rs
.a
w
w
w
.o
ku
rd
iv
a
rg
w
:
-
::'
i
'
rs
.a
:;:..
w
w
.o
ku
rd
iv
a
rg
t^
1992
RA$f'YE
ku
rd
.o
rg
DeöerLi Dostfar,
naitiie aälr aksak adrmlarla da ol-sa yayan hayatlnda kendine bir yer aqmayr
lagarär. Ältrncr gaytyl geride brrakrrken. uiragrrnrza katkfda bulunan dost1aila yarrrn yrllrr yagrnizr doldurduöumuzu dügüodük. Doqun sonrasr büyüne
gairnaäl<i goäuiun en tentixeli devreyi atlätmasr.nrn yarattaöa mutluluqu yaäaärt. oerqirei, kitaplar onfarr gün rgrfrna kavuqturanlarrn gocuklarr gibiäir. Iff dönemleide yä9anan zorlukllar, geceleri aülayrP sürek1i beslenme jhkogullatiyacrna dile getiren bebelerin. kapitaliznin insanlrk drgr.galrFma
Yeni bir sartirdan yrp.att.ig ana-babayr gagkloa gevirmesine benzemektEdir'
yrnrn matbaadan gtkrp ciltlenmi$ haliyle büromuza (ayna zananda evrmlz) uraE
mas1. yorgun argln eve dönen bir babanan kaPay]. agtrqrnda' sabah emekleyen
qocuiuiun-axqam anasanln kollarr araslnda ayaklandrfrnr ad:.m attförnr gördügibidir. Hete dünyamrzda yalianan bunca haksrzlrqa
iü "iaa yagaärir mutluluküg-kaör.tqrlrktan
yrlgrnlr.qa dü€enlerimiz igin, enekioqtis g"r*i9, ihanetten
i"v"n üit bäbenin ayaklantnasa ardrnalan dillentnesi yasaml'n devam ettiöinin en
güzel kan1t1 deÖilmidtr?
YAgAI,t ßENDINT YENTLEYEBILD1KEE HAKSIZLIKLARA GööÜS GERENLERTN SANLI
TARlI{l DB YAZILMAYA DEVAM EDECEKTIR.
H€pimizin de bildiöi gibi RaFtiye'nin bir gok eksikliäi var. Bu hata ve ekve tartJ-qnaya tutsiiliklerimizi hig bix gekilde saklamadan agrkga eleqtiri galrgmarnra
sayesinde
tuk. Aqrkga hatalännrzr tartr$mak ve bunlara gizleneye
doqan 6ebätin saülrklr ve ömrünün uzun olmasl igin gerekli olan iöneler misa
ti yaprlan müdahaleler ve elegtirilerin yard.amryla kasa zamanda önemli ad:,n-
w
w
w
.a
r
si
va
Iar atabildik.
!SRastlye, Ayre dergisinden bu yana gelen zaza gorunuyla ilgili gel-eneöin
feiicisi bir grup insanl-n gabalarryla yayrn hayatrna atrlda. Bu bir grup.
üslelik lqin äcenisi insan qeeitli etnik gruplardan, milletlereder\. dinlerden özellikle aleÜindiäiniz yaraya kafa yoran insanlarla iligkiler, kurdu-.
Deöi$en dünyada üizlerin bir türtü akrlcr yanrtlar bulanadrär sorunlara birliitä yanrt- arayabilrneyi istedi. Aynr zananda i1k sayrdan bu yana zaza halk.rnrn här türlü hakkr.ntn nilitan savunucusu olmayf görev bj.lgi. Kürt, Türk.
Ermeni. süryani, Laz, Rum. gerkez, Gürcü. Arap, Alnan vd.' yurdiNuzun sorunlarryla i19i1i karFllagtr$rmrz her dostunuzdan birFeyler öörendi.
Derginiz geng olnasrna raänen birgok keaimden srcak sörler iFitebil'di. Bu
qevieler äyni zamanda kültüret ve politik qalrqnalarrmrza katkrda bulunrnak
ve bizin ile dayanrgma iginde olnayl istemeleii bizler igin noral"kaynaqr
o1du. Politik pdrspektif imizin dotrultusu da bütün milletlerden aydr-nlarla,
insanlarla birlikte qala5nak yada üretmek ve birlikte yagamak otduäü igin
bu qelismeler bize geligmenizin sevincini vermekteydi.
iki kanplrlrktan eok kamPlrlrira do$ru yol alar ve hälklar arasrnoüniamri.
da -husünecler artarken, bizin gi.bi arnatörce yayanlanan bir derginin oldukga
genig kesinlerin ilgisini gekResi bizlerin doiru yolda oltlutunu gösternekteäir.-tt". de srrtlml;daki yükü artrrarak.
geligirni bizlere yeni gok- gegitli görev-leri - de
Diöer yandan, Ragtiye'nin
bi;fikie getirme)cte. (uqkusuz zaza aydrnlarrnrn öneilli ve ivedi görevi okuyucunun eiine düzenli piagan, doyurucu bir derginin yaratr.lrnaarn! Batlamakirr. Bu öncelikle teorik alanda yasanan kesmekegliqin ve gelecelirnize yönelik yürütülecek poLitik faLiyetin yöneli€ine yönelik olarak fikirlerin olugurnunu sa!layacak incelene. ara€trrma ve tartrsnalar. yapabileceqimll el?!iormun öneminden dolayr kaynaklanmaktadt-r. Arna pratrl< yaganda somurgecrler
halkamlz üzerinde uygüladrklarr terörü gün ve 9ün artrrarak sürdürmektedirler. bu kogullarda halkrnrzln kendini savunabilrnesi ve aynr zamanda yaEadlklarr,nl dünya'ya yansltabilrnesi igin gerekli olan politik örgütlennenin yaxatrlmasr geleceq" ertelenemez. DoLayls.lyla halklmrz igin ivedi olan temel d€nokralik haklarli savunulmasl ve bu temel demokratik haklaramazan gündeme
getirilip adlrr adam geligtirilrnesi anaclyla aynr uananda politik olarak örgütlenmek her zazä aydanrn kagtnrlnaz görevidir, Halkrnl"za karFa sorunlu her
äyarnrn sahip olmasr gereken bu duyarlrlrk doöal olarak hepimiz igin yen:
alrr görevleii, büyük bi.r yaratrcallkla omuzlamak anlan:-na gelir'
3
t992
RA$fiYE
ku
rd
.o
rg
Yukardakilerin rgrörndat özetle yeni bir attlrrn doial olarak beraberinde bar
eok ö9e taEr.maktadr-r. Bu ihtiyaelarLn mücadele süreci iginde kars l" lanacaä rnr,
dolayrsr.yla önemli olanrn olanaklarrm:zrn gok srnrrll- olmasrna raämen cesaretle ileriye doäru hamLe. yapmak gerektiline inanryoruz. Yeni bir atrlrmrn aracr
Ragtiye'dir. Ragtiye'nin getigmesi beraberinde finansman sörununu tagimaktadar, Bizlerin ve Ragtiyernin yaEamakta olduöu ekonomik sorunlara getirilebilecek gözüm1er, öncefikfe Ragtiye'nin tasr.mayr- istediöi kinliöin siz okuyucular tarafandan iyice anlaq1lmasandan gegmektedir.
Ragtiye ne bir "gantacr" ne de "degarj-doyun" dergisidir! eantacrlar qantalärrna doLdurdukLarr dergileri kapr-kapr dolagap alanlarln okumadtklarlnr bile
bile dergi daör-tt-mJ.nr ve finanarnan yolunu segenlerdir. Tekkeleri besleyebilmek igin ealen güdük kadar kalan Erezilya ormanlaranln yaimasrna katalmaktan
ba$ka yol bulnalarlnr difer. okuyuculartmrza böylesi bir yaimaya asla katr-ImayacaÖrm1z.1 duyururuz.
" Degar j -Doyumcular " ise 12 eylül 1980 de takj"lan pläklaranr "ben biLirim, ben
bilirim, ben bilirim, ben bilirim," nakaratrnl dinlemeyi ve dinletmeyi sürdüren.Ierdir.
Ragliye lrazarlaranr yurdumuzun sevdalrsl aydrnlar otarak kabul eder. Bu änlaher yazarrn aynr zamanda politik örgütlenmeniE ile irade birliöi icinde
bulunmasrnr kogul olarak öne sürmez. Daha önce de sergileditimiz tutumu devam
ettirerek Ragtiyernin sayfalarrnr dügmanca olmayan bütün galrämalara agarak
yayrntnr"zr gok seslilik iginde devam ettirmek arzusunda olacaürz.
Halkrmrz cahillitin
va
rnayLa
nelere mal olduqunu yagadrf+ binbj.raclyla ögrenmig ve ayd1nlanabil.meh igin tüm gücünü sarfetmi$tir. yurdumuzun yetigtirdiöi
gencecik
w
w
w
.a
r
si
insanlar, insanLar gözferini kJ-rpmadan tüm insanlr-g.ln mutluluqu uiruna ölüme
kognuglardar. Ne varki günümüzde yurdunuz üzerinde oynänan oyunlar. tepemizde
örülen qoraplar. halklar arasanda sürekli artan husünet bizlerin daha fazla
bilgj"lenmesini zorunlu kalryor. Dünyayr yöneten egemen gügler 9ücü tek elde
tutuyerlar. Yalnrz gücü detil aynr gekilde bilgiyi de tek elde tutuyorlar.
ügüncü dünyadan Batrya akrn.akrn giden beyin gücü. biline olan aglrklarrnr
gidermeye ve akadeirilerin basarnaklarrnl. hrrsla tlrmänmayr .isterken geride ka1anfarr.. yoksulluiun ve gügsü2lü{ün soluk yalnrzlrä1nda brrakryorlai. 1gce ou
anlamlyla Ragtiyö Prometeusrun me€alesini kendince, gücü yettiöince devr a.Imayr istiyor. Yurdumuzun tärihini ve gelecefini aydl-nlatmaya gönü1 vermig olanl-arrn qabalarrna gönülden katalmayr istiyor.
Dergj.niz dayanrFma abonelitini Okur-Yazar fonu olarak farkla bigime dönügtürmek istemektedir. Okurlart-nlzrn dergi yazarlarrnr hedef alarak oirlarrn galrglarrna maddi katkrda bulunnalärrna oLanak s4ölanamrz bizleri nuttu edecektir.
Kirni yazarlar hem yazllarr-nr hende derginin yeni sayrsrnrn rnatbaaya girmesi
igin maddi katkr-.Iarr"n.r beraberinde yolluyorlardr.
Eter bizler yeni ,dönemde, ya zar]arrrnr z rn aragtlrmalarrna kaynak ararken kitapevlerinin bir köge6inde yerde oturarak, ya da ayahta not almalarrna engel ofabilir. hie olmazsa onlartn kitap alabitecekLerj- maddi katkaya yapabifirsek
halkr-mrzr aydrnlarrna sahip gl.knasr yolunda en önemli adrmtr atmas olacaqrz,
unutmayaltm! Bir halk kendi aydrnlarrna sahip grkmaz ise, önce onlart hapisferde gürütür. sonra da baFkalarlnrn
iter. Bir araitrrmaca kafasrn'daki sorular.an cevaplarrnl bulabilmekkucalrna
igin k1rk kapr ealar. Bunlardan biri oi
na dogru yolu gösterir: Slcacak yüreliyle yurdunun topraklarr.
Bizler her sayada daha da yenilenmig bil Ra€tiyelyi sizlere sunmak igin kol'1arr srvadrk, Simdi sr"ra sizlerde.
Redaksiyondan
4
1992
RA$fiYE
DOGU ANADOLU'NUN "ETN|K'' YAPISI
.o
$elrc
ku
rd
H.
rg
vE7ja.H.AR
.a
rs
i
va
yaprsr üzerine. bu güne dek derDolu ve cüneydotu Anadolu yörelerinin
li-toplu, esaslr. bir incelemenin yaprlrnan:-g olrnasr büyük bir eksikliktir. Bunu
özell.ikle toplunbilin agrsrndan da bir talihsizlik eseri olarak deqerlendiriyoruz, Bu baülandat bilimsel nitelik tagryan türn kurum ve kurulu$lar i1e, b.ilhassa akademik kariyere sahip bilim adanlarrnl, aragtrrmacr l ara , gerqekle{i
görmeye ve bu yönde bilimsel aragttrtna yapmaya davet ettneüi; hen ülkeni.z gerqekleri, hem insanlak hem de toplumbilin agrsrndan. en dotal bir gSrev teläkki
ediyoruz.
Bugüne dek ülkenizde bu tür bir geniF kapsamlr bil.imsel galrsnanrn gergeklegtirilmemiF olma€1,-bir takr,m negatif sonuglara da beraberinde getirmig ve gelirecek olan- bazr göven odaklartn ekmeöine yat sürmügtür,
Hal böyle oluncai okunugu olsun' okumamrg]. olsun, Doiu yöresi insanlart-na "Kürt" der glkarl Oysa bu doäru detildir.
Peki, gerqek ned i r?
guyurun, hep birlikte, Doäu ve Güneydolu Anado.lu üzerindeki sis perdesini yavag yavag arayalln ve geEgekleri görelim.
ve Güneydot Anadolu; Adayaman, Atrr, Batnan, Bingpl. Bitlis, Diyarbakrr,
EIazrö. Erzincan, Erzurum, caziantep, Hakkäri, KahramanmaraS, Rars, uatatya,
Mardin, Mug. Siirtr Sanlrurfa, Srrnak. Tunceli ve Van olnak üzere, toplam 21
ilden olugmaktadrr.
Bu 2L ilin sakinteri olan insanlarrni zaman zaman "etnik" yaprlarr ve inanqlara üzerine. birtakr-m meraklr ara$trrmactlar ve yer.Ii-yabancr gezginler laraflndan, oldukqa ilginq yorumlar yaprlmrgtrr.
Doiu ve cüneydotu yöresini tegkit eden 2I ilde yerlegik bulunan insanlar:-, bilimsel verilerilr rgrj:- altr-nda, qu etnik gruplara ayl-rnak gerekiyorl
a. llüslürnan Halklar r
1. Araplar, 2. KürtLe!, 3. Türknenler, 4. zaza]-a\.
b. uüslürnan olmavan ttalklar r
1. Ermenilerr 2, Reldaniler, 3. NasturiLer, 4. Sürvani,/Asuri ler.
c. Diöer lnanclardan Halklar r
1. Qingeneler' 2. Yezidiler.
Bu topluluklardan, birinci derecede nüfus kesafeti kalabalrk olanlar Kürtler'
dir. Nüfus yolunlulu itibari i1e ikinci srrayr ise zazalar tegkil etmektedir.
Türkrnenler, qegitli itlere daqrlnrg ve iline göre birinci. ikinci bazen de ü9üncü srraya geqnig iken, Araplar da Siirt. Mardin, ganlaurfä gibi illerde yerleEiktirler. Diöer halklar da eok az sayrda ve daörnrktarlar. Bölge genelinde
ki toplam nüfuslar!- 2-3 bini gegmeyen. Laz, gerkez, cürcü vs- gibi etnik zümre.Ieri de burada dikkata almryoruz. (Bk, Doöu ve cüneydotu Anadö.Iurnun Cenel
Durumu, Ankara 1972t DPT Dil Araätrrnasr, Ankara 1972; Doäu ve cüneydotu Anadolu Rehberi, Ankara 196l; Doiu ve Güneydo{u Anadolu illeri Sosyal yapa Araqtrrnasr, Ankara 1974; Hamid gadi Selen, Türkiye!nin Etnik Bünyesi, S.B.F. 1957
I953. Ders Notlarri tbrahim Yasa, Türkiye'nin Toplumsal Yaprsi, Etnik cruptara: Ahmet Selaniklj.- S. Kaya.Sefelotlu, "Doqu Anadolu Yurt Bi19isi", t1aya, Sayr: 89, l4art 1986 ) .
w
w
w
Doöu
5
RA$T|YE
1992
w
w
w
.a
rs
i
va
ku
rd
.o
rg
T.C. reFmi kaynaklarr ve diter Türkee kaynaklar dl.grnda, yabancr kaynaklarda
-äayatr.
da sözkonusu yörenin " etnik"
rna dair qesitri bitgilär ve bunrära
-!or<-"etirr.
_yapr.s
yorunrana ra'tlanak mümkün. örne{in
ermeni kaynakrarr iu rconuaa
13 haiiran-I3 Terunuz 1g7g tarihleri araslnda Berrin'de düzenr.enen ,'Berrin konferansr'na, Ermenile! rarafrndant "Osmanlr Ermeniieri fernsi-fciier n-yeii, e"9
Episkopos Hrrmyan (Eski Ermeni patriäi) ve Horen lraruey (eejittii i"i-rpi"r."poFu)" imzalarr ire 25 Haziran rBTB iarihinde,
,,osmanr1 Errnenistanr" iqin. bir proje sunulmug, projeye ekli olarakkonteransa
;os;;;ii-a.iäii"
bir
de
t"".,,
nrn etniic,durumu ve nüfusunu gösteren istaLi-stiki bilgirer
-;ä;t;;;;"'
de, "Nüfusun- eegirli rrklara cöre raksimi', nagr rlrnin'ii;i"ä;;"..iiriifi..-".-r.- ;äi:
gede yerlegik burunduklarl birdiriten "rrk'r.airn isirnleri göyie ,;;;i;;;y"r,
"I. Ermeni, 2. Türk. 3. cögebe Kürt. 4. özel dilleri olan zaza,lar, 5. eiinase
tapan, özel dilleri olan,.büyük kr.sm:. gögebe yezidi'ter,
6. cÄg"ü.' giigä"äiä.,
7. Rum ve Yahudi, 8. Asuri,'.
Bir baFka gizelgede der "Ermeni, Türk, Kürt, Rurn, Asuri, Zaza. yezidi,, adtarr
srralanryor. (Bk. Arnania cazetesi. sayr; 3r tstanbul
,iXi"ä"", e="t u._
as, Tärihde Er.meniler ve Ermeni lqesele;i, Ankara 1950,läSO;
s.
iSO.
