın istenen şekilde çalışması için gerekli temel fonksiyonları içeren bir donanım yazılımıdır. BIOS, donanımın işletim sistemine tanıtılması ve bilgisayarda gerekli başlangıç işlemlerinin yerine getirilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Çözücüler (CODECS) CODEC – COmpression/DECompression (Sıkıştırma/Çözme) CODECS, büyük çoklu ortam (MultiMedia) dosyalarının sıkıştırılması ve bilgisayarda oynatılabilmesi için tekrar çözen bilgisayar programıdır. -4- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Kullanıcı Arayüzü İnsan-Bilgisayar arasında yer alarak etkileşim sağlayan ve veri giriş-çıkış işlemlerinin yönetildiği yazılım arabirimidir. Yazılımlar için temelde 2 tür kullanıcı arayüzü vardır. Bunlar:   Text Tabanlı Kullanıcı Arayüzü (TUI - Text-Based User Interface) Grafik Kullanıcı ARayüzü (GUI – Graphics User Interface) İnsan –Yazılım- Bilgisayar Kullanıcı Dostu (User Friendly) Göze hitap eden, daha anlaşılır, daha hızlı sonuca ulaşan, işlemleri kolaylaştıran ve kullanım kolaylığı sağlayan yazılımlar için kullanıcı dostu tabiri kullanılır. Kullanıcı Dostu tabiri bir bakıma yazılımın kalitesini göstermektedir. Yazılım Geliştirme Süreci Modeli (Waterfall – Şelale Modeli) Yazılım geliştirmede kullanılan klasik süreçlerden biri Şelale Modelidir. Bu modelde yazılım geliştirme süreci; Analiz, Tasarım, Kodlama, Test ve Bakım olmak üzere 5 aşamadan oluşmaktadır. Analiz Tasarım Kodlama Test Bakım Şekil 4. Şelale Modeli yazılım geliştirme süreci Yazılım Kurulumunda Dikkat Edilecek Hususlar Kurulum için gerekli ekipmanlar:  Yazılım Kurulum Dosyaları (Disk, CD, DVD vb. ikincil bellekte veya internet, ağ ortamında )  Diğer Dosyalar (Eğer gerekiyorsa Sürücü Dosyaları)  Bilgisayar Donanımı (Kuruluma müsait kapasite, hız vb. donanımsal özelliklerde)  Platform Desteği (Yazılımın desteklediği işletim sistemi uyumu)  Kurulum Yönergesi -5- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ 2. LİSANS BİLGİLERİ Yazılım Lisansı Üreticisi tarafından telif hakkı bulunan yazılımın kullanılabilmesine yönelik hususları belirleyen belgeye yazılım lisansı adı verilmektedir. Alfa Sürüm Kullanım amacıyla değil de test amacıyla oluşturulan yazılım sürümüdür. Bu sayede kısıtlı kullanıcılar özellikle de programcı ekibi tarafından görülen eksikliklerin ve yazılım hatalarının giderilmesi sağlanır. Beta Sürüm Beta ya da Beta Sürüm, Alfa sürümünden geçmiş bir yazılımın daha geniş bir kullanıcı kitlesi tarafından gerçek verilerle test edilerek ona son halinin verilmesi amacıyla geliştirilir. Demo Bazı bölümleri kısıtlanmış programlara Demo adı verilmektedir. Bu kısıtlama programda pasif bölümlerin bulunması, kullanım süresinin olması, veritabanı kayıt sayısının sınırlı olması, yazdırma seçeneklerinin kullanılamaması gibi çeşitli şekillerde olabilmektedir. Demo kullanım amacı yazılım tanıtımı ve kullanım alışkanlığının kazandırılmasının sağlanmasıdır. Shareware Shareware (kısıtlı yazılım), reklam amaçlı olarak kullanıcının programı tanımasını sağlayan, zaman ve özellik bakımından kısıtlı sürüme verilen addır. Genellikle program için 30 gün gibi belirle bir süre kullanım izni vardır. Kullanım süresinin sonunda üreticiye bağlı olarak ya program kullanım dışı kalmakta ya da belirli özellikleri pasif duruma düşmektedir. Freeware Freeware, ücretsiz ve sınırsız kullanım hakkı tanıyan yazılım lisansıdır. Ancak bu yazılımlar için de üreticisinin