Su, Çevre ve Tarım Kongresi 20-21 Şubat 2014, AKM,, Lefkoşa KUZEY KIBRIS FLORASINI TEHDİT EDEN ÇEVRESEL FAKTÖRLER Nazım KAŞOT 1 Şerife GÜNDÜZ 2 Gökmen DAĞLI 3 ÖZET Bu çalışmada, herpetofaunanın (sürüngen ve amfibi faunası) tespiti ve doğanın fotoğraflanması amacıyla ziyaret edilen bölgelerde, bitkileri tehdit eden çevresel unsurların belirlenmesi amaçlanmıştır. Kentleşme, taş ocakları, bitkilerin kontrolsüz toplanması, doğa fotoğrafçılarının fotoğraf çekimleri sırasında doğaya zarar vermesi, adaya turist olarak gelen kişilerin tür kaçakçılığı yapması, bitkileri sökerek kendi bahçelerine götüren kişilerin doğa verdiği zararlar, ağaçları izinsiz kesip odunlarını satan kişilerin vejetasyona verdiği zararlar, orman yangınları, habitat kayıpları, orkidelerin soğanlarının sökülmesi ve farklı amaçlarla kullanılması belirlenen sorunlar arasındadır. Çalışmada ayrıca küçük bir grupla, orkideleri tehdit eden faktörlerin neler olduğu konusunda anket yapılmıştır. Anket yapılan gruptan elde edilen sonuçlarına göre; kişilerin orkidelere yönelik bilgi birikiminin fazla olmadığı belirlenmiştir. Ayrıca orkide yürüyüşlerine yönelik tutumların farklılık gösterdiği ve bu tutumların olumlu yönde geliştirilmesi için de çalışmalar yapılması gerektiği elde edilen bulgular arasındadır. Çalışma gözlenen çevresel problemlerin, çözümüne yönelik olası çözüm önerilerini de ortaya koymaktadır. 1. GİRİŞ Kıbrıs Adası, 9251 km2 ’lik yüzölçümüyle Sicilya ve Sardinya adalarından sonra Akdeniz’deki üçüncü büyük adadır. Matematik konum olarak Kıbrıs Adası’nda 34o 33’35o 42’ Kuzey enlemleri ile 32o 16’- 34o 36’ Doğu boylamları arasında yer alır. Kıbrıs Adası bulunduğu enlemlerden dolayı dört mevsimin belirgin olarak yaşandığı orta kuşak içerisinde yer almaktadır. Dünya ölçüsünde yapılan (makroklima) iklim sınıflandırmasına göre yarı-kuşak (subtropikal) iklim kuşağından Akdeniz iklim tipi Kıbrıs Adası’nda etkindir. Kıbrıs Adası’nda, Akdeniz iklimi içerisinde bulunan Doğu Akdeniz ve Batı Akdeniz iklimlerinden Doğu Akdeniz iklim tipi görülmektedir. Bu iklim tipi, yazları sıcak ve kurak iken, kışları soğuk ve yağışlıdır (İlseven, Gürel ve Hıdırer, 2006; Kaşot, 2013). Kıbrıs florası üzerine birçok çalışma yapılmıştır (Meikle, 1977; Meikle, 1985; Viney, 1994; Viney, 1996; Sfikas, 2001; Tsintides et al, 2002 and İlseven, 2004). Chimonidou et al, (2005)’e göre Kıbrıs florasında 1910 tür bulunmaktadır. Yapılan en güncel çalışma olan İlseven’e göre de (in prep.) Kıbrıs florasında 1910 tür bulunmaktadır. Bunların; 52’si ağaç, 131’i çalı, 88’i çalımsı ve 1639’u otdur. Kıbrıs florası endemik türler bakımından bir ada 1 Uz. Biyolog ,Kaşot, N., Yakın Doğu Üniversitesi, Yakın Doğu Koleji, YDÜ Çevre Eğitimi Doktora Öğrencisi [email protected] Doç. Dr.,Gündüz, Ş., Yakın Doğu Üniversitesi,[email protected] 3 Doç. Dr.,Dağlı, G., Yakın Doğu Üniversitesi, [email protected] 2 ülkesi olmasına rağmen oldukça zengindir. Kıbrıs florası endemizmi ile ilgili çalışmalara göre (Yıldız et al, 2006; Tsintides, 1998), tür ve alttür düzeyinde 151 bitki bulunmaktadır. Adanın jeolojik oluşumu üç jeolojik zaman periyodunda gerçekleşmiştir. İlk