23Ii.'
Berlin Konf eran'sr ' n.:-n devan ettiti- günrerde, Elnehi Temsircisi iirmyan'rn
ze
Haziran 1878'de Lord Säl_isbury' e gönclerdifi, nektupta, Osnanlr ElmenistanJ. , nrn
,'Ermeni,
etnik yapr-6:.,
Türk, Kürr. Vezidil 'zaza,, geklind" verif."tieäii.
l,Iugeg Episkopos, Mangester Erneni Göqmenleri, eosion 19L1. s, 82, g5t.-' fef,
Erneni Fatriii Nerses Varjabedyan zamanlnda, batansrz.Il-k istenen birkag Doüu
Anadotu- viiäyerinin ETNTK durumrrnu, bir bagia k;y;"k-;;
Fö;i;";;ri;;;ä;,
"Ermeniler, Türkler. Kürt1er. Zaza:.ar, yezidiler, Rumlar,
Asuriler,, (Bk. J.A.
Gatteyrias, L'Arm€nie et les Atn€niens, päris 1gg2,
s. 42): ----T.C. Basbakanlrk Devlet lstatistik Enstitüsü,nce yayamlanan, ,,1965 Genel Nü_
fus savrmr"-Nüfusun sosval ve Ekönomik
Nitetiklerii i"i.ii ilir.p["-aä)"iäx uqr.r
bir gekilde, bu etnik topluluklar zikredilnigtir. Bu
',resmi,, Xäynaiia.'it"tu*
-eji*i"g..,
rZAzAcAn da
Azrnh-k Dilleri"_gurubu
alrnakt"Or-r. tnf.i
ier
-i.ginde,
eser, Ankara 1965, s. 166 v.d)
Bölq:Til "etniku yaprsr-na böylece belirfedikten sonra. Simdi asrl konurnuza aa_
cebiliriz.
1988 yrllnda yayrmlanan. "zAzA GEReEöt', isimli kitapgr.trmlzda da belirtiüiniz
gib-ir zazalar, yalnrzca Türkiye..srnrr
1arr. iginde. ,,e'Ä"ii
bugün de özelrikle Dicre-Frral-rrurat rrnakrärr hävzar.arrnin - *apr.ai$i -äi g:.ti
'"ti";;"-;i;;iu
antarda yerleslk bulunmaktadrrrar. sözkonusu r.rmakLarrn havzalar:..
aigrnaÄ rf.gr-tr.i
sebeplerden ötürü, surava buraya datrran f,erdi veya airevi göqrär
müsiisnal,
hig bir yerde, Zazaiara tesadüi ediienez.
zazafarln en kalabalr.k bulunduklara iller Funlardrr; bingöl, Diyarbakrr, E1a_
zaö Erzincan. Tunceli,
'
zazälarj.n
yerlegik bulunduklarl bölgenin hududunu, harita üzerinde göyle gos_
terebiliriz:
Urfa'nan.Siverek, Adryaman'rn cerger, Malatya,nrn pütürge ve _qrapkir ilcete_
sivas ' rn Kängat. Hafik, zaia, Sugehri ilgelerindän e." i""än;i" -iärai,i_
11Y1:.i
ye'sine- uzanrr,
KelkiL-Bayburt srnrrrndan g"s".Äk,
' i:.,"-'i;;1.ill.';;;'üi:
-gittis,in t.."un
nrsrrnr. igine al1p, .tu€'un varto ilgesini,
Mutki
ve krsmen äe ratvan
ilqelerini, siirt'in sason ilqesini bünyeiinde toplar, güneyden
niyärl.t.-.,rn
Lice, Hani, Dicle. Eöil, eermik ve eüngüg
ilgelerini
tcaisam-rn.
-fiyi
rek'te nihayere erer. rg?ll?.1
itrai6i.i_z bu.aianrn igi"i"i.xl-siu._
nJ"
i.rg_
lardrr. Zazalarr. gizdiiirniz bu"lilirni
srnrrrn
ärgrnäa gcremtyoruz. Meselä,
Kah.raman_
-ii.n]i.
maraF'ta, cazianrep're, Mardinrde. Hakkäriiare,
'
' a.. ritr"i";äi.
' t",
Aqrr.'da, Kars,ta, zaza.lara rastlanamaz. türf<iyevär
s:ntrlar:.
drsrnda; ' s,.r.iy", f._
ak ve lran'da da Zazalar voktur.
Bitini.drgr tezler ve teoriler üreten Kürt ideologlarrnrn söyledikleri.nin aksi_
ile. zazalar ile (ürrler'in verresik uur""auirirr -coörafi böi;;i;;-;ii;]'onrarrn fark11 toplunlar olduklarrnrn
birer kahrtt ve göstergesiäir.
Tarihsel süreg igerisinde; "212n,' adr.nr, gününüzden 4.000 y:-l geriye götürriek
münkündür. Ibranice. Akadga, Asurca, Hiti;ge, peh.Ieviqe gili aiff"iä"'y""r.run
metinlerde. givi yazrlr tabfetterde, .,ZAZA,, adrnr aynen veya buna benzär ge_
killerde görebi lnekteyj. z. Bu,'eok net ve belitginaii.: iZazä tarin rezii t<onusunda en,son agrklama, krsa bir süre önce AktüÄl Dergisinde yaprldr (Bk. ,,yeni Bir ltillet qrkrl: zazatar " ,. Akrüel , sayri g, s. ja-:g, eyfüf fSSi1. n".
qok yerinde ve anlamlr bir agrklanaydr. Geigi. burada sözü
,,2-i. i"rr-n
Tezi"nl' biz daha.önce bir kitab:-rnräda ere älrmq ve savunmusruk
"äite.,(Bk. H. gefr.c,
zaza cergeüi, Munih-Federal Alnanya 1988. Disls-pr.rat yayrniarr),
6
1992
RA$T|YE
tarihgiferin, "zaza Tarihi"ne iligkin görüEleri de oldukqa enteresandrr. örnelin. Nazmi sevgenrin 1946 yrlrnda yazdröa "zazalar ve Krzrlbaglar"
isinli kitabanr incelemig olan ingiliz tarihqisi w.E.D. Allenr 1953'te yayrnlanan, 'rcaucasian Battlefi.elds3 A history of the wars on the Turco-Caucasian
border 1828-1921" adlr- kitabrnda' zazalar hakkrnda Eu yorunu yapmaktadr.r:
"Dersim1i zazalar' tamanen, Kürt olfirayan yerli unsurlarr Lemsil ederler, Bunlar daha eski bir nesle mensupturlar,.. Tarih boyunca, Dersim mr-ntrkasrndaki
zaza kabileleri, ön Asya'nrn en eski rrk neslini ternsil etnektedit.'l
zaza halklnrn dili, zAzAcA'drr. Yerel deyiSle, zAzAKt. zazaca Türkiye genelinde, Türkqe ve Küitge'den sonra. en eok konusulan ügüncü dildir.
zazaca, son iki.yüz yr-ldan bu tarafa, akademik düzeyde pekgok dilbilimsel gatrgmaya da konu olmug bir dildir. zazaca'ya ait ilk gramer ve sö21ük denemesi.
1857'de yapllmrstrr. Peter Lerch tarafrndan hazrrlanan "zazaca-Rusga söz]ük"1
bu ilk deneyirn ve giriqinin bir ürünüdür. sonrai Friedrich ltü1ler. t{11he1m strecker, Wilheln Tonaschek' Albert Von Le Coq. Eduard Sachau' L. l4olineux Seel'
E.B. Soane' Oskar Mannr V. Minorski, Josef l4arki{art ' Karl Hadank, Terry Lynn
Todd, carnik Asatrian, caro Sasunir l4eyer Benedictsen.
Arlhu! christensen,
David N. Mackenzie, CI. Huart, W.B. Loockwood, T.l{. Johnstone, Sir Charles Wil
liam wilson, Sir Henry Ra\^'linson. Martin Van Bruinessen, Ingvar Svanberq, vs.
gibi yüzlerce yabancr bilim adamrnrn zazalar ve zazaca hakklndak.i tesbit ve
inceleneleri, bilim qevrelerince takdirle kar€r-lanmrFtr"r.
Bu yabancr bilim adamlarrndan bazrfarrnln Zaza dili hakkrndaki görüglerine yer
verneyi. konunun anlagrlrrltdr aqrsrndan yararlr görnekteyiz.
Rus bilim adanr Peter Lerch' 1857'de Funlarr- yazJ.yordur "zazaca, Kürtge konuganlar igin tek tek sözcüklere varrncaya kadar, anlagrlmaz olarak kalmaktadrr"
{Peter Lerch. Forschhungen über die Kurden und die lranr-schen Nordchaldaer,
saint Petersburg 1857' c.I. s.xxlI)
Sir Charles tlillian Wilson ile Sir Henry Rairlinsonrun Zazaca hakk:.ndaki düFünceleri göyledir: "Zazaca' Dersin ülkesinin batr kesiminde lipnuFulur ve Kurmänci konugan Kürtler tarafrndan anlagr-lmaz. zazaca geniF ö19üde Ermenice iIe karr-gmr€tr-r ve eski Kapadokya dilinin kimi izlerini ta$rr, ama kuFkusuz örnek
Kürtge gibi, ari kökten gelmektedir.." ( Enzyklopedia Britannica, c.XV,1911. s.
(...)
(Raätiye' ilk satrr okunamadr ) 1leri gelenlerinden Antranlk,
950).
bu hususta Söy1e diyori Dersirnlilerin dili-, Barsqa. Kürtge. Türkge, Arapga,
nrmenice-ye özellikle dilin dörtte ügünü olusturan Zazacarnrn ve eegitli zaman dilimlerinde Ermenistanra egemen olarak gelip geqen di{er halklarln dillerinin tan bir karrFrnrdrr." (Antranik. Dersim, Tiflis 1900r s. I58),
David N. Mackenzie de 9u kanr-dad:.r i "Hem Kürtlerin, hem de Oofu Anadolu'nun
Zaza diye bilinen halkrnrn dill.eri. tran alt grubunda. giderek büyük' Hint-Avrupa dil aiLesi iqindedir." (Bk. Peter Alford Andreirs (ltq,) Ethnic croups j-n
the Republic of Turkey. Dr. Ludr.rig Reichert Verlag, t{i.sbaden 1989. s. 541).
l,leyer Benedictsen, lran'da konugulan Awromani diti iIe Zazaca arasrnda bir
iligki kurmuF. ancak daha sonra ne Zazaca'nLn ne de Ah'romani I nin Kürtqe alanr
iginde otmadrirnr, ancak tran diyalektleri iginde ayrr- bir grup olduäunu beI irtni Ft i r.
Arthur Christensen de aynr görügleri tekrarlamakta i Zazacä ve Awromanirnin ayrr. gruplardan otduäunu, bunlarrn Kürtee veya Farsqa diyalektleri arasrnda gösterilemeyeceüini ileri sürnektedir. (Meyer Benedictsen-Althur Chrstensen, Les
Dialectes Drawroman Et De Pawa. Kopenhag 192L, s. 5,6,7).
w
w
.a
r
si
va
ku
rd
.o
rg
Yabanca
w
Oskar l,lann, ZazacärnJ.n Kürtge'den ayrrlmasr gerektiöini savunan iLk Alman
di lbil incisidir. Ona göre; "Zazaca, Hürtge'nin bir lÄhgesi de{itdir.,' O.
Mann' 1917rde siverek'ten Berr-in Birimlei Akademis i ' ne - yazdröi bir raporda,
evvelce zazacarnln Kürtge olmadrlr tarzrnda ortaya koyduäu naäarivede- rsrar
et.tiöini ve zaza dilinin Kürtge ile bir irgisinin ormädrjrnr xesiiritre söy-
Ieyebilecetini bildirniStir.
oskar trlannrrn örümünü rnüteakip, aynr- calrEmayr yürüten diter bir Alman dilbi.limcisi Karl Hadank da bu görügtedir. Kirl Hadank. zazacarnrn kesinLikle
Kürt.ge'nin drgrnda, kendine-özgü balrmsrz bir di1 olduqunu kanrtlar:-yia rspatLamr€ bulunnaktadlr. Karl Hadank 'rn. Zazaca,nr.n grameri üzerine äe tap_
sanll bir kitabr- vardrr. (Bk, Karl Hadank. mundarten der zaza Hauptschlich
aus Siwerek und Kor, Berlin 1932).
7
RA$fiYE
1992
Sonug :
.a
r
si
va
ku
rd
.o
rg
utrecht ljniversitesi ölretim üyesi HoLlandall sosyolog ve Kürdolog ltartin van
. Bruinessen; Evliya eelebi'nin t Seyahatname ' sinde andrtr ,'Kürt leh;eleri,' hakkrndaki tahlilinde, Zazacarnrn, Kütt leheeferi konuSanlar i.9in "büyük ö1qüde
anlagllmaz" olduäunu vurgulamakta, ayrtca, "zaza; tabii fi Uir asiietin
äeöif
farklr bir dil grubunun adrdrr.', demektedir. (Martin Van BruinesÄen, ,'Onyeäii.nei YüzyrLda Kürtler ve Dilleli3 Kürt Lehgeleri üzerine Evliya eelebi'nin
Not1arr", Studia Kurdica, Paris, Nisan 1985, s. 19).
Son ol,arak, Ingvar svanberg'in görü+lerine yer vere,lim: Zazaca I Türkive'nin
doüusunda küqük adacrklara yay.rlml-S olarak görüIen kügük bir Kuzey-Irän dilidir. Zazaca konuganlarrn goiu gelenekgi Sün;i uüslümanlaritrr, ama bunlarun
araslnda Alevi gruplar da vardrr. Dersim'de Zazaca konuFdnlar. di.Llerine
'rDrnl'lice" olarak anarrar. Avrupatdaki Kürt milliyetgilari. zazacarnrn Kürtee'
nin bir lehgesi olduöunu ileri sürerler ki, bu idaia;rn ditbitimsel hiq bii
dayanalr yoktur.." (Ingvar Svanberg, Inyandrare Fran Turkiet-Etnisk ocÄ Sociokultrrell VariaLi,on, Uppsata 1985, s. 30).
son yllrarda bazr Kürt teorisyen lerince. birtakan politik grkarrar uiruna ortaya atrlan, zazacarntn "Kürtge'nin bir lehgesi" olduiu( ! ) -geklindeki savrn,
nereden bakrl:-rsa bakrr srn-, _ bi lirnsel hig bii deteri
y;ktur. zazaca ile Kürtge
bi.rbirlerinden tanarnen farklf,, kendilerine özgü - di lbi limsel kurallarr bulu nan iki ayrr Vernaküfer dildir. Bj-linsel geigekleri birtakrm politik anaqfara kurban etmek istenäyen, konuya yaklagrn tarzläfr da ',ciddi; olan baztKürt bilirn adanlar:., zazacatyr kürtqe'nin dr-Ernda tutmuerardrr.
örneöin Kürt
drri profesörü Kamuran Ali Bealirhan (1895-1978), 1965 yilrnala, "Kürt lehgele,,eiya,,
ri" ile ilgiti olarak
dergisinde erkan bir yazrirnda, zazacarnrn adlnr
bil.e Eözkonusu etmez. yani, Kamuran A1i Bedirhan ' a- göre; Zazaca, bir Kürt
lehgesi defil, ayrr bir dildir. (Bk. giya, Sayr: I,-s.ll,
1965).
Paris KüEt Enstitüsü'nün kurucu]ärrndan olan ünIü t(ürt gairi ve yazarr. cigerxwin (ciöerhun) in de konu hakkrndaki dügüncereri irgirgrir, cigerxwin,-aynen Fiunlarr söylüyor: "Dotrusu birkag eski Eive Kürtge-iSinde görülüyor ki,
bunlar Kürtge'ye uZaktlrrar ve Kürtge, rarsqa, .l,rapgä ve-TürkmÄnce iie karrgmrElardrr. Kurmanclar bunlarr anlamazlar. örneöin.-iori, Hewrami, Kelhori,
DinbtLi lzazlr. Fakat ötle görüIüyor ki.. bunlar eski pehtevice ! dirler, yahur
lred dilinden olup Farsga iginde deiigikli{e ulramrqtardri... Bittisi (,.$er€f
der klr "Kürt dili döri pargaäan 6tu9u!or; Kurmänci, r,ori, öori,
1"1",
!.S.) Fakat
xelhori".'r
gergekten, zazaca Kürlqe'|den gok üzaktrr. Eski pehlevi
olmasl münkündür. Nitekim onlarrn baEkentlerinin adr da pehlew-palo, dur. dir.i
,'
(crgerxwin, Tarixa Kurdistan,/Kürdi stan Tarihir I.stockholn 1995, s.14.15).
Almanya'da yayrmlanan, pKK'nrn yayrn organr, "Berxwedan,' dergisinde gLkan gu
aerklama da. adeta bir "itiraf" niteliöindedir.
zazaca, kenäine özgü ve ternizdir- Diäer Kürt lehger.eri ile benzelri{i epey uzaktrr. (Berxwedaä,15
xasrn
198 9, s. l5)
w
w
Zaza aydlnlarr olarak, politik görü! ve ideolojileri
ne ol.ursa olsun,
zin täm aydrnlarrnat bilj-m ve dügün adamlarJ.na, aragtl-rrnacrlara, kurumüLkeni_
kurulug rneniuprar:.na, doöu Anadoruinun so'syal, xürtt.är ve ernik yapi-inrve
uirlikte.inceleyip
tarttgmayl öneriyoruz. nig kugkusuz, yapr.tacak l't;;;;;"
I'ciddi" bir incererne.
pek eok hakikatl tü; cr;rakhör-iie gözrer'öntin" ""
w
cektir.
