Öğret m İlke ve Yöntemler

Öğretm İlke ve
Yöntemler
Necdet Aykaç
Doç. Dr. Necdet Aykaç
ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ
ISBN 978-605-364-694-5
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2014, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Şubat 2014, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A
Yenimahalle/ANKARA
(0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]
Doç. Dr. Necdet Aykaç
Necdet AYKAÇ, 1966 yılında, Çorum-Alaca’da doğdu. 1989 yılında, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri
Fakültesi, Eğitim Programları ve Öğretimi Bölümü’nden
mezun oldu. 1993 yılında Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretimi Bölümü’nde Yüksek Lisans öğrenimini ve 2005 yılında da Gazi
Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretimi Bölümü’nde Doktora öğrenimini tamamladı. Aynı yıl Çağdaş Drama Derneği’nden “Yaratıcı Drama Liderliği” sertifikasını aldı. Halen Çağdaş Drama Derneği Muğla Temsilciliği
görevini yürütmektedir.
1993 yılında Esenler Köyü’nde sınıf öğretmeni olarak göreve başladı. 2000
yılına kadar Ankara Köstence İlköğretim Okulu, Hasan Oğlan Öğretmen Lisesi, Osman Gazi İlköğretim Okulu, Şehit Mehmet Altanlar İlköğretim Okulu gibi
okullarda, Sınıf Öğretmenliği, Rehber Öğretmenlik ve Öğretmen Meslek Dersleri
öğretmenliği yaptı. 2000-2003 yılları arasında Keçiören Vildan Nurettin Demirer
İlköğretim okulunda okul müdürlüğü yapan yazar, 2003 yılında bu görevinden
istifa ederek bir süre daha Bekir Gökdağ Lisesi, Barış Yolu İlköğretim Okulu, Hun
İlköğretim Okulu, 19 Mayıs İlköğretim Okulu ve Bağlum İlköğretim Okulunda Sınıf ve Rehber Öğretmeni olarak görev yaptı. 2005’in Mart ayında 19 Mayıs Üniversitesi, Sinop Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği
Anabilim Dalı’nda öğretim görevlisi olarak göreve başladı. 2005 Haziran’ında Dr.;
Temmuz’unda ise Yrd. Doç. unvanını aldı. Sinop Eğitim Fakültesi’nde Dekan yardımcılığı, İlköğretim Bölüm Başkanlığı ve BÖTE Bölüm Başkanlığı görevlerini
yürüttü.
2007 yılında Muğla Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü
Eğitim Programları ve Öğretimi Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmaya
başlayan yazar, 2013 yılında Eğitim Programları ve Öğretimi alanında Doçent unvanını aldı. Halen Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğretim
üyeliği görevini sürdüren yazarın Eğitim programları ve öğretim alanında ulusal
ve uluslar arası çok sayı da yayını bulunmaktadır. Yazar lisans ve yüksek lisans
düzeyinde “Program Geliştirme”, “Program Değerlendirme”, “Öğretim model ve
ilkeleri” “Öğretim Teknolojisi ve Materyal Tasarımı”, “Öğretim İlke ve Yöntemleri”,
ve “ drama” derslerini yürütmektedir.
ÖN SÖZ
Bir ülkenin eğitim sistemi genel olarak ele alındığında, öğrenci, öğretmen,
öğretim programı ve eğitim ortamı olmak üzere dört temel değişken ile bunların
her biriyle ilgili sayılamayacak kadar çok alt değişkenin karşılıklı ilişkilerinden
oluştuğu görülebilmektedir. Bu yönüyle etkili bir öğrenme süreci oluşturmanın
yolu bütün sözü edilen bu değişkenlere yeterince önem verilmesine bağlı görünmektedir. Ancak bütün bu değişkenler içerisinde en önemli öğelerden biri öğrenme-öğretim sürecinin biçimlendiricisi ve rehberi konumunda olan öğretmendir.
Bu açıdan bakıldığında nitelikli öğretmen yetiştirme bir ülkenin geleceği açısından oldukça önemlidir. Yeterli niteliğe sahip olmayan öğretmenlerin görev yaptığı
bir eğitim sisteminde, eğitim programları ve eğitim ortamı ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın etkili bir öğrenme sürecinin oluşması mümkün görünmediği gibi
eğitim sisteminde birçok sorunun yaşanması da muhtemel görünmektedir.
Bu çerçevede, ülkemiz eğitim sisteminde yaşanan sorunların önde gelen nedenleri arasında, istenilen kalitede öğretmenin yetiştirilememesi ve buna bağlı
olarak özlenen etkili ve kalıcı öğrenmeye elverişli öğretim süreçlerinin hayata geçirilememesi gelmektedir. Bu noktadan hareketle, bu eser, istenilen yeterlilik ve
donanımda öğretmenlerin yetiştirilmesine ve her düzeyde eğitim kademesinde
etkili ve verimli eğitim süreçlerinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak üzere
hazırlanmıştır.
