İlkay ÇAKMAKTEPE İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 1 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 2 BAĞLAYICILAR VİDA (Screw) Silindirik dış ve iç yüzeyler üzerine açılan helisel kanallara vida denir. Hatve (Pitch): Vida dişlerinin tepeden tepeye mesafesidir. Vida Adımı: Vidanın somun içinde bir defa dönmesiyle almış olduğu yola denir. Kökten köke mesafedir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 3 Vida Yönleri Sarılma yönüne göre helis, sağ veya sol vida adını alır. Sağa doğru yükselen helisler sağ vidayı; sola doğru yükselen helisler de sol vidayı meydana getirir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 4 Vidanın Elemanları İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 5 Vidaların Sınıflandırılması Class 1 (Gevşek): El ile boşluğu alınır ve el ile sıkılabilir. Kalın dişlilerde ve cıvataları bir yere bağlı tutmak istendiğinde kullanılır. Class 2 (Az Sıkı): Bazı makine vidaları bu tiptedir. Class 3 (Orta Sıkı): Hemen hemen tüm hava aracı civatalarında kullanılır. Sıkmak için anahtar gereklidir. Class 4 (Çok Sıkı): Kapalı tiptir.boşluğunu almak için bile anahtar kullanmak gerekir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 6 Sistemlerine Göre Vidalar Metrik Vidalar Bütün ölçüler milimetre cinsinden olup, diş açısı 60°’ dir. M harfi ile gösterilir. Örneğin: Metrik 10 (M 10) vida denilince, anma çapı 10 mm olan vida hatırlanmalıdır. Whitworth Vidalar Bütün ölçüler inch cinsinden olup , diş açısı 55°’ dir. Örneğin: W ½ " veya sadece ½ " vida..... gibi . İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 7 Sistemlerine Göre Vidalar Standart Amerikan Vidası Bütün ölçüler inch cinsinden olup diş açısı 60 ’dir. Üç farklı üretim şekli vardır: NC (Coars Thread Series) kaba seri: Yumuşak malzemelerin birleştirilmesinde kullanılır. NF ( Fine Thread Series ) ince seri : Uçak ve motor imalatında cıvata, somun, irtibat çubuğu , tandör takımı vb. yerlerde kullanılır. NEF (Extra Fine Thread Series) çok ince seri: Et kalınlığı ince olan malzemelerin birleştirilmesinde kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 8 Profillerine Göre Vidalar Profil deyiminden, vidanın diş dolusu veya diş boşluğunun biçimi hatırlanmalıdır. Bağlama vidalari : üçgen kesitli vidalar Hareket vidaları: trapez, testere, yuvarlak kesitli vidalar Kuvvet ileten vidalar: Kare vidalar İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 9 Vida Dişlerinin Ölçümleri Diş Tarağı Bilmediğimiz bir vida adımının bulunmasında diş taraklarından yararlanılır. Birçok ince oluşmuştur. çelik yaprakların bir İlkay ÇAKMAKTEPE araya getirilmesiyle TYP – MODÜL 6 10 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 11 Civatalar (Bolt) ve Somunlar (Nut) Somun kullanılarak parçaları sökülebilir şekilde birleştirebilen, genellikle somuna uygulanan baş biçimi değişik şekillerde olan gövdesine vida dişi açılmış birleştirme elemanlarına civata denir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 12 Civatalar d = Diş üstü çapı (Anma ölçüsü) L = Civata boyu AA =Anahtar ağzı h = Civata başı yüksekliği Grip uzunluğu = Civatalarda gövde üzerindeki diş açılmamış olan uzunluğa denir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 13 Uçak Civataları Uçak civataları büyük gerilim yükleri altında çalışan parçaları birleştirmek amacıyla kullanılır. Genellikle kadmiyum ve çinko kaplamalı nikelli çelik, bronz ve alüminyum alaşımlı malzemelerden üretilir. Uçak civataları iki sınıfa ayrılır N.A.S (National Aircraft Standart): Uluslararası Uçak Standardı: Çok büyük gerilim yükleri altında çalışacak olan bu cıvatalar, toleranslı (hassas) çalışılan yerlerde sıkı geçme olarak yerlerine takılır. A.N (Air Force- Navy): Hava Deniz Kuvvetleri Standardı: Daha çok genel amaçlar için kullanılan bu cıvatalar büyük gerilim kuvvetlerine karşı dayanıklı olup yerlerine kolayca takılabilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 14 Uçak Civataları AN Cıvataları: Üç şekilde tanımlanır. Altı köşe başlı cıvatalar: Genel amaçlar için kullanılır Eyebold (gözlü) cıvatalar: Tandör ve kablo bağlantılarında kullanılır. Clevis (Mercimek Başlı) Cıvatalar : Radyal ve kesme kuvvetlerine maruz kalan yerlerde kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 15 Uçak Cıvata Standartı AN 3 DD 5 A AN: Hava Deniz Kuvvetleri Standardı 3: Cıvata diş üstü çapı 3/16" DD: 2024 Alüminyum alaşımı 5: Cıvata uzunluğu 5/8" A: Cıvata başında emniyet deliği yok Emniyet deliği olduğunu (H) ifade eder. