E-DERGİ ÖABT SOSYAL BİLGİLER VE SINIF ÖĞRETMENLİĞİ İÇİN COĞRAFYA SAYI – 1 www.kpsscografyarehberi.com ULUTAŞ COĞRAFYA’NIN TANIMI ve KONUSU Coğrafya Yeryüzünde meydana gelen olayların oluş, dağılış, neden ve sonuçlarını, bunların birbirleriyle ve insanlarla ilişkilerini inceleyen bir bilimdir. Coğrafya, yerkabuğunun belirli bir derinliği ile, atmosferin belirli bir yükseltisi arasında meydana gelen olayları inceler. Coğrafya ikiye ayrılır: I. Genel Coğrafya 1.Fiziki Coğrafya: Dünya’nın şeklini, boyutlarını, yer şekillerini, iklim ve canlıların dağılışını inceler. Kendi arasında beşe ayrılır: a) Matematik Coğrafya Dünya’nın şekli, hareketleri ve bunların sonuçlarını inceler. Ekvator'dan kutuplara gidildikçe değişen durumlar (artar ya da azalır şeklinde) Dünya'nın şeklinin sonucudur. b) Jeomorfoloji Yeryüzü şekillerini inceler. c) Klimatoloji İklim olaylarını inceler. d) Biocoğrafya Canlıları inceler. e) Hidrocoğrafya Güneş ışınları sürekli olarak Ekvator'a dik açıyla gelmez. Sadece ekinoks tarihlerinde (21 Mart ve 23 Eylül'de olmak üzere yıl içinde 2 kere) dik açıyla gelir. Su küreyi inceler. 2.Beşeri – Ekonomik Coğrafya: İnsanları ve insanların ekonomik faaliyetlerini inceler. II. Yerel Coğrafya Bölgeler coğrafyası Ülkeler coğrafyası Çizgisel hız bugünküne göre 1 kat fazla olsaydı, Coğrafyanın ilkeleri: Coğrafya bir konuyu belli ilkelere göre inceler. 1-Neden - sonuç ilkesi (Nedensellik) – bir gün süresi 12 saat, – iki meridyen arası 2 dakika, 2-Karşılıklıilgi ilkesi (Mukayese) – iki nokta arasındaki yerel saat farkı bugünküne göre az olurdu. 3-Dağılış ilkesi www.kpsscografyarehberi.com Ekvator çevresi: 40.076 km Kutuplar çevresi: 40.009 km Ekvator Yarıçapı: 6378 km Kutup Yarıçapı: 6356 km. 1- Ekvator’dan Kutuplara doğru Güneş ışınlarının geliş açısı daralır. Bunun sonucu olarak; a) Ekvator’dan Kutuplara doğru sıcaklık azalır. b) İklim ve sıcaklık kuşakları oluşur. Yüzölçümü: 510.101.000 km2 c) Bitki örtüsü, tarım ürünleri Ekvator’dan Kutuplara doğru kuşaklar oluşturur. Hacmi: 1.083.320.000 km3 Yukarıdaki rakamlardan da anlaşıldığı gibi, Dünya’nın şekli tam yuvarlak değildir. Ekvator’dan şişkin, kutuplardan basık (1/297), kendisine has geoid bir şekle sahiptir. Dünya’nın geoid şekle sahip olmasının nedeni, kendi ekseni etrafında dönmesidir. Dünya’nın Sadece Geoid Şeklinde Olmasının Sonuçları a) Ekvator’un uzunluğu, tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan daha uzundur. b)Ekvator’un yarıçapı, Kutuplar’ın yarıçapından yaklaşık 21,5 km daha fazladır. c)Yerçekimi Ekvator’da az, Kutuplar’da fazladır. Yerçekimi Ekvator’dan Kutuplar’a doğru artar. 2) Ekvator’dan Kutuplara doğru, denizlerin tuzluluk oranı azalır. Çünkü sıcaklık azaldığı için, buharlaşma azalmıştır. www.kpsscografyarehberi.com 3) Daimi yerleşme, bitki örtüsü, tarımsal faaliyet üst sınırları ve daimi kar alt sınırı Ekvator’dan kutuplara doğru deniz seviyesine yaklaşır. www.kpsscografyarehberi.com Yer Ekseni: Kuzey ve Güney Kutup Noktalarını birleştirdiği kabul edilen doğruya Yer Ekseni denir. Ekvator ile Yer ekseni arasındaki açı 90°dir. 4) Ekvator’da fazla ısınmadan dolayı Termik alçak basınç Kutuplarda ise fazla soğumadan dolayı Termik yüksek basınç alanları oluşmuştur. 5) Ekvator’dan Kutuplara doğru cisimlerin gölge boyları uzar. 6) Dünya’nın yarısı aydınlık, yarısı karanlık olur. 7) Yerden yükseldikçe görüş alanı artar. 8) Harita çiziminde hatalar meydana gelir. Yer ekseni ile Ekvator düzleminin kesiştiği yere Yerin Merkezi denir. 9) Dünya’nın dönüş hızı(çizgisel hız) Ekvator’dan (1670km/saat), Kutuplara (saatte 0 km) doğru azalır. Buna bağlı olarak; Güneş’in doğuş ve batış süresi Ekvator’dan Kutuplara doğru uzar. Tan ve gurup süreleri çizgisel hızla ters orantılıdır. 10) Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı Kuzey Kutup Noktası’ndan Ekvator’a doğru daralır. COĞRAFİ KOORDİNATLAR Ekvator Dünya’yı iki eşit parçaya ayırdığı kabul edilen çizgiye veya Kutuplara eşit uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle oluşan daireye denir. Ekvator’un özellikleri: - Ekvator, en büyük paralel dairesidir. Paralel dairelerinin başlangıcıdır. (0° paraleli) Kuzey ve Güney Yarımkürelerin başlangıcıdır. Gece - gündüz sürekli birbirine eşittir. PARALEL DAİRELERİ VE ÖZELLİKLERİ Ekvator’a ve birbirine paralel olarak geçtiği varsayılan dairelere denir. Özellikleri: 1- 90’ıgüneyde, 90’ıkuzeyde olmak üzere, toplam 180 tane vardır. 2- Ekvator başlangıç olarak kabul edilir. En büyük paraleldir. 3- Dünya’nın şeklinden dolayı boyları, Ekvator’dan Kutuplara doğru kısalır Kutuplarda nokta halindedir. 4- Paralellerden, bir yerin enleminin belirlenmesinde faydalanılır. 5- Paraleller arası uzaklık her yerde 111 km dir. 6- Paraleller birbirleriyle kesişmezler, doğu-batı doğrultusunda uzanırlar. www.kpsscografyarehberi.com www.kpsscografyarehberi.com 7- Bazı paralellerin özel isimleri vardır. MERİDYEN YAYLARI VE ÖZELLİKLERİ Dönence Güneş ışınlarının en son dik geldiği yerlere denir. Dönencelerin sınırını belirleyen eksen eğikliğidir. Kutup Daireleri Dünyanın dışından iki kutup noktasını birleştirdiği kabul edilen yarım çemberlere meridyen denir. 24 saat gece ve gündüzün yaşandığı en son yerdir. Özellikleri: Kutup Noktaları 1. Kutup Noktaları’ndan itibaren birer derecelik açı farkıyla çizilmişlerdir. Dünya yuvarlak olduğu için toplam 360 meridyen oluşmuştur. 90° Kuzey ve 90° Güney paralellerinin olduğu yerdir. 2. Başlangıç meridyeni olarak, Greenwich Rasathanesi’nden geçen meridyen kabul edilmiştir. 3. Başlangıç meridyeninin doğusunda bulunan 180 meridyene doğu meridyenleri, batısındaki 180 meridyene de batı meridyenleri denir. 4. Meridyenlerin uzunlukları birbirine eşittir. 5. Meridyenler arası uzaklık Ekvator’dan (111 km), kutuplara doğru daralır. Kutuplarda birleşirler. 6. İki meridyen arası zaman farkı her yerde 4 dakikadır. 7. Meridyenlerin karşısındaki meridyene, yani onu daireye tamamlayan meridyene anti meridyen denir. 8. Bütün meridyenler, paralelleri dik olarak keserler. 9. 0° başlangıç meridyeninin karşısındaki 180° meridyenine (anti meridyene) tarih değiştirme çizgisi denir. www.kpsscografyarehberi.com 10. Meridyenlerden Dünya üzerinde bir yerin bulunmasında ve yerel saat hesaplamalarında yararlanılır. 11. Bir meridyen üzerinde bütün noktalarda yerel saat aynıdır. KONUM KAVRAMLARI Coğrafi Konum Bir yerin dünya üzerindeki konumunu ifade eder. Türkiye’nin matematik konumu, özel konumu ve bunlara ait özelliklerin tamamı Coğrafi Konum kavramı içerisine girer. Matematik Konum Bir yerin ekvatora ve başlangıç meridyenine göre konumudur. Ekvatora göre konumunu enlem dereceleri ile başlangıç meridyenine göre konumu boylam dereceleri ile belirtilir. Bir yerin matematik konumu; yerel saatini, güneş ışınlarının geliş açısını, gece gündüz uzunluğunu, mevsimleri, iklimi, bitki örtüsünü, tarım ürünlerini, toprak tipini, çizgisel hızı, kalıcı kar alt sınırını, yerleşme, bitki örtüsü, tarım üst sınırını etkiler. Özel Konum Bir yerin denizlere, kıtalara, önemli boğazlara, ticaret yollarına, maden kaynaklarına, stratejik bölgelere göre konumu özel konumunu ifade eder. Bir yerin özel konumu; iklimini, bitki örtüsünü, tarım ürünlerini, yerleşme tipini etkiler. Yukarıdaki özellikler Matematik Konum ve Özel Konumun birlikte etkilediği özelliklerdir. Beşeri özelliklerini, yüzey şekillerini, maden kaynaklarını, önemli yollara, önemli noktalara göre konumu özel konumun etkilediği özellikleridir. PİSAGOR MÖ 590’lı yıllarda Dünya’nın Güneş etrafında döndüğünü ve Dünya’nın yuvarlak olduğunu ileri süren ilk kişidir. MACELLAN Dünya’nın yuvarlak bir şekle sahip olduğu düşüncesiyle yola çıkarak Dünya’nın çevresini dolaşan ilk denizcidir.