Anılan amaçla hazırlanan eser,” Eğitimle ilgili Temel Kavramlar, Eğitim
Programı ve Program geliştirme “ “öğrenme - öğretme süreci ve öğretimde planlama”, “Eğitim Teknolojisi ve Öğretim”, “İletişim ve Öğrenme, Öğrenme – öğretim
İlkeleri”, “Çoklu Zeka Kuramı, Yapılandırmacı Yaklaşım, Aktif Öğrenme, İşbirliğine Dayalı Öğrenme ve Beyin Temelli Öğrenme”, “Öğrenme- Öğretme Modelleri,
Öğretme stratejileri, Yöntem ve Teknikler”, “ Aktif Öğretim Yöntem ve Teknikleri”
olmak üzere yedi temel bölümden oluşmaktadır. İlk iki bölümde, genel olarak eğitim, öğretim, eğitim programı, öğretim programı ve program geliştirme ile ilgili
genel kavramlar üzerinde durulmakta, eğitim programı tanıtılmakta ve programın
planlanma süreci, uygulanması ve denenmesine yönelik olarak izlenen süreçler
açıklanmaktadır. Üçüncü bölümde, eğitim teknolojilerinin öğretimde uygulanması geniş şekilde ele alınmaktadır. Dördüncü bölümde, iletişimin öğrenme ortamı açısından öneminden hareketle, daha etkili ve kalıcı öğrenmeyi sağlayabilecek
iletişim süreçleri üzerinde durulmaktadır. Beşinci bölümde bölüm de ise aktif bir
öğrenme ve öğretme ortamının yaratılması açısından önemli yaklaşımlar içeren,
Aktif Öğrenme, Yapılandırmacı Yaklaşım, Çoklu Zeka Kuramı, işbirliğine Dayalı
Öğrenme ve Doç. Dr. Bilal Duman tarafından yazılan Beyin Temelli Öğrenme
Üzerinde durulmaktadır. Beşinci Bölümde ise, Öğrenme – Öğretme sürecinde
etkileri olan modeller, Öğrenme ve öğretme stratejileri üzerinde durulmaktadır.
Son bölüm de çalışmanın temel felsefesini oluşturan yapılandırmacı öğrenmenin
uygulanmasına dönük aktif öğrenmeyi içeren öğretim yöntem ve teknikleri, örnek
etkinliklerle desteklenerek ayrıntılı şekilde açıklanmaktadır.
Eğitim ve öğretim süreçlerinin bütün yönleriyle ayrıntılı şekilde ele alındığı bu çalışma, yüksek öğrenim kurumlarında öğrenim gören öğrenciler için yardımcı ders kitabı, öğretmenler ve eğitim araştırıcıları açısından ise, temel başvuru
kaynağı niteliği taşımaktadır. Bu bağlamda, hiç bitmeyecek öğrenme sürecinden
geçen bütün öğrencilere ve insan yetiştirme projesine omuz veren öğretmen ve
eğitim araştırıcılarına yararlı olacağını umuyorum.
Bu kitabın temelini Natürel Yayınları tarafından 2005 yılında birinci baskısı, 2009 yılında ikinci baskısı yapılan Aktif Öğretim Yöntem Ve Teknikleri kitabı
oluşturmuştur. Bu kitap Aktif Öğretim Yöntemleri ve Teknikleri kitabının genişletilmiş ve geliştirilmiş halidir. Bu yönüyle kitapta öğretmen adaylarının ve öğretmenlerin ihtiyaç duyabileceği konulara yer verilmeye çalışılmıştır.
Öğretim İlke ve Yöntemleri kitabının oluşması sürecinde değerli meslektaşlarımın ve sevgili öğrencilerimin gerek kaynak sağlama gerekse kitaptaki eksikliklerin düzeltilmesinde önemli katkıları olmuştur. Katkılarından dolayı özellikle Arş.
Gör. Özkan Çelik, Yüksek Lisans Öğrencisi Ersin Atar, Doktora Öğrencisi Çetin
Toraman, ve Arş. Gör. Hilal Bilgin’e candan teşekkür ediyorum. Ayrıca Çalışmaya
etkinlikleri ile destek veren Yrd. Doç. Dr. Murtaza Aykaç, Arş. Gör. Özgür Ulubey,
Arş. Gör. Özkan Çelik, Yüksek Lisans Öğrencisi Ersin Atar, Öğretmen Songül
Başbuğ, Öğretmen Tülin Şiir, Yüksek Lisans Öğrencisi Sedat Altıntaş, Araş. Gör.
Hilal Bilgin ve çalışmada desteğini esirgemeyen Esin Avcı Aykaç’a teşekkür ediyorum.
Kitabın hazırlanmasında en çok emek, ilköğretimden doktora öğrenimine
kadar beni yetiştiren sevgili hocalarıma aittir. Kitabın hazırlanmasında değer verdiğim bu hocalarımın etkisi kaynak eser olarak da kendini göstermektedir. Değerli hocalarıma katkılarından dolayı candan teşekkür ediyorum. Hocalarımın
hepsinin adını sayamasam da özellikle bilimsel bir bakış kazanmamda desteğini
esirgemeyen yüksek lisans tez danışmanım Prof.Dr. Dilek Gözütok ve Doktora
tez danışmanım Prof Dr. Halil İbrahim Yalın’a öncelikle teşekkürü bir borç biliyorum..Ayrıca benim yetişmemde ve düşün dünyamın zenginleşmesinde her türlü
emeği ve katkıyı sunan değerli hocalarım Prof. Dr. Fatma Varışa’a, Prof. Dr. Hafize
Keser’e, Prof Dr . İnci San’a, Prof. Dr. Cahit Kavcar’a, Prof. Dr. İlhan Sezgin’e her
zaman yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Nurdan Kalaycı’ya, ki-
taptaki Yaratıcı Drama bölümünü yazan arkadaşım ve drama hocam Doç. Dr. H.