I
ZAZALAR
bu gergeklerden
biridir,
".r"-
1992
RA$T|YE
g
Biz uit-t-ivrrci nrciilz nua
eiz ein uiu-rriz
d.
or
AIiean Karsan
iv
ak
ur
Eski düzenin daqllrp yerini adrm adrm kapitalizme blrakmasr-yla birlikte
baglayan dönem aynr zamanda insanl1k igin yeni dönerninde baglang1clyda' Esgeligmesiyle Avyerine kapitalis üretin iliFkilerinin
ki-ür;rim iligkileri
ve
iligkileri
rupa'da yeni il(i srnti geligiyordu. Bu yeni kapitalist üretim
onün sonüglarr al.n1 zamanda dünya igin qekim nerkezi haline gelmekteydi'
Avrupa ve Amerikä'da geliFen kapitalizm aynr zamanda insanlrk iein sonsuz
yrk:-irlara da yol agrnaitayär, sörnürü ve yrklna kargr kendi l iqinden - doäan müäadelelere, bu savaErmrn yarattrlr bilgiye daha sonra Marx'rn derli toplu
olarak sundulu kornünizim sayesinde eziLen iggiler ve köyLüler sömürüye kargl
kazanrnlar elde etliler. llk defa o zaman. nasrl bir si'stem ile kar91 karFrya olduklarrnr komünistler'den ötrendiler. Konünizim, klsa zamanda' ezilenve
ierin büvük unudu haline gefdi. Avrupa kltasr-nda, her kö$eden igqilerin semve
barr-Frn
özgür1üiün
esitlitin,
bÄyrak
olarak
ellerindeki
ezif."f"iin
bolü olarak dalgalanda. ve gi.derek bütün dünyq'da haklr bir üne kavuEarak
ezilenlerin derin sempatisini kazandr.
Komünistlerin büyük haklr prestiii büyük Rus devlimi ile birlikte dünya'da
iIk defa bir bagia agamasr-na girdi, Rus devrimi teori'nin Pratikte uygulanslnrn olanaklarrnr verdi. Devrimci Rusya, ezilinlerin gekim merkezi haline'
qelirken avnt zananda Lenin'in son döneni ve sonrasr yaFanan i9 tartrqma ve
igin
üygulananlär da önemli tartagmalara yol aqtr. Bu aynr zamanda Konünizm
yäil lir dönemin de baglangr-crnr da belirl'eyen tartrsmalar ve yöneliglerdi'
w
w
w
.a
rs
Musolini itafyasrn'da ve Hitfer Almanyasan'da agrk olarak ya9andJ.ör gibi.
halklar üzerintle prestije sahlp kavranlar gok farklr anlamlarda' f,arklr
amaglara gerqekleqtirrnef, anacryla savunulabi l innektedir. Hitler ve Musolini'
sosyat izm-kairamrna tamamryla zrt. "Ulusal. Sosyalizn" derken, kendilerinin de
,'Utüsat Sosyalist,' olduklairn:- savunmu'lardr. Küqük, kendinden nakul _marjinal pol itik- gruplarr saymazsak, Dünya'nrn yakrn pofitik talj-hin'den de biltürn DoEu Blok 'üIkelerinIde, Romanyarda,
ditiiiz gifi, sävyetler Birlilin'de;
vulostavya'da ve fin'de gergekleFen ilerici devrim ve reformlar'dan sonrapoyalananlär ve yagÄttrrrlan anti-sosyalist, baska rejimleri ve uygufanan
halklÄrrn ve iggilerin sonsuz sempati besledikleri devrim ve reiliifat.r,
formtarln önderlerinin adina. onLarrn görkemli heyketleri altinda uygulandr'
Bu uygulamalara garpJ-cr örnek verirsek; l-2 Eylül askeri cuntasl-ndan sonra,
Türkiiye ile sovyetler. Birliöi iyi ili$kiler igerisine.girerken, enperyalist
AvruDa kendi demokratik muhalefeti'nin sonucuda olsa Türkiye ile arasrna
rnesaie koydu. onu insan haklarr ve diler bir gok konuda uyardr ve' AynL sekilde, Tü;kiye'yi politik nedenlerden dolayr terk edenlere AvruPa stnrrlr da
olsa bartnma olänaktarr verirken. Sovyetler Birliöine srlrnan devrimciler
Türkiye'ye teslin edi l iyordu.
Cuntainri bagr Kenan evien görkemti Sekilde kargrlanarakr kendisine Bulgaristan tarafindan Dimitrov ödülü veri lebi l iyordu. bu' cunta'nln sol üzerindeki. baskalarlnrn en kanll. olduöu dönemde gergekleq iyordu, v3.
Bu örneklerden de anla$lLaca{r gibi, zamana vaktin'de sosyalizm adrna SavunuLan've uygulanan politikalar sosyaLizn i1e hig bir iligkiye sahip de{ilba91adir. Gergeklegen devrin ve reformlarln bir dönemden sonra yozlagnaya
(iktidarlastler
kendi
elit
girnig
i
antisosyal
masJ.yLa iosyalizm kr-lrÜrna
rrnr-) q:-kariarrnr sürdürnek amacryla taktik olarak sosyalizrni savunmuglardrr. Sösyalizm, iktidarlarrna ve politikalaranr sürdürebllmenin bir aracr
olarak kül lanr lage lmi gtir. Bu sayede, !'Qilerin. ezilenlerin bilinglerini
ga€artarak iktidarlarlnr sürdürebi fdi 1er.
g
li
t992
Bu iktidarlar,
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
d.
or
g
ayn1 zamanda ulusal kurtuluE nücadelesj. veren halklarl. da
kendi.polit.j-k egemenlikleri. ältana alabilmek iein f,tarxsizm.de stnlrlada olsa
var olan ulusal sorunla ilgili edebiyatt sürekli ieledi.ler. .Bugün oralarda
qrkan ulusal yangl-n'da göstermektedirki , bu alanda yapr.lan probaganda,nan
gergeklerle bi-! iligkisi yokmus.
Yukardakilerin rgrfr altlnda. buraya kadar göstermeye Ealr$trgtnrz gibi,
sosyal.izm kllrtrna girmiF anti -sosya l istler ve buna parelel olarak bizi.m
konumuzla bäöLantrlr olarak uluslarrnkardeg l iti (enternasyonalist) katrtrna
(nasyonalist),in faliyet]erini.
girnig -nilliyetqiler
bagalL1r olabilnek iqin
ba5vurduklarL
taktikleri sergileyerek devan edelim.
KonunuAu daha da somutlaStrrarak, . Türk solu tarafrndan krrllanrlan, uluslarrn kardegli{i, ulus ve ulusguluk kavramlarlnln onlarca hangi anlanlarda kullanaldr-örna bakalrm. l1k önce kr"sa bir tarih.
Türk solu'nun halk].mrz iginde kitlesel düzeyde doüal aktif destek bulabilmesinin hiq kugkusuz bir gok, sosyal, ekono;ik; pätittt nedenler.i buiunmaxlaydr.- Tarihsel olarak bunlarrn baqrnda, sönürgeciLerin halklmrza kargt- uyguladrklart vahgi baskr ve soykrrtmlarln gündemden hig inmenesi ile birlikte halkJ-nrzrn. Türk ve lslam ordulart arastnda kendi vatan:.nda cok uzun za*
man kendi slntrlr öz gücüne dayanarak ama izole Sekilde yagamrni sürdürmesiyle geeen uzun tarih sonrasa Dersim'in askeri iggali i1e baglayan soykrrrm
ve diier te!ör kar.sLslnda yapayalnrz kendi kaderinÄ terk edilmiS-olna6r gergegi Dersin iein acr bir ders olarak benllklerde kaldr.
Ekonomik felaket ve ambargo, askeri iFgal ve yrkrmdan dolayl geleceli aQrstndan belirsizlile
ve umutsuzluöa kaprlan Zaza halka'na aigaiaan tägrnan
kardeglik, barrE, egit..l.ik ve soeyal refah sologanlarr dotal olarak büyük
j.19i görecekti. Bu görügleri tagayanlar aynt zananda rc., ye muhalefei oldukLarr ve onu devireceSini söylüyor oLmasrndan dolayrda aktif destek görecektiler. Ayrröa o dönem halkrmrz iqin bäSka bir diler poliiik alteraaiif,te
bul unmamaktaydr. Vahgi terör kargrsrnda umut veya bir grk1E noktasr ärayan
zaza halkrnä Türk Bolurnun bir :'unut" olarak gözükmesi doöaldr. Ancak. bu
geligme Zaza halkr'nrn yrirdunda yeni bir politik ge,Iigrnenin de baglangrcrydr. Türk sofu tagrdaklara görüSlerle, halkrmrzrn kendi kendine
-i;;.' vaÄancitasmasrnr ve hrzla iürklegmesini iarkrnda olmadan
;;;;-;;'
".q,räätr"i.
Dersim'in her tarafJ-r Türkiye'nin bütün önemli
sorunlarr sonu cinavetlerle de biten tartrgnalara tanr-k oldu. Türkge, adr - Türkiye otarak bagläyan
ör!ütlerin saliesinde Eözlü ve yazrlr olarai hrzla zaza-haLkr arasrnda- kor!:"q gekilde yaygr-nla$tr. O zananä kadar Zaza hal.kr'nln sönürgecilere kargr
?ürkge konugmamak ve öirenmemek tavrr Türk solu tarafrndan miliivetci olarak n itelendiri ldiiinden dolayr. etkisiz hale gerdi, böylece sömüiqeöilerin
agtrklarr yatrlr ve diter okul-lar .Türk solu sayesinde iglerlik käzand:-.
Dersim'de yaganan yabancrlagna o kadar ileri gittiki,
Türk sor gruplarl Dersim'in ortaslnda zaza halkina mitingrerde "Baörmsaz Türkiye,' soiogänr dahi
altlrnakta tereddüt etniyorlardr. Tüm bunlar ise halklarrn kurtulügu,.birriii ve sosyalizm adtna yasattrrrl tyordu !
Bugün bu politik örgütfennelerin eski politik anlayrglarrnr deqiqtirmeden ve
gegnigten. ders gl-karmadan tutumlarr.nr lsrarla sürdürdüklerini qörüyoruz.
Bu gruplar bugün de bize kargr nilliyetEi
diyebi lmektedir Ier. önlaia göre,
zaza,halkrnrn özgürlüöü.iqin savaginak milliyetgilik
olabi.lmektedir. Dünya'yr
nasal böyre yorumluyabi ldiklerini anlamak zor ama bu örnek kavramlarrn na6rl
insan bilincj.ni saptrrmak iqin tart zrt anlamlarda kullanrldrörna güzel bir
örnek! Ezilen bir halkrn özqürlüüü igin mücadele veren .insanlar kolayl]-kla
milliyetgi olarak nitelendiril irken tuhaftrr aynr,gekilde "Türkiyb'da kaq
tane Äilletin oldu{unu dahi bilmeyenler kendirärir,i rür:. dllinde- eniernasvonalist o.Iarak ilan ederler.
Kavramlart" gefgek anlamlarrndan farkt ve zrt anlanlarda kullananlarrn arka
plandaki nedenLeri ne olursa 01sun, bag].nda anlattrttmrz nedenden dol-ayrda
olabiLir, bizi nil.tiyetei olarak nitelendirerek ulusfarrn kardegliqini savunnak mümkün deöi1dir. Zaza ulusunun varlrtr
ulusla;an
kardcer i-äixiyadsrnarak
rer 9er9e! i sa;;;;;r;kl;;;;:
!i savunu 1am:. y..ä6 r..tu göre burada, r"tg r-mrlar.
t0
r992
RA$T'YE
rs
iv
ak
ur
d.
or
g
Biz Türk veya Kürt detilj-z ama Türk ve kürt nilleti gibi biz de bir milletiz. Ayrr bir dilimiz, tarihittriz ve kültürünüz var. Üzerinde asrrlardar yaganakta oldutumuz' datlarlä kapll' kaprsr her kese aerk olan Sirin bir vatant-nlz var.
Bugün ise, yurdumuz askeri igga.l altrnda. dilimiz ve kültürümüz diöer bütün
özetliklerimiz gibi sistematik bir gekilde yok edilmekte. Türk niliyetgileri
bizlere terör uygulayarak Türk utusal kiml.iüini kabul ettirmeye ealJ.gmaktadlrlar, bunun iqin tek tek bütün bireylere baskr uygulanarak Eindirilnek ve
sürgüne tabi kltmaktalar. Bu ufusal baskl ve terör'e kargl' biz zäzafar kendi temel haklarrmrzl savunmak. dolayrsryfa insanca ya$anak amacryla bu hakLara sahip olabilmek iqin mücadele etmekteyiz. savagrruz, qövenist Türk sömürgecj-tiöine kargr bütün uluslarr-n kardegge, özgürce, esit gartlarda bir
arada yagamasr.nrn gergekle;mesini arzulamaktadr-r. Bunun aynr zamanda uluslarrn kardeglili'ni talep ettiöine inanryoruä. Bu anlamda, Türk milliyetgilitine kargr mücadele etmekte olduüunuzdan dolayr gerqekten anti-rni l liyetqi
olduüumuza da inanryoruz.
Türk ve Kürt hafkarnrn varlrlr zaza halkr'nJ-n inkarr üzerinde kufulnayacaksa, bugün zorunlu tarihsel bir geligme olan zaza halkr'n.!,n ulusal düzeydeki
ratepleri ve Erakarlarr devrimci muhalefet ve demokrasi gügleri tarafrndan
agrkga desteklenmek zorundadlr. Yoksa tartasmalarda görüyoruz, arka arkaya
saylp' yok olmadr, Sazalar
otuz saniyede. ulus olmanrn beg-altr, kiriterini
bu özellik1erden birine sahip deöi1ler, öyleyse ulus olamazlar gibi sagma
bahanelerle zaza sorunu gölrDemezlikten gelinemez. Tc.rnin yaparnadrö:.nr bu
akJ-llr solcular otuz saniyede bagarrveriyorlar ! ? Yada daha akrl-lI bir gerekqeyle, "Marxsiztrler ulus keFfetmez" gibi Türk mi l liyetqif iiine dolaytr destek vererek uluslarln kardeglilini gavunduöunuzu anlatamazslnrs.
Krsaca. her nilIet aynr zamanda milliyetgi deöiIdir. llillet olabilmek igin
milliyetqi olnak gart de$i!.dir. Mj-lliyetgilik, bir nilletin bütün alanlarda
ki faliyetinin merkezine diler nilletlere karEl üstünlük kurmayr hedefl€t,
Bunun igin o, her gey vatanrm ve milletim igin der, dikkat, insanlrk igin
deqil, Bu noktadan hareketle, ulusal ekonomi, silahlanma, gövenist ve rrkgr
eüitim ve tarih anlayagr. etrafrnda toplumun alttan üste. üsten alta bir bütün olarak örgütlenmesj- milliyetgi idolejinin ternel öeelliqj-alir.
uluslar.rn kardesliqi. silahsrz, sr"n:-rslz. rekabetten uzak egit kogullarda,
ulusLararasr ekonomi i1e her alanda igbirLiti perspektifine bailr olarak
uluslarrn birlikte yagayabii.eceüini öngörür.
w
w
.a
Bir defa dahat zaza hafkr'nrn talepleri, en bagta demokrasi sorunudur, zaza
halkr'nrn varlrlrnrn yok sayrldrlr bu gün Zaza halkr'nrn varlrlrnr dahi günkargr temel görevdir. Bunun ötesinde, Zaza ha1deme getirnek nilliyetgili{e
kr'nrn temel haklarrnr her fr.rsatta dile getirmeyen, aerkga bu hakfarr savunmayan politik güg1er, Zaza halkr-rna kargr uygulanan qaö drgr vahgeti.de
görmemeztikten geliyor olmalarrndan dolay}, bu tutumlarr agrkga milliyetgi1iöe soldan dolaylr destek vernek anlamf.na gelecektir.
"Türkiyerde" Zaza halkr'nrn varlrlrnr
koprnai bir parQasrdrr. Anti-milliyetgi
önem.Ii kopmaz bir parqasadrr.
änti-milliyetgi nücadelenin
nücadele ise tTürkiye" devriminin
savunmak
z.aza ve diter ezi.len halklarrn grkarlaranr her flrsatta gündeme getirmek ve
bu grkarlarrn kazanrlmasl iqin mücadele etmek. savagmak uluslarrn kardeEli$irni sa{layacak biricik yoldur. Bunu gerqekle$tilmeyen blr politik güe hiq
w
bir gekilde devrimci sayr-lamaz.
