ISSN 1986-812X
Financing
Nau~ni ~asopis za ekonomiju
Broj 4, godina III, decembar 2012. godine
U OVOM BROJU
Akif Pezerović
POREZNI KLIN U BOSNI I HERCEGOVINI
4
www.financingscience.org
Miroslava Grujić-Kalkan
FINANSIRANJE RAZVOJA LOKALNIH ZAJEDNICA
U REPUBLICI SRPSKOJ
Aleksandar Begović
KONKURENTNOST BANKARSKOG SEKTORA
REPUBLIKE SRPSKE
BESPLATAN PRIMJERAK
Prilog za pretplatnike Finrara
EISSN22331131
Naučni časopis za ekonomiju – 04/12
Milorad Telebak
Kr(i)tički osvrt
Zemlja čuda
U jednom selu kod Kaknja, roditelj učenika žali se – učitelju:
– Ima li buha?
– Pomagaj ućo, bolan, onog mog malog dica izazivaju, zovu ga
Urac!
– Ima. Đe s’ još u Bosni vid’jo da nejma buha?
– Kako, bolan, Suljo, kad mi se onaj stariji tako zove!
– To bi baš bilo dobro. Imao dvojicu Sulja. I zamisli, ti vikneš:
Suljo, dajder pivu!, a ono – idu dvije pive!
– Man’ se, bolan, ućo, nije men’ do zafrkancije. Na belaju sam
ti, ne mog’ da najdem onu knjigu Enisu.
– Koju knjigu?
– Njaku o našoj zemlji. Mešćini da se zove... Adisa u Zemlji ćuda,
kako li.
– Nije, bolan Adisa nego Alisa, Alisa u Zemlji ćuda. To je napisao
neki stranac i nije o našoj zemlji. Ali, dobro si rekao – i naša bi
se mogla zvati Zemljom čuda. Bosna – Zemlja čuda. Po svemu:
i po beskonačnom natezanju oko sastavljanja Vlade i usvajanja
budžeta, i po neometanom vršljanju terorista, i po penzionerima
sa 35 godina života... Gdje još jedna polovina zemlje ruši drugu
polovinu? Gdje još ljubitelji sporta ne navijaju za reprezentaciju
svoje zemlje? Gdje se još lideri nacionalnih stranaka dogovaraju
na tri jezika? Bez prevodioca! Gdje još...? – Nigdje osim u Bosni!
To ne možemo da shvatimo ni mi, a kamoli stranci. Tako je bilo od
davnina. Stranci nikako nisu mogli da shvate lijenost i netačnost
ovdašnjih ljudi. Ivo Andrić je zabilježio kako je zapovjednik austrijske
vojske prigovorio jednom višegradskom trgovcu: „Vi ne znate za
tačnost! Ja ću vam sad pokazati šta je zapadna preciznost i tačnost
u vremenu: poslaću svog posilnog na drugu stranu Ćuprije da mi
kupi cigarete. Do tamo mu treba šest, i otuda još šest minuta –
tačno u trinaestom minutu on će biti ovdje sa cigaretama.“ I zaista
je bilo tako. – Na to će trgovac zapovjedniku: „Vid’ćete Vi šta je
naša bosanska taćnost! Ja ću poslat momka u Ibrahimov dućan
da m’ donese soli, i on će taćno za deset dekika bit ođe!“ I zbilja,
momak je poslije deset minuta pokucao na vrata.
– Jes’ don’jo?
– Jok, moj efendija! Nikako da najdem nanule! Nejma hi, pa
nejma.
Slično tome, negdje sredinom 19. vijeka, ruski putopisac Aleksandar
Giljferding zabilježio je razgovor sa nekim handžijom u Bosni:
– Imate li konak?
– Ima.
– Uh! – strese se on.
– Onda spavaj u avliji, tamo hi nejma.
– Dobro, namjestite mi tamo postelju. A ima li šta da se pojede?
– Ima, bolan, šta go’ ho’š!
– Ima li mlijeka?
– Jok, nejma!
– Pa eno tamo krave!
– Ko će, bolan, u ovo doba must kravu?
– Ima li mesa?
1
– Pa, ti si za to kriv – što si mu dao ime Enis!... Mogao si mu
dati, recimo, Suljo.
– Jok, nejma!
– Pa šta onda imate?
– Ima svašta, bolan, ka’ ti kažem!
– Pa šta to svašta imate!? – gubi gost strpljenje.
– Pa ima, eto... somuna i rakije!
Bosanska sporost i tihost imaju i svojih vrlina. Takvi ljudi imaju
vremena i za druženje, i za šalu. Bosanci su vrlo duhoviti. Samo
Bosanac misli da žene žive duže od muškaraca zato što se žene
ne žene! Samo Bosanac ne baca pregorjelu sijalicu, već je čuva
– valjaće mu preko dana! Samo Bosanac skida vrata od spavaće
sobe zato što mu djeca stalno vire kroz ključaonicu! Samo Bosanka
čuva pare u knjizi, jer je knjiga posljednje što će njen muž uzeti u
ruke. Samo u bosanskim knjižarama se gotovo i ne prodaju knjige,
osim školskih udžbenika. U njima možete kupiti sve drugo – svašta
pa bi ih trebalo zvati „svaštarama“!
Poznat je vic o bosanskom neznanju stranih jezika. Sjede Suljo i
Mujo pred kafanom na Baščaršiji. Prilazi im neki stranac i pita ih:
„Do you speak English?“ Oni odmahnu glavom. – „Parlez-vous
francais?“ – nastavlja stranac. Oni opet odmahnu glavom. –
„Sprechen Sie Deutch?“ – uporan je stranac. Suljo i Mujo sliježu
ramenima. – „Parlata italiana?“ – „Gavarite paruski?“ Oni opet
ništa. Nijemi.
Kad je stranac digao ruke od njih i krenuo dalje, Mujo će Sulji:
„Vidiš, jarane, da treba znati makar jedan stranjski jezik!“ – „Što?
Što treba? Eto, on ih zna pet, pa koja mu vajda!“
Isto je i u Hercegovini, osim što Hercegovci dobro znaju bar svoj
jezik, a Hercegovke drže novac na stolu, pa neka priđe ko smije!
(Zapravo, držale su, a sad ga ne drže nigdje, jer ga nemaju!)
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UPUTSTVO AUTORIMA
DOSTAVLJANJE RADOVA
Radovi se dostavljaju elektronskom poštom na e-mail adresu: fi[email protected] ili putem pošte na
digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovačevića 13 A, 78000 Banja Luka.
PRIHVATANJE RADOVA
Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat
sa identitetom autora). Recenzent po izvršenoj recenziji šalje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu mišljenja i
preporuke o objavljivanju.
SADRŽAJ RADA
Rad treba biti relevantan za naučnu i stručnu javnost, s jasno naglašenim ciljevima i rezultatima istraživanja, zaključkom i referencama u tekstu.
Prva stranica rada treba da sadrži: ime i prezime autora, naslov članka i sažetak. Tekst članka mora početi uvodom, a
sadrži glavna poglavlja, fusnote, tabele, grafikone, slike, zaključak i popis korišćene literature i drugih izvora.
TEHNIČKO OBLIKOVANJE RADA
Tekstovi se pišu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, što je
oko 5 do 10 strana teksta u časopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zaključka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani
arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numerišu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer:
1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grafikoni i slike treba da sadrže broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grafikoni i slike
sadrže posebne znakove, te su rađeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tačno navedenim
rasporedom po kojem se uključuju u tekst.
2
PRAVILA CITIRANJA
a) Knjiga:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja
6) strana.
Primjer: Rodić J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172.
b) Rad u zborniku:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naučnog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavaču,
5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodić J., Najvažnije finansijske odluke, Deseti kongres SRRRS – Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti
računovodstva revizije i finansija, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118.
c) Rad u časopisu:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv časopisa i broj, 4) podatak o izdavaču, 5) mjesto izdavanja,
6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58.
d) Propisi:
1) naziv propisa, 2) naziv i broj službenog izdanja, 3) član.