Ömer Adıgüzel’e ve” Beyin Temelli Öğrenme” bölümünü yazan değerli meslektaşım Doç.Dr. Bilal Duman’a ve beni akademik hayatla buluşturan ve çalışmalarımı sürekli teşvik eden sayın hocam Prof. Dr. Erdoğan Başar’ a candan teşekkür
ediyorum
Kitabın yayına hazırlanmasında düzenlenmesinde ve basımında her türlü
desteği veren başta Servet Sarıkaya olmak üzere tüm Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ediyorum.
Kitabın, öğrencileri kır çiçeği olarak gören ve ilk günkü öğretmenlik heyecanını ve öğrenme arzusunu yüreğinde yaşatan tüm öğretmenlere ve öğretmen
adaylarına yararlı olmasını diliyorum.
Doç. Dr. Necdet AYKAÇ
Muğla-2014
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ................................................................................................................................... vii
BÖLÜM 1
EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Eğitim Programı ve Program Geliştirme ............................................................................1
Müfredat Programı ..........................................................................................................5
Eğitim Programı ...............................................................................................................5
Öğretim Programı ............................................................................................................7
Ders Programı ..................................................................................................................8
Eğitim-Öğretim ve Ders Programı Arasındaki Farklar ............................................11
Eğitim Programının Temelleri ............................................................................................13
Sosyolojik Temel .............................................................................................................14
Felsefi Temel ...................................................................................................................15
İdealizm .....................................................................................................................16
Realizm ......................................................................................................................17
Pragmatizm ...............................................................................................................17
Varoluşçuluk (Egzistansiyalizm) ............................................................................18
Daimicilik (Prennializm) ........................................................................................19
Esasicilik (Essentializm)..........................................................................................19
İlerlemecilik (Progresivzm) ....................................................................................20
Yeniden Kurmacılık (Reconstructionism) ............................................................21
Psikolojik Temel .............................................................................................................21
Eğitim Programının Öğeleri ...............................................................................................23
Hedefler (Kazanımlar) ...................................................................................................24
İçerik ................................................................................................................................36
Öğrenme-Öğretme Süreci .............................................................................................39
Değerlendirme ................................................................................................................39
Tanıma ve Yerleştirmeye Dönük Değerlendirme.......................................................40
Öğrenmeleri İzlemeye Dönük Değerlendirme...........................................................41
Öğrenme Düzeyini Belirlemeye Dönük Değerlendirme ..........................................41
xii
Öğrem İlke ve Yöntemleri
Eğitim-Öğretim Programının Faydaları .....................................................................41
İyi Bir Eğitim Programının Özellikleri ........................................................................42
Eğitimde Program Geliştirme Süreci .................................................................................43
Program Geliştirme ve Program Düzenleme ...................................................................44
Program Tasarımı Hazırlama .............................................................................................46
Eğitimde Program Tasarım Yaklaşımları ..........................................................................47
Konu Merkezli Program Yaklaşımları .........................................................................48
Konu Alanı Yaklaşımı ..............................................................................................48
Geniş Alanlara Göre Program Geliştirme Yaklaşımı ..........................................49
Disiplin Alan Yaklaşımı...........................................................................................49
Süreç Yaklaşımı ........................................................................................................49
Öğrenci Merkezli Yaklaşımlar ......................................................................................49
Çocuk (Öğrenci) Merkezli Yaklaşım .....................................................................49
Etkinliğe Dayalı Yaklaşım .......................................................................................50
Hümanistik Yaklaşım ..............................................................................................51
Romantik (Radikal) Yaklaşım ................................................................................51
Problem (Sorun) Merkezli Program Yaklaşımları ve Özellikleri .............................52
Yaşam Şartları Yaklaşımı .........................................................................................52
Çekirdek Program Yaklaşımı..................................................................................53
7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ
xiii
%°/¶0
°ï5(70(°ï5(10(6¶5(&ñ
°ï5(7ñ0'(3/$1/$0$
Öğretim Sürecinin Basamakları .........................................................................................60
Planlama ................................................................................................................................61
Öğretimde Planlama ............................................................................................................63
Plan Yapmanın Önemi ve Gerekliliği ................................................................................65
Öğretim Sürecinde Planlı Çalışmanın Yararları ...............................................................65
Plan Yapmanın İlkeleri ........................................................................................................66
Öğretimde Uygulanan Plan Çeşitleri .................................................................................67
Yıllık Plan ........................................................................................................................67
Ünite Planı.......................................................................................................................68
Ünitelendirilmiş Yıllık Plan ..........................................................................................68
Ünitelendirilmiş Yıllık Planın Yapılışı .........................................................................69
Sosyal Bilgiler Dersi Ünitelendirilmiş Yıllık Plan Örneği ...............................................71
Ders Planı ..............................................................................................................................72
Etkinlik Planı ........................................................................................................................74
Öğrenme ve Öğretme Etkinlikleri......................................................................................75
Ders Planı Hazırlama İlkeleri .............................................................................................79
Uygulama...............................................................................................................................80
Ölçme ve Değerlendirme ....................................................................................................80
Alternatif Değerlendirme Yöntemleri................................................................................82
xiv
PŒƌĞƟŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ
%°/¶0
(ïñ7ñ07(.12/2-ñ6ñ9(°ï5(7ñ0