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 16 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 17 Somunlar (Nut) Deliğin içine vida çekilmiş ve dış çevresi altıgen, dörtgen yuvarlak … gibi biçimlerde olan makina elemanlarına somun denir. Somunlar: cıvata , saplama gibi birleştirme elemanları ile birlikte kullanılır. Ayrıca bağlantının kendi kendine sökülmemesi için emniyetleme amacıyla da kullanılır. Diş çapına göre ölçülendirilir. Kendinden emniyetli ve emniyetsiz olmak üzere 2’ye ayrılırlar. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 18 Kendinden Emniyetli Olmayan Somunlar Altıgen Somun Büyük döndürme kuvvetine maruz kalan yerlerde kullanılırlar. Kilitleme somunu veya emniyetleme rondelasına (pul) ihtiyaç vardır. Mazgallı Somun (Taçlı Somun) Dişlerinin bittiği yerde altı tane yarık bulunur. Bu tür somunlar yerlerine oturtulduktan sonra yarıklı kısımlarından emniyet kupilyaları ve emniyet teli geçirilerek emniyetlendirilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 19 Kendinden Emniyetli Olmayan Somunlar Düz Kontra Somun (Shear Castle Nut) Kontra somunlar düz somunlara göre oldukça incedir. Yük ve gerilime maruz kalmaz, emniyetleme amacıyla kullanılır. Kelebek Somun (Wing Nut) Fazla sıkma kuvveti istenmeyen, elle sık sık sökülüp takılması gereken yerlerde kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 20 Kendinden Emniyetli Somunlar Somuna dahil emniyet kilit sistemi vardır. Örneğin: fiber kilitli tip somunların dişlerinin bitiş kısmına fiber cinsi malzeme yerleştirilmiştir. Bu düzenleme ile somun cıvata üzerine sıkıştırılırken fiber malzeme dişler üzerine sıvanarak kendi kendini emniyetlemiş olur. Isının yüksek olduğu yerlerde, yağ ve yakıta maruz kalan kısımlarda kullanılmaz. Sökülüp takılma işlemleri somunun emniyetleme özelliğini yok eder. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 21 Uçak Somunlarının Standart Gösterilişi AN 310 DD 5 28 AN : Hava Deniz Kuvvetleri standardı 310 : Somun çeşidi mazgallı somun DD : 2024 Alüminyum alaşımı 5 : 5/16" Civatayla kullanılır 28 : Parmaktaki diş sayısı İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 22 Saplamalar Her iki ucuna vida dişi açılmış başsız birleştirme elemanlarına saplama denir. Saplamanın bir tarafı birleştirilecek olan parçalardan birine vidalandıktan sonra, diğer tarafı ikincisine serbest geçirilerek bir somun yardımı ile parçaları çözülebilir bir şekilde birbirine bağlar. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 23 Pimler (Dowel) Pimler makine parçalarını sökülebilir şekilde ve her sökülüp takılmaları sonucu aynı konumda ( eksende ) birleştirilmelerini sağlayan çelikten yapılmış silindirik veya konik makine elemanlarına pim denir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 24 Civatalar, Saplamalar ve Vidalarda Kullanılan El Aletleri Açık Ağızlı Anahtar Lokma Cırcır Seti Yıldız Tornavida Yıldız Anahtar Torkmetre Gömme Anahtar (Allen) Düz Tornavida Özel Anahtarlar İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 25 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 26 Kilitleme Tertipleri Pul (Washer) Somun veya civata başı ile yüzey arasında kullanılan ortası delik , genellikle halka şeklinde olan sactan yapılmış makine elemanıdır. Nut veya bolt’un yüzeye yaptığı basıncı azaltarak yüzeyin hasarlanmasını engeller. Galvanik korozyonu engeller. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 27 Kilitleme Tertipleri Rondela Kilitli pulların , somuna yaptığı eksenel baskı ile pul kapanır ve somuna sürekli baskı yapar. Bu eksenel baskı somunun dönmemesini ve dolayısıyla çözülmesini önler. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 28 Kilitleme Tertipleri Tab Washer Bolt’ların gevşemesini engellemek amacıyla kullanılan emniyet elemanıdır. Ucu çentiğe yerleştirilir. Bolt takıldıktan sonra tab washer’ın kulakları bolt’un üzerine doğru kıvrılarak emniyet sağlanır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 29 Kilitleme Tertipleri Kilitli Plakalar Somun gereği kadar sıkılır. Emniyet plakalarının kesitine göre bir kısmı iş parçasının kenarı üzerinde bir kısmı da somunun anahtar yüzeyi üzerine katlanarak emniyetleme yapılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 30 Kilitleme Tertipleri Ayrık Pimler (Kupiler) Kupilyalar cıvata, vida gibi birleştirme elemanlarını emniyete almak amacıyla kullanılır. Genellikle mazgallı somunların emniyetlenmesinde kullanılır. Karbonlu çelikten yapılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 31 Kilitleme Tertipleri Ayrık Pimler (Kupiler) Mazgallı somunun yarığı, cıvatadaki delikle aynı hizaya getirilerek kupilya geçirilir. Dışarıya çıkan uçlar pense yardımı ile çekilerek geriye kıvrılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 32 Kilitleme Tertipleri Pal Somunlar (Kontra Somunlar) Cıvataya normal somunu takılır ve sıkılır. Normal somuna göre daha ince olan kontra somun normal somuna doğru biraz sıkıldıktan sonra iki anahtar kullanılarak normal somun gevşeme; kontra somun ise sıkma yönünde döndürülmeye zorlanarak emliyetleme işlemi tamamlanır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 33 Emniyet Teli Kilidi Değişik çaplarda bükülebilir özellikte bakır, pirinç ,çelik, alüminyum alaşımlarından yapılan emniyet telleri , emniyet pensi ile bir, iki veya daha fazla birleştirme elemanını (cıvata, vida , somun) sökülmeyecek şekilde birbirine bağlamaya yarar. Emniyet teli ile emniyetleme daima sıkma yönünde vidanın sıkma yönünde olmalıdır. Emniyet teli kesinlikle fazla gergin olmamalıdır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 34 Emniyet Teli Kilidi İki çeşit tel emniyet yöntemi vardır. Tek teli emniyet Çift-sarım tel emniyeti. Çift –sarım tel emniyet yöntemi en çok kullanılandır. Tek tel emniyeti daha çok ulaşılması zor yerlerde ve dar yerlere yerleştirilmiş elektrik kullanılmaktadır. sistem İlkay ÇAKMAKTEPE vidalarını emniyetinde TYP – MODÜL 6 35 Tel Emniyetinin Yapılışı Lockwire İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 36 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 37 Uçak Perçinleri Perçinler iki yada fazla metal parçasını birlikte birleştirmek için geliştirilmiş; bir baş kısma sahip bir ucu olup bir silindiriksel saplı çubuk yada bir metal pindir. Birleştirilecek metal malzemeler için gerekli delikler uygun ölçülerde matkapla hazırlanmalıdır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 38 Uçak Perçinleri İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 39 Uçak Perçinleri Perçinlerin Avantajları Perçinler daha uzun dayandıkları için düşük bakım maliyeti Arızalı çalışması olmaz; perçinler güvenilirdir. Perçinler gerilim altındaki parçaları birlikte tutar, güçlüdürler. Düşük ağırlıklarından dolayı hafif ve yeterince güçlü bir dizayna izin verirler. Yorgunluğa karşı dirençlidirler. Diğer metotlarla karşılaştırıldığında, düşük maliyetlere sahip olduklarından dolayı yüksek üretkenliğe sahiptirler. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 40 Perçin Standardizasyonu Baş stilleri Pim uzunluğu Pim çapı Pim malzemesi İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 41 Perçin Kodları (Numaralandırılması) Bütün dolu gövdeli perçinlerin üretimi standartlarla belirlenmiştir. Dolu gövdeli perçinlerin baş biçimi, alaşım içeriği, gövde çapı ve gövde uzunluğu baz alınarak katalog oluşturulmuştur. Bu kodların kısaltılması bütün perçinlerde kullanılmaktadır. AN: Air Force Navy (Hava ve Deniz Kuvvetleri Standardı) MS: Military Standart (Askeri Standart) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 42 Perçin Kodları (Numaralandırılması) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 43 Perçin Çeşitleri Dolu gövdeli perçinler Kör perçinler (Çekme Perçinler) Özel uçak perçinleri (Hi-lock, Lockbolt vb.) Isıl işlemli perçinler Hi-Shear Perçin İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 44 Perçin Çeşitleri Üniversal Başlı Perçin Baş kısmı metalin üzerinde kalacak şekilde kullanılır. Genellikle hava fileleri ile temas etmeyen iç yüzeylerde tercih edilir. Kesme ve basma kuvvetlerine karşı dayanımları yüksektir. MS20470 ve AN470 kodları ile tanınırlar Installaing Aircraft Solid Rivets İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 45 Perçin Çeşitleri Üniversal Başlı Perçin Riveting Wings Riveting Tool İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 46 Perçin Çeşitleri Havşa Başlı Perçin (Countersink) Havşa başlı perçin başının üst kısmı yüzeyle aynı seviyededir.Bu tip perçinler metal yüzeyinin düzgün olmasını