Bütün insanlrörn önünde olduöu gibi. Türk ve Kürt solu'nun da önünde de iki
segenek bulunnaktadu. Ya uluslarrn kardeglili, ya da milliyetgilikHer birey zorunlu ofarak bu iki politik segenekten birini agrk olarak seemek zorundadrr. Bunun igin ya€iasrn uluslarr-n kardegli{i, kahroLsun milliyet9ilik.
yagasrn özgürlük igin savagan ezilen halklarrn mücadeleleri diyoruz,
n
t992
RA$fiYE
Tj,IÄ DlLlNlN IRAN DILLERI
It
;',
d.
or
t"
g
'l
ak
ur
Dr. GARNIK ASATIBYAN
w
w
w
.a
rs
iv
Kürtlerin mengeiyle itgiti sorunlarrn gözümü tarihlerinin ilk aEamasrnda i$ga1 ettikleri topraklarln (etnik arazinin) ve gög yollarr-nr-n belirlenmesj.
büyük ö19üde tarihsel d.iyalektolöji ve dil tarihine bailadrr (1). Bu nedenle
gerekse (iqte ve drgta) kürt dilinin senkron
de gerek uzman iranistlerin,
gramerini inceleyen kürt yazarlaru bu konulara gösterdikl-eri ilg! bi.r rasttanLr deöildir. Bunlara Kürt aydrnlar!-nrn eegitli temsilcilerini de eklenek
gerekir.
Kürt asrllr ara€itrrrcr- z.A. Yusupova " I storiko-f ilologi9eski jurnal" dergisinin 1990'da qr-kan üCüncü sayrsrnda yayrrnladrir !'Kürt dilinin lehgelerirl
, baglaklr yazrsrnda tranistlerin
ezici go{unluiunca ayrr di1ler olarak kabul
edilen zazaca ve curanice'nin Kürt dilinin lehqeleri olduöunu ispatlamayä
galaSryor. gimdi, doäal olarak' kimileri: "Ne olmuF yani,.haklr- olmasa bile'
bir yazaran kendi g5rü9ünü aerklamaya hakkr yok nu ?". Diye sorabilirler.
uzun uzadrya dügünmeAma sorunrnun özü 9u ki, Yusupova bazr tran dillerini,
denl dolal olarak her hangi bir ciddi aragtrrma yapmadan' Kürt dilinin 1ehgeleri ilan ediyor. Bu durumda. haksrz yere Kürtlegtirilen halklarrn' özeLlikte. ulusäL bilinelenne sürecinde bulunan ve ulusal liirlik ve beraberlik
igin savagrm veren zaza halkrnrn tepki göstermesi doäeld:-r. Bilindiäi üzere,
Batr Avrupa'da oldukga kalabalrk bLr zaza darsporasa vardtr, zaza dilinde
gazeler' dergiler. brogürler qakmakta ve bir gok edebiyat eseri bastlmlgtrr.
zaza diasporasr'ntn bu ealrgnalarrna ve ürünlerine ra$men' Zaza dilj-ne bir
Iehee deraek, en hafif tabir i1e kabalrk olmaktadrr. (2).
vaktiyle D.N. tlackenzie tarafr.ndan kaleme alanan bir eserde bu dilterin Kürteeyle hi9 iligklsi olrnadaqr itiraza yer brrakmayacak gekilde kanrtlanmagta,
oysa Yusupova dünyaca ünlü bu doäubi l irnci ' nin savLarana gürütrnek igin yabancl
yazarlardan Kürt asr-llr T. vehbinin (hem de bir albayrn) ve sovyet Kürdologlarl.ndan K, Kurdoyev, K. R. Eyyubi, t. A. Srnirnova, 14. Khamoyan ve z. -4. Yusupova'nr-n (yani. kendi gahsrnrn) eserlerinden yararlanryor. Ama sorun gu ki.
' konuda +-asmirnova daqrnda hepsi de Kürt ofan bu aragtarrcllarr-n, ineelenen
rafsrz olacaklarrna düEünnek en azrndan saflak olurdu. Smirnova d.rFrnda zaza
dilinin, Kürtgetnin bir lehqesi olduSunu savunan iranistler arasrnda Kürt
asr 11J- olnayana rastl ryamaz srnr z (3).
Yusupova'nrn makalesinin bir özelli-{i de bilimsel delerlerini ya goktan yitirmig, ya da bizi itgilendiren konuya ancak anter aLia delinen eserlerden
yararlannrg olmasrdJ.r. orneiinr v. A. Jukovski'nin tamamen bagka bir konuyu'
Gereek Insanlar tarikatr-'nr eLe alan incelemes ini , Yusupova sadece bu incelemede "curani Kürtleri" tabirine rastfad:-tlndan dolayl kullanmrg.
l2
1992
RA$T'YE
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
d.
or
g
V. F. l.linorskirnj.n öärencilik yrllarrnda yazdr-ür- "Kürtler" adla kitabr da
srk srk anrmsamaslnrn bir nedeni de bu olsa gerekir. minorski bu eserini
1915 yrlrnda Lazaryan Doqu dilleri Enstitüsünde okuduöu srrada lrana yaptl6r bir yolculuktan sonra yayr.nlamrgtt, Oysa Zazalannr DeyLamit kavminin devamr olduklarlnr, F. Andreasa atfen (4) i.lk vurgulayan Uinorskirnin kendisi
olrnugtur. Bu da Yusupova'nrn iFine gelmiyor.
O'nun Zazalarrn kenCiferine verdikleri "Drmlr" adrnrn da I'dum,hrbuli. " nin fonetik bir varyäntr olduöu yolundaki iddiasrnln da asl1 yok ve olamaz. Sünkü
bu kuzey lran da yagayan ve XIX yüzyrl sonlarrnda TürkLe$en bir Kürt agiretinin adrdrr. Dunbuli agireti Kurmanci diJ"ini konuguyordu. Daha sonra. yusupova Zaza dilini Rürt.qe'nin bj.r leh€esi sayan aragtarrcrlarrn adlarrnr srra1ayor, ama ne hikmetse, kaynak olarak sadece iki Kürt tariheisinin eserlerini gösteriyor, Bunlardan biri c. Bedirhan. ikincisi. ise K.!(.Kurdoyev (ö da
basrlmamrF bir elyaznasr)., Yusupova'ntn temel yaklaEtmt da igte bu. Su da
var ki. o'nun sundutu liste ancak konuya konuya yabancl- olanl-arr etkiliyebilir. cergekte bu listede yer alanlartn hiq biri Zazalar ve zaza dilinin problenleriyle özel olarak ulragmamrgtrrlar. XIX yüzyLl]-n birinci yarasrncla yaQayan Ermeni aydrnt- Khagatur Abovyan bunlardandrr (zazalar ve Kürtler hakkrnda bazt notlar dr$rnda hig bir yaza barakfianagtrr). Ayrrca bu yazarlar
XIX yüzyr.1da yaEadrklarrndan dofayl zazalar hakkrnda yeterti bilgiye sahip
deöillerdi. Diäer yandan. tranolojinin o zananki düzeyi konuya daha ciddi
yaklaEna olanaör vermiyordu. ( 5 )
Yusupova ve neslektaElar]' bilimsel savlailn yetersizliöini,
genelde gegen
yüzyrlda yagayan ama Zaza ve Gurani dilleri hakkrnda, tek keLime etmeven ve
ayrrca Kürtge'nin lehgeleri hakkrnda. dahi ikna edici tenel bilgi den yoksun
aragttrmacr- larrn yardr-mryla giderneye galrEmaktalar, ArasLra ise daha inandrrrcl olabilmek amactyla zaza dili-nj. konugan Kürttegmig kini Zazalarl örnek
gösteriyorlar. Yusupova da Nuri DersimLi, l(. Badili ve l,ialmisaniq'!n adlarLnJ. srralarken böyle b.ir anag izliyor.(6)
Bu arada sayrn Yusupova benin 'r l storiko-f i lologiqeski jurnal Akadenii Nauk
Amenii" dergisin de basrlan iki nakaleme deöinmeyi de unutnuyor,(7)
özel1ikle bu yazrlardan birinde, t,tackenzie'nin Kürt diyelekleriyLe ilgili
galrgmalarrn dan Eöz ederken, bu görüglerin sovyet iranistlerince genelde
tarti- Fr lnadrtrnr .belirtiyorun ki, sayJ-n Yusupova bunu hazmedemiyor. Ancak,
ben bu eözlerimin altana imzamr. basnaya bugün de haz.rrrrn,. günkü on1ärrn do!ruluöundan güpher.r yok. cerqekten günümüzde zaza ve curani dillerini xürtgei
.nin bir lenqesi sayan, bu. alanda bilimsel ealrgnalar da bulunmug dolayrsryla
bilimsel kanltfara sahip ciddi bir bllim adamLnl" mumla arasanlz dahi bulmanrz münkün olamayacaktrr. (8)
Yusupova,benim zaza dLline Ermenice den gegen sözcükleri konu alan makalemi
de elegtiriyor ve bu yazryr kalene alLrken senkron ve tarihsel yaklasrnlarr
birbirine karrgtr.rdr.ürmr iddj.a ediyor. Bu arada "Ermenice,den geqen sö3cükler" kavramrnr tr.rnak igareti igine alarak, gergekleri tersyüz ettiöimi göslermeyi amaql.ryor. Peki ama, bu dözcüklerin Ermenice olduklarrndan gerqekten
güphesi mi var? Eöer varsa, o zaman nigin bu iddiasrnl bilimseL savlarla savunmayr denemiyor da, makalemde söiü gegen sözcüklerden en az altmrsrntn
Kurmanci dilinde de var olduiunu beLirtmekle yetiniyor? Hakfl biLe olsa., aynr sözcüklerin bir dilden bir defada birkag dile gegmig olmasr nümkün deöil
mi? (Zaten bu sözcüklerin Kurmancitde aldrklarl- gekilfere riakalende ben de
deäinnj-Ftiln). Yoksa Zaza ditinde Ermenice sözbükLerin yoklulunu kanrtlamak
iqin Yusupova' V. F. llinorskirni.n yukarada sözü edilen öörencilik yrllarrnda
yazdrqr" nakaleden seqtiqi oZazaca i1e Ernenice,nin benzerliäi yolundaki iddialarr-n hiq bir aslr yok" cümfesine ni dayanryor? Bütün bunlar bilimsel
savlardan tamamen yoksun bo$ laflardtr,
Söz konusu inceleme yazasr-nrn diler sayfalarrnda yusupova herkesge bilinen
gerqekLeri (kuzey ve güney Kürt alrzLarrnrn aytrrcr özellik]eri, curanca iLe
güney Kürtgesi arasrndaki fone.tik benzertikler vs.) srralamakla yetiniyor ve
bu arada hatalartnr tekrarlamava devan edivor.
IE
t992
RAfTiYE
ZAZA DILI
buna girmemektedir.
r'arma" el. kbl; zazaca-"armr harma. arnay eL,
I) _Eski Farsga
kol',; ?ali$ge
"am"; Farsga jarn," Osetge ',arrn',, (I3 )
2) Eski Farsga :'ausn (narsEi ender rastlanan köklerden) -yanmak; zazaca"vag, veg"' Ilarzanice "va$",. Taligge "vagu, Tat'ga ',va$,'. Ermenice "atrusann
/atra-augana. (14)
3)_Eski Farsga "branr' (a!larnak, bafrrrnak ) i Zazaca- ,,barrn" r
(bärvi9,,bame,'
balrrnak); tlazanderanca- 'rbarm"i Ilarzanj-ce ',beram,, (attamak)"bav,'
Taligge
i
(aölanak)r Tatga "beran',r_ cilanca- ubarmä" (aü1ama); wäinice ;,Uirernlä'; Avesta "bram" Partga "brmrd, brmg". (15)
4) Eski Farsqa "kanya" (kadtn, kLzl i zazaca-',kanya, keyna, qenei Harzanice.
w
i
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
d.
or
g
Kuzeybatr tran ditleri di{er tran diflerin den güneybatr grubunda ofdugu kadar belirli farklrlrk 9östermez. (9) Güneybatr. ve kuzeybatr lran diflerini
birbirinden ayrran bazr tari.hsef-fonetik özellikteri göz önüne al].rsak, kuzeybatr i1e dolu lran dilleri arasrnda baz]- ortak özeilikler olduiunu görürüz (örneiin, eski'FarseaIdan gelen Xs, Xz sessizterinin korunnasi gibi).
Kuzeybätr grubunda rastlanan tarihsel-diyalektolo j ik iligkiler
de oldukga
karma+rktrr. Bunlarrn hangi ortak ana dirden kaynaklandlklaranr berirlenek,
maalesefr mümkün olam:-yoi. sadece gagdag kuzeybatr dilleri ve diyelekleri-nin
(Kürtse' Belucice, Hazar denizi kryrlarr-nda konuFulän ciran, t.lazänderan. TäliF ve bunlara yakan halklarun diLleri. zazaca. curänice. vafsi) ve orta lran diyeleklerinin eskj- ve orta Farsgarnrn bazr ana koflarLndan geli€titini
tahnin edebiliriz.
Kuzeybatr lran diyeleklerin den biri olan Zaza dili özellikle Gurani ile Hazar kryr-lärrnda konugulan tran . lehgelerinden Harzani, cilan, Talig ve l.tazanderan dillerine yakanllk gösterir. (10)
zaza dilini konugan halk günürnüzde geneLlikle persim,de (fa{dag Türkiye'nin
-' Tunceli
ilqesi). Frratt-n iki kolu arasrnda yer alan araziäe. k;zey'de-Erzincan. kenti ve Eüneyde t,Iurat su afasrnda kalan bö1g€ ve gevresinde ki., colrafya üzerinde yaEamaktadrr. Bununla birlikte Zazalärrn lü Uötgeye X-XII yuzyrllarda Hazar denizirnin güney k:.ytlarrnda bulunan daölrk Gilän ilinden,
dahä dotrusu Daylamrdan gelip yerlegtj-kleri arlas rtmakiadrr. Bu olgu. Zaza.
d:l"inin adl gegen lran diyelekLerine yakrnLlir ile de ispatlanmakt;drr. Bu
halkrn kendisine verdiöi "Drmlr,, ad:. da'"Delnik'tenn doömuFtur ki. lran'nrn
Detäm (Daylan) ilinin iakinrerine verir-en "DayLaniit" (DÄyrämlr) adrnrn aynrsrdrr. (1I)
Gurani gibi Zaza dili de koFullu olarak Hazar kryrlarrnda ve Azerbaycanrda
(12) konugulan lehgererden biri sayr.labilir. Bunlar da daha qenis bir ar.an
kaplayan kuzeybatr iian lehqelerinden Naini, Sivandi, Serniani ve cazi divelekLerine akraba sayrlabilir,
Bu diyeleklerin tanimlamasrnr yapmak igin kuL lanabileceüini z en önemli kriter Leksik izoglastar siste-midir, Bunu söylerken genä1dÄ.ya da ekseriyetle
sökonusu dil arearrnrn gaqdaF geli$me ag.rsrndan kurland.rfi söz hazine-sini
kastediyoruz. Bu söz hazinesine, kughusuz, äu yadä bu deiecede di{er lran
dillerinde de (doöu lran dirleri dahir), getismeterinin gesirli eirelerinde,
rastlanmaktadrr. Bu nedenle..sözcük segimi yaparken agalräaii ilkererden yola
qrktrk: r) senkron durum (sözkonusu dilrerin eski ve oita Farsga crönemiyie
ilgiri verilerini hesaba katrnryoruz. Bunlar aadece eski tran k8krerine igayayJ-Ima arealr
ret eEmelt
.reE,
etnek .l-erln
iqin Kur-LanltLyoxti
kuffanrlryor); tl2) yayr-lma
arearr (alan!.) (sadece batr lran),
lrai);
( genelde-nar j inal. örne$in. eski Farsca
3J Kullanrlrg. nitelikleri
ve
',kata"
"kanyau bazr yeni lran diLlerinde de. orta Farsqa ,,kad" (ev). Kürtge ,'kadr"
(kirin) evcille$tirmek ( xkatakik (orta Farsqa ;katakik" ',evcil',)i .rarsga
"kanrz" (hizmetei). ',kanyall .(fahige). Kürtge "Jin (ik)', (kadrn), vs.
Ancak-Farsea ve Kürtge'de bu €ekifler qoktan eskinigtir ve nadiren .kullanrlflraktadrr (söikonusu dilferde bu kavramlarrn kargrlrlrnda kullanrlan temel
sözcük1er: Farsga,da hane, zan, doxtar,. xürtq-'äe *äI,
qiz, Xac, tiE/g
(ik)'tir.
"in,
Biz genetlikre Hazar kryrrarrndä ve Azerbaycan'da kul.lanlran söz hazinesinden seqtiüj-miz sözcüklere yer verdi-k. Kürt aqrzlarr lran diLlerinin bu gru-
"krna"; TaliSCe-"kina"; Tatqa-"kina"i _\vest.a-"kainya. iaini;;
"kanya". ( 16 )
t1
eski !tintöe-
r992
RA$T|YE
5) Eski Parsqa -"kata" {ev),. Zazaca- ,'ka, kaya, ke. kiya, qe',; TaIiSqe
Tatqa "kä"r llarzanice "kar, gar',; uunsarice ',ti(y)-"; näinice "kiya".'(f7)-"ka"
6) Ss}(i Farsqa -"riligda" (meyva). Zazaca'da bu sözcükte ,'g,' sessizi yerini ',y,'
rya.brraklp "mayva" geklini a1mrg, Errnenice'de ve orta Farsga'da ,'rniig', qek-
mek) vs.
.a
rs
iv
ak
ur
d.
o
rg
lini korumugtur.
7) Eski Farsga "iagu" (eski Itintge - raghu, Avesta- rayu) - hazlri zazaca
rau; Harzanice - rav; Taligge - ra; Tatga -,rav; Senianice - rayk. Errnenicea,/erag (hrz1r) da bu kökten kaynaklannaktadrr. qyrlca bak! partga ray (htzIr)
Osetge rav, ro9 (hafif). (18)
B) Eski Farsga - "uxgya" - (waxga-) mah-ka- (ay. dolunay); zazaca - ',agma,',
asne, asma; Tatga - ugna; Taliqge - ovgini; Harzanice - ögma (19); orta
Fars
ga - ayigm vs.