Eğitim Teknolojisi ve Öğretmen.........................................................................................86
Öğrenme-Öğretme Sürecinde Araç-Gereçlerin Yeri ve Önemi .....................................89
Öğretmenin, Eğitim Teknolojisinin Eğitime Uygulanmasında Görevleri ....................93
Sınıfta Öğretmenin Rolü .....................................................................................................95
Öğrencide Bireysel Ayrılıklar..............................................................................................96
Eğitim Ortamının Düzenlenmesi.......................................................................................97
Sınıf Düzenlemesi.................................................................................................................98
U Şeklinde Sınıf Düzenlemesi ......................................................................................... 102
%°/¶0
ñ/(7ñìñ09(°ï5(10(
Öğrenme -Öğretim İlkeleri .............................................................................................. 103
Öğrenme Durumları ve Öğretim Yöntemleri ................................................................ 109
Öğrenme ve Öğretim İlkeleri ........................................................................................... 113
Amaca Dönüklük İlkesi .............................................................................................. 113
Öğrenciye Görelik İlkesi............................................................................................. 114
Aktiflik İlkesi................................................................................................................ 114
Somuttan Soyuta İlkesi ............................................................................................... 115
Yakından Uzağa İlkesi................................................................................................. 115
Kolaydan Zora, Basitten Karmaşığa İlkesi ............................................................... 116
Bilinenden Bilinmeyene İlkesi ................................................................................... 116
Yaşama Uygunluk İlkesi ............................................................................................. 117
Öğretim Etkinliklerine İlişkin Öğrenme İlkeleri .................................................... 117
7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ
xv
%°/¶0
¡2./8=(.œ.85$0,<$3,/$1',50$&,
<$./$ì,0$.7ñ)°ï5(10(ñì%ñ5/ñ./ñ
°ï5(10(9(%(<ñ17(0(//ñ°ï5(10(
Çoklu Zekâ Kuramı ........................................................................................................... 119
Eğitimde Niçin Çoklu Zekâ Gereklidir? ......................................................................... 124
Yapılandırmacı Yaklaşım .................................................................................................. 124
Aktif Öğrenme ................................................................................................................... 129
İşbirliğine Dayalı Öğrenme .............................................................................................. 133
İşbirliğine Dayalı Öğretimin Yararları ............................................................................ 135
İşbirliğine Dayalı Öğretimin Temel İlkeleri ................................................................... 135
İşbirliğine Dayalı Öğrenme Teknikleri ........................................................................... 136
Öğrenci Takımları ve Başarı Bölümleri (ÖTBB)..................................................... 137
Takım–Oyun–Turnuva (TOT) .................................................................................. 137
İşbirliğine Dayalı Birleştirilmiş Okuma ve Kompozisyon ..................................... 138
Takım Destekli Bireyselleştirme (TDB ) .................................................................. 138
Ayrılıp Birleşme Tekniği (ABT) ................................................................................ 139
Karşılıklı Sorgulama (KS) .......................................................................................... 139
Beyin Temelli Öğrenme .................................................................................................... 140
Beyin Yarım Küreleri ve Görevleri ............................................................................ 141
Beynin Lobları ve Fonksiyonları ............................................................................... 141
Beyin Yeni İçeriği Nasıl Öğrenir? .............................................................................. 142
Beyin Temelli (öğrenme) Araştırma Doğurguları Nelerdir? ................................. 142
Beyin Temelli Öğrenme Nedir? ................................................................................. 143
Neden Beyin Temelli Öğrenmeye Gereksinim Duyulmaktadır? .......................... 143
En İyi Öğrenme Ne Zaman Olur? ............................................................................. 144
Beyin Temelli Öğrenmenin Genel Amaç ve Koşulları ........................................... 145
Beyin Temelli Öğrenmenin Genel İlkeleri ............................................................... 145
Beyin Temelli Bir Sınıf Atmosferi Oluşturmaya İlişkin İpuçları........................... 146
xvi
PŒƌĞƟŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ
%°/¶0
°ï5(10(°ï5(70(02'(//(5ñ
Öğretme Stratejileri, Yöntem ve Teknikler ..................................................................... 149
Carroll’un Okulda Öğrenme Modeli ........................................................................ 149
Bloom’un Tam Öğrenme Modeli............................................................................... 150
İşaretler (İpuçları) ....................................................................................................... 150
Katılma ......................................................................................................................... 151
Pekiştirme..................................................................................................................... 152
Öğrenciye Yol Gösterme............................................................................................. 152
Geri Bildirim ve Düzeltme ......................................................................................... 153
Motivasyon ................................................................................................................... 154
Bireyselleştirilmiş Öğretim Modeli ................................................................................. 155
Gagne’nin Öğrenme Modeli............................................................................................. 155
Programlı Öğretim ............................................................................................................ 156
Program Modelleri ............................................................................................................ 157
Bilgisayar Destekli Öğretim ............................................................................................. 158
Öğretme Stratejileri ........................................................................................................... 163
Sunuş Yoluyla Öğretme Stratejisi .............................................................................. 164
Buluş Yoluyla (Keşfetme) Öğretme Stratejisi........................................................... 165
Araştırma ve İnceleme Yoluyla Öğretme Stratejisi ................................................. 167
Öğrenme Stratejileri .......................................................................................................... 167
Öğrenme Sitilleri ............................................................................................................... 170
Kolb Öğrenme Stili Modeli ........................................................................................ 171
Dunn ve Dunn’ın Öğrenme Stili Modeli .................................................................. 175
Sarasin’in Öğrenme Stili Kuramı............................................................................... 177
Gregorc’un Öğrenme Stilleri Modeli ........................................................................ 179
7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ xvii
%°/¶0
$.7ñ)°ï5(7ñ0<°17(09(7(.1ñ./(5ñ
Öğretim Yöntemleri .......................................................................................................... 181
Öğretim Yöntemlerinin Seçimini Etkileyen Faktörler.................................................. 182
