Miroslav Akmadža – Slađana Josipović Batorek ——————————————————————————————————— STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. BIBLIOTHECA CROATICA: SLAVONICA, SIRMIENSIA ET BARANYENSIA IZVORI Knjiga III —————————————————————————————————— Nakladnici: Hrvatski institut za povijest – Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje Slavonski Brod Đakovačko-osječka nadbiskupija Nadbiskupski ordinarijat Za nakladnike: Dr. sc. Stanko Andrić Mons. dr. Marin Srakić Recenzenti: Dr. sc. Vladimir Geiger Mr. sc. Luka Marijanović Tehnički urednik: Domagoj Maratović, prof. Lektura: Doc. dr. sc. Marica Grigić Korektura: Prof. dr. sc. Miroslav Akmadža Prijevod sažetka: Mica Orban Kljajić, prof. Izrada kazala: Tatjana Melnik, prof. Grafička priprema: Franjo Matković Tisak: IBL d.o.o., Osijek Naklada: 500 primjeraka Tisak dovršen u listopadu 2012. ISBN 978-953-6659-69-2 (Podružnica) ISBN 978-953-7617-03-5 (Nadbiskupija) CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 817587. Miroslav Akmadža – Slađana Josipović Batorek STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. Slavonski Brod – Đakovo, 2012. STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. 5 SADRŽAJ RIJEČ NADBISKUPA...................................................................................................... 9 I. UVOD........................................................................................................................... 11 II. PREGLED ODNOSA KATOLIČKE CRKVE U HRVATSKOJ I DRŽAVNIH VLASTI 1945.-1960............................................ 15 1. Sukob svjetonazora................................................................................................. 15 2. Pastirsko pismo i dodatno zaoštravanje crkveno-državnih odnosa............................ 17 3. Donošenje protucrkvenih zakona............................................................................. 19 4. Svećenička staleška udruženja................................................................................. 20 5. Prekid jugoslavensko-vatikanskih diplomatskih odnosa............................................ 23 6. Komunisti mijenjaju taktiku prema Katoličkoj crkvi................................................ 23 7. Poticanje nejedinstva u crkvenim redovima............................................................. 25 8. Zakon o pravnom položaju vjerskih zajednica iz 1953. godine................................. 25 9. Smrt kardinala Alojzija Stepinca............................................................................ 26 III. CRKVENO-DRŽAVNI ODNOSI NA PODRUČJU ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1945.-1960......................................... 29 1. Prilike u Đakovačkoj i Srijemskoj biskupiji neposredno nakon Drugog svjetskog rata............................................................................................. 29 2. Uloga đakovačkog biskupa Antuna Akšamovića u crkveno-državnim odnosima nakon 1945. godine................................................................................. 33 IV. KOMUNISTIČKA REPRESIJA PREMA KATOLIČKIM SVEĆENICIMA...... 43 1. Stradanja katoličkih svećenika u Drugom svjetskom ratu i poraću............................. 43 2. Represivna tijela i zakonski okviri represivnog djelovanja....................................... 45 3. Suđenje nadbiskupu Alojziju Stepincu..................................................................... 47 4. O još nekim sudskim postupcima protiv predstavnika Katoličke crkve....................... 49 V. SUĐENJE SVEĆENICIMA I BOGOSLOVIMA ĐAKOVAČKOG SJEMENIŠTA............................................................................. 57 VI. POIMENIČNI PREGLED.................................................................................... 113 Josip Astaloš ............................................................................................................ 115 6 SADRŽAJ Leon Ašiku (Ashiku)................................................................................................ 133 Stanko Banić............................................................................................................ 135 Stjepan Bäuerlein..................................................................................................... 137 1. Pod istragom zbog staleških svećeničkih udruženja........................................... 