ileriye dönük gelişmeler adına Telif Hakkı bulunabilmektedir. Abandonware Eski versiyonlu, daha önceden üretilmiş, yeni model ve versiyonları üretilmesi sebebiyle artık gözden düşmüş, üretici desteği olmayan yazılımların üreticisi tarafından ücretsiz olarak sunulmasıdır. Ancak genel olarak ücretsiz yazılımlar için Shareware ifadesi kullanılmaktadır. -6- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ OEM Original Equipment Manufacturer (OEM) - Orijinal Ürün Üreticisi Kutusuz ancak orijinal ürünlere OEM adı verilmektedir. Kutulu ürünlerin ekstra masrafları (sevkiyat vb.) nedeniyle toplu alımlarda OEM ürünler tercih edilmektedir. Yazılım Yaması (Patch) Yama (Patch), bilgisayar programındaki hatalı kodların düzeltilmesi amacıyla üretici tarafından sağlanan programcıklardır. BSA Nedir? Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca üretici izni olmadan yazılımların çoğaltılması, dağıtılması ve lisanslanmadan kullanılması suç sayılmaktadır. Business Software Alliance (BSA), uluslararası yazılım denetleme şirketidir. BSA uyarı, eğitim, reklam vb. faaliyetlerle lisanslı yazılım kullanımını sağlamak ve lisanssız yazılım kullanımı önlemektedir. Korsan Ürünler (Warez) Warez (korsan ürünler), telif yasaları çiğnenerek ticareti yapılan telif hakkı saklı materyaller olarak tanımlanabilir. Telif hakkı bulunan ürünlerin izin alınmadan çoğaltılıp dağıtılmasına korsan üretim, bu işle uğraşan kişilere de korsan adı verilmektedir. -7- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ 3. KÖTÜ NİYETLİ YAZILIMLAR (MALWARE) Malware yazılımlar bilgisayar sistemlerine çeşitli şekillerde ve etkilerde zarar vermek amacı ile yazılmış bilgisayar programlarıdır. Malware yazılımlar 4 grupta incelenir:  Bilgisayar Virüsü  Trojan  Solucan  Spyware (Casus Yazılım) Bilgisayar Virüsü Virüs, kullanıcının izni ya da bilgisi olmadan bilgisayarın çalışma şeklini değiştiren ve kendini diğer dosyaların içerisinde gizlemeye çalışan küçük boyutlu kötü amaçlı programlardır. Gerçek bir virüs genel anlamda aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır:  Bulaşma - Çoğalma,  Pusuda kalma,  Etkisini göstererek zarar verme Truva Atı (Trojan) Truva atı (Trojan), zararlı programlar içeren veya yükleyen ayrı bir programdır. Truva atları kullanışlı veya ilginç bir program gibi gözükerek kullanıcıları yanıltmakta ve çalıştırıldıklarında zararlı olmaktadırlar. Truva atları kendi başlarına işlem yapamazlar. Truva atı çalıştırılmadıkça herhangi bir zarar vermezler. Solucan Solucan genel anlamda bir virüs çeşididir. Solucan virüsleri; e-posta, kaynağı belirsiz programlar, forum siteleri, korsan oyunların çoğaltılması gibi farklı yollarla bilgisayarlara bulaşabilmektedirler. Solucanlar kendilerini bir bilgisayardan diğerine otomatik olarak kopyalarlar ve öncelikle dosya veya bilgi ileten özelliklerin denetimini ele geçirir. Solucan bir kez sisteme girdikten sonra kendi başına ilerleyebilmektedir. Solucanlar yayılmak-bulaşmak için ayrı bir taşıyıcı program ya da dosyaya ihtiyaç duymazlar ve tünel açarak başka birinin uzaktan bilgisayarınızın denetimini eline geçirmesini sağlayabilir. Örnek: Sasser solucanı, Blaster solucanı vb. Bir solucan bellek, ağ bant genişliği vb. sistem fiziksel kaynaklarını tüketebilir ve böylelikle de sistemin ve ağ trafiğinin yavaşlamasına (Örneğin Web sayfalarının geç açılması gibi), kilitlenmesine ve açılış sorunlarına yol