Primjer: Zakon o privrednim društvima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br.127/08, čl. 125.
e) www izvori:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavaču, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja,
6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu.
Primjer: Rodić J., Računovodstvene politike preduzeća, Časopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58,
www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008.
SADRŽAJ:
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU
5
Akif Pezerović
14
Duško Daničić
Milenko Janić
ZNAČAJ PLANIRANJA
ZA OSTVARENJE CILJEVA
INTERNE REVIZIJE
20
Miroslava Grujić-Kalkan
30
Mihajlo Travar
36
Zoran Mastilo
43
Bojan Ćurić
47
Aleksandar Begović
FINANSIRANJE RAZVOJA
LOKALNIH ZAJEDNICA
U REPUBLICI SRPSKOJ
DIZAJNIRANJE ORGANIZACIJA
BUDUĆNOSTI – STRATEGIJA
ODLUČIVANJA
PO LUNDBERGOVOM MODELU
PENZIJSKO OSIGURANJE –
„BAUK DANAŠNJICE“,
MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJA
ZA PREOBRAŽAJ
PRIMJENJIVOST TRŽIŠNIH
METODA VREDNOVANJA
PREDUZEĆA U EKONOMIJAMA
U RAZVOJU
KONKURENTNOST
BANKARSKOG SEKTORA
REPUBLIKE SRPSKE
Časopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete
i kulture Republike Srpske rješenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od
05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.
3
IZDAVAČ:
Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brčko
www.financingscience.org
e-mail: fi[email protected]
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:
Prof. dr Dragan Mikerević
ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA:
Mr Milan Pucarević
REDAKCIONI ODBOR:
Predsjednik:
Prof. dr Novak Kondić
Članovi:
Prof. dr Kata Škarić Jovanović
Prof. dr Mirko Puljić
Prof. dr Milorad Ivanišević
Prof. dr Hamid Alibašić
Doc. dr Milan Lakićević
Doc. dr Duško Šnjegota
Doc. dr Goran Radivojac
Dr Dejan Mikerević
IZDAVAČKI SAVJET:
Predsjednik:
Prof. dr Janez Prašnikar
Članovi:
Akademik dr Mirko Vasiljević
Prof. dr Jovan Rodić
Prof. dr Dragan Đuričin
George W. Kester, D.B.A.
Prof. dr Silvije Orsag
Doc. dr Kemal Kozarić
Prof. dr Franc Koletnik
Prof. dr Stanko Stanić
Prof. dr Marko Rajčević
Prof. dr Kadrija Hodžić
Prof. dr Đoko Malešević
Prof. dr Branko Krsmanović
Prof. dr Radomir Božić
Prof. dr Anđelko Lojpur
Prof. dr Nenad Vunjak
Prof. dr Zorica Božinovska Lazarevska
Prof. dr Zdravko Todorović
Prof. dr Goran Popović
Prof. dr Reuf Kapić
Doc. dr Vasilj Žarković
Prof. dr Gordana Ilić
Prof. dr Ljubomir Kovačević
Doc. dr Jugoslav Jovičić
Prof. dr Jovo Ateljević
Mr Boško Čeko
Mr Borko Reljić
Ranko Travar, dipl. ek.
Dragan Veselinović, dipl. ek.
Lektor:
Mijana Kuburić-Macura
Grafička priprema:
Atlantik BB
Za štampariju:
Branislav Galić
Štampa “Atlantik BB”
POREZNI KLIN
U BOSNI I HERCEGOVINI
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/12
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 336.226.3(497.6)
10.7251/FIN1204005P
Akif Pezerović*
PREGLEDNI RAD
Porezni klin
u Bosni i Hercegovini
Rezime
U radu je prezentiran porezni klin u BiH (entiteti i Distrikt), i uporedba sa zemljama OECD-a i nekim drugim zemljama. Porezni klin je razlika između troška rada poslodavca i neto dohotka zaposlenika. Koristeći OECD metodologiju i metodologiju KPMG International, ovaj rad
će pokušati da odgovori na pitanja: koliko je visok porezni klin u BiH, kako ga smanjiti, i kako koncept dohotka utiče na poreznu politiku.
UVOD
Sistemi oporezivanja dohotka danas u pravilu polaze od istovjetnog koncepcijskog osnova (teorija tržišnog dohotka), a sam
sistem, u skladu s neoliberalističkim shvatanjima, trebalo bi,
između ostalog, da je relativno jednostavan, sa jednom poreznom
stopom (flat tax rate), ili najviše 2–3 stope, sa malim brojem
poreznih odbitaka, oslobođenja ili izuzimanja od oporezivanja. Na
tendencije ka jednobraznosti sistema uticala je, prije svega, opća
globalizacija, odnosno sve veća mobilnost ljudi, kapitala, roba i
usluga, nastanak ekonomskih integracija, i s tim u vezi porezna
konkurencija, međunarodni sporazumi o izbjegavanju dvostrukog
oporezivanja (čije zaključivanje, između ostalog, pretpostavlja slične
porezne sisteme), itd. Ako bi sistemi oporezivanja bili zasnovani na
drugačijim koncepcijskim osnovama, bez sumnje da bi bili faktor
smetnji daljnjim integracijama.
Cilj postavljen u ovom radu je da „porezni pritisak“ na bruto dohodak
zaposlenika, odnosno bruto platu u Bosni i Hercegovini (u daljem
tekstu: BiH) uporedimo sa drugim zemljama koristeći jednoobraznu
metodologiju, te da ukažemo na značaj koncepta dohotka i posljedice pri vođenju porezne politike. Jedinstven pristup pri mjerenju
„tereta poreza i doprinosa“ koji se plaćaju na dohodak od rada
značajan je iz razloga što još uvijek nije u BiH u praksi do kraja
implementiran bruto koncept dohotka, te korisnicima informacija
o „poreznoj presiji“, obično ulagačima, otvara različite dileme (da
li se stope primjenjuju na bruto ili neto osnovicu, radi li se o neto
dohotku prije ili poslije poreza, da li osnovica uključuje i doprinose
koji se plaćaju na teret poslodvaca, itd.).
Međutim, i pored trenda ka smanjenju razlika između poreznih
sistema u pojedinim zemljama, i dalje ostaju značajne razlike,
iako ne u samoj filozofiji oporezivanja koliko u „poreznoj presiji“,
odnosno u poreznom opterećenju. Visina poreznog tereta u nekoj
zemlji zavisi od ciljeva politike oporezivanja (fiskalni, ekonomski, socijalni, populacioni i dr.), ali, objektivno, i od veličine baze
oporezivanja, tj. dohotka, tradicije koju sistem oporezivanja dohotka
ima u ukupnom poreznom sistemu, osposobljenosti poreznih vlasti
da upravljaju sistemom, i dr.
U tom smislu, prvo ćemo predstaviti prosječnu poreznu stopu kao
pokazatelj stvarnog poreznog opterećenja bruto dohotka od nesamostalne djelatnosti, i to kako je tu stopu utvrdila revizorska kuća
KPMG International. Naime, KPMG International je BiH rangirala na
19. mjesto po visini obaveza na bruto dohodak od nesamostalnog
rada, i to od ukupno posmatranih 94 zemlje koje obrađuje ova
kuća. To nije ohrabrujuća poruka ulagačima, s obzirom na to da
su zakonske obaveze koje se plaćaju iz bruto dohotka sastavni
dio troška rada, ali ni zaposlenima, zbog visokog učešća države
u njihovim primanjima. S tim u vezi, analizirat ćemo da li je, i u
kojoj mjeri primijenjena metodologija adekvatna za izračunavanje
poreznog tereta na ukupna primanja zaposlenika za BiH, kao i druge
zemlje sličnog nivoa razvijenosti.