olarak Paleozoyik zaman devrinde Trodos Dağları tek bir ada şeklinde ortaya çıkmaya başlamıştır. Daha sonra Mezozoyik zaman devrinde Beşparmak Dağları farklı bir ada olarak şeklini almaya başlamıştır. Senozoyik zaman devrinde deniz seviyesi değişikliklerine bağlı olarak Mesarya ovası son şeklini almış ve şimdiki ada şekillenmiştir. Kıbrıs’ın Anadolu anakarasından yaklaşık 5 milyon yıl önce ayrıldığı düşünülmektedir (İlseven et al, Göçmen et al). Bu izolasyon adanın bugünkü florasının oluşumunda önemli bir rol oynamıştır ve endemik bitki ırkları için de temel faktör olmuştur. 2. KIBRIS FLORASINI TEHDİT EDEN ÇEVRESEL FAKTÖRLER Kıbrıs florasını tehdit eden faktörler; hızlı kentleşme, taş ocakları, bitki türlerinin kontrolsüz bir şekilde toplanması, doğa fotoğrafçılarının fotoğraf çekimi sırasında türlere verdiği zararlar, turist olarak adaya gelip tür kaçakcılığı yapanlar, bitkileri sökerek kendi bahçelerine taşıyan kişiler, ağaçları izinsiz kesip odunlarını satan kişiler, orman yangınlarıdır. Şekil 1’de belirtilen sorunların görüldüğü lokaliteler işaretlenmiştir. Çalışma mevcut sorunları ortaya koymayı amaçlayan bir ön çalışma niteliğindedir ve ileri çalışmalar yapılması gerektiğini vurgulamaktadır. 2.1. Hızlı Kentleşme Özellikle Annan Planı sonrasında ciddi derecede artış gösteren inşaat sektörü birçok bölgede hızlı kentleşmeyi beraberinde getirmiş doğal olarak da habitat ve vejetasyon kayıplarına neden olmuştur. 2.2. Taş Ocakları Ülkemizde yoğun bir şekilde faalieyetlerini gösteren taş ocakları, Beşparmak Dağları üzerinde bulunmaktadır. Yoğun faaliyetleri özellikle habitat yapısının bozulmasına neden olmuştur. 2.3. Bitki Türlerinin Kontrolsüz Bir Şekilde Toplanması Ülkemiz doğası çok güzel bitki türlerine ev sahipliği yapmaktadır. Bu nedenle de birçok bitki türü insanlar tarafından toplanmaktadır. Bu türlere örnek olarak; orkide, tavşankulağı, nergis ve lale verilebilir. Özellikle nergislerin çiçeklenme zamanında toplanıp yol kenarlarında geçen arabalara satıldığı tespit edilmiştir. Bunun yanında sahlep yapımında kullanılmak üzere orkide yumrularının da toplandığı tespit edilmiştir (Şekil 1,2). Şekil 1. Yumrusu sökülmüş bir orkide (Fotoğraf: Sami Tamson) Şekil 2. Yumrusu sökülmüş bir başka orkide türü (fotoğraf: Sami Tamson) 2.4. Doğa Fotoğrafçılarının Fotoğraf Çekimleri Sırasında Türlere Verdiği Zararlar Kıbrıs’ta doğa fotoğrafçılığına olan ilgi son yıllarda ciddi oranda artış göstermiştir (Kaşot, Dağlı ve Korukoğlu in prep.). Özellikle daha iyi bir kare yakalamak uğruna bazı , çekim yaptıkları türün etrafındaki türleri söktükleri belirlenmiştir. Ayrıca çektikleri kareyi başka fotoğrafçıların çekmemesi için türü yok eden fotoğrafçıların da olduğu belirlenen durumlar arasındadır. Bu şekilde yapılan doğa fotoğrafçılığının floraya ciddi anlamda zarar verdiği görülmektedir. 