açabilmektedir. Casus Yazılım (Spyware) Casus Yazılım, kullanıcı bilgisi ve izni olmadan bilgilerin ve yapılan işlemlerin toplanarak başka kişilere gönderilmesini sağlayan kötücül (Spyware) bir yazılımdır. Casus yazılımdaki temel amaç kendini kopyalaması değil, bulaştırıldığı sistem bilgi sızdırması özelliğine sahip olmasıdır. -8- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Hacker Nedir? (Kaynak: http://www.wikipedia.org) Hacker ya da bilgisayar korsanı, şahsî bilgisayarlara veya çeşitli kurum ve kuruluşlara ait bilgisayarlara ve ağlara izinsiz olarak giriş yapan kişi olarak tanımlanmaktadır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde ise "Bilgisayar ve haberleşme teknolojileri konusunda bilgi sahibi olan, bilgisayar programlama alanında standardın üzerinde beceriye sahip bulunan ve böylece ileri düzeyde yazılımlar geliştiren ve onları kullanabilen kişi" olarak tanımlanmaktadır. Hacker Türleri 1. Hacktivist: Hacktivist'ler kendilerine göre kötü veya yanlış olan toplumsal veya politik sorunları dile getirmek amacıyla belirli siteleri hack'leyerek mesajlarını yerleştirirler. 2. Siyah şapkalı: Her türlü programı, siteyi veya bilgisayarı güvenlik açıklarından yararlanarak kırabilen bu en bilindik hacker'lar, sistemleri kullanılmaz hale getirir veya gizli bilgileri çalar. En zararlı hacker'lar siyah şapkalılardır. 3. Beyaz şapkalı: Beyaz şapkalılar da her türlü programı, siteyi veya bilgisayarı güvenlik açıklarından yararlanarak kırabiliyor ancak kırdığı sistemin açıklarını sistem yöneticisine bildirerek, o açıkların kapatılması ve zararlı kişilerden korunmasını sağlıyorlar. 4. Gri şapkalı: Yasallık sınırında saldırı yapan, iyi veya kötü olabilen hacker'lardır. 5. Yazılım korsanı: Yazılım korsanları bilgisayar programlarının kopya korumalarını kırarak, bu programları izinsiz olarak dağıtımına olanak sağlayıp para kazanırlar. Piyasaya korsan oyun ve program CD'lerini yazılım korsanları sağlar. 6. Phreaker: Telefon ağları üzerinde çalışan, telefon sistemlerini hackleyerek bedava görüşme yapmaya çalışan kişilerdir. 7. Script Kiddie: Script kiddie'ler hacker'lığa özenen kişilerdir. Tam anlamıyla hacker değillerdir. Script kiddieler genellikle kişilerin e-posta veya anında mesajlaşma şifrelerini çalarlar. 8. Lamer: Ne yaptığının tam olarak farkında olmayan, bilgisayar korsanlığı yapabilmek için yeterince bilgisi olmayan kişi. Script Kiddie benzeri kişilerdir. Firewall (Güvenlik Duvarı) (Kaynak: http://tr.wikipedia.org ) Güvenlik Duvarı (Firewall - Ateş Duvarı) yazılımı, bir kural kümesi temelinde ağa gelen giden paket trafiğini kontrol eden donanım tabanlı ağ güvenliği sistemidir. Ayrıca birçok kişisel bilgisayar işletim sistemi, internetten gelen tehditlerine karşı korunmak için yazılım tabanlı güvenlik duvarları içermektedir. Şekil . Firewall sembolik gösterimi -9- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ 4. DOSYA VE KLASÖR YÖNETİMİ Sürücü (Driver) Dosya ve klasörlerin içerisinde tutulduğu fiziksel ortamlara sürücü adı verilir. (Sabit Disk Sürücüsü, DVD ROM Sürücüsü, USB Bellek sürücüsü vb.) Sürücü Özellikleri:  Sürücüler işletim sistemi tarafından A-Z arası bir harf ile adlandırılmaktadır.  Sürücü harfinden sonra iki nokta üst üste (:) karakteri kullanılır.  A: ve B: disket sürücü için kullanılır.  Sürücülere Etiket İsimleri verilebilir. Arsiv (C:), Depo (D:) vb.  