Međutim, na međunarodnom planu evidentna su nastojanja da se
nađe zajednički nazivnik za mjerenje porezne presije stvarnog ili
hipotetičkog dohotka. Tako utvrđen dohodak hipotetičkog poreznog
obveznika se potom „propusti“ kroz sistem oporezivanja pojedine
zemlje, te se posmatra rezultat oporezivanja. Tako dobijene informacije koriste kako strani ulagači, tako i zaposlenici koji imaju
mogućnost biranja mjesta rada, a mogu poslužiti i fiskalnim vlastima
pri definiranju ciljeva porezne politike.
Drugo, porezno opterećenje u BiH ćemo potom sami utvrditi po
metodologiji koju koristi OECD za zemlje članice, s obzirom na to
da, po nama, ovaj pristup za manje razvijene zemlje daje realnije
rezultate. Naime, i kad porezna opterećenja jesu relativno visoka, ne
moraju biti presudan faktor koji utiče na visinu troška rada, koji je
svakako bitan aspekt koji će ulagač uzeti u obzir. Na kraju, s obzirom
na visok nivo opterećenja dohotka od nesamostalnog rada porezom
i doprinosima u BiH, razmotrićemo mogućnosti njihovog sniženja.
*
Savjetnik u Direkciji za finansije Distrikta Brčko BiH, e-mail: [email protected]
5
Ključne riječi: porezni klin, troškovi rada, BiH, porez na dohodak, doprinosi za socijalno osiguranje, OECD.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
1. POJAM POREZNOG KLINA (TAX WEDGE)
Zakonska (nominalna) stopa poreza na dohodak je stopa koja se
primjenjuje na poreznu osnovicu. Međutim, to obično nije i stvarna
stopa po kojoj će biti oporezovan neki dohodak. Zbog različitih
odbitnih stavki, moguće je da se određeni dijelovi dohotka ne
oporezuju. Zato zakonska porezna stopa nije najpogodniji pokazatelj
poreznog opterećenja iako se s tim često poistovjećuje.
Iz tog razloga, a u cilju utvrđivanja stvarnog poreznog tereta na
određeni dohodak, primjenjuje se efektivna porezna stopa (stvarna
porezna stopa, prosječna porezna stopa, porezni klin – izraz koji
ćemo koristiti u nastavku). Prema tome, porezni klin (tax wedge)
predstavlja pokazatelj ukupnih obaveza koje terete bruto dohodak
od nesamostalnog rada, odnosno bruto platu poreznog obveznika
(poreze, doprinose i druga davanja koja su vezana za dohodak).
Porezni klin razdvaja ukupno zarađeni dohodak na dio koji pripada
obvezniku – zaposleniku, i dio koji shodno zakonskim propisima
pripada državi, fondovima, i drugim korisnicima, koji imaju karakter
obaveznosti. Sa stanovišta zaposlenika – poreskog obveznika te
obaveze predstavljaju oduzimanje dijela njegovog dohotka i umanjenje
“ekonomske snage”, ali sa stanovišta poslodavca sve ove obaveze
kao i dio dohotka koji pripada obvezniku predstavljaju “trošak rada”.
6
Doprinosi za socijalno osiguranje su uključeni u porezni klin zato
što takođe predstavljaju vrstu direktnih poreza, te su samim tim
sastavni dio poreskog sistema u širem smislu. Doprinosi su, kao i
porezi, javna i prinudna davanja državi; takođe, isti organ (porezna
uprava), u pravilu je nadležan za prikupljanje i jednih i drugih javnopravnih prihoda. Ipak, porezi nemaju unaprijed određenu namjenu,
dok doprinosi imaju pa ih možemo s te strane smatrati destiniranim porezima (za penziono osiguranje, zdravstveno osiguranje,
osiguranje od nezaposlenosti, za dječiju zaštitu). S druge strane,
dok plaćanje poreza ne pruža nikavu neposrednu protivuslugu,
kod doprinosa to nije slučaj: postoje neposredna prava po osnovu
plaćanja, pa i visina tih prava može biti uslovljena visinom plaćenih
doprinosa (npr. veće uplate doprinosa za penziono osiguranje znači
i veću penziju).
– sve zakonske obaveze: porez i doprinosi koji se plaćaju iz bruto
plate, odnosno “na teret zaposlenika”, te eventualno druge zakonske obaveze, stavljaju se u odnos sa bruto platom i množe
sa stotinu.
Utvrđivanje veličine poreznog klina prema KPMG International
metodologiji se matematski može izraziti na sljedeći način:
PK = (BPZ - NPZ) / BPZ, gdje navedeni izrazi imaju sljedeće
značenje:
PK = porezni klin;
BPZ = bruto plata zaposlenika (tj. neto plata zaposlenika + porez
+ doprinosi na teret zaposlenika);
NPZ = neto plata zaposlenika (dio bruto plate koji radnik dobije “na
ruke”, tj. “na račun”, poslije odbitaka poreza i doprinosa).
S obzirom na to da razlika BPZ – NPZ predstavlja, u stvari, doprinose na teret osiguranika i porez, porezni klin se može izraziti
i na sljedeći način:
(DTZ + P) / BPZ, gdje navedeni izrazi imaju sljedeće značenje:
DTZ = doprinosi na teret zaposlenika; i
P = porez na dohodak (platu).
2.1. Veličina poreznog klina na 100.000 USD
KPMG International je izračunala porezni klin za svaku zemlju i to
na dvije osnovice: na 100.000 USD, i 300.000 USD potencijalno
zarađenog bruto dohotka. S obzirom na to da ne postoji bitna razlika
između poreznog tretmana i jedne i druge veličine bruto dohotka u
BiH (proporcionalne stope doprinosa bez obzira na visinu dohotka,
te mali uticaj poreza na dohodak), analizirat ćemo samo porezni
klin na 100.000 USD bruto dohotka.
U nastavku, prezentujemo dio grafa (koji predstavlja 37 od ukupno
94 zemlje) sa veličinom poreznog klina kako je to izračunala KPMG
Internationa.
Grafikon 1. Porezni klin na 100.000 USD bruto plate
2. POREZNI KLIN PO METODOLOGIJI KPMG
INTERNATIONAL
Informacije o poreznom klinu za pojedine zemlje izračunava i objavljuje KPMG International u svojoj studiji “Individual Income Tax
Rates Survey”.1 KPMG International je porezni klin izračunao za
ukupno 94 zemlje, a po prvi put u izdanju studije za 2012. godinu
obrađena je i BiH.
O primijenjenom postupku za izračunavanje poreznog klina može se
zaključiti iz komentara, uvoda i objašnjenja, te prezentiranih informacija2. Izračunavanje poreznog klina je izvršeno na sljedeći način:
– polazi se od referentne veličine dohotka za sve (94) zemlje od
100.000 USD, a potom i 300.000 USD na godišnjem nivou, a
koju čini “bruto plata” zaposlenika;
– bruto plata uključuje godišnji neto iznos koji primi obveznik
dohotka, zakonske obaveze koje se obračunavaju, odbijaju i
plaćaju “na teret” obveznika – zaposlenika (“iz bruto plate”);
– porezni obveznik koristi samo godišnji osnovni lični odbitak,
tj. posmatra se obveznik bez odbitaka za izdržavane članove
porodice ili/i druge odbitke;
1
2
Izvor: Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012,
KPMG International, str. 8, dostupno na http://www.kpmg.com/
global/en/issuesandinsights/articlespublications/pages/individualincome-tax.aspx
Kao što iz grafa možemo zaključiti, najveći porezni klin na 100.000
USD bruto dohotka ima Belgija, i to 47,0%. To znači da se od
ukupno 100.000 USD 47% usmjerava u budžete odnosno fondove,
KPMG’s Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012, KPMG International, dostupno na http://www.kpmg.com/global/en/issuesandinsights/articlespublications/pages/individual-income-tax.aspx
Ibidem, komentar, str. 2–5, zabilješke i pojašnjenja uz graf na str. 9.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
a 53% ostaje zaposleniku. Od 47% prihoda koji se usmjerava za
finansiranje države, 33,9% se odnosi na porez na dohodak (Effective
income tax rate), dok su 13,1% doprinosi za obavezno socijalno
osiguranje plativi na teret zaposlenika (Effective employee social
security rate). Druga zemlja po veličini poreznog klina je Grčka sa
46,5%, dok vrlo visoko treće mjesto zauzima susjedna Republika
Hrvatska sa poreznim klinom od 46,1%, od čega se na porez odnosi
26,6%, a na doprinose za obavezno socijalno osiguranje 19,5%.