137 2. Biskup Stjepan Bäuerlein kao predmet istrage i svjedok u sudskom postupku protiv profesora i bogoslova Đakovačkog sjemeništa 1959./1960. godine........................................................................ 154 Ivan Becker............................................................................................................... 177 Slavko Brajković....................................................................................................... 179 Anselmo Canjuga..................................................................................................... 181 Stanko Divić............................................................................................................. 202 Gilbert Đerkeš.......................................................................................................... 203 Petar Fischer............................................................................................................. 205 Nikola Gabrijel......................................................................................................... 212 Emerik (Mirko) Gašić.............................................................................................. 213 Antun Gerster.......................................................................................................... 216 Antun Branko Gilić.................................................................................................. 219 Josip Gunčević.......................................................................................................... 223 Zvonimir Gutal........................................................................................................ 225 Josip Haubrich.......................................................................................................... 232 Franjo Hlobik........................................................................................................... 234 Ivan Ivančić.............................................................................................................. 235 Theodor Klein........................................................................................................... 236 Jakob Krist................................................................................................................ 237 Vendelin Kristek....................................................................................................... 238 Mijo Lajoš................................................................................................................ 240 Ivan Lakajnar........................................................................................................... 241 Stjepan Lovrić.......................................................................................................... 242 Marko Majstorović................................................................................................... 257 Antun Marić............................................................................................................. 260 Đuka Marić.............................................................................................................. 262 Franjo Martinčević................................................................................................... 263 Filip Mašić............................................................................................................... 264 Herbert Medić......................................................................................................... 287 Antun Mijaković...................................................................................................... 290 Stjepan Miler............................................................................................................ 301 Adam Mitrović......................................................................................................... 308 STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. 7 Đuro Pavošević......................................................................................................... 309 Franjo Perčić............................................................................................................. 