2.5.Turist Olarak Adaya Gelip Tür Kaçakçılığı Yapan Kişiler Özellikle birçok çiçeğin açtığı bahar aylarında adaya gelen bazı turistlerin; türlerin soğan, tohum ve benzeri yapılarını çalarak yurt dışına çıkarmaya çalıştıkları polis tutanaklarından belirlenen florayı tehdit eden çevresel sorunlar arasında kaynaklarının korunması türlerin nesillerinin devamlılığı taşımaktadır. Kıbrıs’ta nadir ve endemik türler Flora Emirnamesine göre koruma altına alınmıştır. Bu da türlerin mevzuatın var olduğunu ve aksi durumlarda cezai oluşturabileceğinin kanıtını oluşturmaktadır. yer almaktadır. Bitki gen açısından oldukça önem ve Faunanın Korunması korunmasına yönelik yasal yaptırımlarla caydırıcılık 2.6. Bitkileri Sökerek Kendi Bahçelerine Taşıyan Kişiler Çalışma sırasında tespit edilen bir diğer sorun da kişilerin bitkileri kendi bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirmek amaçlı kendi bahçelerine taşımalarıdır. Bu kişiler kendi bahçelerinde bitkinin yaşaması için gerekli koşulları sağlayamadıklarından, bu yolla doğal populasyonun azalmasına neden olmakta ve diğer insanlara da olumsuz örnek oluşturmaktadırlar. 2.7. Ağaçları İzinsiz Kesip Odunlarını Satan Kişiler En ucuz ısınma yöntemi olan şömine ve odun sobalarının yakıtı olan odunlar, Kıbrıs florasının zarar görmesine neden olan bir diğer faktördür. Özellikle yaz aylarında Kaplıca bölgesinde bazı orman tarazilerinin oduncular tarafından tahrip edildiği belirlenen bulgular arasında yer almaktadır. 2.8. Orman Yangınları Ülkemizde florayı tehdit eden en önemli unsurun orman yangınlarıdır. Kıbrıs’ta yangın helikopteri bulunmadığından, yangınlara geç müdahale edilmektedir. Geç müdahaleye bağlı olarak 2013 yazında Yeşilırmak bölgesini ciddi tahribata uğratan yangın sadece bitki türlerinin yok olmasına sebep olmakla kalmamış aynı zamanda birçok hayvan türünün de yok olmasına neden olmuştur. 4. ORKİDELER HAKKINDA TUTUM VE BİLGİ BİRİKİMİ Çalışmada florayı tehdit eden faktörlerin belirlenmesinin yanında orkide yürüyüşüne katılan yirmi kişilik bir grupla yürüyüş sonrasında bir anket yapılmıştır. Anket; kişilerin tutum ve bilgi düzeyini ölçmeye çalışan açık uçlu beş adet sorudan oluşmaktadır. Anket içinde yer alan sorular tablo 1’de verilmiştir. Tablo1. Ankette Kullanılan Sorular Anket soruları 1. Daha önce orkide yürüyüşüne katıldınız mı? Katıldıysanız eğer hangi bölgeye gittiniz? 2. Kıbrıs’ta endemik orkide var mıdır? İsimlerini biliyor musunuz? 3. Orkideleri tehdit eden faktörler nelerdir? 4. Kıbrıs’ta kaç tane orkide türü bulunmaktadır? 5. Orkide yürüyüşlerinin zararlı yönleri var mıdır? Düşüncelerinizi açıklayabilir misiniz? Cevaplar içerik analizine göre çözümlenerek yüzdelikler haline getirilmiştir. Birinci soruya verilen cevapların analizine göre; 5 kişi önceden orkide yürüyüşlerine katıldıklarını, 15 kişi de daha önce hiç orkide yürüyüşüne katılmadıklarını belirtmiştir. Tablo 2. 1. Soruya Verilen Cevap Yüzdeleri Soru Cevap Yüzdesi Önceden katılan %25 Daha önce katılmamış %75 Önceden orkide yürüyüşüne katılan kişiler; Alevkayası, Karpaz, Tepebaşı ve St.Hilarion bölgelerine gittiklerini belirtmişlerdir. Kişiler yanıtlarında ayrıca orkide yürüyüşlerinin sivil toplum örgütleri tarafından düzenlendiğini ve elde edilen gelirin hayır işlerinde kullanıldığını belirtmişlerdir. İkinci soruya verilen cevapların analizine göre; 3 kişi Kıbrıs’ta endemik orkide olduğunu belirtirken, 17 kişi de Kıbrıs’ta endemik orkide bulunmamaktadır cevabını vermiştir. Kıbrıs’ta endemik orkide vardır cevabını veren 3 kişiden sadece 1’i endemik orkide ismi (Ophrys kotschyi) söyleyebilmiştir. Tablo 3. 