sağlarlar. Bu nedenle aerodinamik düzgünlük istenen yerlerde tercih edilir. Uçak imal ve onarımında en yaygın kullanılan havşa başlı dolu gövdeli perçinlerin havşa açısı 100°’dir. Havşa Başı Açma İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 47 Perçin Çeşitleri Kör Perçinler (Çekme Perçinler) Arka tarafına erişilemeyen kapalı bölgelerin onarımında ve dolu gövdeli perçinlerin yapılamadığı yerlerde kullanılan perçin tipleridir. Cherrylock– Cherrymax–Pop perçin en çok bilinen çeşitlerindendir. Kullanılan yapının özelliklerine göre değişik malzeme ve alaşımlardan yapılmış çeşitli tipleri bulunur. En önemli avantajı, bir kişi tarafından ve seri olarak montajlana bilmesidir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 48 Perçin Çeşitleri Kör Perçinler Montaj işlemi için mekanik tip ve hava ile çalışan perçin tabancaları kullanılır. İçi boş olan bu perçinler, kendi kendine kilitlenebilen ve mekanik kilitli olarak geliştirilmiştir. Bu bağlayıcıların en önemli özelliği uygun çekme işlemi yapıldıktan sonra çekme pininin koparak birleştirme işleminin gerçekleştirilmiş olmasıdır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 49 Perçin Çeşitleri Kör Perçinler Pop Rivet (Çekme Perçin) Cherrylock riveting aircraft aileron Jo-Bolt(Çekme Perçin) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 50 Perçin Çeşitleri Rivnut Perçin İçi ve dışı dişli yapıda olan bu perçin, arkasına ulaşmanın imkansız olduğu yüzeylerde screw’leri tutturmak için nut görevi görür. Installing Rivnut İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 51 Perçin Çeşitleri Özel Uçak Perçinleri Belli bir ölçüden sonra dolu gövdeli perçinler uçak üzerinde kullanılmaya uygun değildir. Bu nedenle büyük jet uçakları için gerekli dayanımın sağlanmasına yönelik perçinler üretilmiştir. Uçak üzerinde en çok kullanılan özel bağlayıcı çeşitleri Hi-lock ve Lock-bolt ’lardır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 52 Perçin Çeşitleri Hi-Lock Bağlayıcılar Yüksek emniyetli bağlama elemanları olan hi-locklar, yüksek kesme ve çekme kuvvetlerine karşı dayanıklıdırlar. İki parçadan oluşurlar: Gövde (çelik) Standart AN cıvata gibi güçlüdür. Collar (yüzük) 2017 T4 alüminyum alaşımından yapılmıştır. Havşa ve düz başlı olmak üzere iki baş çeşidi vardır. Bu perçinlerin çapları 1/32” cinsinden, boyları ise 1/16 inç cinsinden ölçülendirilmiştir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 53 Perçin Çeşitleri Hi-Lock Bağlayıcıların Takılışı Bu bağlayıcıları monte etmek için bir açık ağızlı ya da yıldız geçme anahtar ve bir adet de allen anahtar gereklidir. Allen anahtar perçin gövdesini sabitlerken collar da açık ağızlı anahtarla sıkılır . Collar’ın anahtarla çevrilen kısmı belli bir torktan sonra (döndürme kuvveti) kırılarak montaj işlemi gerçekleşmiş olur. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 54 Perçin Çeşitleri Hi-Lock Bağlayıcıların Takılışı İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 55 Perçin Çeşitleri Hi-Lock Bağlayıcıların Takılışı İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 56 Perçin Çeşitleri Hi-Lock Bağlayıcıların Sökümü Gövde allen anahtar ile tutulur, collar ise pense ile sökülerek çıkarılır. Sökülen collar tekrar kullanılmaz, ancak sökülen hilock gövdesi hasarlı değilse kullanılabilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 57 Perçin Çeşitleri Isıl İşlemli Perçinler (Icebox Rivets) 2024 T4 alüminyum alaşımı DD perçinler uçak üzerinde daha fazla kuvvet ve dayanım gerektiren ana yapılarda kullanılır. Normal ısı koşullarında takmak için çok serttirler. Takılma işlemi sırasında perçinde çatlamalar oluşur. Bu nedenle ısıtılıp yumuşatılmadan kullanılmaz. Bu tip perçinler kullanılmadan önce ısıl işleme tabi tutulur ve daha sonra dondurucularda (buz kutusu-icebox) bekletilir. Bu ısıl işlem, metali maksimum doğal sertliğine getirir. T3 veya T31 olarak ifade edilir. Isıl işlem uygulandıktan sonra 24 saat içinde kullanılmaları gerekmektedir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 58 Perçin Çeşitleri Hi-Shear Perçin Sökülmesi gerekmeyen, çelik mukavemetinde bağlantıların istendiği yerlerde kullanılır. Tabanca ve dayama demiri kullanılarak 2 kişi ile yapılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 59 Perçinlerin Dayanım Hesabı Perçin Çapı ( ØD ) Perçin çapı birleştirilecek malzeme