Susjedna Srbija se nalazi na čak 83. mjestu sa niskim poreznim
klinom od 17% (nije prikazano na grafu).
Prema izračunu KPMG International, BiH se nalazi na devetnaestom mjestu, od ukupno 94 zemlje koje su predmet analize.
Porezni klin BiH iznosi 37,5%, s tim da se na porez na dohodak
odnosi 6,5%, a na doprinose za obavezno socijalno osiguranje
31%. Drugim riječima, od 100.000 USD zarađenog dohotka,
obvezniku će poslodavac obustaviti i u korist budžeta i fondova
uplatiti 31.000 USD doprinosa za obavezno socijalno osiguranje,
i 6.500 USD poreza, a razliku u iznosu od 62.500 USD isplatiti
zaposlenom.
Međutim, postavlja se pitanje kako je izvršen obračun za BiH, s
obzirom na to da u BiH ne postoji jedan, nego tri sistema (Federacije
BiH – u daljem tekstu: F BiH, Republike Srpske – u daljem tekstu
RS, i Brčko Distrikta BiH – u daljem tekstu: Distrikt) oporezivanja
dohotka, kao i tri sistema plaćanja obaveznih doprinosa za socijalno osiguranja, koji dijelom jesu usklađeni, ali nisu identični. Zato
ćemo, primjenjujući metodologiju KPMG International, za F BiH i RS
(u daljem tekstu: entiteti) i Distrikt aplicirati zakonske propise koji
se odnose na oporezivanje dohotka i plaćanje obaveznih doprinosa
za socijalno osiguranje na 100.000 USD, po propisima koji su bili
na snazi 31.12.2011. godine.3
2.2. Veličina poreznog klina izračunatog na 100.000 USD u BiH
U donjoj tabeli prikazan je izračun poreznog klina za oba entiteta
i Distrikt, po propisima koji su bili na snazi u 31.12.2011. godine.
Tabela 1. Izračunavanje poreza i doprinosa u Distriktu i entitetima na godišnju bruto platu (100.000 USD)
Naziv
1.
Bruto plata godišnja
2.
3.
Distrikt
F BiH
RS
100.000
100.000
100.000
Doprinosi na teret zaposlenika (Distrikt 30,5%, F BiH 31%, RS 33%)
30.500
31.000
33.000
Dohodak prije oporezivanja (1-2)
69.500
69.000
67.000
2.382
2382
0
67.118
66.618
67.000
6.712
6.662
6.700
4
4.
Osnovni lični odbitak, godišnji
5.
Poreska osnovica, godišnja (3-4)
6.
Porez na dohodak (Distrikt 10%, F BiH 10%, RS 10%)
7.
Dohodak poslije oporezivanja (3-6)
60.406
59.956
60.300
8.
Ukupno poresko opterećenje (2+6)
37.212
37.662
39.700
9.
Efektivna poreska stopa (6/1 x 100))
6,7
6,5
6,7
10.
Efektivna stopa doprinosa (2/1 x 100)
30,5
31,0
33,0
11.
Porezni klin – efektivna stopa poreza i doprinosa – (8/1 x 100)
37,2
37,5
39,7
Izvor: Izračun autora, prema propisima entiteta i Distrikta
Očito je da je porezni klin za BiH KPMG International izračunao
(samo) za F BiH, što se može zaključiti i na osnovu zbirne stope
doprinosa (31%). Dakle, nije izvršen izračun za sve tri jurisdikcije,
pa potom eventualno utvrđena srednja vrijednost.
2.3. Komponente poreznog klina izračunatog na 100.000 USD
Ako razložimo porezni klin na dva sastavna dijela: efektivnu stopu
poreza i efektivnu stopu doprinosa, prvo što pada u oči posmatrajući
graf broj 1. je činjenica da BiH (u stvari F BiH) ima najnižu efektivnu
poreznu stopu od svih prikazanih zemalja (6,5%) u odnosu na
hipotetički godišnji bruto dohodak (bruto platu) u iznosu od 100.000
3
4
USD. Ta činjenica može upućivati na zaključak da prilikom kreiranja
porezne politike u ovom dijelu nikako ne bi trebalo snižavati porezno
opterećenje jer je ono i onako vrlo nisko, te bi dalje snižavanje vodilo
dilemi svrhe oporezivanja. S druge strane, efektivna stopa doprinosa
za socijalno osiguranje koja je jednaka zakonskoj stopi iznosi 31%
bez obzira na visinu bruto dohotka (u entitetima i Distriktu propisane
su samo minimalne, ali ne i maksimalne osnovice) i najveća je od
svih obrađenih 94 zemlje.
Iz tog razloga bilo bi racionalno preispitati opterećenje obaveznim
doprinosima, a neke mogućnosti će biti izložene kasnije.
U RS je u primjeni Zakon o doprinosima (“Službeni glasnik RS”, broj 31/09. (prečišćeni tekst), i broj 1/11), prema kojem je zbirna stopa doprinosa iznosi 33% iz bruto
plate (doprinos za PIO 18%, doprinos za zdravstveno osiguranje 12,5%, doprinos za osiguranje od nezaposlenosti 1,0%, i doprinos za dječiju zaštitu 1,5%), te Zakon
o porezu na dohodak (“Službeni glasnika RS”, broj 91/06, 128/06, 129/08, 71/10. i 1/11) prema kojem je stopa poreza na dohodak 10%, a osnovica bruto plata
umanjena za doprinose za socijalno osiguranje (33%).
U F BiH je u primjeni Zakon o doprinosima (“Službene novine F BiH”, broj 35/98, 16/01, 37/01, 1/02, 17/ 06, 14/08), prema kojem zbirna stopa doprinosa iznosi 31%
iz bruto plate (doprinos za PIO 17%, doprinos za zdravstveno osiguranje 12,5%, doprinos za osiguranje od nezaposlenosti 1,5%,), s tim da se plaćaju doprinosi i na
teret poslodavca po stopi od 10,5% na bruto platu (6% za PIO, 4% za zdravstveno osiguranje, te 0,5% za osiguranje od nezaposlenosti ) te Zakon o porezu na dohodak
(“Službene novine F BiH”, broj 10/08, 09/10, 44/11) prema kojem je stopa poreza na dohodak 10%, a osnovica bruto plata umanjena za doprinose za socijalno osiguranje iz plate (31%), te dodatno za 3.600 KM onovnog ličnog odbitka na godišnjem nivou.
Shodno Zakonu o porezu na dohodak (Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH broj 60/10) u Distriktu je stopa poreza na dohodak 10%, a osnovica bruto plata umanjena
za doprinose za socijalno osiguranje, čija zbirna stopa iznosi 30,5% (PIO 17%, zdravstvo 12 %, nezaposlenost 1,5 %) ako je zaposlenik prijavljen Fondu PIO F BiH, u
kojem slučaju se plaća i 6% doprinosa za PIO na teret poslodavca, na osnovicu koju predstvalja bruto plata. Ako je zaposlenik prijavljen Fondu PIO RS, onda je zbirna
stopa doprinosa za socijalno osiguranje 31,5% (PIO 18%, zdravstvo 12%, nezaposlenost 1,5%). Svi zaposlenici – rezidenti prilikom utvrđivanja porezne osnovice imaju
pravo na osnovni lični odbitak od 3.600 KM na godišnjem nivou.