2. Soruya Verilen Cevap Yüzdeleri Soru Cevap Yüzdesi Kıbrıs’ta endemik orkide bulunmaktadır %15 Kıbrıs’ta endemik orkide bulunmamaktadır %85 Üçüncü soruya verilen cevapların analizine göre; 15 kişi orkideleri tehdit eden faktörün kentleşme olduğunu, 5 kişi de orkidelerin toplanması olduğunu belirtmiştir. Tablo 4. 3. Soruya Verilen Cevap Yüzdeleri Orkideleri tehdit eden faktörler nelerdir? Cevap Yüzdesi Kentleşme %75 Orkidelerin toplanması %25 Dördüncü soruya verilen cevapların analizine göre; hiç kimse soruya doğru cevap vermemiştir. Koertz’e göre Kıbrıs’ta kuzeyde 34 toplam da 52 orkide türü bulunmaktadır. Beşinci soruya verilen cevapların analizine göre; 16 kişi orkide yürüyüşlerinin faydalı olduğunu, 4 kişi de zararlı olduğunu belirtmiştir. Zararlı olduğunu belirten kişilerden 3 tanesi fotoğraf çekimi sırasında orkidelere zarar verildiğini diğer 1 kişide orkidelerin yürüyüşe katılan kişiler tarafından evlerinin bahçesine götürülmek üzere söküldüğünü belirtmiştir. Tablo 5. 5. Soruya Verilen Cevap Yüzdeleri Orkide yürüyüşlerinin zararlı yönleri var Cevap Yüzdesi mıdır? Evet %20 Hayır %80 3.SONUÇ VE KIBRIS FLORASINI TEHDİT EDEN ÇEVRESEL FAKTÖRLER İÇİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Çalışma sonucunda; hızlı kentleşme, taş ocakları, bitkilerin kontrolsüz bir şekilde toplanması, doğa fotoğrafçılarının fotoğraf çekimleri sırasında türlerin etrafındaki bitkileri ve fotoğraf çekimi sonrası çekilen türleri sökmesi, turist olarak adaya gelip tür kaçakçılığı yapan kişiler, bitkilerin sökülerek ev bahçelerine taşınması, ağaçları izinsiz kesip odunlarını satan kişilerin mevcut vejetasyona verdiği zararlar ve orman yangınları, Kıbrıs florasını tehdit eden başlıca faktörlerdir. Bildiri, ön çalışma olması nedeniyle konuya dikkat çekmek ve farkındalık yaratmaya çalışmaktadır. Bu nedenle; belirlenen sorunlar ışığında, floranın farklı nedenlere bağlı olarak tehdit altında olduğu ve daha ayrıntılı bir çalışma yapılarak florayı tehdit eden başka faktörlerin de araştırılması gerekmektedir. Bu nedenle yazarlar konu ile ilgili araştırmalarına devam etmektedirler. Belirlenen sorunlara yönelik çözüm önerileri ise şu şekildedir:  Acil olarak ülkesel fizik planın oluşturulması gerekmektedir.  Taş ocakları konusunda acil önlem alınarak habitat kayıplarının önüne geçilmelidir.  Çevre yasasında bulunan ve başvurulması halinde kazanılan gönüllü çevreciliğin özendirilmesi ve gerekli kurum ve kuruluşlar tarafından cezai yaptırımların uygulanması gerekmektedir.  Sivil Toplum Örgütleri tarafından bitkilerin tanınması ve korunmasına yönelik faaliyetler düzenlenmelidir.  Doğa fotoğrafçılarının verdiği zararları engellemek ve doğa fotoğrafçılarının bilinçlendirilmesini sağlamak amacıyla panel ve konferanslar düzenlemeli, doğaya zarar veren fotoğrafçıların belirlenmesi durumunda ilgili kurumlara şikayet edilmeleri ve gereken cezayı almalarının sağlanması gerekmektedir.  