311 Josip David Pohl....................................................................................................... 314 Kerubin Posavec....................................................................................................... 315 Franjo Rački............................................................................................................. 318 Josip Radičev............................................................................................................ 326 Martin fra Rajmund Bono Rendulić........................................................................ 327 Stjepan Santo........................................................................................................... 343 Ivan Šalovac.............................................................................................................. 346 Jakob Šeb.................................................................................................................. 347 Josip Šeper................................................................................................................ 356 1. Suđenje Josipu Šeperu i drugima 1946............................................................ 356 2. Suđenje Josipu Šeperu 1953. godine................................................................. 359 Vjekoslav Alojzije Terzić.......................................................................................... 364 Franjo Kazimir Tetkić............................................................................................... 365 Josip Tomljenović..................................................................................................... 368 Tomo Vinić.............................................................................................................. 370 Antun Vrančić.......................................................................................................... 371 Silvestar Zubić.......................................................................................................... 373 Antun Živković........................................................................................................ 375 Ilija Živković............................................................................................................ 376 VII. SUMMARY............................................................................................................ 379 VIII. IZVORI I LITERATURA.................................................................................... 381 a. Izvori................................................................................................................. 381 b. Literatura.......................................................................................................... 382 IX. KRATICE................................................................................................................. 387 KAZALO MJESTA...................................................................................................... 389 KAZALO OSOBA........................................................................................................ 397 STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. 9 Riječ nadbiskupa Prije nekoliko godina bugarski svećenik otac Gavril Bielovejdov bio je pozvan u Rim da na Papinskom sveučilištu - na kojem je prije Drugog svjetskog rata studirao - održi predavanje o stradanjima Crkve u Bugarskoj. I on sam podnio je jedanaest strašnih godina u logoru. Kad je nakon predavanja izlazio iz dvorane, prišao mu je jedan talijanski svećenik i rekao: “Drugi put nam nemojte pričati gluposti koje ste danas iznijeli!”. Otac Gavril je začuđen upitao: “A zašto? Ja sam iznio samo istinu”. A Talijan će mu: “Ma, hajde! Moji su mi studenti malo prije rekli: pa ovaj svećenik priča bajke, zar on misli da smo mi toliko glupi da mu vjerujemo...!”. Nažalost, to nije doživio samo o. Gavril, nego mnogi koji su prošli kroz stradanja rata i poraća. Kad je, npr. jedan otac htio svojoj obitelji ispričati kroz kakve je patnje prošao, njegova kćerka “tinejdžerka” rekla mu je: “Hajde, stari, prestani nas gnjaviti tim pričama!”