Godišnji osn. lični odbitak u F BiH i Distriktu = 3.600 KM; 3600/1,511577 = 2.382 USD, kurs 31.12.2011, k. lista br. 256 CB BiH.
7
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
2.4. Adekvatnost metodologije za BiH
Svakako, može se postaviti pitanje koliko je ovaj postupak realan,
odnosno primjenjiv (i) na BiH, odnosno koliko dobijeni rezultati
odražavaju stvarno stanje. S tim u vezi, kad je riječ o BiH, postoje
najmanje dva bitna limita koja treba imati u vidu prilikom razmatranja rezultata istraživanja iz ove studije, i to:
– pored doprinosa koji se plaćaju na teret zaposlenika (iz plate),
većina zemalja u svojem sistemu ima i doprinose koji se plaćaju
na teret poslodavca; i
– visina bruto dohotka (100.000 USD) koja je predmet analize je
enormno visoka za naše prilike.
Naime, uzimanje u obzir samo efektivnih stopa doprinosa koji se
plaćaju na teret zaposlenika (effective employee social security
rate), ukazuje da je fokus posmatranja samo plata zaposlenika, a
ne ukupan trošak koji u vezi sa radom stvarno ima poslodavac.
Naime, bruto plata je samo dio troška rada koji za rad plaća poslodavac, drugi dio su doprinosi na teret poslodavca. Uzimanje u
obzir samo doprinosa koji se plaćaju na teret zaposlenika bilo bi
potpuno shvatljivo ako se radi o analizama koje su interesantne
za zaposlenika (životni standard, pravednost oporezivanja, preraspodjela dohotka usljed oporezivanja, socijalna prava, potražnja
za zaposlenjem, i sl.).
Drugo, visina bruto plate od 100.000 USD na godišnjem nivou
možda i nije previsoka za neke razvijene zemlje, ali za zemlju
kakva je BiH5 sasvim je sigurno da jeste. Zbog toga se može
postaviti pitanje koja je svrha, odnosno čemu služe ovi izračuni,
ako su tako visoka primanja u BiH, kao i u drugim zemljama u
razvoju prava rijetkost.
8
Imajući u vidu navedeno, možemo zaključiti da je osnovna namjera
ovog izračuna upućivanje informacije, prije svega, visokoplaćenim
zaposlenicima – menadžerima koji su u situaciji da eventualno
biraju zemlju u kojoj bi obavljali svoju djelatnost. Na taj zaključak,
pored visine bruto plate koja je predmet posmatranja (100.000
USD), ukazuje i činjenica da se uzimaju u obzir samo one obaveze
koje se plaćaju iz plate.
Realnije prikazivanje stvarnog stanja, i to kako sa stanovišta
opterećenosti bruto plate zakonskim obavezama, tako i veličine
ukupnog troška rada za pojedine zemlje koji ima poslodavac, daje
metodologija koju koristi OECD.
Izračunavanje poreznog klina prema metodologiji koju koristi
OECD, o čemu se isto tako može zaključiti iz uvoda i objašnjenja
te prezentiranih informacija, vrši se na sljedeći način:6
– u fokusu posmatranja je trošak rada za “prosječnog radnika”
(“average worker”) kao referentna veličina za svaku zemlju
posebno, i to na godišnjem nivou;
– trošak rada uključuje neto iznos koji primi obveznik dohotka,
zakonske obaveze koji se obračunavaju, odbijaju i plaćaju iz
dohotka (tj. doprinose koji se plaćaju na teret zaposlenika i
porez na dohodok), kao i doprinose na teret poslodavca;
– poreski obveznik koristi samo osnovni lični odbitak, tj. posmatra
se obveznik bez odbitaka za izdržavane članove porodice ili/i
druge odbitke;
– sve zakonske obaveze (porez i doprinosi “na teret zaposlenika”,
doprinosi “na teret posloodavca”, te eventualno druge zakonske
obaveze) stavljaju se u odnos sa “prosječnim troškom rada” i
množe sa stotinu.
Utvrđivanje veličine poreznog klina prema OECD metodologiji se
matematički može izraziti na sljedeći način:
PK = (BPZ + DTP - NPZ) / (BPZ + DTP).
Porezni klin se može izraziti i na sljedeći način:
(DTP + DTZ + P) / (BPZ + DTP), gdje izrazi imaju sljedeće značenje:
DTP = doprinos za obavezno socijalno osiguranje koje plaća poslodavac na svoj teret; i
DTP + BPZ = ukupan trošak rada poslodavca.
Prema tome, osnovna razlika u odnosu na KPMG primijenjenu
metodologiju je što je predmet posmatranja prosječan trošak rada
radnika za svaku zemlju (a ne 100.000 USD), te što trošak rada
pored bruto plate sadrži još jednu kategoriju: doprinose na teret
poslodavca. Naime, većina zemalja7 ima izgrađen sistem doprinosa
za obavezno socijalno osiguranje koji se sastoji iz dva dijela: dio
koji tereti primanje zaposlenika odnosno koji je sastavni dio bruto
plate, i dio koji tereti poslodavca, i koji jeste trošak koji se priznaje
i za utvrđivanje oporezive dobiti poslodavca. Prema tome, fokus
posmatranja u ovom slučaju je trošak rada poslodavca, a što je
značajno prije svega za ulagače zato što se radi o potpunoj (a ne
parcijalnoj, što bruto plata jeste) cijeni koštanja.
Trošak rada prosječnog radnika (average worker) obuhvata prosjek
za privredne djelatnosti, dakle bez uprave, zdravstvene djelatnosti,
socijalne djelatnosti, odbrane i td.
3. POREZNI KLIN ZA BIH PO METODOLOGIJI
OECD-A
Organizacija OECD takođe za svoje članice izračunava i objavljuje
porezni klin na godišnjem nivou. Međutim, u ovom slučaju, u fokusu
posmatranja je cijena rada za prosječnog zaposlenika (average
worker). Po našem mišljenju, ova metodologija daje realnije rezultate
u odnosu na metodologiju korištenu od strane KPMG International,
posebno za zemlje sa relativno niskim dohocima, kakva je i BiH. S
obzirom na to da BiH nije članica ove organizacije, nije niti izračunat
porezni klin za našu zemlju. U nastavku ćemo izračunati porezni klin
po metodologiji koju koristi OECD i izvesti odgovarajuće zaključke.
5
6
7
3.1. Porezni klin u zemljama OECD-a
U nastavku teksta daje se izračun “poreznog klina” kako je to, za
svoje članice urađeno od strane OECD-a (zemlje su poredane prema
prosječno opadajućem trošku rada – kolona br. 5, a u koloni broj
6. su rangirane prema veličini poreznog klina).
Prema ekspertizi „Prelazak na bruto plate u Republici Srpskoj“, „Finrar“ broj 9/07, d.o.o. Finrar Banja Luka, koju je izradio prof. dr Rajko Tomaš, od ukupno zaposlenih
u RS-u u februaru 2007. godine odnosilo se svega 0,07% na lica sa neto platom od 5.001 KM i više mjesečno, što preračunato na bruto na godišnjem nivou iskazano
u USD iznosi cca 66.000 USD.
Taxing wages, Paris OECD, 2012, dostupno na http://www.oecd.org/ctp/taxpolicyanalysis/taxingwages-maintrends.htm, (table 0,2).