9) Eski Farsqä - "uz-ayara,, (dün)t Zazaca - vizer, vizeri; Harzanice - zir;
Tatga - ziÜ Taliggd - azlrai Osetce - izar (aksam) r Sogdice - py'r (dün
9ece) (vJ,3). (20)
10) -Eski Farsga - "xgvipta,' (süt)i Zauäca - Fet, set; curanice - Set, gifte;
Talisge
- gel; Harzanice -_getr Tatqa - €e(r)tr partqa - Sift; So;dice-- xgrt, gy t; Avesla - xgvipta (21). Ancak iran dilterinin eoöunda.
xüitge de dähil, "süt" sözcü{ünün eski,Farsqa "xFira,', ortä Farsga "9ir', ve Küitge ,'gir,'
den kaynakLandrör döylenebi1ir.
1l) olurnsuzluk anlanl- veren "gini,' (hayrr, y9k)
dandrr, ki sadece zaza. Ilarzani dillerinde. bir de
inin eski sakinleri .qzar'larrn dilinde rastlanrr.
grnyoi Harzanj.ce - "gini(ya)r Azarice - gin (Z2l
cörüIdütü gibi, kendisini gevreleyen akraba dillerden yüzyrflar önce kopmu5
olmaslna raümenr zaza dili, kendisi-nin iran di-l1eri siatemindeki verinin berirlinmesine ve gegmigte bu halkrn Irazar denizinin güneyinde yagaär{rnr kanrt
lamaya o.lanak sailayan leksik izoglas,Iara muhafaza etnektedii
zaza i1e Kürt dilleri igin ortak olan gramer özelliklerine getince (ki bunlar diler iran dilleri.näe raslanan ortak özelliklerden tjaFka bir gey deöildir). buntar sözkonusu di.llerin aynr anadilden kaynaklanrnäs ryf a AÄ5-if , iki
iXl
halk arasr-ndaki yüz yrrirk temaslärla aerxran.arlää;;:-;ü;;;ä';"*,ä1"ä ' ait
i
arasandaki morfolojik, fonetik ve leksii ayrrltklara igaret eden bazr örnekLer gösterebiliriz:
Ll Zaza ditinde ki - "i;" eki (orta Farsqa - ign'den),nin yerine KürtEe,de
orta Farsqa
eski Farsga - tana (23) ekinden ge.len I (t].in.
(ürtge
2)
"gün" (gitnek) f i.i.linden süppletif teiTieli olan trhar-a" sadece zaza
ve Guranice den deäi1, batr lran dilleri'ni.n hiq birinde rastlannamaktadr.r.
iAncak bazL doiu lran dillerinde bu fiil kipinin benzerine rastltyoruz.
örne!in. sogdice xr-/xar (gitnek), xrt'k (gegrnek), eski Farsga här (yiiksql-
w
w
3) Eski Farsga hw el(i Zaza ditine w geklinde gedmi9tir, Kürtgerde ise muhafa.za edilrni.gtir, örneüin, Zazaca ve Gurani.ce 1a'a;_. iiyi, güze1), Kürtqe
xwag
eski Farsea xwagä'dan gelmektedir. Benzeri ordula;a zÄzaca r,rat (tür), - xllrige
xrr'a 1 (toprak), Farsga xval (is) sözcükrerinde de rast lannaktadrr. ki bunlaran
kökeni de eski Farsga ,'hi.rarda'dar',. (24)
)
4)Sözcük1erin,-.bagfangacanda Zazaca,da muhafaza edilen w Kürtge'de b yada q,ye
dönü9mü9tür, örneiin, zazaca varan, cuÄanice - waran, Tali$q; - vo$, ttunsärice - varun (yainur). Kürtqe'de
Kürtqe,de ve Far.dqa,da "baran" Seklini
yaö ma_
qeklini almrstir.
almrgtrr. yaü
nasana tagryan Zazaca vazd'ln l(ürtge.kargtlrlr baz, eski Farbqa kargrlr{i ise
(
w
lvazdardrr. 25 )
5) g seslisi zazaca'da korunnuF veya s Seklini afmasken, Kiirtge'tle hr ya dönüFnü+tür. Crneäin, Zazaca goi/e (kulak), curanice göE. Kürtge - guhr esk i
Farsearda ise - gauqa. Kürtge duh' (dün) sözcüiüntin Äsli Farsga kökü ise dauga
d.rr, vs. (26)
5) Eski Farsqa \rahuni (kan) sözbtiäü zaza ve curanice'de oldulu gibi korunmugken, Kürtqe'de xlrahuni geklini aIrnlF, yani xw ön ekini alrnrsirr] örneäin,
Zazaca gön, Guranice - wun, wini. Far6ga ve Kürteerde ise _ xün.
t5
r992
RA$fiYE
d.
o
rg
7) Siyah veya kara sözcüäünün kargrlrir Zaza dilinde syav yada ga (,/e6ki Farg
ga - syava -)/ Kürtge - ra9 (eski Farsga - raxEa -)
ak
ur
11) zazaca'da tuz anlamrna kullantlan söl sözcüiünün Kürtqe kargrlr-ör xwe,
eski Farsga kargrlatt ise hwad'drr.
12) ltazar kryrsr. dialektlerinden bazrtarr gibi zaza dilinde de fiil köklerinin gindiki zamanr -(i)n-, an,/-nd ekiyle o lus turu Irnaktadrr ki. bunun da eski
Farsqa :nt- gimdiki zaman ekinddn gefdifi söylenebitir. (29)
13) ve nihayet zazacatda -rila (Harzanige,de -ri, 30) gekliide kulLanlfan abIatj-f ek Kürtqerde ra geklini almrEtrr. Zaza di.lj. Kürtgerden kendine özgü fonetik yiipr-s 1yla da farkltdrr.
zazacarda kullanrlan j(dz) ( nrrnenice dz), c(=ts) ve c'(t's) seslilerine Kürtgerde rastlanmaz. Bu seslilere diäer batr lran dillerinde de raBtlanrlmadrölha göre,, bunlarrn Ermeniie'den gegmi$ olmast üümkündür. ( 31)
rs
iv
cörü1dit!ü gibi zaza diri hig bir gekilde Kürtge'nin bir diale{i oLarak gözetilenez, Gerek dil özellikleri. gerekee Zazalärrn ulusal bilinci bu savr- cürütmektedir- zaza drli kendi tarihiyte ve kendine özgü küttürüy1e kügük bir
halku dilidir.. lran dil ailesine giren bu ditin Kürtge'nin bii IehgÄsi yacta
dialeii olduöu yolundaki iddiaLarln bilirnsel aqrdan aÄlr yoktur.
zaza diLinin yanlsrra hakslz yere Kürtqe'nin lehgeler! ilan edilen curani ve
Luri dillerine gelince. bunun da iki aqrklanasr vardrr.
1) curaniler Kürt1erle temas ettiklerinde Kültge konuguyorlafdr,
2) ortagaöda merkezi ve güney dialektlelinde konuqan Kürtrer edebi eserlerini
ve folklor deqerlerini curani ve Luri diLl-erinde yaratayorlard:..
.a
1- c.S. Asatrryan, v.A. Liv$its. Kürt dili ve Kürtlerin doöugu (DiI tarihinden halkln etnik tarihine gegig). -Drevniy Vostok- 7, Erivan (baskr.ala).
w
w
w
2- iak:-Kayo Berz. Na xumxun a,., Upsala. 1988i Malmisanij. Herakleitos. Uppsala. 1988i zr-If,i. LawrkS Pir sultanj, 1987 vs.
3- Smirnovä dlErnda Kürt asr'.lIr olmr-yan hig. bir Sovyet tranistirnin btr görü9ü
payLagmadr-Banl rahatrrkla söyleyebiliriz. yazarrn tezini savunmak iein-t.lt.
Oranski'nin ünlü "tran edebiyatrna girig,, adlr eserinde ki bir tanr.kiröa i$aret etmeye.hakkr ydktu, qünkü sonrai.arr oranski zaza ve curani problemierine
bagka agrdan yaklagmaya baglanrgtr (Bak, onun ölürnünden sonra b;Brlan "Tari-h
Igrta altj|nda Iran dilteri", Moskova, 1979. g. 43-46.
4-Kys.: "...on peut toujours esperer que les recherches rev€leront un jour
des ilot daiLanites tant dans leur ancienne metropole gue dans ses colänies.
il suffit de ment.ionner ici f ingenieuse thedrie äe r.i. Andreas sur iioriqine dailamite des zaza (Dinla)" (v. I,tinorsky. Daylam" La Domination des Daiianibes. Paris. 1932, p,f7 t V. titinorsky. Daylam. -ln: El. p.193 ) .
5- Bu nedenle de adr gegen kigiter, Zazalar ve curanilerin Kürtlerin bir kanadr olduäu yolunda ciddi savlar ileri süremezlerdi. $rnelin, Zazalar üzerine
tek kelime bile yazmayan Hagatur Abovyan, yada ,'Kürtge -Ft ranslzca sö21ük,'ün
yazarr Rusya'n1n Er.zurum konsolosu A. Jaba bu konuda nasrl ci<ldi bir söz söy.IeyebiLirlerdi? lynl sav Yusupova'nrn listesinde yer alan V. Streker ve 9.
Just iqin de gegerlidir.
t0
i
r992
RAfTiYE
6- zazalarln bagka türlü düEündüklerini. n bir kanrtr da zazä aydrnlarrnan bu
makalenin yazarrna qönderdikleri sayrsrz rnektuplarda öne sürdüöünüz görüqreri
hararetle lestek lemeler idir. llginqtlr
ki, zazä dili üzerine Birnenicä ätarat<
r ye gevrilerek,
yaylnfadrär.mrz lrazrlar hir.. süre - önäe
Avrupa'da Zaza ay,Türkge
drnlarlnsa grkarrlan "piya" dergisin<ie bailtrnrgirr. sözkonusu
yäzrlar nu kitapta da yer almrstlr,
rg
Ermenicerden Kürtce'ye gegen söztükler. -ts
No 2. s,168-175; lbid. 3 Zaza dili ve Erme:
No I's. 159-171.
I
.o
F
I
I
Kys.
!
H. W.
Bailey.
I979,p,23
Tehran,l953,
ci-X.., p.269,
va
14-
K.
qadank,
Itundärten der
T.Nawata. The
Leiden, 1982.
si
16-.
ku
rd
9- Bu_konu üzerine _ayrrntrl r olarak bak. r t.f,l.Oranski. Tarih l9rär ALtlnda
Irän DiLleri. a. 156.
l0- Konu üeerine var ofan edebiyat iqin bak. ! c.s.Asatrryan. zaza ilili ve Ermenice. s'160r G.s'Asatlryan' N.rh.civorgia.-. zaza r|isceirany: lrot""-or,
!oi!
Rel.igious customs and rnstirutions . - tn: Ä ciee' Loaf (Acta t i"ni.i-g t , --r.ia.n
p.
1988,
499-508.
I1- Bak,: cr S. Asatj.ryan, op.
, -tn| Hbo Iv,/I,
,P, I10 r Y. zoka
w
w
.a
r
Leiden, 1958,
Op.cit.;s. 60;
June-July I9 87, No 73-74, s. J.
Är r//' r
.
p.
)b;
Iranienne II. (obenhavn,
Op. cit., S.61; y. Zoka.
slovar osetingkogo yazrka
West Iranlan Dialect Materials
Copenhagen, 198?, p.lt5.
forn the collec-
2f-_K.Hadank. Op. Cit.r S.168;-A,Kaiang. Op. Cit., S.6E; T.Nawata. Op. Crr.,
P,l09r Y.zoka. op. cir.,s.30,58; K.Hadänk. Mundarien
aei cü;Ä;:-;;.il; , Ls3z,
s
.282 .
w
22- Bak.r K.Hadank: OP. cJ-t.. S.32; w.Henning. op. cit., p.175; G.S.AsatrEyan.
zaza di.li ve Ernenice, s.169'
23- Bak. r G.S.Asatr-ryau. Orta Farsqa ve Part dil.lerinde fiilimsi adlar. Yerevan, 1989, s.64.
24- K.Hadank. ttundarlen der zaza. s.L7; lran dillerinde bu sözcük üzerine daha ayrantrlr olafak bak.: A.christensen. K.Barr' lranisch Dialektauf zeichnungen aus dem Nachlass von F.c.Andreae.'Berlin, 1939, s.309-310.
2s-Daha ayrrntrlr olarak bak.: G.s.Asätl-ryan, V'A-LlvFits' oP. cit'1 paragraf3.2, XVrrr. 1, 3.
l7
1992
RA$TIYE
Mezg
va
I'I0NEN RA$TTY!
yin
si
rrezd girenrt.
RaStey nev:lnen.
Gozlilon givitlilro don
lo ginm.
.a
r
RaFtey nevinen,
von siya
-g:er
sper von zend
ze!:gfu.
w
w
vewr lFeyar gozlik 9ivitli.
AyiJc wazen xo bixapin!
lilar<o
Ma
bjriapint
raFteyir esti.
Ra€tey pev
><ap
nebedelena.
se von lGl vac,
Yero E6egken, na ra5tey ra vec.
Kcrn ra$tey ne verden,
Ay ciyatr ay ncnen.
Ragtelt hefiEgad esta.
w
Kctn
t8
ku
rd
.o
rg
26- Daha ayrrntrla olarak llak.: G-s.Asatrryan' Eski dönemlerde Ermenice'den
Kürtge'ye gegen sözcükler' s.l7l.
27- Bak.: G.S.Asatrryan, F. .Vahman. op. Cit..p.269'
?8- Bak.: t{.B.Henning. Corlander. -Asia lt.ijor, x/2, Ig68, p'196-197'
29- A.v.Le Qoq..Rurdische Texte. TeiI II' Berl!n. 1908. s'112t K'Hadank' Mundarten der Zaza, s -299 '
30- Fr.l4üller. Bettrage zur Kenntniss der Neupersischen Dialekte' lIt' Zaza
Dialekt der Kurdensprache. wien, 1865, S.17-18; K.Hadank. Itundallen der 'zaza.
s.86-87;lv.B.Henning'TheAncientLanguageofAzerbaijan,p'175;A.christensen, K.Barr, Op. Cit, S.163. Anm.l; G.S.Asatrryan' zaza dili ve Ermenice' s'
166-167? J.Blau. Gurani et Zaza. P.319.
3I- rr.MüI1er. op. cit., s-16; w.fiennin9, ibid'
32- Ayrantllarr iqin bak.: G.S.Asatrryan. zaza dili ve Ermenice' s'159t
c.s.Aaatarlran, F.vahnan. op. cit. 'P-268.
Mrh6
EIipan
Ma, na. ma!
Srfiar gunar EUna!
l,la be gum neben,
S]ma be ma neben.
I'ta neb EUna gikni t
gima neb na gikni.
l4a sayed grl|Et ra est.
SrrIE salred mara
est.
!b n€h grfiE Sikni.
$una neb nn gilei.
Itbw grna piya,
lta y6 no kemou ken.
Ma be grma brnd n6ben
I4a be lretrr no giJc n€ben,
!4a yelv no ra hene gi.
.f
i
t
I
I
RA$T|YE
t
d.
or
g
7A7AWU SA Rt$tYE?
USXAN
t
t
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
Dersim, na name her wäht verva dismen bayraxa azadi-yo, hata hazar u new seyu
hiris u bonc zaza'ye Dersim xo xore idara kerdo, des reye ceng kerdo verva
l{oxoLi verva osmanli verva earune Uru€i. hen kerdo ke geytan kes ,t^Jelate Dersim n6 kerdor idara xci ve xo kerda. hata ke dewlete Tirk tarixe fazäru new
sey u hiris u bonc de Dersim sero plane xayineila newey vet6' cen6 dina viren
ra tepiya mileto tirk dewlete
xo kerdo qayin. Sundod6 dew.lete beli kerde ntune
ki misak i milli vato. r'hort6" na misak i milli" de kamij milet ke est€ pero
kerde bine bandira xo. Kirmanc, Hay, Laz, Arav. Gurjü, eerkezr Rum.. Süryan,
zaza ye ke tever6 Dersim de nigte ro pero eve zordariye gurete bine bandira
xo, qrrkerde. v€sn6, surgun kerde, nafa ki sira ama zazau n€ Dersin, Sera
Hazar u ne\d sey u hires u bonc de meclrse te cemaat kerdo Dersin seho plane
bandegt vrraste, 1936 de eaker rusno Dersim hetera qlrkerde. Zazaye Dersim
verva esker vrnet6 eve seadr-r (trfongu) do pero, vbjiye ro kowu, hrre ser dls
me.nde do pero, peyniye de eskere dewiec ser-amo Axa-u-seyit iye ke ceng urzn6
ra pero este däre, mlleto ke peyde mendo' iy ki. surgun kerd6 1938 de drsmeno
Tirk koto Dersim, garakol vrraste, ray vrraste, sareniya Tirk eve zordariye
kerde Zaza une Dersim, na qr-rkerdene ra teplye hrris u bonc ser zaza une Derra, 1974 de newdaren horte zasim ra veng nivr.jino. hrris u bonc ser orosine
za une Dersin de peda beno, hrris u bonc ser -Tirk sareniye kerda sare milete
Dersim, honde bine na' sareniye de biye bul ke ciLvetiya Tirk mr-let sero biya
bas. henke xö xovira kerdo ke nelidariye ke vejine name Tirku ra vejine xo hen
ifade ken6, horte zaza une Dersim de mr,let taye vane ma Tirk me, taye vane ma
Krrmanc me, ra$tiye awa ke ma milet ne Tirko ne ki Kirmanc ye' welat haskerdoxe zazau xo Kj-rmancu ra saye ken€Na saya de temele konele Kirmanc erjino, virende"uKo" tepiye "APO cu" vaner
vtelate Tirki de gixa konele newdar este perune dest esto ra Dersim tede kom
I].exv, zazaye Dersim hora av6r f6rakerde naye ra gore rew kune komelune Tirk u
Klrmancu, Zazaye Dersim pil ra giz pero bene newdar. zanastene yäki n6 zanrs-.
tene geytan muhr-m niya, name perune beno newdar, newdare Tirku xo xore blray
vane cixa ke komele xö br-ray ve once ki piyare, verva komele kirmanc, gewa de
mektev de dewu de crte de karde pero politika newdaren kene, nayera drsmenen
Xuna horte konelune Tirk u Kirmancu, nayera gon kuna horte Aydln Gül komele
nuKo'r ra bahge meklev de ju newdare komele Tirk te nane hure. qeae zumin ke
qewul n6 kene, cenco ke komele Tirk ra wo davanqe onceno Aydan Gül kiseno,
Uwo ke kigeno zaza wo. uwo ke kiseno u ki Zaza vo ju biyo Tirk ju biyo Kirnanc, Nä hadase ra tepaya hel're Eay Dersim sero feteline. na hurdrmana komel
zunin drgmen nema kene' kotke zunrn brvinE ceku oncene' ceng nane ru, roja haqi dane pero.
w
"UKOI cr- senik,ye nayera zaf hortura n6w6sön6. nayera tepiya hoite na komelu
, da des cence Zazay kiqine, heto binrä ki ibsrneno Tirk qukeno, Mileto Zazay
zumrn re keno drsmen verdano p€. Cence Zaza tne ke sukune pilu de wanene Fagistu ne Tirk kisen€, welat haskerdoxe Zazay ya komelune Tirk te re ya ki konele Kj-rmancu de. akle kes ftino ke Zazayana xo bizane, zone ke qeseykeno DimILyo. Zpzay Kj-rniianc niyf .