. Doista, istinu o stradanjima za vrijeme komunizma pritišče teška olovna ploča šutnje, zaborava i nevjerice. Ostvaruje se ono što su zamislili inicijatori i izvršitelji velikih zločina. Na Istoku je Andrej Višinski, Staljinov prokurator, - u vezi s onima koji bi mogli govorili istinu o komunističkim progonima - naredio: «Začepite im usta!». Na Zapadu je zloglasni Heinrich Himmler o svojim zločinima rekao: «To ćemo raditi tako da ti ljudi budu zaboravljeni!». Iako sa suprotnih pozicija, dvije ideologije i dva režima bila su složna: «začepiti usta» i «treba raditi tako da ti ljudi budu zaboravljeni». Gotovo pola stoljeća pisalo se i govorilo samo o zločinima nacista, fašista i ustaša, dok su laž i šutnja prekrivali istinu o zločinima, progonima i nepravdama što ih je počinio komunistički režim, za vrijeme kojega su stradavali biskupi, svećenici, redovnici i redovnice te su počinjene velike nepravde konfiskacijama i nacionalizacijom škola, bolnica, tiskara, imovine vjerskih ustanova, izbacivanjem vjeronauka iz škola. Nametnuta je prava “omertà”, tj. zavjera šutnje istomišljenika o zlodjelima što su ih počinili partizani, članovi komunističke partije i nositelji vlasti. O tom se nije smjelo govoriti, a kamoli pisati. Što više, kada su OZNA ili UDBA provaljivale i u crkvene arhive, odgovorni za arhive uklonili su ili uništavali važne dokumente o tim događajima. Međutim, u posljednje vrijeme istina sve više dolazi na vidjelo. O stradanjima u Đakovačkoj i Srijemskoj biskupiji mons. Antun Jarm objavio je po opsegu skromno, ali po sadržaju veoma vrijedno djelo pod naslovom Pribrojeni zboru mučenika (2007), a objavljeni su i članci o pojedinim svećenicima. Dragi čitatelji, u ruci nam je djelo prof. dr. sc. Miroslava Akmadže i dr. sc. Slađane Josipović Batorek pod naslovom Stradanja svećenika Đakovačke i Srijemske biskupije 1944. - 1960. Ono želi prekinuti šutnju i pred nas iz zaborava iznijeti stradanja svećenika Đakovačke i Srijemske biskupije iz vremena komunizma. Autori su našoj javnosti poznati znanstveni radnici. Djelo je vrijedno s više razloga, prije svega zato što na vidjelo iznosi 10 RIJEČ NADBISKUPA imena nekih zaboravljenih svećenika, ali i zato što iz izvornih dokumenata opisuje načelni stav i konkretne postupke komunističkog režima prema vjeri i Crkvi. Budući da je trebalo likvidirati i “potencijalne” neprijatelje, među takve su bili često svrstavani svećenici (popovi), koje je “narodna vlast” proganjala, zatvarala i ubijala. Tako, čim je partizanska vojska ušla u Srijem (1944. g.), mučki je ubijen ugledni svećenik Ivan Lakajnar, župnik u Rumi. Nije ga spasilo ni domaće pravoslavno stanovništvo Rume koje se zauzelo za njega. Svećenici nisu ubijani i zatvarani samo u prvim danima ili mjesecima nakon završetka rata, nego i nekoliko godina kasnije. Motiva za osudu uvijek se našlo, jedan je bio kriv zato što je posjekao šljive, a drugi zato što je “zapalio zadružnu slamu”. Biskupija je pretrpjela štetu i zbog odlaska svećenika njemačke nacionalnosti koji su napustili župe i pošli sa svojim vjernicima u Austriju i Njemačku. Uhićenja i osude svećenika bila su na dnevnom redu kroz cijelo to vrijeme, sve do 1959. godine, tj. do uhićenja i osude tzv. “đakovačke ustaške skupine” u kojoj se nalazio i duhovnik Bogoslovnog sjemeništa Ćiril Kos, kasniji đakovački biskup. Koliko su sudovi i o biskupima i svećenicima bili objektivni, pokazuju i sljedeće činjenice: biskup Antun Akšamović je 1946. godine uvršten u popis “ratnih zločinaca”, odmah nakon nadbiskupa Alojzija Stepinca, da bi tog istoga biskupa (1959. g.) “Narodna vlast” odlikovala Ordenom Bratstva i jedinstva I. reda. Biskup Ćiril Kos bio je kao “narodni neprijatelj” (1960. g.) osuđen najprije na sedam godina strogoga zatvora, a nakon izlaska iz zatvora “narodne vlasti” su ga veoma cijenile. Đakovačko-osječka nadbiskupija zahvaljuje Hrvatskom institutu za povijest - Podružnici za povijest Slavonije, Srijema i Baranje na inicijativi da se ovo izuzetno vrijedno djelo priredi i objavi, a autorima čestita. Zahvaljuje u ime onih biskupa i svećenika koji su proganjani ili ubijeni samo zato što su bili svećenici. Ovo djelo iznosi istinu ne samo o prošlosti, nego i o nama. Želi potvrditi tko smo mi i kako prosuđujemo povijest i sadašnjost. Neka ono ne bude zaboravljeno na policama župnih knjižnica, nego neka bude poticaj mladim generacijama, napose generacijama svećenika, da cijeneći žrtve prošlih generacija ne štede žrtve u izgradnji pravednije budućnosti. Đakovo, 1. svibnja 2012. X Marin nadbiskup i metropolit STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. 