Na grafu broj 1. ovog rada, od 37 zemalja, 33 zemlje imaju obje grupe doprinosa, Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012, str. 12.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
9
Tabela 2. Porez na dohodak i doprinosi na teret osiguranika i poslodavca kao % troška rada (u USD)
Izvor: Taxing wages, Paris OECD, 2012.dostupno na http://www.oecd.org/ctp/taxpolicyanalysis/taxingwages-maintrends.htm (table 0,2)
Prema gornjoj tabeli, Njemačka je prva po visini prosječnog troška 3.2. Porezni klin u BiH po OECD metodologiji
rada u iznosu od 61.971 USD. Prosječan trošak rada sastoji od Da bismo komparirali ukupno porezno opterećenje sa zemljama
poreza koji se usmjerava prema državi u iznosu od 15,7%, dijela OECD prema ovoj metodologiji, potrebno je izračunati prosječnu
koji pripada fondovima, a što se sastoji od 17,2% doprinosa na teret stopu poreza i doprinosa za Distrikt i entitete na prosječan trošak
osiguranika, i 16,2% doprinosa na teret poslodavca, dok zaposle- rada u privrednim djelatnostima. Takođe je potrebno uzeti u obzir da
niku ostaje razlika od 50,9%. Zbir poreza i doprinosa na prosječan prema propisima kojim se oporezuje dohodak u F BiH, zaposlenik –
trošak rada, odnosno porezni klin iznosi 49,1%, i Njemačka se po rezident ima pravo na osnovni lični odbitak u iznosu od 3.600 KM
veličini poreznog klina nalazi na trećem mjestu u odnosu na zemlje godišnje, a isti je slučaj kad se radi o Distriktu, dok važeći propisi
članice OECD-a.
RS ne predviđaju umanjenje porezne osnovice po ovom osnovu.
Kao što je već napomenuto, stope poreza i doprinosa nisu zakonom
propisane stope, nego efektivne odnosno prosječne stope dobivene
kao odnos poreza i doprinosa koje treba platiti na veličinu koja predstavlja bruto platu plus doprinose koji se plaćaju na teret poslodavca
(odnosno trošak rada). Takođe, neke zemlje imaju utvrđenu gornju
granicu za uplatu doprinosa (npr. Austrija 44.000 EUR, Njemačka
40.000 EUR), pa kad dohodak prelazi tu granicu apsolutni iznos
doprinosa se ne mijenja. Sve ove razlike u metodologiji je potrebno
imati u vidu kako bi se razumjela činjenica naoko različitih stopa
doprinosa koji se plaćaju na teret zaposlenika u pojedinim zemljama
predstavljenih u grafikonu 1. i tabeli 2.
8
9
10
S obzirom na to da službena statistika u BiH izračunava i objavljuje
podatke o visini prosječne bruto plate isplaćene u entitetima i Distriktu ukupno (ne odvajajući) za privredne i neprivredne djelatnosti
(uprava, zdravstvena djelatnost, socijalna djelatnost i dr.), sami
smo izračunali prosječne bruto plate za privredne djelatnosti. To je
urađeno na osnovu službenih statističkih podataka objavljenih od
Agencije za statistiku BiH – podružnica Brčko8, Federalnog zavoda
za statistiku9, i Republičkog zavoda za statistiku RS10.
Izračunavanje prosječnog troška rada za oba entiteta i Distrikt je
izvršeno tako da je ponderisana vrijednost prosječnih bruto plata
Bilten Statistički podaci Brčko distrikta BiH, broj 4/12, www.bhas.ba/publikacijebd/2012/BRC_2012_002_OPS.pdf
Godišnji bilten Federalnog ZS “Zaposlenost, nezaposlenost i plaće” – 2011” broj 172/2012), http://www.fzs.ba/godsnji_bilteni.htm
Statistički godišnjak Republike Srpske za 2011. godinu, http://www.rzs.rs.ba/PublikGodisnjak2012_CIR.htm
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
i broja radnika u djelatnostima od A zaključno sa K (dakle, bez
uzimanja u obzir plata u upravi, zdravstvu, socijalnoj djelatnosti,
komunalnim djelatnostima i sl.) i potom podijeljena s brojem radnika.
U F BiH prosječna bruto plata podliježe i doprinosima na teret
poslodavca po stopi od 10,5% te smo na bruto platu dodali i ovaj
trošak. Za obveznike doprinosa prema F BiH, Fondu PIO-a poslodavci iz Distrikta Brčko su takođe obavezni platiti 6% na svoj teret.
Koristeći navedeni postupak došli smo do sljedećih prosječnih
godišnjih troškova plata u djelatnostima od A do K, za 2011. godinu:
– prosječni godišnji trošak plata u Distriktu iznosi 11.700 KM
(bruto plata) plus 702 KM (6% doprinosa na teret poslodavca),
odnosno ukupno 12.402 KM;
– prosječni godišnji trošak plata u RS iznosi 12.035 KM (nema
doprinosa na teret poslodavca); i
– prosječni godišnji trošak plata u F BiH iznosi 12.344 KM (bruto
plata) plus 1.296 KM (10,5% doprinosa na teret poslodavca).
Tabela 3. Izračunavanje poreznog klina u Distriktu Brčko i entitetima (KM)
Distrikt
Iznos
1
Prosječna bruto plata u privredi
11.700
2
Doprinosi na teret zaposlenika (30,5%)
3.569
3
Dohodak prije poreza (1-2)
8.131
4
Osnovni lični odbitak
3.600
5
Poreska osnovica (3-4)
4.531
6
Porez 10%
7
Dohodak poslije poreza (3-6)
8
Doprinos na teret poslodavca (6% od 1)
9
Trošak rada (1+8)
12.402
10
Ukupne obaveze (2+6+8)
4.724
11
Porezni klin (10/9)
38,09
453
7.678
702
RS
Iznos
10
1
Prosječna bruto plata u privredi
12.035
2
Doprinosi na teret zaposlenika (33%)
3.972
3
Dohodak prije poreza (1-2)
8.063
4
Osnovni lični odbitak
5
Poreska osnovica (3-4)
6
Porez 10%
7
Dohodak poslije poreza (3-6)
7.257
8
Doprinos na teret poslodavca
0
9
Trošak rada (1+8)
12.035
10
Ukupne obaveze (2+6+8)
4.778
11
Porezni klin (10/9)
39,70
0
8.063
806
F BiH
Iznos
1
Prosječna bruto plata u privredi
12.344
2
Doprinosi na teret zaposlenika (31%)
3.827
3
Dohodak prije poreza (1-2)
8.517
4
Osnovni lični odbitak
5
Poreska osnovica (3-4)
6
Porez 10%
7
Dohodak poslije poreza (3-6)
8.025
8
Doprinos na teret poslodavaca (10,5% od 1)
1.296
3.600,00
4.917
492
9
Trošak rada (1+8)
13.640
10
Ukupne obaveze (2+6+8)
5.615
11
Porezni klin (10/9)
41,17
Izvor: Izračun autora, na osnovu zakonskih propisa za entitete i Distrikt Brčko
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Prema tome,”porezni klin” po ovom metodu iznosi:
Sada ćemo razložiti porezni klin na sastavne dijelove i preračunati
kategoriju troška rada u USD po važećem srednjem kursu na dan
31.12. 2011. godine.
– za Distrikt Brčko 38,09%;
– za Republiku srpsku 39,70%; i
– za Federaciju BiH 41,17%.
Tabela 4: “Porezni klin” za Distrikt i entitete, kao % troška rada (srednji kurs CB BiH 31.12.2011. godine 1,511577 KM za 1 USD)
Red.
Naziv
br.
1
2
Doprinosi na teret
Doprinos na teret
Trošak rada u USD
zaposlenika
poslodvca
(red 9. iz tabele 3. po
2/9 iz tabele 3.
8/9 iz tabele 3.
srednjem kursu)
4
5
6
7
Ukupno porezni
Porez na dohodak
klin
6/9 iz tabele 3.
3
1
Distrikt
38,09
3,65
28,78
5,66
8.205
2
RS
39,70
6,70
33,00
0
7.962
3
F BiH
41,17
3,61
28,06
9,50
9.024
Izvor: Izračun autora na osnovu podataka iz tabele 3.
Komparirajući veličinu poreznog klina sa zemljama OECD-a (uz
sve ograde, zapravo, komparirajući sisteme) možemo konstatovati
da se radi o relativno visokom učešću budžeta i fondova u bruto
dohotku zaposlenika. Ova konstatacija se odnosi posebno na F BiH,
s obzirom na to da bi porezni klin F BiH među sistemima zemalja
OECD-a zauzeo čak 10. mjesto iza Češke Republike, porezni klin
RS bi bio na 12. mjestu iza Estonije, dok bi Distrikt zauzeo 15.
mjesto. Moguće je svakako utvrditi i aritmetičku sredinu za sva tri
sistema poreza i doprinosa pa to predstaviti kao veličinu za BiH.