Tür kaçakçılığını önlemek amacıyla, gümrükteki polis denetimlerinin artırılması ve bu gibi kişilerin görülmesi durumunda da ilgili kurum ve kuruluşlara şikayet edilmesi gerekmektedir.  Bitkileri kendi bahçelerine götüren kişilerin görülmesi durumunda ilgili kurum ve kuruluşlara bildirilmesi ve ceza almasının sağlanması gerekmektedir. Ceza alması durumunda konu medyaya yansıyacağından, kişilerin bu yöne eğilimlerinin azaltılması sağlanabilecektir.  Ağaçları izinsiz kesen birilerinin tespit edilmesi durumunda ilgili kurum ve kuruluşa şikayet edilmesi ve ceza almasının sağlanması gerekmektedir. Aksi takdirde bu tarz kişilerin sayısı artacak ve milli servetimiz olan orman varlığımızı kaybedeceğiz.  Orman yangınlarının önüne geçebilmek ve bir başka Yeşilırmak vakası yaşamamak için çok acil bir yangın helikopterinin alınması gerekmektedir.  Orkide yürüyüşü aktivitelerinin artırılması ve yürüyüş esnasında doğaya zarar vermeyecek yürüyüş yollarının geliştirilmesi sağlanmalıdır.  Orkideler hakkında broşür ve poster gibi yayınlar üretilerek toplumda farkındalık yaratılmalıdır.  Orkide yürüyüşleri gerçekleştiren sivil toplum örgütü ve diğer kurumların, konuya duyarlılık göstermesi ve hata yapan kişileri uyarması gerekmektedir. Yürüyüşler sırasında orkidelere veya diğer türlere zarar vermekte ısrar eden kişilerin de ilgili kurumlara bildirilerek ceza almaları sağlanmalıdır. KAYNAKLAR Chimonidou, D., Vlahos, C. J., Odysseos, E., Georgiou, K., Della, A., (2005). “Evaluation of Species from Cyprus Flora for Sustainable Use in Commercial Floriculture, Acta Horticulture, Vol 683, pp. 111-119. Göçmen, B., Kaşot, N., Yıldız, M., Sas, I., Akman, B., Yalçınkaya, D., Gücel, S., (2008). “Results of the Herpetological Trips to Northern Cyprus”, North-Western Journal of Zoology, Vol 4, No:1, pp. 139-149. Holmboe, J., (1914). “Studies on the vegetation of Cyprus”, A/S John Griegs Boktrykkeri, Bergen. İlseven, S., (2004). “Kuzey Kıbrıs’ın Doğal Orman ve Park Ağaçları”, Kozansoy Basımyayın Şti Ltd, Mağusa. İlseven, S., (in prep). “Kıbrıs’ın Vejetasyon Coğrafyası Eğitim ve Yönetimi”, Yakın Doğu Üniversitesi Doktora Tezi, Lefkoşa. Kaşot, N., (2013). “Kıbrıs Adası’nda Dağılış Gösteren Çizgili Kaplumbağa’nın (Mauremys rivulata) Ekolojisi ve Biyolojisi Hakkında Bir Ön Çalışma”, Journal of Cyprus Studies Vol 40, pp. 35-58. Meikle R.D., (1977). “Flora of Cyprus Volume 1”, Bentham-Moxon Trust, Royal Botanic Gardens, Kew. Meikle R.D., (1985). “Flora of Cyprus Volume 2”, Bentham-Moxon Trust, Royal Botanic Gardens, Kew. Sfikas, G., (2001). “Wild Flowers of Cyprus”, Efstathiadis Group, Greece. Tsintides, T., (1998). “The Endemic Plants of Cyprus”, Bank of Cyprus Group, Nicosia. Tsintides, T., Hadjikyriakou, G., Christodoulou, C., (2002). “Trees and Shrubs in Cyprus”, Foundation Anastasios G. Leventis, Nicosia. Yıldız, K., Gücel, S., Cambaz, M., Meraklı, M., (2006). “Kuzey Kıbrıs Endemik Bitkileri”, Çevre Koruma Dairesi, Lefkoşa. Teşekkür: Fotoğraflarıyla çalışmamıza değer katan değerli hocamız Sami Tamson’a ve manuskriptin düzenlenmesine her türlü katkı koyan Biyolog Naciye Fikretler Kaşot’a teşekkürü bir borç biliriz.