11 I. UVOD Istražujući problematiku crkveno-državnih odnosa u komunističkoj Jugoslaviji, posebice odnosa Katoličke crkve i državnih vlasti u Hrvatskoj, susreli smo se s mnogim, dosad neobjavljenim izvorima, koji svjedoče o sustavnom progonu katoličkih svećenika, posebice u prvim godinama nakon Drugog svjetskog rata. Iznimno je pohvalno što su pojedini autori, uglavnom svećenici (Anto Baković, Petar Bezina, Stjepan Kožul) posvetili veliku pozornost toj problematici i objavili podatke o ubojstvima i progonima velikog broja svećenika. Našu pozornost ovom je prigodom privukla sudbina svećenika Đakovačke i Srijemske biskupije, koji su na razne načine bili žrtve komunističke represije. Iako su značajan doprinos istraživanju ove problematike dali Antun Jarm, u knjizi Pribrojeni zboru mučenika, Đakovo, 2007. i Anto Baković u knjizi Hrvatski martirologij XX. stoljeća, Zagreb, 2007., odlučili smo se na dodatna istraživanja i izradu nove studije, jer smo ustanovili, da postoji još prilična količina neobjavljenih izvora, koji mogu dati cjelovitiju sliku navedene problematike. U ovoj knjizi, nastojali smo, objaviti što više podataka o sudbini svih svećenika Đakovačke i Srijemske biskupije, koji su nakon partizanskog preuzimanja nadzora nad pojedinim područjima biskupije (Srijem) 1944. i uspostave komunističke vlasti 1945. ubijeni, osuđeni na smrt, višegodišnje, ali i one najkraće kazne zatvora. Kao završnu godinu odredili smo 1960., tj. godinu jednog od najvećih sudskih postupaka protiv svećenika Katoličke crkve u tadašnjoj Jugoslaviji, tj. suđenja profesorima i svećenicima Đakovačkog sjemeništa. To smo suđenje u ovoj knjizi izdvojili kao posebno poglavlje, dok smo sve ostale svećenike, ubijane i proganjane od komunističkih vlasti obradili pojedinačno. Naravno, ne znači da smo ovime do kraja riješili navedenu problematiku, jer je ostalo još nerazjašnjenih sudbina, a vjerojatno u ovu knjigu spadaju i još neki svećenici, za koje, zasad, nismo našli nikakvih podataka. S obzirom na to da za neke svećenike nismo našli ništa više podataka nego što su objavili A. Baković i A. Jarm, za te svećenike samo smo prenijeli podatke iz njihovih knjiga. Međutim ovim istraživanjem uočili smo i neke nejasnoće ili doveli u sumnju pouzdanost pojedinih podataka objavljenih u navedenim knjigama. Tako smo došli do podataka, koji dovode u sumnju pouzdanost Bakovićeve tvrdnje da je Josip Mirković ubijen, dok Jarm ipak opreznije tvrdi da je nestao1, jer postoji velika vjerojatnost da je uspio pobjeći u inozemstvo, Antun JARM, Pribrojeni zboru mučenika, Đakovo, 2007., str. 63; Anto BAKOVIĆ, Hrvatski martirologij XX. stoljeća, Zagreb, 2007., str. 453. 1 12 I. UVOD te je, prema komunističkim podacima, živio u Italiji i Argentini.2 Da je tomu tako potvrđuje i njegov potpis na Memorandumu katoličke svećeničke emigracije predsjedniku SAD-a Dwightu D. Eisenhoweru iz 1954. godine.3 Posumnjali smo da se možda radi o drugom svećeniku istog imena, međutim ne postoji ni jedan svećenik istog imena, a i životopisni podaci iz navedenih izvora podudaraju se s Mirkovićevim životopisnim podacima, koje donose Baković i Jarm. S obzirom na navedeno odlučili smo ga ne uvrstiti u ovu knjigu u pojedinačni popis stradalnika, jer nema nikakvih dokaza o njegovom mogućem stradanju, a velika je vjerojatnost da je ipak uspio pobjeći u inozemstvo. Jarm i Baković također navode da je svećenik Vjekoslav Terzić ubijen na Maceljskoj gori4, dok sumnju u te tvrdnje stvaraju komunistički izvori koji spominju da je nakon rata živio u Argentini.5 Navedeni komunistički izvori nisu nastali kao sredstvo promidžbe namijenjeno obmanjivanju javnosti, nego su služili za unutarnju uporabu raznih komunističkih službi, pa ih treba ozbiljno uzeti u obzir i daljnjim istraživanjima provjeriti njihovu točnost. Ti izvori u potpunosti ne razjašnjavaju ni sudbinu svećenika Jakoba Krista. Naime Baković i Jarm pretpostavljaju da je svećenik Jakob Krist ubijen na Maceljskoj gori,6 međutim u komunističkim izvorima spominje se da je navodno živio u Rimu nakon svršetka rata. No taj podatak nije pouzdan, a pogrešno je navedeno i njegovo ime, tj. Kristi Jakov, ali se prema mjestu i godini rođenja vidi da se radi o Jakobu Kristu.7 Za one svećenike za koje ne postoje pouzdani podatci ili bar neka pouzdanija svjedočanstva da su ubijeni, zasad smo ostali kod tvrdnje da su nestali. Kod pojedinačnog prikaza suđenih