Pero nlrneselu ra teprya I98O de eskere Trrk rdare dewleti cena ra xo destr
hometa Tirk, Nr-rmanc t Zazay.re zulm u hegrrene ana, newdare ke eersin de
hortera bene vind iye ke raye xo vetene sone welatune ecnebi, cence feqir ki
kunera feke dewfet dest eraene hepts crre heFrriye ane, ninera name tayrna.
(tye ke.az zan6n) Süleyman Cihan, Adit Can, Äyteii.n Tuxtuk; Mazlumr Doäln, ho-.
na iye ke az nane n6 zanen des, vigt, hlris... iye ke verva dlsnen dopero ner
de.
r9
1992
RAfTiYE
d.
or
g
Delil Dotan, Sakine KLrmrzr Tag, Seyfi Doqan Ay, Baki Kahraman, Metin Yllmaz.
Murat Yükse1' Azime DemirtaF z.w.
Mileto zaza henke b6bähto cence xo sone Lübnan verva tsrail dane pero mrrenö
nivaiie ke ga? qi karema trka esto, ma seveta kam dame pero, vieli qaknak Lübnan de kela Arnun de Fehit biyo.
Nr.ka horte ra deg u bonc ser verdo ra komel ye ke Dersin de zumin ra cenc kls
te nrka Ainrrupa de herne sano zuni-n i piya feie-lrne, nivane ke na cence zazayE
ke merde ga merde honde gon ga rrgiye bard' hesave na gon kam dano, kan pers
keno. qestan keg ra qese n6 vejino' zeke kalikune nta vatene,'rBako rnekere kam
ke merd kega piye xo ra mlrenotr demak€ na qese tol nivryo, hata nrka ma seveta sar xeyle gon kerda hard. xeyle zulim u zordarrye diya nrka hona welat
haskerdoxe na xore wayrr vejin€, na xrravnena milete sar niwazeme kanij nilet
ke seveta xeleqi.ye dano pero seveta azadiye dado pero ma leye iy milet derrme
gereke na milet ki ma nasbikero' haq u huquko zumin ro n€heq n6v6r
Tarixe ma re sar wayir ve ji-no. ya mrlete krrmanc ya nr.leto Trrk, yaki ze\,rna
mrlet. Name na giko? Mr-lete ma kamo? Hen ju waht de ma ke her mr-Iet xore
weyir vejino' serbestia xo ceno ra xo dest' bin€ bandire ra vejino crrane
ma mrleto l(rrmanc, xo Hometa Dana re qewul kerd, ma q:a xo name nekene.
-ki ju mllet me, tarixe ma estg, zane ma esto, harde ma esto, sare mare
vano zaza, zone mara vane Dimili, name harde ma ki $le1at6 zaza, Wela!6 Mä,
kam vazeno ke bine ba.ndrre kuyo. name xo rnkar vo, sere dina ra vind vo.
ur
Ma
Nara
ak
niyo.
Zazay bare biye horte zewna mtletu de, kare ma karo de qolay niyo, xo qixa
xo qutr-r ame ra xo? Virende xo pers kene, hata nrka awa ke
sar qare kerda endi beso' niverdrme gona na seveta sar brrigiyo, na raye ki.
na kar ki kare ma {e1at haskerdoxu no, vere ma de ju grxir biyo ra bene ra
xo, mrlete xo blyarme ra xo. na gixir ra raye kene geräke horte nara taye
ver gere, Peseroke na "Ragtiye, Piya o" bine bone na peserequ de berme peser,
seveta Zaza ena xo zane xo, serbestia kufture xö brqurime, Na kar hermune ma
serewo.
Iye ke xo ra vane Zaza, kar u gure Zaza e\ boFt bide. kare na karo de qewe-
rs
iv
naskeme mr-lete
w
w
w
.a
tino.
20
I
j
I
RA$fiYE
BEHD HERB $IX 5EID
rg
$IH SAID HARBINDEN 5ONRA
A
EIisan
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
I. Nehir, Derqom' Sel, comlaF ü Serd carmedyin Per arlday.
cürbulak, Derkami Yulsari Türalr, Comlag ve seren köylerinin bütün
erkel<lerini toplamrslarda.
2. Ard pdy siney N6hirevr Derqom üca dest yin per gonay pe gl-reday.
cürbulak ve Derkam arasrndaki gökse getirip ellerini bir birlerine
baölamrElardr..
3. cer kor rä ElFarrrd kard br.' yiz teprgtr.p kerdlb miyon yi-n.
AEaöl- dätda AIlSar da galrgmakta j.ili, o'nu da yakalayrp on'Iarrr.
pey deston xora kendir .rlrake.
,. tl:"ä""1;i;'15äi" *o'u vet,grkardr
ve kendi elindeki ipi kesti.
Gizliden cebindleki brgalr
5. xo klgtr-d da llec Oasl.m nehir .:-nka hema weF.
Kenali yanr-ndäki cürbulakl.L Häcr Kasr-mra ve.rdi. Simili ya9]-yor.
6. Yiz xo kr-gtrd da Hec llüseyn xef N6hir ra.
O da kenali yanandaki yine Gürbulakll hacr Hüseyin lhefe verdi.
7. Yiz xo klgtr-d da Mah€.Diyab comlag ra.
o'da kendi yanrndaki comelag köyündeki Mehmet Diyab ba verdi.
8. Yiz da ay bino, da desten kendil xo deston xora drrake.
O'da diterlerine verdi. on kigi ipi kendi ellerinden kesmeyi baEardl.
'9. Uca ata9 da topo in remay ay bin per k.rsyay.
orda toplara ateg emri verildi, bunlar kagtrlar'. diyerlerin hepsini
öIdürdüIer.
I0. Ponc ten grredayey mend' emar omei va af u omew.
Yalnrz beg tane e1i baüh kaldr, emir geldj-; söylediler, af geldj-.
IL Yevr ayno ra Mela mehmud Drrqomad, yewrz hec Emin ComIäFlb.
On'l.ardan biri llelle Mähmud Darqamlrr diöerlile, Comlaglr- H. Eminidir.
12. Mella Mehmud Derqom hanikew ha weg. Nrzdi se$, hirrs serew.
Ha1en yagamakta olan tlelle Mahmud, DerqamlL, yaklaEr-k I30 yagrndadrr.
13. Elgarrrk Derqom ra rema koko koy Nehir rr ome gr levrey geduk,
Dlrqam'dan kagan Aligar dtaida{, cürbulak dallarrndan cealük tepesine
geldi.
14. Uca 6skery nokta ronayrb, Eskery er,rnyay yew ha kor yen.
Orda askerler pusu kurmuglardJ-. Askerler baktr birisi daöalan geliyor.
15. Yen kon L er^rey hiwarey ke xeyro.
Hayranll-rlarrn tarlälarrnrn üstüne aloäru geliyor.
16. Rayenk tara serecei benT yän kon kargi Heni.
Hani'nin yukarl yokugundaki kargr yolda'
17. Verbr-qll dest gep rayerid uca 6sker adrr ken de.
KrLrn kargasandaki yolun sol elde kalan yerde, asker yaytrm ategi
agryor.
1"8. Uca cad kon gehid ben. Mezel yiz l.nka hanikew lehrey hiwlrey ke xeyrodew.
Orda hemen gehit dügüyor. Mezarrda gimdi öheyranlr'larrn tarlalarrnrn
baqrndadrr.
19. Rayerrk qeleben rayer Heni ser mezelyi ha ucaw.
Hani yoJ.una katl.lan yolun üzerindedir.
20. B6hal herb zaf bebextey omey vlra$tr$.
Harprten sonra eok hainli.k ve kalleElikler yapr-Idr.,
w
t
MrhE
d.
o
q
2r
1992
d.
o
rg
RA$TBIM RASTEY HETABIM
Krzr I cubuk
i'.
:
:,'.
F,t",'
:
oras (Rusya) \^'extano kr vlla nEbibi, Enarika ya het6 tlfrngana behsi mivaidabi. Qande p€ p6 vrnikerden re nükler trfrnga ra tep69 heta Atona vrra9t6. reket behd6 vr-labiyayen da Orrsi atorn spastalye ki (uzmaniye) werte dr mendi
EmaFge (l{merika) gastar€ est ina u qande xore xeftiyayen 16 umrg bi. Bewni 16
drrrm tryadr tam vl-rva. wexte dr qande Emerqe vrni kerden 16 xrzmetö kL day6
nE merdune zanayoka. nLkazi qande ravey giyayenda Emerqe 6y5 xeftiyen6.
igte drrrno kr-ameyo dugtd nara iVniyo. Wext6 dr örgütand6 Kürda mryandt qdrgrd€ T.C. ye n6 merdrma lez day€.
Naka zi zanayen ser qe jew nesrbyayena cr
grn6biyaye jew teoriy6 egt $rerte u newe jew xelg newe jera' ztwan ical kerdu
gargrd6 maya.cephe garoto. Ey€ qan de leze zazaya lete kerden da cLr6 xeftiyene. Er^' neyazi n6.mendi zazaya miyandJ- ablrnayena mezheba ravey tepa$tr, ne
mezheba mryardr drgmeney vezene ravey.
Qayrlikr xe.lqi p6 p6ya krgtende. No ereco wüna qr-no vregtd ge? Ancax, anqax
Erno vregte T,C.'yr. Elese nameye nina gtma pane. Hewle o1voz6 ma E.Bekir panukcu zi wextono kr dehwa Vet ar,r ser u lez da ne problanan de wünayrnana p6
qargr arnyayen verina. texmin qerdr- Heqde neydr xelqale xore wüna vel'ndayd.
.a
i.
1
xuru-
rs
iv
!"
ak
ur
Lee6 Zazaya zekr vrzy.ayo roj heta ewro, zahf mesafe gtroto. No wecra övek
tersene xo n6zaneye gend merdrni 1ez6 Zazaya. Dahwaya cr torzin kerden 16 u
vrla kerden 16 netodane xoy6 en bahdoydna 6y6 danä kerden.
[r..r]:
ll,'
Telsayen 6celi re fayde n6 kena, merdtn6 zazaydo dürüst bo, ragt
eger
-nina n6 Eeno xodr bxvinose, gerek namey xelq de xo ar vlzyayen-rebo,
inkai n6 do.
Hrma seken naye ne merdrma xo miyan dr gern btvinam. Hr.mzi zahf nezdr de xodL.
Namey zawan de xo zone na, namey xelq de xozi benarne verdaye no noFtok]- ca
yeno ct. vanoi ez Zazaya. nare peyd zi zahf. zahf fotrafi anceno xezetan dL
qe n6 gernayeno xo Kürd dano sllasnayen. Ew 6y€ kr n6 diyo n6 vinayo hewli
zanayokan de zazaya re zi jev fotokope cr rLgten zi ihnal n6 keno.
vleg vünabose qand6 Allaya cend satlri nugten ma n6 kewna grrna vaz6.
w
EIlr:' '.
w
w
:-
d.
"Zazayeno ..,Sönürgeci ye ka Welate Ma dr tsraru inade munden re xeftiyene
köhne Elewiyey, Sünniyey-dEse- qr irade de _xoy6 rnetiniya brr Erne era zLw kerer dest do€ene xo zerane xo brdepe Welate ma dr serbest xelq u denokratLvev
xelq dewrani leze cr beiz kere." Ney gr-yadr bel:-kera kr, qe jJw sünni jew ätäwiya drgmen. niyo. No miyaveyn6 nezheba akerder re. toxtne dagneney kariten re
wa f r-na e merdrni brger mey6.
Xelge Zazay 6J.ewi u sünni de xoya jew bitrmo. ee jew kü!^'!a'et6 na piyabestin u
bitrmey Lete kerden re küwr.rete cr do kim n6 kera.
Karglde maya 6y6k cebhe gene ew taaruz kene karFr
Karql- -de
karsr de xoya
*ovä 6y6
6v6 xe1q6
rctcr6 zazrzazay
br-vin6.
lta qrqe kerdl serdar de xore Himak.a ey estd ina !ero- serbeSt jew weLäti vrragten re,ma sonda werdo.
r'1".
tif't
i ,''.
!,
22
I
I
{
, RA9fiYE
MEMO CrAX Sl ZANENO SEBENO
rg
ASTARE
I
ak
ur
rs
iv
VajinC NEwRoz ! Honia newroz 16 zu asne esta, hukmat qerar dano u "olatanüstü
häli" hire asmune keno derg. Honia newroz r€ hire heftei eat6. nawrez6 Ttrkia
nusnen€: Newroz ke ama. esker€ T:.rku caun6 Klrmoncu bomba ken6. Henio ke,
ge niyet6 KJ.rrnoncu ya ki Zazaü qinoke, esker de pdro do. Teyna nbwroz, ne*roz,
zobina tei{a nio. seveta na bayrarni polig€ u cendereme€ Tukia Cisre u girnaq
de poncas mordemi kiFti u goni u gunaFer de verdi.
.
w
w
.a
Nrka ca6 Krrmoncu u zazau de p6rodar6o qrcekek ehdi xebere nia, Hete p€rodarso esekerun6 Trrkia u gerillune Rarmucu xeber ke meb€, television€ u namroze Tlrkia xebelun6 kahu dan6. Eke mordemi. Ttrk, Karmonci, zaza\ | Lazi, Arav
u.2., vace ke: "Eseker€ Trrkia rrnd kiqeno." zelzele€ Erzrngan dinä 100 hazar
mordenu kerde tari, Karn ei feqrrur6 yarden kerd? Pere6 ke "Caxo Sur€" Allamanni-a' tsvigi, yä xanada. y6 Australiä. ye Austria u zobina, Trrkia r€ lusnai,
sebi? Erzangon de gadar6 kani; ye "Asma sural Trrkia, brerdi u roti mi.lleti.
zu gadrra polrne 150 hazari ra roti. Ha€ ke Zazae, Xrrkonc€ ya ki Elevie. inu
r€ qe yardem n6qio. Ni miliari hata son€? Humkat u dewleta Tarkiai tu vana
Erzrnqan reina beno Erzlgan? Deh! tlenca, roze drine zeff5 suke de nordemu u
cendegu brn€ bonu ra vecen6, a sewe nejdi€ Pulur de (ovacrk) sond6 esker€
Trrku dr tenei Zazai ki$t. (am ra ben6 brb6, 9a morden brki$io? ga na f,rrsatd
zeLzele de esker koun6 inu ser trfong pano?
Memo Gax' grxa ke Englizya de ni meselew zaneno, xebera xu xora q:ina. Zu hefte ke v6rd ra' yeno vano: "Tu egie pey, hae hukmät6, parlametoE, T.arkia de
wekilu do pero. "
Xebere ceno, ceno, hama hata ke a xebere prrozrna zerr6 serei verdrnai ra,
sahate bena des u dt. Cire ke vac6: "Memo can, tu kama?" Herm6 xu wenceno,
vanos uMa ql zanon. Itaq zaneno. Ta6 van6 Tark, ta6 van6 Krrmonc, tä6 van6
zaza, Lae ki van6 Sorani' ma ez qr zanenon?"
Heto bin ra, a roze zerr€ parlemonto€ Tr"rkia de wekil€ Kr-]cmoncu eb6 \,rekil6
Tlrku da p6ro. ga? erke zu Karmonc qese€ xo de namd "PKK' dardo we. Uza ra
taine crr6 xever do, taine pi$trk de pey gureto, taine ki srfpaxe do jubin
ro. ,Nrka, Iitemo cax ke gio nianen di, helbet xu ver riano: "Halfa, huknat de dane p6roma gerillai Grton eskeru ver verva xu bicer€?"