Sürücülere Bilgisayarım simgesi üzerinden erişilebilmektedir. Dosya (File) Dosyalar, bilgisayar ortamında ikincil (depolama) bellekte birbirleriyle ilişkili bilgilerin tutulduğu yapılardır. Bir dosya içerisinde yazı, resim, ses, grafik, program vb. sayısal ve alfasayısal veriler yer alabilmektedir. Klasör (Directory – Folder - Dizin) Bilgisayar dosyalarının kategorilere ayrılarak disk ortamında tutulması amacıyla klasör yapıları kullanılmaktadır. Dosyaların organize edilerek yönetimin ve erişimin kolaylaşması sağlanır. Tüm dosyaların aynı yerde olması durumunda, istenen dosyaya ulaşmak hem kullanım hem de teknik açıdan oldukça zorlaşacaktır. Temelde klasörlerde birer dosyadır ancak, yapısal olarak içerisinde veri tutmak yerine diskte adresleme amaçlı kullanılırlar. Klasör içerisinde klasör (Sub-directory) oluşturmak mümkündür. Klasör ve Dosya Özellikleri:    Bir klasör içerisinde aynı ad ve uzantıya sahip tek bir dosya olabilir. Bir klasör içerisinde aynı ada sahip tek bir klasör (Alt -Klasör yani Sub-Directory) olabilir. Dosya/Klasör adlandırma Küçük/Büyük harf duyarlılığı yoktur. Hitit.jpg ile HİTİT.JPG aynıdır. Dosya Yapısı Dosyalar temelde 3 parçadan oluşmaktadır: <Dosya Adı> . <Dosya Uzantısı>    Dosya Adı Nokta Ayracı Dosya Uzantısı : Dosya içeriğiyle ilgili olarak isteğe bağlı olarak verilen isimdir. : Dosya Adı ve Uzantısını ayırır. : Dosyanın türünü ve hangi programlama ilgili olduğunu anlatır. -10- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Windows İşletim Sisteminde belge merkezli erişim mevcuttur. Böylelikle herhangi bir dosyaya çift tıklandığında; ilgili dosya uzantısına bağlı olarak öncelikle ilgili program çağrılır ve sonrasında mevcut dosya açılır. İstenildiği takdirde dosyanın ilişkilendirildiği program ayarı yapılabilmektedir. Bu amaçla ilgili dosya üzerinde Shift+Mouse sağ klik ile elde edilen menüden Birlikte Aç seçimi yapılarak program seçimi yapılabilir. -11- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Windows İşletim sisteminde normalde dosya uzantıları gizli-görünmez durumdadır. Ancak istenildiği taktirde uzantıların görünmesi sağlanabilir. Bu amaçla Düzenle - Klasör Seçenekleri – Görünüm’den “Bilinen dosya türleri için uzantıları gizle” seçeneği kullanılır. -12- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Klasör İşlemleri    Klasör oluşturma Klasör silme Klasörün adını değiştirme Window (Pencere) İşlemleri İşletim Sistemine bağlı olmakla birlikte, gruplama özellikli sanal çerçevelere Pencere adı verilmektedir.   Pencere Taşıma (Yer Değiştirme) Pencere Boyutlandırma (Size, Simge, Normal, Tam Ekran) -13- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ 5. DOSYA TÜRLERİ Dosyalar temelde iki türde incelenir:  Program Dosyaları: Doğrudan Çalıştırılabilir dosyalardır. (Paint.Exe)  Belge Dosyaları: Bir programa bağlı olarak bilgi içerikli dosyalardır. (Liste.Doc) Dosyalama Sistemleri Dosyalama sistemi dosya ve klasörlerin disk üzerinde ne şekilde tutulacağı ve adresleneceği ile ilgili bilgilerin tutulduğu sistemdir. Dosyalama sistemlerine FAT, FAT16, FAT32, NTFS vb. örnek gösterilebilir. Burada FAT16 ile 2 16 adet cluster adereslenebilmektedir. Dosyalama sistemi işletim sistemine bağlı olarak değişik yapı ve özelliklerde olabilmektedir. FAT (File Allocation Table – Dosya Yerleşim Tablosu) -14- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Temel Dosya Uzantıları Icon Uzantı Program/Belge *.txt *.rtf *.doc *.docx *.xls *.xlsx *.ppt Metin Editörü WordPad Microsoft Office Word 2003-2005 Microsoft Office Word 2007 ve üzeri Microsoft Office Excel 2003-2005 Microsoft Office Excel 2007 ve üzeri Microsoft Office PowerPoint 20032005 Microsoft Office PowerPoint 2007 ve üzeri Microsoft Office Publisher Adobe Acrobat, Adobe Reader *.pptx *.pub *.pdf Icon Metin Dosyaları Aciklama Uzantı Program/Belge *.bmp *.jpg *.gif *.png *.psd *.ico *.cdr *.tif *.swf Paint Paint, Acdsee Paint Acdsee Basit Text – Metin Dosyası Zengin İçerikli Metin Belgesi Rich Text Format Microsoft Word Microsoft Word Microsoft Excel - Excel Spreadsheet File Microsoft Excel - Excel Spreadsheet File Microsoft PowerPoint Microsoft PowerPoint Microsoft Publisher Portable Document Format; Taşınabilir Belge Biçimi Resim Dosyaları Aciklama Bitmap açık resim dosyası Sıkıştırılmış Resim Dosyası (*.jpeg) Animasyonlu- hareketli-hareketsiz Resim Dosyası Resim dosyası PhotoShop ile üretilmiş Resim Dosyası Icon Dosyası Corel Draw Grafik Dosyası Resim Dosyası Animasyon Dosyası Adobe Photoshop Corel Draw Paint, Adobe Photoshop macromedia Flash Ses Dosyaları Icon Uzantı Program/Belge Aciklama *.wav *.mid *.mp3 *.wma Windows Media Player Windows Media Player, Winamp Windows Media Player, Winamp Açık Ses Dosyası - Wave Audio File Midi Müzik Dosyası (Nota temelli) Sıkıştırılmış Müzik dosyası Windows Media Audio File Video Dosyaları Icon Uzantı Program/Belge Aciklama *.avi Media player, Real player, Divx, Quicktime Media Player, Real Player,Quick Time Açık video dosyası (Audio Video Interleave File) Sıkıştırılmış eski tip video dosyası (*.mpeg) Mpg sisteminin geliştirilmişi MPEG-4 Video File Yüksek Sıkıştırmalı AVİ dosyası Quicktime Video Dosyası (Video Clip) CD DAT video Flash Video Dosyası *.mpg *.mpeg-2 *.mp4 *.divX *.mov *.dat *.flv Media Player,Real Player -15- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Icon Icon Icon Uzantı Program/Belge *.zip *.rar *.iso *.cab *.tar *.gz *.7z *.lzh WinZip WinRAR Win İmage Program/Belge *.exe *.com *.msi *.bat --- Uzantı *.sys *.ini *.scr *.cur *.inf *.cfg *.reg *.chk *.hlp *.err *.fon *.tff *.tmp *.dll *.drv *.lnk Sıkıştırılmış Dosyalar Aciklama ZIP Sıkıştırma dosyası RAR Sıkıştırma Dosyası sıkıştırılmış Cd Dosyası Sıkıştırılmış Cabinet Dosyası Consolidated Unix File Archive GNU Zipped Archive File Compressed File Sıkıştırılmış Dosya GZip Uzantı Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Uygulama Dosyaları Aciklama Executable – Çalıştırılabilir Dosya Windows Installer File Batch File- Toplu İşlem Dosyası Program/Belge Sistem Dosyaları Aciklama Windows scandisk ve chkdsk WindowsFonts Klasöründe Ayar Dosyası Ekran Koruyucu Dosyası Mouse İmleç Görüntü Dosyası Windows Donanım Bilgisi Dosyası Konfigürasyon - Ayar Dosyası Disk Tarama ve Kontrol sonucu rapor dosyası Yardım Dosyası Hata Kayıt Dosyası Yazı tipi Dosyası Yazı Tipi Dosyası Geçici Dosya Data Link Library – Kütüphane Dosyası Sürücü Dosyası Kısayol Dosyası -16- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Icon Uzantı Programlama Dili Dosyaları Program/Belge Aciklama *.c *.cpp *.bas *.pas *.dpr *.cproj *. *.html *.php C Dili Program Kaynak dosyası C++ Program Kaynak Dosyası Basic Program Kaynak dosyası Pascal, Delphi Program Kaynak dosyası Delphi Project Dosyası C# Proje Dosyası Hypertext Markup Language File PHP – Personal Home Page program kaynak dosyası ASP - Active