svećenika uzeli smo u obzir samo one koji su suđeni na zatvorsku kaznu. Iznimno smo prikazali i sudbinu biskupa Stjepana Bäuerleina, kojeg su komunističke represivne službe učestalo saslušavale, iako mu zbog političkog oportunizma ipak nije suđeno. Za neke svećenike pronašli smo značajne spise tj., zapisnike sa saslušanja, optužnice i presude, koje smo većinom donijeli u cijelosti, s ciljem da se vide metode djelovanja komunističkih istražnih i pravosudnih tijela, koje su u pravilu bile pod očitim utjecajem političkih partijskih i državnih tijela. Potrebno je naglasiti da smo u ovoj knjizi obradili i sudbine pojedinih svećenikaredovnika, ponajprije isusovaca i franjevaca, koji nisu službeno svećenici Đakovačke i Srijemske biskupije, ali su u vrijeme Drugoga svjetskoga rata ili nakon rata djelovali na području dotične biskupije te su na tom području izvršili navodna kaznena djela zbog kojih im je suđeno. Arhivsko gradivo za ovu knjigu pronalazili smo u Državnom arhivu u Zagrebu te državnim arhivima u Osijeku i Slavonskom Brodu, s tim da nam nije omogućen uvid u sve gradivo koje smo tražili. U tom smislu iznimnu susretljivost pokazao je nadbiskup Marin Srakić, koji nam je omogućio potpuni uvid u sve arhivsko gradivo Nadbiskupijskog arhiva u Đakovu, na čemu mu ovom prigodom posebno zahvaljujemo. Značajnu stručnu Miroslav AKMADŽA, Spisi Komisije za vjerska pitanja SR Hrvatske o katoličkim svećenicima u iseljeništvu iz 1970. godine, u: Tkalčić, 13./2009., str. 539; M. AKMADŽA, Spisi Komisije za vjerske poslove NR Hrvatske o katoličkim svećenicima u iseljeništvu, u: Tkalčić, 11./2007., str. 433. 3 M. AKMADŽA, Katolička crkva u Hrvatskoj i komunistički režim 1945.-1966., Rijeka, 2004., str. 362. 4 A. JARM, Pribrojeni zboru mučenika, (2007.), str. 90; A. BAKOVIĆ, Hrvatski martirologij, (2007.), str. 652. 5 M. AKMADŽA, Spisi Komisije za vjerske poslove NR Hrvatske, (2007.), str. 449; M. AKMADŽA, Spisi Komisije za vjerska pitanja SR Hrvatske, (2009.), str. 555. 6 A. JARM, Pribrojeni zboru mučenika, (2007.), str. 44; A. BAKOVIĆ, Hrvatski martirologij, (2007.), str. 361. 7 M. AKMADŽA, Spisi Komisije za vjerske poslove NR Hrvatske, (2007.), str. 426. 2 STRADANJA SVEĆENIKA ĐAKOVAČKE I SRIJEMSKE BISKUPIJE 1944.-1960. 13 pomoć pri izradi ove knjige dali su nam recenzenti Vladimir Geiger i Luka Marijanović, kojima također zahvaljujemo. Svećeniku Petru Šokčeviću, jednom od osuđenika iz sudskog postupka, profesorima i bogoslovima Đakovačkog sjemeništa 1960. godine, zahvaljujemo na ustupanju svojih, još neobjavljenih Zapisa. Zahvaljujemo na materijalnoj i svakoj drugoj podršci izdavačima ove knjige Hrvatskom institutu za povijest – Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje u Slavonskom Brodu i Đakovačko-osječkoj nadbiskupiji. Izvorne spise koje donosimo u ovoj knjizi, prenijeli smo uglavnom doslovno kako su napisani, ne mijenjajući način izražavanja određenog vremena kao ni narječja kojima su se koristili pojedini biskupi iz pojedinih krajeva. Međutim radi lakše čitljivosti teksta izvršili smo manje izmjene izvornog teksta koje ne mijenjaju smisao teksta. Te izmjene tiču se velikog i malog slova na mjestima gdje se to sa sigurnošću može primijeniti (npr. umjesto “katolička Crkva” “Katolička crkva” i sl.). No, kod riječi koje se inače pišu malim slovom, a u izvorniku su napisane velikim slovom, s ciljem da se istakne poštovanje prema određenoj osobi, kao npr. “Uglednom Gospodinu” ili “Visokom Naslovu” i sl., nismo vršili promjene. Također smo kod pisanja godina koje su pojedine osobe u navedenom razdoblju pisale bez točke, dodavali točku. Radi lakšeg razumijevanja dopunjavali smo, ali ne uvijek, i pojedine skraćene riječi kao npr. “žup. uprav.” u “župni upravitelj”. Također napominjemo da sve što je ovdje u spisima istaknuto podvlačenjem crte ili na neki drugi način, tako je istaknuto i u izvornim spisima. Radi lakšeg razlikovanja i čitanja teksta pitanja koja su istražitelji postavljali u zapisnicima sa saslušanja istaknuli smo zatamnjenim slovima, dok su odgovori saslušavanih osoba ostali u svjetlijem obliku. Sve možebitne naše intervencije u izvorni tekst smještene su unutar uglatih zagrada, tj. […]. Neke izvore donijeli smo u cijelosti, iz nekih smo, zbog izbjegavanja ponavljanja istog teksta, izdvojili samo dijelove teksta, a neke smo samo skraćeno prepričali.
© Copyright 2024 Paperzz