Henio, eke tae van6, Trrkia de demoqrasie esta. zuro de ri Fiaw. Hem ki, ehe
zerr6 hukmat de dan6 ri.e zubin ro, ha6 ke kou u deL'ude 16 se brker6.
Na hal ra aseno ke, meselea Kirrnoncu u Zazau endi regta zerr6 hukm€ti,
w
I
Dina de, yane we;t€ ma de her g:i hande rew u herbi p€dj-ma vurino ke. kes bes6 n€keno ke tey giero. cek ceki. drma, her herb drma. Häma ni herbi teyna
eb6 tanku u trfongu n6ben€. Hukmat€ Trrkia de her sahate dan6 p6ro. Crke cau
ke problem esto, uza ya vegode ji1 vecino. ya ki her gi grneno paro u tey
poyino. Gorbagof Si, Yelgrn parnrka herva ra wa, seveta Urisia hazina denleta
xu perun6 Ewrupä ra Keno prff. Dewletu u istan6 ke Söviyet de 16. salrx dano
inu ke, ei qrton wezene hen brker€. Moldavia handeke qrckeka, wenca ki seveta Moldavia dewtet6 Ewrupa konferana kerdi, veg6 l4oldavia bi berz u Moldävia
' xetegia u dewletia xu hard6 xu Ber na ru, Herb6 Iraqi u Hemilke qedia neqedia
p€drna lugoslavia bi6 vaLä. sarpi nai xrrvatu ra, xrrvati nai inu ra. Dot Kor
sovi, na het Mazedoni. brn6 camiyu ra Blsllmanl vejiayi.
Topi u tanki YugoslavLa rrznai, hama p6nie n6an6. Hatake Alananya, Frasa,
Holandia u ei binl n6koti werte.
'Na mesela helbet hata ewru honia hal n€bia u n€qedia. qewres serri xr-rvati u
srrpi je brai u wäi jubin de wegie kerd6. zon€ inu ki Srrp-Xr.rvatki bi. Bi
ca, bi lete, jubin ki-Et. Tr-rkia de kir paralel€ na meselun€ dina de. dewletia
Trrkia u esker6 xu kuto Ea Krrmoncu v€rr wäz€Do ke kok ra bLkisg.
d.
o
t
t
1992
RA$TiYE
DERSA ZONE MA: GRAMERA T-j.ZAKI
ZAZAKI, ktrE zond/zrxan6 Hindu u G€rfianu ra norino. Zerre.ni km6 zonu/
zruanu degrrb6 zonun€./zrranunä lrani ra, yane ye üengizG Hazari ra ye_
no.
Harzani, Gurani
(Harr-
d.
o
ni zonu/z*ranu ra nejdiyo: Gilaki, Tati5ki,
randn) r Daylaml, Hazendarairi, u.z.
Zaza
rg
AS-TAFIE
ra Zazaki Pasto ra, Zend ra, flind ra, Klrda$iki ra, Urdu ra, i_
rönkiyo neyi rö u-z- nejdiyo. Trmsale de, van6 tnan! het6 lran, pakistan
Afxönistan de. Zazaki de ki vanä ,nan, yä ki rnonr. Zazai non6 xu jede
Heto bin
4*!5i!ii
Zazaki de Artikele 5axr surqimiyu
hirrs, se, hazar, deshazar
q
tek
zu
rne. Ha:nd ye nordene est6: Zu,
dl, hire,
rs
iv
Tlmsale:,
Ha
ak
ur
'tendurer oe pozenE- Hindistan de ki tendure r€ van6 rTandur,.
trmsäla, zobina honia zaf ferheng6 ke zubin cqnE, est6-
zu mordernek
des hega i
qe'.{res -rozi
(
tregay )
.a
!c!q-Eclgs!sIlisrgs3=gsEls!ci :
w
w
Qesey kerde-u Hendene de veng kerdene ferhenege de peniye de u pöniye ra
zu herfo diyen, yane heto peyen ra zu ya ki zu.u n6m rgani, (herfi) ser
veng beno.
w
Trnsale:
he-g!.
mi
-I!1
I l n-ge
9lE=g=glE:=!!:!rxg!g
DU-ke-le-k€
r0s-r l -y-e
re-vu-ke
:
Zon€/zruanö Zaza de namö mordemu, r,e l atu , cau, .zonu/zrwanu, ye dewletu,
cenaatu, krtabu, pöseruku, ye paul ikau u firmu, ye rozu, a$ü u serru grrs
nus
24
ino.
I
I
RAffiYE
1992
GRAMERA ZAZAKI
ZONE MA - ZIWANE *IA: NON U SOLA MA.
a
t
u
pä1ame:
Nece, Korek
llelat/ca
:
Anado I i ye,
Zoni/Zrwani
:
Alamanki,
Cemaati
Hemi.lka
Heng I i
zki
Kltabi/
PEsoreke: Vora
le,
Pawl
Cumhuriyeta Trr-
gae, tti I I iyet
iqa/
Firme
:Pav.rl
iqa Asl ni,
ak
ur
iya.
Rozi/asmi/ser:
Cemaatä Zazau,
Aiamanyava Federak
ri
Latini ,
Cemaata Erebi,
Cemaatä
Cemaata Kl rda5 i,u,
Zazaki, Klrda$ki
Dewlet/Diyar": Dewletiya Urrsi,
]
:
d.
o
tlame
rg
Trmsale:
Firma Teksti
5. fiusar, Hazar u newaunetfuzu.
rs
iv
4gEeE!!sllitsgls4=s=geg_ere_Es=lBlslgI!;
T
rmsale
:
.a
Zekekiye ke.biye Jedeyene, yane Singular ke bi Plural, peniya ferhenge de
zu herf€ Suff,ix yeno kuno rö cr. Ferheng, yane Substantlv, ke ebE herfo
b€vengrn (Vokal), yane eke be .e. qedino, nu Ie{ beno .ir. Ferhenge eke
eb€ 'a, r, i, o'qedina, ya zobina zu ,,i,, yeno tey kuno ra cr, yö ki hetE nusnayene ra zu "y" kuno ra cr.
w
w
Zukek
iyelSingu I ar
Jedeyene/P lura I
w
. a). Ferheng ke ebö zu herfo r:övengrn(Vokal ) qedino:
b).
qeneke
qenek-
kerqg
Kerg-
Iocrne
Iocrn-
i
I
i
Ferhenga Substantivi eke e)ö herfo vehgrn qeOiye:
I
acek
non
mordem
dost
lacek-i
non- i
mordem- i
döst- |
.
I
i
RAffiYE
X. SEFKAN ra
Na sanrka pero hermetane mare bo.
Cim ke qrmete dine anare zon.
d.
o
rg
1992
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
Pasaye biyo_. ttir6 9en6 xo biye. Ne pasay prroz, ptsewe xeal kerdo,
onta we ke face xo gine. Roz6 gena xu ya pile ana vato, bao derde tohesrete
ga
hasretu oncena? Ne vatoi toe mr. gino. Na ke. zede kutare cL pasay vato,grko,
heuw
sa ke lace mr este hefe rnL brcerÄ. eor q1m ve gewres Lewendane xora nao koun6
made ro. Her serre mlra xeraz ceno. qena vatoi bao tr qe mereq meke. ez son
vrle d6y dan puro to re an. pasay vaioi clgeram t:- negliina. säre na'beia metl_
ye. Eke se kerdo ne, vatoi ez 6on ke son. ieseliya paaay kota, crre esier ker_
do top. erzaq-do cr, clre rae tarlf kerda, rusne. päsa ve xo *i iu aÄi'-k.l."ru
Fryo brne prrd de raa nina brrna. eutrr ke gena.xo ama biyo be gimgere xora
vatoi 11 kama. kata gona?
eena pasay tersa eskere xo gureto peyser cerä ra. paaa ki reyna raa krlme ra
cero ra arno 9e. eena ki veciya ama, vato; ctgeram se biZ Vatä; bao
grmr
raa rnr btrne peyser amune. pasay vato; n.r tora va ke meso, to gos räCor
mr
nena.
Waxtera dtrne gena pasay reyna vatoi bao destur brde mr. Son goi gaa ve mordern_
une dey krsen. pasäy vatoi meso o zof qurnazo, zof geytano. Vunai .ra
Pasa ,reyna tevdir nano ro, keno ragt. Eve xo ki onciyl raa. krlrnei ." ez
"orr.
bÄno,
b.r-ne.pJ-rd de dano we, gutrr ke gena ena erzlnore ver vano,
"o
vande kama. kata sona? eena pagay tersana eve eskere xo peyser sona. pasa ki
raa krfrnera sono ere, ax keno, wax keno dest ra giye neno-. ieLe waxt ,"i"rro ,.
na yrrmr,k (na do.Llm) qena qr-ce vana bao ezo ke hefe to brceril pasa
crgeran tt neskina, Wäa to ki giye peyser ame, t.a na sewda caverde. vano,
Eke se keno tey bas nekeno. Vana ez gere_ke ,ori. teseliya pasay kuna care es_
ker keno top. erzaq dano cr vanoi tote o*rr bo, E bene rägt-so.ri.
raa kalneJa sono kule oneno xo, xo vrrneno, brne pl-rd de io dano ,".ias.-onc"
fotr-r. k.
gena xo ve eskeri ena vanoi vrnderkata gona? eena pasay bena gt,nger rä
purode ma purodime, merdene esta. vacerane gina. pasa kule xo sera nanov..r.,
ro,
vanoi crgerarn eza, vlnde. qena vlndena, pasa yeno Löwe na hetra
löwe a hetra
nano e:ena gena xo ra, vano; oxlre to *er bo, keno ragt e Sone raa xora. no
peyser eno ge. gena pasay verte kamci dewera ke gona gor
grrn pers kena. Dewrji
le tr meso, tr. ey ra ranexe.lesina. O zof gurnazo, zof mordeno
dev
Ylne;
Eke se kene tey bas nekene.. vana ne ez gere ke gori. pöre crre-iae-t.Jit este.
Eni Eiona delra en peyene. oca ki van€i neÄo. tr ey de b-s n€ kena. A a;;i;" x"ne.
clre rae reyna tarrf kene, vane; tr ie vecryare na diar
""_
ll 9",9"":
quze
(ragte, esto' ostore eewres rer,rendi wuzare.
"u""'io"I)
E ki o dot eskef dere.
Ne
sone vecine diar, qayt bene ke raFt ostori hae vruzare, torvey vrlere. Eke ju
ostor jene xo xemelnao. Torve de xemelnae ki vr.ledero. gena
iasay """""" ra
no ostore serlevendi o, e 9or grmi. o. Cerena ra eskeve io .rai.;
iriade m, _.r,
qos de. Ez son vere hrxari. Mr ke begaka xo gj-gte hewa stna ostore
gor grm
vrlera torve brcerd.
Na sona vere nl.xari ke haye zerede qesekene. Beqrka xo gina hewa, ignar dana
ostore Sgr 91Ir vera torve cen6. ostor hireno, eor 91m vano; a]a nrade o
,9r.Ne
ostore mr ea hireno?
zu-yeno ke qaytkero, gena pasay g:-mger
puro jiler
kena. ostor oncia hireno, zuena sono tever, qena pasay ey ki dana
jilei
kenä.
Ebe a qeyde nordemune dey pöro pia kiFena,
eor grn vano; hala, hu1l
nordeme mt kam ke gJ- tever peyser niane. ala rey
":
ki_ez qaytkeri, qutur ke yeno
vereesketi gerra pasay grrnser dana puro ey ki
jiler kena.
26
a
I
PAffiYE
r992
Pöro bene sa, cevene ra Fone. Deviji pöre sa ben6. Xevere her cara sona, va. re; Cena pasay eor grn ve lewendi kigte. VrIa biyena na xevele heto zu. de vln-
dero na berine reyna se biyena gor grni.
nrrene o ki grrnser kunore qake hirese u gegtiuge9 rojl balora dJ.me yenore :(o ke nordeme ko pöro nerde. ju o wes mendo.
Wurzeno ra sono hedade xo vano; ne Lao ae bi ma re?
Hedad cl.ra vano; erene de pasay ame st-nd kt-Eti.
gor ern aste qalge xo veceno hurindi de hasrn keno cr, hurdrrn grme ke werte
gareraye ebe qite gtredano. Derre be dewe fetelino, peyniya peene de der,ra gena
pasay de vecino. Xore \^ruza dukane keno ra. Sar pöro nera zof he6keno; zof rtnd
ur
ak
rs
iv
eene pöro sone peskurune xo xemel.nene erzene dare ser. Eke se kene na peskrra
xo neerzena dare ser. gene ebe zor.bene prro peskrra nae erzenere dare ser.
Xort yene pesklru cene. Peskira nae dare sela manena, peyniye de laze pasaye
na dewe yeno ke su peskira grlmrna. zuxlne menda. yeno ke peyser Soro.. vanoi
yao qrsmete mr ki na biya, vl"nde bl-ceri, peskire öeno. waira peskire nevecina.
Ebe pers mueene ke a peskire e gena uemedia. para sono lilemed ra geneke laze
xore wazeno. qeneke vanai zu gerte ma esto. pasa vanoi gerte to öako? Vana
mare bone brde vara$tene. Vele gevere bon de zu ger zu ki dlrnox brde grredayene' zrnculu ra. eevere teveri ra yeme (hete) zeriri de cae grmsere brbo.
hama xevera kes ne ra qinj. bo. pasa qei.rul keno. Vatenane daye ano ca. veyve
keno. Harna terse gor ernL geneke vira n6 sono.
eor ern dewe be dewe ebe nae fetelino, endi g.a waxt beno Heq eaneno yeno na
. dewe
de vecino. $erre bena. xore cae mendene re qaytkeno, ge pire perikeno.
Sono Ce pire vanoi pire perskeno. sono ge pire vano; pire er.rro cae rakwtene
dana rnr? Pire vana; cae mr- gino, sare mr zerede kLno mt teverä wa. K1na rnr ke
zerede bo. sare nr tevera o. Qor g]-rn veceno tai zernu dano pire, pire vanat
cae to kj. es!o. cae ostore to ki esto. ana ey kena rneyrnan. eor grrn örra perskeno, 9.1 esto' gr gino?
Pire vanai tawa ki E:ino. vezeno taina zernu dano cL, pire nisenare cr qesikena
vanoi devta na de gene de Mened esta, laze pasay de zeweci.ya, Nene bon do vrragtene vere geverde Fer ve dtrnox ne zlncrfe ra.
qor grn zoneno ke na a ara. Tenena dano pire, vano; pire ez tore dl- legi go5t
an. Zu ki tore savune an. Bere lesu ger u drrnox de.
.a
I
vlndeno.
Paqa ciniya xora vano ere ceniki xete piyay (rnoimeka ) qale qena ma kerd. ma
kes nede. no dukancl zof rrndo, nanusliyo be rna gena xo ney dime.
A ki vanat na tl ke qayrla crdi me geneke dane ey. Pa6a vano veyve s_ana ez ken
Dukanca (gor gam) vano ne. niya nebeno. Ezo ke veyve beri cae mau-pj-ye xo de
brkeri. Pasa ano tae zernu gini-nini dano cr., nine keno ragt'. Xeyle rae ke
sone, qena pasay rae de vecena ke na raa a delra ke giye lewe qor irnr a wa.
CJ.ra pers kena vanai na kata son me? lta kotiya? eor ern vanoi tr zanena. tr
zonena? Qa19e xo veceno na$neno gena pasay vanoi to gevrres nordeme ma grrkerd.
ez ji figtare 91 hal! Nan u qrmete mr. to kerd ve vindi. qena pasay berbana,
kuzena pere nekeno. eor q1m nae beno nezdiye e esteki (rnixari) !flrza ae maera
keho ru!. langu ser keno dalde, vano; ez son hedad de gigu vtraznen pe to pocen wei. qena pasay zof teraena, e].xa ke venge xo vecino br-rena (qeräna), a
6ate ki nezdiye wuzaira baurgane vereno ra. Waire bazrrganr- dJ. brray bene. Bra
o zu name xo Memedr. zu ki Hened beno. Bra o qrc Memed vano; ero bra nezdide
venge zrrcaisi yeno, ala vande kam o? Rei qaytkerime. Hened vano; lao mare er!
l{uza eor gtm esto, sere ma kuno bela. Merned vano ne. s€ beno brbo ez qaytken.
Qayt beno ke zu hermeta rup-rutal lungu ser darde keEda. Nae ano hrar, luncu
dano plra, beno.erzeno terkiye deva kune rae gone. gor grrn yeno ke geneke qrna. Mrlaket kuno (beno hers) nata vazeno. bota vazeno. nia dano ke duri Ea
bazrrgane vereno ra sono. Sono bazargan dano eglel(erdene, vanoi zu geneke nl
ard bi. s1ma diye nediye? Ne van6 ne na qe kes nedi. Mened sono bare deva de
bine erzeno bare deva geneke ser. Cor g:-n geneke nevineno. Ne xore söne dewa
xo. Baru barekene Memed vano bra xora mrra ewLäd qino. Bare na deva vtrene e
mano. eeneke xore ceno keno ewlad. Na geneke p]-roz, plsewe bervenatvanai ertur
bo no roce mr vineno. krgeno. Na dewe de ki qeyde benot geneke azevi zu dare
ra peskurune xo darde kene. Xort ki yene ne peskuru !a. cene. peskrra kan ke
kan gurete ey zuminde zewecine.
w
w
t
w
t
d.
or
g
Morderne ney pöro
maF biae naneno,
21.