Prema visini troška rada, možemo konstatovati da se BiH, odnosno
entiteti i Distrikt, nalazi na posljednjem mjestu od članica OECD-a.
I dok su informacije o visini “poreznog pritiska” na dohodak od
nesamostalnog rada (100.000 USD) prizvedene prvenstveno zbog
visokoplaćenih menadžera, u ovom slučaju informacije mogu
poslužiti prije svega investitorima (prosječan trošak rada), kao i
zaposlenicima. U stvari, za poslodavca – ulagača je ključna visina
prosječnog troška rada. Naime, slijedeći logiku ekonomičnosti,
prihvatljiviji je veći porezni klin ako je ukupan trošak rada manji,
nego obrnuto.
11
4. KONCEPT DOHOTKA I UTICAJ
NA POREZNU POLITIKU
U ovom radu pošli smo od koncepta bruto dohotka kao kategorije
koja se podrazumijeva. Međutim, u BiH, odnosno u entitetima i
Distriktu još uvijek nije u potpunosti napušten neto pristup, pa se
čak i miješa sa bruto konceptom, te na taj način proizvodi probleme
u implementaciji sistema poreza i doprinosa, te onemogućuje jasno
sagledavanje posljedica porezne politike.
Naime, moguća su dva osnovna pristupa dohotku, odnosno plati
zaposlenog, i to:
– koncept bruto dohotka11, prema kojem cjelokupan dohodak
ekonomski pripada zaposleniku; i
– koncept neto dohotka, prema kojem ekonomski neto dohodak
pripada zaposleniku.
Prvi koncept dohotka je preovlađujući u razvijenim zemljama i
većini zemalja u razvoju. Koncept bruto dohotka podrazumijeva
da je dohodak svojina zaposlenika u cjelini, a poslodavac samo
kao agent-posrednik obračunava, obustavlja i uplaćuje, odnosno
usmjerava porez i doprinose zakonskim korisnicima. Doprinosi
su dijelovi dohotka koje će zaposlenik trošiti kasnije (npr. penzije,
naknada za vrijeme nezaposlenosti) ili koji služe za finansiranje
drugih potreba zaposlenika (zdravstvo, druge potrebe). Pretpostavka
primjene ovog koncepta je ugovaranje bruto plate između zaposlenika i poslodavca kao zainteresiranih strana na tržištu, svakako uz
posredovanje države. Prema tome, ako se polazi od bruto dohotka
(ugovor bruto plate između zaposlenika i poslodavca), a naknadno
iz određenih razloga fiskalna vlast npr. odluči da snizi porez na
dohodak (ili doprinose za socijalno osiguranje), rezultat je da će
budžetu, odnosno fondovima, pripasti manji iznos prihoda, a doći
će do povećanja neto dohotka zaposlenika. Trošak poslodavca
ostaje isti, s obzirom na to da je ugovorena bruto plata. Svakako,
zbog povećanja dijela koji pripada zaposleniku, moguće je da će
porasti potražnja za radom, što bi donekle moglo uticati na sniženje
bruto plate, odnosno troška poslodavca. Vrijedi i obrnuto: u slučaju
povećanja poreznog opterećenja, neto dohodak zaposlenika će biti
smanjen a povećani prihodi budžeta i fondova, dok će trošak poslodavca opet ostati isti. Ovakav pristup ne utiče na ekonomičnost
poslovanja (trošak) poslodavca, te je moguće voditi politiku kojom
se utiče na socijalni i ekonomski položaj zaposlenika, punjenje
budžeta i fondova i regulira zapošljavanje i tržište radne snage.
Tomaš, Rajko , Prelazak na bruto plate u Republici Srpskoj, „Finrar“ broj 9/07, d.o.o. Finrar, Banja Luka, str. 16–27.
11
Najveći porezni klin na godišnji trošak rada u privredi ima F BiH,
u iznosu od 41,17%. Osnovni razlog većeg opterećenja porezom
i doprinosima u odnosu na RS i Distrikt je postojanje kategorije
“doprinosa na teret poslodavca” čija zakonska stopa iznosi 10,5%,
a efektivna stopa 9,50%. Veličina poreznog klina RS-a je 39,70%,
a koji se sastoji od 33% doprinosa na teret zaposlenika i 6,70%
poreza. Ako uporedimo ove podatke izračunom na osnovicu od
100.000 USD (tabela broj 1), može se zaključiti da je efektivna
stopa poreza i doprinosa nepromijenjena. Razlog je činjenica da se
radi o proporcionalnom oporezivanju (jedinstvena zakonska porezna
stopa od 10% bez obzira na visinu osnovice, koja je jednaka: bruto
plata minus doprinosi), kao i proporcionalnoj stopi doprinosa koji se
obračunava iz bruto plate i bez gornjeg limita. Kad je riječ o Distriktu,
efektivna porezna stopa je skoro upola niža u odnosu efektivnu
stopu iz potencijalne bruto plate od 100.000 USD, zato što je porez
indirektno progresivan (zbog neoporezivog dijela dohotka – ličnog
odbitka). Iako je efektiva stopa doprinosa koji se plaćaju iz plate
proporcionalna, ona nije i jednaka zakonskoj stopi, zbog drugačije
osnovice (bruto plata plus doprinosi na teret poslodavca).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Drugi koncept polazi od neto dohotka, prema kojem je između
zaposlenika i poslodavca zaključen ugovor “na neto”, pa je samim
tim “neto” konstanta, a sve promjene u politici oporezivanja dohotka
i politici doprinosa ne dotiču zaposlenika, odnosno neto platu, nego
trošak poslodavca. Npr., ako fiskalna vlast poveća porez ili doprinos
za socijalno osiguranje, neto plata zaposlenika ostaje ista, a raste
trošak poslodavca za visnu uvećanog poreza, s obzirom na to da
promjenu tereta poreza i doprinosa preuzima poslodavac. Dok se u
prvom slučaju instrumentima porezne politike i politike doprinosa,
pored fiskalnih ciljeva, mogu regulisati i socijalni ciljevi i ponuda
rada, u ovom slučaju se, pored fiskalnih ciljeva, pretežno utiče na
ekonomičnost privrede.
I pored nastojanja u entitetima da se uvede koncept bruto dohotka,
ipak do toga još nije došlo zbog neusklađene regulative (npr. propisi
o porezu na dohodak i propisi o doprinosima promoviraju koncept
bruto dohotka, dok propisi o radu i penzionom i zdravstvenom
osiguranju suprotan). Naime, izjave i tvrdnje “kako se nameti na
rad ne smiju povećavati zato što to povećava troškove privrede”,
ukazuju da se radi o prisutnom neto konceptu.
U Distriktu se najdalje otišlo s konceptom bruto dohotka (cca 3.200
zaposlenika administracije Distrikta ima ugovore na “bruto”, kao i
dio preduzeća i samostalnih privrednika).
U svakom slučaju, fiskalnoj vlasti trebaju biti jasne posljedice
eventualne promjene poreznih instrumenata (stopa, osnovica, ličnih
odbitaka, oslobađanja, podsticaja itd.), odnosno da li će posljedice
snositi pretežno privreda ili zaposlenici.
12
5. MOGUĆNOSTI SMANJENJA POREZNOG
KLINA
Smanjenje porezne presije na dohodak bi moglo donijeti niz koristi,
kako privredi tako i zaposlenicima i zajednici, s tim naravno da to
nije moguće izvesti jednostrano i nezavisno od potrošnje koja se
finansira iz ovih izvora (penzije, zdravstvena zaštita, naknade za
vrijeme nezaposlenosti, dječija zaštita i dr.).