Server Pages program kaynak dosyası Extensible Markup Language (Genişletilebilir İşaretleme Dili) Zengin HTML Stil Tanım dosyası Cascading style sheets C Dili Header Dosyası Backup – Yedek Dosya Program Binary Dosyası Program Object-Amaç Dosyası ActiveX Kontrol Dosyası *.asp *.xml *.css *.h *.bak *.bin *.obj *.ocx Icon Icon Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Uzantı *.mdf *.ldf Program/Belge MS SQL Server MS SQL Server *.mdb *.dbf *.db *.ndx Microsoft Access Veritabanı Dosyaları Aciklama MSSQL - Microsoft Data File MSSQL - Log Data File Microsoft Access Database Dosyası dBase Database Dosyası Paradox Database Dosyası Index Dosyası Uzantı *.sln C# Programlama Dili Dosyaları Program/Belge Aciklama Microsoft Visual Studio C# Microsoft Visual Studio Solution *.csproj Microsoft Visual Studio C# Visual C# Project File *.cs Microsoft Visual Studio C# .\Proje_Adi Visual C# Source File *.exe Microsoft Visual Studio C# .\Proje_Adi\Bin\Debug Visual C# Derlenmiş Çalıştırılabilir Dosya -17- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ 6. KISAYOL TUŞ BİLEŞİMLERİ Standart Tuş Bileşimleri Kısayol Açıklama CTRL + A Tümünü Seç CTRL + S Kaydet CTRL + C Kopyala CTRL + X Kes CTRL + V Yapıştır CTRL + P Yazdır CTRL + Z Geri Al CTRL + K Kalın CTRL + T İtalik CTRL + L Sola Yasla CTRL + R Ortalama CTRL + G Sağa Yasla Windows Doğal Tuş Bileşimleri Kısayol Windows Logo Tuşu Açıklama Başlat Menüsü Windows Logo Tuşu + L Bilgisayar Kilitlenir Windows Logo Tuşu + R Çalıştır iletişim kutusu Windows Logo Tuşu + M Tümünü Simge durumuna küçült SHIFT + Windows Logo Tuşu + M Geri Al – (Tümünü Simge durumuna küçült) Windows Logo Tuşu + F1 Windows Yardım Windows Logo Tuşu + E Windows Gezgini Windows Logo Tuşu + D Masaüstü Göster/Gösterme Windows Logo Tuşu + F Dosya/Klasör Arama CTRL + Windows Logo Tuşu + F Bilgisayar Bul Windows Logo Tuşu + TAB Pencereler arasında geçiş ve seçiş CTRL + Windows Logo Tuşu + TAB Pencereler arasında geçiş ve seçiş (Kalıcı ekranda) Uygulama Tuşu Seçili öğe kısayol (pop-up) menüsü -18- Yazılım Kurulumu ve Yönetimi Derleme Ders Notları Dr. Serkan DİŞLİTAŞ Klavye Kontrol Tuşları Kısayol TAB (SEKME) Açıklama İleri Sekme SHIFT + TAB Geri Sekme SPACE BAR (ARA ÇUBUĞU) Boşluk ENTER Onay, Alt Satır ESC İptal, Kaçış F1 Yardım (İlgili Program) F2 Dosya/ Klasör Yeniden adlandırılır F10 Menü Çubuğu seçenekleri SHIFT+F10 Seçili öğe kısayol menüsü CTRL+ESC Başlat Menüsü CTRL+SHIFT+ESC Windows Görev Yöneticisi gelir ALT + AŞAĞI OK Açılır Liste Kutusu açılır ALT + SEKME Açık Programlar arası geçiş ALT + ARA ÇUBUĞU Ana Pencere sistem menüsü gelir ALT + F4 Aktif Program Penceresi kapatılır CTRL + F4 Program Aktif Belgesi kapatılır ALT + F6 Program Belgeleri arasında geçiş yapılır ALT + ENTER CTRL + Dosya/Klasör Sürükleme Seçili öğe özellikleri Seçilen Öğeleri kalıcı olarak siler (Geri Dönüşüm Kutusuna gitmez) Sürüklenen Dosya/Klasörler için Kopyalama yapılır CTRL + SHIFT + Dosya Sürükleme Sürüklenen Dosya için Kısayol Oluşturma SHIFT + DELETE Erişilebilirlik Kısayol Tuş Bileşimleri Kısayol 5 defa SHIFT tuşuna basma Açıklama Yapışkan Tuşları Aç-Kapat 8 sn Sağ SHIFT tuşuna basma Filtre Tuşlarını Aç-Kapat 5 sn NUM LOCK tuşuna basma Geçiş Tuşlarını Aç-Kapat Sol ALT + Sol SHIFT + NUM LOCK Fare Tuşlarını Aç-Kapat Sol ALT + Sol SHIFT + PRINT SCREEN Yüksek Karşıtlığı Aç-Kapat Kaynaklar   MEGEP Modülleri http://www.wikipedia.org -19-