.
r992
RAITNE
Ye lesu de kune de. Ta ti savun qula C:everrane gr ke veciya nr.re b].ce biya
ita. Pire vatenane dey ana ca, qafrvo ke savun de veciyo cena crre ana. No
beno Hedad xo ze qalr.vo ke savun de veciyo kr.ll.t dana vlraEtene.
Prsewe dr fesane b.ina ceno sono vere geve.re lace pasay. Lesu dano ger u dl-rnoxi, gever keno ra kunu zere, qene pasay te de vecana ke zu pore daye peguret e$tre xo do$, ge verj ne kena, Vanai xora kr kiFeno. I,la laöe pasay brxelesiyo ra. liaxto k€ o gama xo erzeno re zere na pe geveri ra Flm$er cena dana
be pore xora br-rnena. Pore nae qor qJ.n dest de naneno. Vaz dana zrncala ger u
drrnoxi brrnena ke gor grma pargey kere. Ne lesu caverdane gor grni paren pargey kene.
Pire nia dana ke 9or grm niane, desta eodrr sona qayt bena ke gor grn kerdo
ve prrtrl.ey- Sona xevere dana be pasay. Pasay ra vana; pasa wurze veyve lo no
qrko niya kerdo! Vere gever de gon gonagiro. Na goste i.sona wena, erko?
Na brde kigtene. Pasa wurzeno ra sono ke rast vere ceveri gon gonaEira. Venga
veyva xo danoi no g1kö? Veyvrke vanar zu gerte mr esto. Tr ke ey biyare ca ez
vanai Ceveru qapake ne kes bero zere, ne kes goro tever. Qevera dano ca. Na
crre pero ii kesikena' vanai mr. zanrt ke gor grm yeno ita pe mf, brkago. Mr ki
,iaka nesela gt-m$eri kesra neveta. Bena gita xora xo sera erzena. Pasa qayt beno ke ragt por b:.rtyo. Pasa inam keno löwe na helra, lö.re a hetra nano veyva
xora. Pj-re vanai pasa gever blde rakerdene son vejin tever,.grra xo fin v!zJ.ke. Pasa vanoi ne pire to merdene hek kerda. Pi.re dano ki$tene.
Veyve 1az u veyva xo newe, gervres roj u gewres gewe dano kerdene.
ur
d.
or
g
.
rs
iv
Nuri Dersimli
ak
xü urü nü u ÜrnEN SAYFAI-AR
w
w
w
.a
Dersinliler dini ve ahl.aki an'ane itibarryla eski Ariyall-Iarrn tabiata perestig ve adaletin nihai zaferi hakktndaki inanclna sadrk kalmaglardrr. Kevni te$kilat ve harekatrn zadei ilhamattndan olan adetl€rini de krsmen mu-.
hafaza etni.Elerdir.
f4eselar kernatan nizam:"nt idane eden eAR ANASIR: ATEq-SU-EAVA-TOPRAK olup.
insanrn. varlrir. hadj-se ve e€kal bu eAR ANASIRDAN mürekkeptir' Bunlar mukkaddes sayt-lar ve her birerlerine ihtiram gösterilir.
ortadan kaldr-ran bir unsur adATES en temiz, her türlü fenalrÖr- ve pisliti
ve bekaslna delalet eder.
yanmasl,
vicut
bir
ailede
hayatl-n
dofunur. Ate$in
ocAöIN söNltESt ise. o ailenin fel.aket ve izmihlalrna delil sayrllr'
SUYA. ToPRAöA ve HAVAYA da bir .derecede önem verirler. vicudun sihhatl-na
muhafaza igin, bu vaslta ile temizliäin elzern olduluna inanrrlar ve tenizliöi dini ahkamdan sayarlar.
Her yerde, her zaman ve nekända Al.lah. AlLahln kudret ve kuvetini kalbinde
taqrmak, iyi dügüncelerle kalbini daima temiz tutmak, her geyden evvel doiru olmak, en büyük bir günah olan yalana söylemenek, katiyen borqlanmamak
her Dersimli igin dini ve ahlaki ödevdir.
Dersimin dini an'anatfna göre HoDEYE petestiF igin zahiri bir taklm -merasim
ile iktifa edilmeyip, batrnen iyi ve terniz adam olmaäa galrEnalrdar. Bagkalarrna eyilik ederek HoDEYE nakbul olmak geretir. Günah irtikäp eden birisi
bir takrm ve kurbanlarla günahrndan kurtulamaz, günahan afvi igin hakikaten
nedamet getirnig olnak garttrr.
zerdeFt akj-delerinin yüksek prensipleri Dersimin yüksek yaylatarrnda häla
ya€amakta, nurun nihai zaferine. karanlrfirn ve fenal]-öJ-n nihai ve kahkari
natlubiyetine inanc gibi hurafadan ari mübeccel dint büt.ün saÜlr5lyl.a nevcudiyetini nuhafaza etmektedir.
Verdilimiz €u izahattan q:rkan netice gu dürki; Dersimliler. Alevi' BektaFi.
ve
Sia gekitleri altrnda ZerdeFt akide ve prensiplerini nuhafaza etmiSler
nattä xigrlm ziyareti nerasimi ile dahi fenalak ilahr AIlRil4AN a ait an'aneleri bu güne kadar yagatmakla bu lunmuF I ardl"r. (Bu merasim hakkrnda faslL
mahsusunda izahat verifmigti ).
28
!
a
i
{
r992
RAfTIYE
Dini ve ahlaki an'aneler.
a
iv
ak
ur
t.'
d.
or
g
Tarikat meselesi bahis konusu olmaksr.zrn. bütün agiretLer ara srra anianevi
ayinle{ icra eder}er. flesela; cuma giceterine raslamak üäre. odalarrn büyük
ocaklarrnda Siddetli ateEler yakarak' toplantrlar yaparlar. Bu toplanti.lardai siddetli ategin vicutlara verdiöi tesir ile Hodeyi zikr ederek günah ve
kusurlarr-nrn afflnr dilerler,
Kürtge (zazaca, aktaran) ilahiler okuyarak, kendilerini, ailelerini. äost
ve ahbaplarrna nruhatarlardan muhafaza buyurmaslnr Hodeden dilerler. Bu niyazlarr esnasrnda adeta allarlar. Bazr defalar heyäcanla kendilerini ate$e atarlar ve Yezden Tanrr adrnr anrp, ateFin közlerini airzlarrna atarak körnür
yaprp brrahrrlar. Bu hali gören cemaat' go€kun bir halde, Hade! Hode!, avazelerini gökl.ere kadar yükseltir, aazlar, lanburlar galr-nrr. beg-algr *tU ]ik halkalar halinde SEMA rakslarr yapr.trr, necitede cenaatin en yagllsJtarafandan dua edilir. Hode'den af ve merharnet dilenir, A$iret an'anelerine
Yemekten sonra tekrar duii edilir ve Lopuygun yeneklet ienaata yedirilir.
lantrya son verilir.
3u gjPi ateg yaktrralan yerlere ziyarer diye saygr gösterilir ve tövbe ve
r.srrgrar rern burafara gellnir. Burararda yapllan dualar ve okunän
ilahiler
hep kürt dili ile olur.
Ferdi.olarak,. ak$an_yaLaüa girerken. sabahlarl kalkarken ve ylkanrrken Ho_
deye dua dtmek her Dersimrinin borcu sayrrrr. Dersinli, sabaÄlarr pek eit"r,
kalkrp, nöhcesen.daä1ar arasrndan doimai<ra olan günesin gü"i;;;;; [u.s' uti_
cuduna muhterif inhina ve harekerrer vererek iuaäeu äaer. culliii-relrniir'NUKU Clenrr.
ALelada ahvalde yemin etmek adetleri deöildlr. ancak pek büyük bir aht ve
'suiii-"imur.,
ikrar yeminle reyid orunur. Dersimli; kavlinde ve näräkatrnäi
hatalarrnr merdane i krar ve itiraf etnek terbiyesini alLr ve Hode,yi istig_
hat ederek yenin ettiii zaman; 'lizerine yükrendiäi .an"vi
*".,riiy.ti,
.g.r1rür. n r nudrikrir.
rs
ziyaretler ve bayramlar
w
w
w
.a
ZTYARETLER: Büyük aile ocaklarrna, yüksek nanevi gahsiyetlerin bulunduklan
ve olurduklarr yerleri, yüksek daä bagr ve zirvelerni, gedik baglarrnr, bazl
evliya mezarlarnt. gecaat ve keramet gösteril,en yerleri, atalarindan nenkul.
eserleri, nünazaa ve muhasemelerin ha11u faslrna dair XOt,t (cernaat) kararlaranrn ittihazr iqin toplantl- yaprlan yerler{, Türk ordularryla vakl. ollnug
savaFlarda önemli ve yüksek Fahsiyetlerin kahrananLj-k ve yararlrkla sehit
düFtüleri mevkileri birer ziyaret sayarlar. Buralarda, Küreee hitabäIer ve
heyecanlr nutuklar iräd ederler. r4evkie göre zikriyat, ibadei ve ihtiramat
yaptlktan sonra. kurbanlar keserek datatrrlar. Bazt yerlerde bu ihtiramacr
daha ileri. götürereh sesde ve niyaz da ederler.
BAYRAI4LAR: qarki lakvime göre Aralrk ayrnrn iptidäsrnda, üg 9ün oruq tutt.uk'Lan sonra' büyük senrikrer ve dernekrer yapap sllah atarlai.-Bu
layiärn, bayramlarrn en-büyii{ü ve--kutsalr sayrlrr, qünkü ZXRDE$TE ithaf ediImigUir.
Iki-ncj. önemli bayram Hrdrr llyas bayramrdrr. Ocak ayrnrn. sonunda ü9 gün orug
tutufur. Bu üq gün zarfrnda,. bazr krzlar su iqmezlei ve rüyalarrndä tienditel
rrne su verecek olan gancin kendilerine niganlanacaqrna ve eg olacairna ina_
nlrlar. Oruetan sonra KAVUT dedikleri kavrulmug buödäydan yaprLmrg ünu, bir
kap igerisinde ve en yüksek yükrük üzerine koyaralt. etrarinÄ nurniar yakarlar ve o gice HAZRET1 IIIDIRIN bir iqaretini beklerler, Ertesi günü söi,, 9e_
gen..KAvur yaä ve_barda pisi.rilerek kornsulara daältalrr. sofralär gekilerek
ougun payram eatl I I r.
Ügüncü bayräm Sultan Nevruz bayramrdtr, ki, ilk baharda yaprlrr. qenlikte!
o1ur, ziyaretler gezili.r ve hitabeler söylenir. Hayatrn irgtrrrgrärn. ziya
ve hareretin zaferinin, Ahrt-mänrn ve ölünün maElubiyetj.nin retnzi olan bu
bayran. asrl kürt milli bayranadrr.
Dördüncü bayram Kurban bayrarnldlr. Bu bayramda kurban.rar kesilir.mezarlara
gidifip ziyaret yaprlr.r ve yernekLer dajrlir-
29
RAfTivE
d.
or
g
KITAP GUNU
oldular,
Gece tanamen zazaca
ur
Zaza gairi Hasan Dewran yaylmladl-gr yeni Alnanca ve Zazaca ücüncü siir kitabrndan dolayl bir kutlama gecesi yaptt. Sair, kutlama gecesj.n- yakrn doslarrnr
ve zaza. sanatgr arkäda$larrnt davet etnigti-. zengin bir kültürel igeriäe sahip olan kutlama gecesj-ne yakLagrk olarak ?0-80 davetli galrrlrnrgti. aimänya'
nrn qeFitli bölgelerinden uuak nesafeleri agarak gelen misäfirlei igerisinde
gofunlu{u sanatqllar tegkil edi.yordu.
özenle ve nütevazi bir gekilde ülkemizin hutfatrndan sergilenmig yemeklerle.
misafirl-er dostqa s]"cak bir atnosfer igi.nde sohbet ve tanr€rna gansLna sahip
olup, Zazaca bilmeyen dostlara da yer-yer Almanca ve Türtr-
ak
ee lercürneler yapalda.
iv
Kutlama g""""i duhu goX lir zaza kültür gecesi öze.l liqindeydi . Qünkü Hasan
Dewran o gecede J.99J,/92 yr-llarr arasrnda müzik kasetlerini ve kitaplarrnr Zazaca da yaytnLayan sanatqr arkadagLarrn da kendi eserlerini tanrtnaya qatrrüu.gtr. Kitap genliäinde eserlerini sergil.eyen 6anatg:.lar araslnda aktii o1arak katt,lan arkadaglar Sunlaldrr Kadri Karagöa, M. Areyiz, Azedeylam, Mened
eapan, M. eernug, Heyder. K.rzrlgubuk. seymemed...
w
w
w
.a
rs
M.Areyiz, Mened eapan ve fiadri Karagöz Dersin,den klasik halk türküleriyle
nisafirlerin büyük ilgisini toplayarak lzJ.eyenlerin hayranllklarrnr kazändrlar. Dj.kkatli bir sessizLik iiinde konuklar, türkülerimizin kendisine öz ve
has ridirnleriyle edeta yurdumuzun dününü ve bugününü ya€adtlar,
cülbahar'dan nodern pargelar sunan Seynemed. der- sonra, Azedeylam okuduöu Alnanca ve zazaca gij-llerle dikkatleri üzerine gekti.
BingöI. Palu ve Dlyarbakrr'dan yagam. ezilnigl.ik ve direni€ giirlerinj sunan
Krzrlgubuk, geceye deäer1i bj-r katkj.da bulundu. pegi srra irii.ncan ve Varto,
dan giirler. öyküler ve türküler dinlenildi.
Gene ve yetenekli Sair M. eermug, geqen yr1 yayrnladrör ,'Xeseneko cano Zerejo',
adlr ilk giir kitabana tanrtarak' anlatrmsal ve toplumsar qiirleriyLe misafirleri Siverek. Diyarbakar ve gevresine götürdür zengin gij-rleriyle ve beffak
.iiliyle geceye srk srk katkrda bulunnasr istenda.
Qok yönlü bir sanater olan Heyder, ilcinci giir kitabrnr, ,'Zone l|a II" yi tanrt'tJ'..Heyder. "otuzsekiz" katliamrnr qiirleriyle geng yazrn edebiyatrmrzda
belgeliyecek yetenekte. Ayrrca agk. yagarn. gö9 ve gurEei giirlerinln yanlsr-ra,
bagarrlr kaberesiyle konuklan kahkahalar iginde brraktr-; güldürdü, sävindirdi ve düqündürdü.
Hesen Usen. baharln yegil aylarrnda yayrmladrür delerli ve yoiun bir galrgman]'n ürünü olan r'Lawrk6 Dersrni" adlr kitabtnr itk kez o gün gün rgrfrna qikard1.. Hesen Usen, derlediäi Dersim türkülerini M. Qapan'rn müziksel e$tiginae
sunarak büyük beteniler topladr.
DostLuöun ve sanimiyetin ufak bir örneii olan gecede K. Karagöz. M. Areyiz,
M.. germug, Heyder. gesen Usen, Hasan Dewran i.le birli-kte kitap ve kasetlerini
imzaladrlar.
Umarrz ki kitap_genlili, H. De,^'ran'1n deyimi'y1e "Kitap günü" veya ,'Kirap Düöünü" sürek1i olarak her yr.l yaprlabiljrin. Sürgünde ve ya yurdundan uzai<1arda
yagarnak zorunda kalanlarlmrz iqinde bir gelenek olabilsin,
, Sevgil.i Hasan De\^rran I a ve arkadaglarrna bu güzel Xitap cünü igin qok
teEekkür ederken bir kez daha yenj_ güzel-eseri igin o'nu yürekten kütla;az.
30
I
I
rd
ku
va
rs
i
w
.a
w
w
g
.o
r
r992
RA$fiYE
;
gANrl(A MA
l
Xat
I
g
C,
l
rd
'
Pozike lrnge cl-te sera
Nire crte vrle gao ra
Teuze hokmati Pigta mara
.o
r
Qend sed serra
talan u drzdiYe
Qrmi kerdi vit'
Azmen u kou de gaytkerd
Gogi kerdi vit,
vrneti me zu xebera xere ser.
va
ku
Ebe
w
.a
rs
i
Guli dai are' krlamr vatjArak u sla de mendime
Xora nedi ke toxrm berzime cr
Vai de gime, vai de amayme
Axrri name lai ki nenapa.
1938, 25, 20 hona nezon gr- waxt
Goni verdera ma ser
w
w
..1
Desto-paye ma g:.krti
Jenge egtere feke ma
Beveng gi.me heunora'
lvaxto ke bime hegar
Hete giwari sera rae guret bi
Endi welat ra duri
Be zon, be bonr be qom
DügeJ-ane gari de ierib bime.
!
1l
a-1
.1
I
'{.t
t
I
il
ri
:il
))
I
il
.t
I
sl
,ii
I
{
r
1

Kapıldım sana bir mecnun gibi

Bu PDF dosyasını indir

1. Kompaktlık

556 TEŞBİH da başlangıçtan günümüze kadar teşbi

Mikroblog Verilerinden Politik˙Ilgililik ve E˘gilim Tahmini Political

Forex Göstergeler

1. Metrik Uzaylarda Kompaktlık

PProfof PPrP sman Osmsm Sİİ VR V YA KAYA İnşaat t M İ çin eoloji

PROJEKT˙IF (Düzlem) GEOMETR˙I(S˙I): Projektif geometri

şeftali bahçeleri - Journal of International Social Research

Scarica programma e CV relatori.

City Light Bar Menüsünü PDF olarak indirmek için tıklayın.

Tarih Bölümü 2014-2015 Güz Yarıyılı I. ve II. Öğretim Okutulacak

Bi nameyê Homayê rehman û rehîmî