Aktif Öğretim Yöntemleri ................................................................................................ 184
Soru-Cevap Yöntemi ................................................................................................... 186
Grupla Çalışma Yöntemi ............................................................................................ 189
Tartışma Yöntemi ........................................................................................................ 193
Büyük Grup Tartışması .............................................................................................. 195
Küçük Grup Tartışması (Vızıltı Grupları) Tekniği ................................................. 196
Panel .............................................................................................................................. 200
Zıt Panel........................................................................................................................ 200
Kartopu ......................................................................................................................... 203
Sempozyum ................................................................................................................. 203
Kollegyum .................................................................................................................... 203
Konferans ..................................................................................................................... 204
Münazara...................................................................................................................... 205
Workshop ..................................................................................................................... 205
Akvaryum (İç Çember) .............................................................................................. 206
Beyin Fırtınası Tekniği ............................................................................................... 208
Görüş Geliştirme Tekniği ........................................................................................... 212
Altı Şapkalı Düşünme Tekniği................................................................................... 219
Konuşma Halkası Tekniği .......................................................................................... 224
Örnek Olay Yöntemi ................................................................................................... 227
Senaryo Temelli Öğrenme ......................................................................................... 234
Sözlü Tarih ................................................................................................................... 238
Gösteri (Demonstrasyon) Yöntemi ........................................................................... 239
Bireysel Çalışma Yöntemi........................................................................................... 242
Proje Yöntemi .............................................................................................................. 243
Gezi ve Gözlem Yöntemi ............................................................................................ 245
Deney Yönetimi ........................................................................................................... 248
Problem Çözme Yöntemi ........................................................................................... 250
Balık Kılçığı .................................................................................................................. 256
Yaratıcı Drama Yöntemi ............................................................................................. 257
xviii PŒƌĞƟŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ
Yaratıcı Dramada Aşamalar ....................................................................................... 260
Yaratıcı Dramanın Özellikleri.................................................................................... 262
Yapılandırmacı Yaklaşım ve Yaratıcı Drama İlişkisi ............................................... 263
Dramatizasyon ve Rol Oynama Tekniği ......................................................................... 273
Öykü Oluşturma Tekniği.................................................................................................. 277
İstasyon Yöntemi ............................................................................................................... 278
Benzetişim Tekniği ............................................................................................................ 280
İş Başında Eğitim ............................................................................................................... 281
Mikro Öğretim................................................................................................................... 282
Kavram Çatışması Yaratma Tekniği ................................................................................ 283
Zincirleme Benzetim Tekniği .......................................................................................... 284
Kavramsal Karikatür ......................................................................................................... 285
Eğitsel Oyunlar .................................................................................................................. 286
Kavram Öğretimi ve Kavram Haritası ............................................................................ 293
Zihin Haritaları.................................................................................................................. 297
Kaynaklar............................................................................................................................ 299
Ek.1 U Biçiminde Oturma Düzeni Şekli ........................................................................ 309
Ek.2 6 Kişilik Grup Çalışma Düzeni Şekli .................................................................... 310
Ek.3 4 Kişilik Grup Oturma Düzeni Şekli...................................................................... 311
Ek.4 Çember Düzeni Şekli ............................................................................................... 312
Ek.5 Grup Değerlendirme Formu ................................................................................... 313
Ek.6 Grup Değerlendirme Formu ................................................................................... 314
Ek.7 Grup Öz Değerlendirme Formu ............................................................................. 315
Ek.8 Proje Değerlendirme Ölçeği .................................................................................... 316
Ek.9 Sosyal Bilgiler Öğrenci Ürün Dosyası.................................................................... 317
Ek.10 Öğrenci Ürün Dosyası Değerlendirme Formu ................................................... 318
Ek.11 Bunları Öğrendim .................................................................................................. 319
Ek.12 Bunları Öğrendim .................................................................................................. 320
Ek.13 Sosyal Bilgilere Yönelik Tutum Ölçeği ................................................................. 321
Ek.14 Performans Ödevi................................................................................................... 322
Ek.15 Dereceleme Ölçeği.................................................................................................. 323
Ek.16 Açık Uçlu Soru ........................................................................................................ 324
Ek.17 Örnek Etkinlikler.................................................................................................... 325
1. %°/¶0
(ïñ7ñ0/(ñ/*ñ/ñ
7(0(/.$95$0/$5
EĞİTİM PROGRAMI VE PROGRAM GELİŞTİRME
Bir toplumun kalkınması, gelişmesi ya da geri kalması ülkede uygulanan eğitim sistemi ve uygulanan eğitim programları ile doğrudan bağlantılı görünmektedir. Eğitim, üzerinde tartışılan birçok sorunun kaynağı olarak gösterilmiştir. Çevre
sorunlarından, ülkenin geri kalmışlığına ve istenen nitelikte bireyler yetiştirilememesine kadar birçok sorunda elbette eğitim tek neden olmamasına karşın önemli
bir rol oynamaktadır. Bu sorunun bilincinde olan eğitim bilimciler ve uygulayıcıları, “Eğitim nedir, nasıl bir eğitimle istenen amaçlara ulaşılabilir, eğitim programları nasıl hazırlanır ve uygulanırsa daha etkili sonuçlar alınabilir, öğrenciler
2
PŒƌĞƚŝŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ
nasıl daha etkili öğrenebilir?” vb. sorulara yanıt aramışlardır. Bu bölümde temel
kavramlara kısaca değinilerek eğitim programı ve program geliştirme üzerinde
kısaca durulacaktır.