kalınlığı toplamının üç katından az olmamalıdır. Seçilen perçin çapı küçük olursa bağlantı zayıf olacağından, yapıya yük bindiğinde derhal kesilir ve kopar. Eğer perçin çapı büyük seçilirse, perçin tabancası darbesi perçinlenen malzemeyi genişletecek ve parça hasarlanacaktır. Perçin Boyu ( L ) Optimum perçin boyu birleştirilecek levhaların kalınlığına perçin çapının 1,5 katının eklenmiş halidir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 60 Perçinlerin Dayanım Hesabı T = Sac Kalınlığı (T1 + T2 + T3 + Tk) ØD = Perçin Çapı = 3T L = Perçin Boyu = T1 + T2 + 1,5 D C= Perçin İzi = 1,5D İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 61 Perçinlerin Dayanım Hesabı Sonradan oluşan perçin başının çapı 1,5 D Sonradan oluşan perçin başının yüksekliği ½ D İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 62 Perçinlerin Dayanım Hesabı Kenar Uzaklığı (Edge Distance) Bir perçinin merkezinden metalin kenarına olan uzaklığıdır. Minimum kenar uzaklığı 2D, maksimum 4D’dir. Tercihen en ideal kenar mesafesi uzaklığı; E.D=2,5D olmalıdır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 63 Perçinlerin Dayanım Hesabı Perçin Aralığı (P.A) Perçin aralığı aynı sıra üzerindeki perçinlerin merkezleri arasındaki ölçüdür. Minimum perçin aralığı 3D, tavsiye edilen ölçü değeri perçin çapının 6 ila 8 katı arasındadır. P.A= 6 ila 8 D Dizi Aralığı (D.A) Paralel perçin dizileri arasındaki uzaklıktır. Dizi aralığı genellikle perçin aralığının %75-%100’ü kadardır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 64 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 65 Yaylar Bir sistem içinde makine elemanlarını darbeli ve titreşimli yüklerden korumak gereklidir. Bu amaçla metal ve alaşımları ile diğer malzemelerden yapılan üzerine gelen kuvvetin yönünde esneyen ve kuvvet kalkınca eski haline dönebilen elemanlara yay denir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 66 Yaylar Yaylar, üzerlerinde oluşan gerilme kuvvetine göre veya yayın şekline göre çeşitlere ayrılırlar. Yaylarda meydana gelen gerilmeye göre; Burulma yayları Eğilme yayları Çekme- basma yayları Kesilme yayları Yayların şekline göre; Helisel yaylar Yaprak yaylar Disk yaylar Spiral yaylar İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 67 Yaylar Yay Malzemeleri Yaylar için sertleştirilebilen karbon çelikleri, krom, silisyum, silisyum-mangan-krom, vanadyum alaşımlı çelikler kullanılır. Demir olmayan metal malzemeler ise pirinç, fosforlu bronz, silisyum-bronz ve çeşitli nikel alaşımları kullanılır. Kauçuk, plastik malzemeler ve çeşitli gazlar, metal olmayan yay malzemelerinden sayılmaktadır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 68 Yaylar Yayların kullanıldığı uygulamalar Tahrik elemanı olarak: Saat, ölçü aleti gibi cihazlarda. Darbe ile gelen kuvvetlerin şiddetini azaltmak yani sönümlemek için kullanılırlar. Örnek; aks ve tampon yayları. Bazı elemanlarda ön gerilmeli olarak yerleştirmek sureti ile boşlukları giderici eleman olarak. Bazı sistemlerin frekansını değiştirmek için. Preslerde kuvvet sınırlayıcı olarak. Kuvvet ile elastik deformasyon arasındaki ilişkiden faydalanılarak kuvvet ölçme amacıyla kullanılır. Örnek; dinamometre, terazi, kantar mekanizmaları. Sönümleme elemanı olarak. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 69 Yaylar Yayların Kontrolü ve Test Edilmesi Yay yerinden sökülüp kontrol için temizlendikten sonra önce çatlak kontrolü yapılır. Bir başka kontrol ise yayın serbest boyu ölçülerek AMM de verilen ölçü ile uyumlu olup olmadığının kontrol edilmesidir. Ölçüm işleminden başka yayın malzeme yüzeyi gözle kontrol edilir. Bu kontrollerdeki tüm ölçü ve limitler için kontrol edilen yayın ait olduğu bölüme AMM’ den bakılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 70 Yaylar Yayın Test Edilmesi Yayların test işleminde helis basma yaylar için gerginlik (tension) değeri hesaplanır. Bu test işlemi için Spring Test cihazları kullanılır. Yapılacak test işlemi neticesinde yayın belli bir yüksekliğine kadar baskı uygulanır ve kuvvet lbf (libreforce) cinsinden ölçülür. Ölçülen değerin AMM’de verilen limitler içinde olup olmadığına bakılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 71 Yataklar Yataklar, dönerek çalışan milleri destekleyen, ağırlık ve işletme yükleri taşıyarak dönmelerini sağlayan elemanlardır. Avantajları: Düşük sürtünme kaybı Büyük yükleri taşıyabilme Yağlama kolaylığı İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 72 Yataklar Yatak Çeşitleri Bilyalı yataklar (Ball Bearing) Masuralı yataklar (Roller Bearing) Düz yataklar (Plain Bearing) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 73 Yataklar Yataklara Gelen Yükler Yatak üzerine etki eden kuvvetlerin doğrultusu yatağın eksenine göre dikey veya eksenel olabilir. Buna göre radyal (dikey) kuvvetleri taşıyan yatağa radyal yatak, eksenel kuvvetleri taşıyan yatağa eksenel yatak denir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 74 Yataklar Yatakların Yapısı Bilyalı ve masuralı yataklar 3 parça halinde imal edilirler: Races (Kafes) Balls (bilya) Cages veya seperatör (kafes veya ayıraç) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 75 Yataklar Materyal ve İmalat Yataklar, maruz kaldıkları basınca dayanabilecekleri materyalden yapılmalıdır, ayrıca minimum sürtünme ve aşınma sağlanmalıdır. Races : Yüksek karbon çelik veya özel korozyona dayanıklı çelik alaşım ya da takım çeliğinden imal edilir. Balls (bilyalar) : Sertleştirilmiş yüksek karbon çelik veya özel korozyona dayanıklı çelik alaşım alaşımdan imal edilir. Cages veya Seperatörler : Pirinç ya da güçlendirilmiş cam fiberden imal edilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 76 Transmisyonlar Transmisyonlarda kullanılan hareket iletim elemanlarından olan dişliler bir milden diğer bir mile hareket ve güç iletirken, devir sayısını küçültüp büyültmekte ve momenti değiştirmede kullanılırlar. Üzerinde kendine özel girinti ve çıkıntıları olan, çark biçimindeki makine elemanlarıdır. Birbiriyle çalışan dişliler aynı adım ve modül sayısına sahip olmalıdırlar. Backlash: Dişliler arasındaki kayıp hareket. Termal genleşmeyi ve yağlamayı sağlar. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 77 Transmisyonlar Dişli Tipleri Spur Gear (Düz Dişli) Helical Gear (Sarmal / Helis Dişli) Bevel Gear (Ayna/Konik Dişli) Worm Gear (Sonsuz Dişli) Planetary Gear (Uydu Dişli) Rocks and Pinion (Kremayer ve Dişli Çark) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 78 Dişli Çeşitleri Spur Gear (Düz Dişli) Silindir şeklinde ve dişleri eksenine paralel olan dişli çarlardır. En yaygın kullanılan tiptir. Motorun accessory dişli kutusuna monte edilmiştir. Dişliler gürültülü olarak çalışır. Birbirini çeviren düz dişlilerin milleri birbirine paraleldir. Orta derecede hız ve kuvvet iletilen yerlerde kullanılır. Küçük dişliye pinyon, büyük dişliye çark denir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 79 Dişli Çeşitleri Spur Gear (Düz Dişli) İçten ve dıştan çeşitleri vardır. Dıştan birbirini çeviren düz dişliler için dönme yönleri birbirine terstir. İçten dişli çark için ise dönme yönleri aynıdır. Dönüş eksenini değiştirmeden hızı değiştirmek için içten dişli kullanılır. Dıştan dişli de hız değiştirilmek istendiğinde kullanılır fakat şaft ile paraleldir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 80 Dişli Çeşitleri Helical Gear (Sarmal/Helis Dişli) Şekil olarak silindirik, dişleri ise eksene göre dönük olan dişlilerdir. Dişler sarmal bir yapıdadır. Bu dişlerin kayarak birbirine geçmesini sağlar. Bu esnada birden fazla dişli birbirine geçmiş haldedir. Helis dişli çarklar millerin üç konumunda da kullanılabilirler. Miller birbirine paralel, birbirine dik ancak uzantıları kesişmeyen ve aralarında gelişigüzel bir açı olan millerde kullanılabilirler. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 81 Dişli Çeşitleri Helical Gear (Sarmal/Helis Dişli) Düz dişlilere oranla daha sessiz çalışır. Bu dişlilerin avantajı, aynı büyüklükteki bir düz dişlisine göre daha büyük yükleri iletebilir. Turboprop motorlarda redüksiyon dişli kutusunda kullanılırlar. Düz dişlilere göre dişlerin birbirini kavraması daha fazladır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 82 Dişli Çeşitleri Bevel Gear (Ayna/Konik Dişli) Bu tip dişliler, hareket herhangi bir açıyla iletilmek istendiğinde kullanılır. Uzantıları birbirini kesen miller için kullanılır. Dişlerin bulunduğu kısım kesik koni şeklindedir. Bu esnada Şaftların ekseni kesişmektedir. Dişler düz ya da sarmal bir şekilde olabilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 83 Dişli Çeşitleri Bevel Gear (Ayna/Konik Dişli) Diş doğrultusu düz veya eğik olabilir. Dişlerin doğrultusu eğik olan konik dişlilere helis konik dişli denir. Helis konik dişlilerin büyüklerine ayna, küçüklerine ise mahruti denir. Gaz türbinli motorlarda rotordan accessory dişli kutusunda hareket iletilirken veya helikopterlerde kuyruk rotor dişli kutusunda bu dişliler kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 84 Dişli Çeşitleri Worm Gear (Sonsuz Dişli) Dönü için büyük mukavemetin olduğu ve hızın büyük miktarlarda düşürülmesi gerektiği yerlerde kullanılırlar. Sonsuz diş açılı ya da eğridirler. Bu sebeple bu dişlilere eğri dişli (skew gear) de denir. Sonsuz vida ve karşılık dişlisi vinç, asansör, ceraskal ve oto direksiyonlarda kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 85 Dişli Çeşitleri Planetary Gear (Uydu Dişli) Çok güçlü uçak motorlarında pervane şaftının hızını düşürmek için kullanılır. Bu motorun daha yüksek RPM'de dönmesini ve daha fazla güç üretmesini sağlar. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 86 Dişli Çeşitleri Rocks and Pinion (Kremayer ve Dişli Çark) Dişli çark sistemi ile doğrusal hareket üretmek için kremayer ve dişli çark kullanılır. Kremayer dişli bölüm dairesi çapı sonsuz olan dişlidir. Bu sebeple dairesel değil düz lama üzerine açılır. Karşılık dişlisi ise kremayer ile aynı adıma sahip dişli çarktır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 87 Elektrik Kabloları Tanım: Elektrik enerjisi ile çalışan her türlü devrede, devre elemanları arasında akımın dolaşımını sağlayan tel ya da tel demetinden oluşan gereçlere iletken ya da kablo denir. Sınıflandırılması Yalıtkanlık durumuna göre; Çıplak İletkenler Yalıtılmış İletkenler Tel ve damar sayısına göre; Bir Telli Yalıtılmış İletkenler Çok Telli Yalıtılmış İletkenler Bir Damarlı Yalıtılmış İletkenler Çok Damarlı Yalıtılmış İletkenler İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 88 Kabloların Sınıflandırılması Çıplak iletkenler: Üzeri yalıtkan madde ile kaplanmamış, bakır, alüminyum gibi çeşitli iletken malzemeden yapılmışlardır. Elektrikçilikte genellikle topraklama tesislerinde kullanılır. Yalıtılmış İletkenler: İletken malzemenin üzeri PVC, kauçuk, termoplastik gibi çeşitli yalıtkan malzemelerle kaplanmış kablolardır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 89 Yalıtılmış İletkenler Bir Telli Yalıtılmış İletkenler: Bütün iletken tek parça telden oluşur. Kesiti büyüdükçe işçiliği zorlaştığından 16 mm2 kesite kadar üretilir. Çok Telli Yalıtılmış İletkenler: Çok telli iletkende toplam kesiti, birden fazla çok küçük kesitli iletkenler bir araya gelerek oluşturur. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 90 Yalıtılmış İletkenler Bir Damarlı Yalıtılmış İletken Bir telli ya da çok telli olarak yapılmış, üzerinde bir yalıtkan tabaka bulunan, sadece bir akımın ya da elektrik sinyalinin taşındığı iletkenlerdir. Bir telli bir damarlı yalıtılmış iletken Çok telli bir damarlı yalıtılmış iletken İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 91 Yalıtılmış İletkenler Çok Damarlı Yalıtılmış İletken Bu iletkenler ayrı ayrı yalıtılmış birden fazla damardan oluşur. Dolayısı ile damar sayısı kadar akım taşınabilir. Bu damarla tek telli de olabilir, çok telli de olabilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 92 Koaksiyel Kablolar Telefon endüstrisinin yanı sıra radyo, televizyon, radar, navigasyon, yangın kontrolü, uçak, gemi, su altı ses ve diğer birçok tip iletim cihazlarının üretiminde, sinyal iletiminde koaksiyal kablolar kullanılmaktadır. Sinyal kaybı ve zayıflamanın (desibel olarak güç kaybı) en az olması gereken ya da harici etkileşimlerin kabul edilemez olduğu yerlerde koaksiyal kablodan yararlanılır. Radyo girişimlerini engellemek için shield’li kablolar kullanılır. Koaksiyal kablolarda kullanılan yalıtkan plastik maddenin yüksek yoğunlukta polietilen olması şart olup ayrıca mümkün olduğunca saf ve temiz olması gerekir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 93 Koaksiyel Kablolar Koaksiyal kabloda gidiş hattı kablonun merkezindedir. Bu iletkenin etrafı yalıtkan malzeme ile çevrilidir. Bu yalıtkanın üzerinde örgü şeklinde sarılmış, gidiş hattını oluşturan iletkenin yapıldığı malzemeden yapılmış dönüş hattı vardır. Dönüş hattının üzerinde ekran vazifesi gören aluminyum folyo katı bulunur. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 94 Koaksiyel Kablolar Data Bus Kabloları Uçakta kullanılan data bus kabloları mavi-kırmızı renkli shielded twisted pair’dir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 95 Elektrik Kabloları Kablo Seçim Kriterleri Conductor material (İletken malzemesi) Flexibility of the wire (Esneklik) Insulation material (Yalıtım malzemesi) Diameter of the wire (American Wire Gauge – AWG) Length of wire (Uzunluk) Type of installation (Kullanım amacı) İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 96 Elektrik Kabloları Kablo Ebatları Uçaklarda kullanılan elektrik kablo boyutları AWG (American Wire Gauge)’ye göre düzenlenir. Kablo boyutu kablonun çap ölçüsüdür. Birimi cmil (Circular mil)’dir. AWG sisteminde kablo numarası arttıkça, kablo çapı azalır. AWG 0; yaklaşık olarak 0,325 inch çapında bir kabloyu ifade eder. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 97 Elektrik Kabloları AWG Tool İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 98 Elektrik Kabloları Kablo Tanımlamaları İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 99 İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 100 Kumanda Kabloları Kumanda kabloları uçuş kumanda yüzeylerinin kontrol edilmesinde ve iniş takımlarının ve frenlerin manuel kumandasında kullanılan elemanlardır. Kontrol hareketinin elemanlara hareket ve kuvvet olarak aktarılmasını sağlarlar. Kablolar yapıldıkları malzeme bakımından carbon steel (karbonlu çelik) ve cres (korozyon dirençli çelik) olmaktadır. Kablo yapmak için belli sayıdaki tel demet haline gelecek şekilde birlikte sarılır ve belli sayıdaki demetler birbirine sarılarak kablo haline getirilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 101 Kumanda Kabloları Hava aracı kontrol kabloları, kablolar sarılmadan önce, spiral şeklinde şekillendirilerek (ön şekillendirme) üretilir. Bu özellik, kablolara aşağıdaki avantajları sağlar: Kablo demetli halini yitirmeye karşı dirençli olacaktır. Dolaşmaya karşı direnç Kolayca dilimlenme Eğer bir tel kopacak olursa, düz olarak yatma eğiliminde olur İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 102 Kumanda Kabloları Kumanda Kablo Çeşitleri Yapı olarak çok farklı kablo tipleri olmakla birlikte uçakta kullanılan kablolar 7x7 ve 7x19 yapıdaki kablolardır. Örnek olarak 7x19’ u incelersek 7 demet sayısını, 19 ise demetlerin her birinde demeti oluşturan tel sayısıdır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 103 Kumanda Kabloları Kumanda Kablo Çeşitleri Lockclad Bazı geniş uçaklarda uzun, gerilimli mesafelerde kullanılır. Kablo alüminyum boru içerisinden geçirilerek tansiyon geriliminin düşmesi ve sıcaklık değişimlerinden etkilenmemesi sağlanır. Nylon Kaplı Kablolar Yüksek korozyon riski olan ortamlarda kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 104 Kumanda Kabloları Turnbuckles (Tandörler) Kontrol kablo sisteminde, kablo tansiyonunu ayarlamak için kullanılır. Bir tarafı sola dişlidir, diğer tarafı sağa dişlidir. Tandör ayarlandıktan sonra mutlaka emniyetlenmelidir. Bakım kolaylığı sağlar. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 105 Borular ve Bağlayıcılar Akışkanların (su, yağ, hava ve yakıt) bir yerden başka bir yere kontrollü olarak istenilen şekilde, istenilen yere taşınmasında kullanılan kapalı yollara boru denir. Sistem basıncına dayanımlı ve basıncı her mesafeye kayıpsız olarak iletebilme özelliğine sahiptirler. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 106 Borular ve Bağlayıcılar Borular Hidrolik akışkan Yağ Yakıt Su Hava a) sıcak hava b) iklimlendirilmiş hava c) statik alet havası d) pitot alet havası transferinde kullanılır. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 107 Borular ve Bağlayıcılar Malzeme Hidrolik sistemler için üretilen yüksek basınca dayanıklı hidrolik borular paslanmaz çelikten yapılır. İniş takımları ve kanat kısmı üzerindeki yangın bölgelerinde ve iniş takımı yuvalarında bulunanlar hariç diğer emme ve dönüş boruları alüminyum alaşımından yapılır. Aluminyum borular hafiflikleri ve işlenme kolaylıkları nedeniyle uçak sistemlerinde genellikle 1500 PSI’ya kadar olan basınçlarda kullanılır. Yeni çeşitleri kompozit malzemelerde de kullanılabilir. İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 108 Borular ve Bağlayıcılar Boruların Tanımlanması İlkay ÇAKMAKTEPE TYP – MODÜL 6 109
© Copyright 2024 Paperzz