Ertürk’e (1994: 12) göre eğitim, “bireyde istendik yönde davranış değiştirme
süreci” olarak tanımlanmaktadır. Eğitimcilerin önemli bir kısmı tarafından kabul
gören bu tanımda öne çıkan iki kavram “istendik” ve “eğitimin bir süreç” sonucunda oluştuğudur. “İstendik” kavramından, bireyde istenen özelliklerin belirli
plan ve program dahilinde yürütülmesi, tesadüflere bırakılmaması anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, eğitim süreci çocuğun doğumundan ölümüne kadar
olan uzun bir süreci kapsamaktadır. Bireyde eğitim, başta aile olmak üzere, yaşadığı ortamlarda ve daha sonra da eğitimin planlı olarak yürütüldüğü okullarda
devam etmektedir. Eğitimin okulda belli bir plan ve program dahilinde yürütülen
kısmına “öğretim” denilmektedir. Bu açıdan bakıldığında öğrenme ve öğretme
kavramları birbirlerini tamamlayan iki kavramdır. Bu süreç öğrenci açısından değerlendirildiğinde öğrenme olarak adlandırmaktadır.
“Öğrenme”, davranışta ve potansiyel davranışta, yaşantı ürünü olarak meydana gelen nispeten kalıcı izli değişmedir (Senemoğlu, 2003: 94).
Öğrenme ürünü olan davranışlar, genel olarak iki yolla kazanılmaktadır.
Bunlar, planlı eğitim yoluyla (kasıtlı kültürleme ürünü davranışlar) ya da gelişigüzel kültürleme ürünü olan davranışlardır (Senemoğlu, 2003: 98). Planlı eğitimle
daha çok okullarda ya da farklı kurumlarda belirli bir plan ve program dahilinde
istendik davranışlar kazandırılmaya çalışılmaktadır. Bu istendik davranışları okullarda her zaman kazandırmak mümkün olmadığı gibi bazen de istenmeyen davranışlarda oluşabilir. Bu davranışların oluşması, hazırlanan ve uygulamaya konan
program kadar, eğitim ortamı, yakın çevre, öğretmen vb. birçok faktörden etkilenmektedir. Ancak eğitimde istenen davranışları çoğaltmak eğitim programlarının
etkili bir biçimde hazırlanması, uygulanması ve zengin bir öğrenme öğretim ortamı yaratmakla mümkün olabilecektir. Eğitimde öngörülen hedeflere ulaşılması,
planlı ve programlı bir çalışma yürütülmesini gerekli kılmaktadır. Okulda yürütülen eğitim faaliyetlerinin başarısı da yapılan her türlü etkinliğin belirli bir plan ve
program dâhilinde yürütüldüğünde etkili olabilecektir.
Eğitim bir yandan okullarda planlı ve programlı olarak formal yolla yürütülürken diğer yandan bireyin doğumundan hatta anne karnından başlayarak ölümüne
kadar olan yaşam süreci içinde aile, akran grupları, iletişim araçları, iş yaşamı ve yaşadığı toplumsal ve kültürel çevreden etkileşimleri yoluyla informal bir eğitim süreci
ile birçok davranışlar kazanarak devam etmektedir. Bu davranışlar bazen toplum tarafından olumlu bazen de olumsuz olarak kabul edilse de gelişen bilim ve teknoloji-
ŒŝƟŵůĞ7ůŐŝůŝdĞŵĞů<ĂǀƌĂŵůĂƌ
3
ye paralel olarak bireyin planlı programlı bir eğitim sürecinden çok informal plansız
bir eğitim süreci sonucunda çevre ile girdiği etkileşimler ve deneyimler sonucunda öğrendiği görülmektedir. Bilgisayar ve internet teknolojisinin gelişimine paralel
olarak öğrenciler bilgiye artık çok kolay ulaşmaktadır. Bu yönüyle okullar ve öğretmenler tek başına bilgi aktarıcı rolden çıkmış, öğretmen öğrenme çevresini ayarlayan çevreyi düzenleyen bir konuma geçmiştir. Okulda yürütülen formal eğitim
bir yandan yaygın eğitim yoluyla her yaştan bireye yaygın eğitim sistemi içerisinde
kurslar, seminerler ve hizmet içi eğitim yoluyla, bilgi ve beceriler kazandırarak yeni
mesleklere hazırlarken diğer yandan çalışan personelin gelişen teknoloji ve bilimsel
gelişmeler paralel değişen mesleklere uyum sağlaması için eğitimler verilmektedir.
Okullarda planlı programlı olarak yürütülen eğitimin önemli bir kısmı ise örgün
eğitim yoluyla yürütülmektedir. Bu eğitim süreci okul öncesi, ilkokul, ortaokul, Lise
ve üniversite (yükseköğretim) kademeleri biçiminde yürütülmektedir. Bu eğitim sürecine üniversiteler bünyesinde lisansüstü eğitim veren enstitüler yoluyla master ve
doktora eğitimi de eklenebilir. Her kademe ve enstitünün farklı alanlara özgü eğitim
programları hazırlanmakta ve uygulanmaktadır.
Eğitim ve öğretim faaliyetlerin genel yapısı, eğitim programı, öğretim programı ve ders programları şeklinde ifade edilebilecek ana unsurlardan oluşmaktadır.
Bu nedenle, aktif öğretim yöntemlerine yer vermeden önce, öğretme-öğrenme
sürecinin biçimlenmesinde önemli bir yere sahip olan eğitim programı, öğretim
programı, ders programı, müfredat programı ve program geliştirme kavramları
üzerinde kısaca durmakta yarar vardır.
Eğitim programı, bireylere kazandırılacak amaçları, bu amaçları gerçekleştirmek için seçilen içeriği, içeriğin öğrenciye nasıl verileceğini gösteren öğretme-öğrenme süreçlerini ve değerlendirme etkinliklerini içine alan kapsamlı ve
çok boyutlu bir süreç olarak kabul edilebilir. Eğitim programı, yerleşik anlayışa
göre, sınırları belirlenmiş basılı bir materyal olarak kabul edilmesine karşın, bir
programın etkililiğinin temel göstergesinin uygulamadaki başarısına bağlı olduğu
gerçeği dikkate alındığında onu, basılı bir kitap ya da konu listesi olarak görmenin yetersiz olacağı kendiliğinden ortaya çıkacaktır; zira bilindiği gibi, bir eğitim
programı ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın, uygulamaya dönük gerekli alt yapı
ve koşullar hazırlanmadığı takdirde, başarılı olma şansı yoktur.
Bir ülkenin eğitim sistemi temel değişkenleri açısından analiz edildiğinde,
öğrenci, öğretmen, öğretim programı ve eğitim ortamı olmak üzere dört temel
değişken ile bunların her biriyle ilgili sayılamayacak kadar çok alt değişkenin
karşılıklı ilişkilerinden oluştuğu görülecektir. Bu temel değişkenlerden herhangi
birine yeterince önem verilmemesi ise sistemin tümünde ciddi sorunlara yol açabilecektir.
4
PŒƌĞƚŝŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ
Eğitim sisteminin temel değişkenlerinden biri olan ve ‘insan yetiştirme projesi’ diye de nitelendirilen eğitim ya da öğretim programı, şu dört soruya verilen
yanıtları kapsamaktadır:
1.
Yetiştireceğimiz bireylerin sahip olmaları gereken istendik özellikler nelerdir? (Hedef – Kazanım)
2.
Bu özellikler, hangi yaşam bilgilerini, becerilerini, kısaca hangi konuları
kapsar? (İçerik)
3.
Bu özellikler, bireylere nasıl kazandırılabilir? (Öğrenme-öğretme süreci)
4.
İstendik özelliklerin bireylerde oluşup oluşmadığı nasıl anlaşılabilir?
(Değerlendirme)
Bu sorulardan ilkine verilen yanıt, eğitim ya da öğretim programının amaçlarını; ikincisi, içeriğini; üçüncüsü, öğrenme-öğretme sürecini; dördüncüsü ise, ölçme ve değerlendirme sürecini belirlemektedir. Bu nedenle, bir eğitim ya da öğretim
programında, anılan sorulara, bireyin ve toplumun gereksinmelerini dikkate alarak,
işlevsel, doğru ve tutarlı yanıtların verilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu sorulara yanıt arama çabaları program geliştirme süreci içinde büyük bir öneme sahiptir.
Eğitimde program geliştirme süreci, anlık yapılan bir çalışmadan çok, gelişen ve değişen koşullara göre programın uygulanması sırasında farkına varılan eksikliklerin,
sürekli olarak yeniden düzenlenmesini gerektiren çok yönlü bir etkinliktir.
Bu yönüyle bakıldığında, eğitimde program geliştirme çabaları, bir ulusun
geleceğini şekillendirmede yaşamsal öneme sahiptir. Bu nedenle, eğitim programlarının, toplumsal ve düşünsel evrime koşut bir biçimde uygulamada karşılaşılan
sorunlar ışığında sürekli olarak geliştirilmesi gerekir. Eğitim programlarını, zamanında ve yerinde gerekli değişiklikleri gerçekleştiremeyen toplumlar, uygarlık
yarışında geri kalırlar. Bu yüzden, uygarlık yarışında var olmak isteyen ve daha
iyi bir yaşam beklentisi içinde olan toplumların ve onların örgütlü gücü olan devletlerin, eğitimde program geliştirme işini geri plana atmamaları gerekmektedir.
Bilim ve teknolojide yaşanan sürekli değişimlerin bir sonucu olarak da eğitim
programlarının bu değişimlere uygun olarak yeniden gözden geçirilmesi, uygulama sırasında ve uygulama sonucunda ortaya çıkan ürünler ışığında toplumun,
ülkenin ve bireyin ihtiyaçları doğrultusunda geliştirilmesi gerekmektedir. Eğitim
programının bu şekilde değişen koşullara ayak uydurabilmesi, eğitim programının hedef, içerik, eğitim durumu, (öğretme-öğrenme) ve değerlendirme öğelerinde
gerçekleştirilecek iyileştirmelerle sağlanabilir.
Bazı kaynaklarda Müfredat programı ile Eğitim Programı kavramı aynı anlamda
kullanılmasına karşın farklı anlamlar taşımaktadır. Bu nedenle bu kavramları ve eğitim programı, öğretim programı, ders programı, örtük program kavramlarının aralarındaki farkların anlaşılması açısından kısaca tartışılmasında yarar görülmüştür.
ŒŝƟŵůĞ7ůŐŝůŝdĞŵĞů<ĂǀƌĂŵůĂƌ
5
Müfredat Programı
Müfredat kelimesi sözcük anlamıyla bir bütünü meydana getiren ayrıntılar olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2005: 1431). Müfredat programı
ise eğitim ve öğretimde işlenecek ve öğretilecek
konuların listesi şeklinde belirlenmiştir.
Büyükkaragöz’e (1997: 2) göre ise, müfredat programı, öğretmenin okutacağı
konuların en ince ayrıntısına kadar teker teker sıralanması olarak ifade edilmiştir.
Bu tanımlara bakıldığında, ders ve konu listesi olarak algılanan müfredat programının, eğitim programı ile aynı anlamda kullanılması yanlış bir kullanımdır. Müfredat programına yüklenilen bu anlam yeni eğitim programında da kendini göstermektedir. Oysa eğitim programı, yaşantıya dayalı olarak planlanan ve uygulamaya
dönük bir programdır. Bu şekli ile eğitim programı, müfredatta olduğu gibi ayrıntılı
olarak hazırlanmış bir konular listesi değildir. Programı bu şekilde görmek eğitimi
okul içinde ve dışında sürdürülen bir olgu olmaktan çıkartıp, belirli duvarlar arasına
hapsetmek olur ki bu şekli ile eğitimde istenilen hedeflere ulaşmak mümkün değildir. Eğitim programı ise yalnızca basılı bir kılavuz olmaktan öte uygulama sürecini
de kapsayan dinamik ve sürekli gelişmeye açık olan bir kavramı ifade etmektedir.
Eğitim Programı
Eğitim planlı ve programlı bir süreçtir. Bu sürecin başarılı olması, eğitim
programlarının ihtiyaca uygun olarak saptanması ve uygulanmasıyla mümkündür. Bir ülkede eğitim sisteminin genel yapısı içerisinde “eğitim programları”
önemli bir rol oynamaktadır. Eğitim programları
eğitim sürecinin başarıya ulaşmasında etkili olan
tüm öğeleri içerisinde barındırmaktadır. Eğitim
programlarının başlıca öğelerini, hedefler, hedeflere ulaşmak için verilmesi gereken içerik, öğretmeöğrenme süreci ve değerlendirme oluşturmaktadır.
Nitekim bu öğeleri eğitim programının aşağıdaki
tanımlarında görmek mümkündür.
Eğitim programını yaşantı odaklı bir temele
oturtan Campell, eğitim programını, bir kurslar
grubu olarak görmenin yanlışlığına değinerek, onu,
“öğrencilerin, öğretmenlerin rehberliğinde geçirdikleri tüm yaşantılar” olarak tanımlamaktadır (Oliva, 1988: 7).
6
PŒƌĞƚŝŵ7ůŬĞǀĞzƂŶƚĞŵůĞƌŝ
Taba ise, eğitim programının öğelerini dikkate alarak yaptığı tanımlamada
eğitim programının, öğrenme için bir planlama olduğu gerçeğini öne çıkarmakta
ve onun amaçlar, özel hedefler, içeriğin seçimi ve organizasyonu, öğrenme ve öğretme durumları ile ürünlerin değerlendirilmesi süreci olduğuna dikkat çekmektedir (Oliva, 1988: 7).
Varış (1998: 18), bütüncül bir bakışla, eğitim programını, bir eğitim kurumunun bireyler için sağladığı, Milli Eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleştirilmesine dönük okul içinde ve okul dışında yapılan tüm etkinlikleri içine alan bir
bütün olarak görmektedir.
Ertürk (1994: 95), eğitim durumlarına dikkat çekmekte ve eğitim programını,
“eğitim durumları ya da eğitim yaşantıları düzeni” olarak tanımlamaktadır.
Saylor ve Alexander’e (1974: 6) göre, eğitim programını yalnızca okulla sınırlamamakta, okul dışındaki her türlü etkinliği de programa eklemekte ve “okulun
okul içi ve dışındaki bütün durumlarda arzu edilen sonuçlara ulaşmak için giriştiği çabaların tümü” şeklinde tanımlamaktadır. Demirel’e (2004: 10) göre, eğitim
programı, “Öğrenenlere, okulda ve okul dışında planlanmış etkinlikler yoluyla
sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneğidir”.
Bütün bu tanımlardan hareketle, eğitim programının hedef, içerik, öğretme
durumları ve değerlendirmeyi içine alan; yalnızca okulla sınırlı kalmayıp, okul dışındaki her türlü etkinliği de içine alan, uygulamaya ve yaşantıya dönük işlevsel
bir süreç olduğu sonuçları çıkarabilir. Bu açıdan bakıldığında, eğitim programı,
ne bir kurslar düzeni, ne de bir derse girecek öğretmenlerin, dersin, süresinin ve
uygulama yerinin belirlendiği bir çizelgedir. Derslerin, konuların, öğreticilerin ve
eğitim ortamının belirlendiği kılavuza daha çok eğitim müfredatı denmesine karşın, yeni eğitim programının müfredat olarak isimlendirilmesi yerinde ve doğru
bir kullanım değildir. Diğer önemli bir nokta ise, programın yalnızca okul içindeki
etkinliklerle sınırlandırılmasının mümkün olmamasıdır; çünkü bir eğitim kurumunda ders dışında düzenlenen her türlü sosyal ve kültürel faaliyetler, geziler, kol
faaliyetleri ve okul içi ve dışındaki etkinlikler, öğrencilerin eğitimi üzerinde etkili
olabilecek etkenlerdir.
Eğitim programı, planlı olarak organize edilmiş bir faaliyetler bütünü olarak görülmekle birlikte, uygulama imkânı olmayan, işlevsellik taşımayan bir basılı
materyali eğitim programı olarak değerlendirmek çok doğru bir tanımlama olamaz; çünkü eğitim programı, amaçların düzenlenmesinden içeriğin belirlenmesine, eğitim ortamının düzenlenmesinden değerlendirme sürecine kadar yürütülen
koordine çabaların tümü olarak algılanmalıdır.