Bez sumnje da je ovo danas jedan od najsloženijih problema javnih
finansija za svaku zemlju, zbog činjenice da je oporezivanje rada
vrlo visoko, a s druge strane budžeti, odnosno fondovi koji se
pune iz ubranih poreza na dohodak i doprinosa posljednjih godina
su suočeni sa kontinuiranim deficitima, koji uvećavaju javni dug.
Prema tome, s jedne strane bilo bi poželjno rastereti rad zakonskih
obaveza, a s druge neophodno je obezbijediti dodatna sredstva kako
bi se nastavilo finansiranje, a prvenstveno pokrili postojeći rashodi
fondova, prije svega penzionog, ali i zdravstvenog osiguranja. Naime,
mora se izbjeći scenario po kojem bi bilo neophodno “ili doprinose
množiti sa dva ili penzije dijeliti sa dva”, što je svakako neprihvatljivo. Razloga za takvo stanje je više: od ekonomske recesije i
povećanja nezaposlenosti do promjena u demografskoj strukturi
stanovništva. Posebno demografski trendovi upućuju na činjenicu
da stanovništvo i u BiH12 sve više stari, te se posljedično povećavaju
sredstva za finansiranje kako penzija, tako i zdravstvene zaštite; s
druge strane, pad ekonomskih aktivnosti i povećanje nezaposlenosti
smanjuju priliv sredstava za finansiranje tih prava.
Zatvaranje “gapa” između nedostajućih prihoda i rashoda u osnovi
je moguće povećanjem prihoda koji pripadaju fondovima i kresanjem rashoda, odnosno “obima usluga socijalnog osiguranja”.
Razmotrićemo samo pretežno kratkoročne mjere koje stoje na
12
raspolaganju nosiocima fiskalne vlasti, a koje mogu rezultirati
povećanjem punjenja fondova, bez dodatnog opterećenja rada
zakonskim obavezama.
Na povećanje punjenja budžeta i fondova u BiH (entitetima i Distriktu) može se uticati sljedećim mjerama:
– većim angažmanom poreznog organa u cilju naplate (uključujući
i prinudnu naplatu) dospjelih a neplaćenih poreznih obaveza i
doprinosa za socijalno osiguranje (ograničeno zbog činjenice da
je veliki broj privrednih subjekata u stečajevima ili bez imovine,
pa samim tim mala je mogućnost za naplatu);
– smanjenjem sive ekonomije, odnosno povećanjem formalnog
dijela ekonomije, čime bi svakako bilo povećano punjenje
budžeta i fondova, ali i poboljšan ambijent za poslovanje;
– proširenje baze za oporezivanje, odnosno za plaćanje doprinosa,
npr. na dohodak od povremene samostalne djelatnosti (ugovori
o djelu, autorski ugovori), regres za godišnji odmor, topli obrok
itd., uvođenje obaveznog plaćanja doprinosa za penziono osiguranje – npr. za poljoprivrednike, uvođenje poreza na dohodak
od kapitala – štednju, dividende, kapitalne dobitke i sl.;
– aktivnim mjerama na podsticaju zapošljavanja (iz budžeta i
dr.) čime se povećava i ukupna osnova za obračun i plaćanje
poreza na dohodak i doprinosa;
– na dug rok povećanje punjenja fondova je moguće samo
stvaranjem pretpostavki za ulaganja i privredni rast i razvoj, što
vodi porastu zaposlenosti, a samim tim i povećanju dohotka iz
kojeg će se plaćati porezi i doprinosi.
Prema tome, prvenstveno je potrebno preduzeti mjere koje će
bar zadržati visinu poreznog klina i neće uticati na povećanje
troškova privrede odnosno smanjenja neto dohotka zaposlenika,
zavisno od koncepta dohotka. Ipak, dovođenje u sklad potrošnje
sa mogućnostima (ubranim sredstvima) nije moguće bez značajnih
reformi u sektoru socijalnog osiguranja i smanjenju pritiska na
fondove, odnosno značajnije preuzimanje odgovornosti pojedinca
za sopstvenu budućnost.
ZAKLJUČAK
Porezni klin predstavlja pokazatelj ukupnih obaveza koje terete bruto
dohodak od nesamostalnog rada, odnosno bruto platu poreznog
obveznika ili trošak rada poslodavca. Ocjena je da je porezni klin
u BiH, mjeren prema jedinstvenoj metodologiji koja je korištena i
za niz drugih zemalja, relativno visok.
Naime, prema metodologiji koju koristi KPMG International, na bruto
platu od 100.000 USD, BiH zauzima 19. mjesto od ukupno 94 zemlje
koje su bile predmet analize, sa visinom poreznog klina od 37,5%,
a prema zakonskoj regulativi koja je bila na snazi 31.12.2011.
godine. U stvari, radi se o poreznom klinu F BiH koji je od strane
KPMG International predstavljen kao veličina za cijelu zemlju. S
obzirom na tu činjenicu, izračunali smo veličinu poreznog klina i
za RS (39,7%) i za Distrikt (37,2%). Ocjena je da ova metodologija
nije baš najpogodnija za zemlju koja ima višestruko niže dohotke
od rada (ko to u BiH isplaćuje platu od 100.000 USD godišnje?), te
zbog činjenice da nisu obuhvaćeni doprinosi na teret poslodavca
kao dio troška rada, što je itekako bitna informacija za investitore.
Kako bismo realnije utvrdili efektivno opterećenje rada porezom
i doprinosima, primijenili smo metodologiju koju koriste zemlje
Godine 2007. u BiH od ukupno 3,8 miliona lica iznad 65 godina bilo je 17% (Tematski bilten 03, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo 2011. godine, str. 9) , a 2002. svega
12,17% (Tematski bilten 03, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo 2005. godine, str. 14).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
OECD-a. Suštinska razlika je da osnovica u ovom slučaju predstavlja
trošak rada prosječnog zaposlenika u privredi (average worker)
sa doprinosima koji terete poslodavca. Prema ovom postupku,
od ukupno 34 zemlje OECD-a, prema veličini poreznog klina od
41,17% BiH se nalazi na 10. mjestu (u stvari F BiH, dok bi RS
bila na 12., a Distrikt na 15. mjestu). Međutim, iako su zakonske
obaveze koje terete trošak rada relativno visoke, prema veličini
tog troška, BiH je najniža od svih zemalja OECD-a, što ukazuje
na to da visoke zakonske obaveze ne bi trebalo da budu smetnja
za ulaganja, pogotovo stranim investitorima. Naime, sa stanovišta
ekonomičnosti, i relativno visok porezni klin u okviru niskog troška
rada je za poslodavca prihvatljiviji nego nizak porezni klin na visok
trošak rada.
Posljedice porezne politike odnosno politike plaćanja doprinosa će
zavisiti od koncepta dohotka. Tako npr. smanjenje poreznog klina
neposredno će se odraziti na smanjenja troškova rada u slučaju
primjene koncepta neto dohotka, dok će, u slučaju primjene koncepta bruto dohotka, neposrednu korist imati zaposlenici u vidu
povećanja primanja “na ruke”.
Iako smanjenje poreznog klina treba biti strateško opredjeljenje,
s obzirom na socijalne usluge koje se finansiraju iz ovog izvora,
kao i na sadašnje deficitarno finansiranje, to će biti iznimno teško.
Dugoročnu ravnotežu prihoda i obima usluga socijalnog osiguranja je moguće postići samo privrednim rastom kao osnovom
za povećanje prihoda, s jedne, i s druge strane, držanjem pod
kontrolom konzumacije prava iz socijalnog osiguranja.
3. Institut za javne financije, “Javne financije u Hrvatskoj”, treće
promijenjeno izdanje, Gipa d.o.o., Zagreb, 2007. godine;
4. Jelčić, B., Javne financije, Informator, Zagreb, 1997. godine;
5. Jelčić, Ba., Jelčić, Bo., Porezni sustav i porezna politika, Informator, Zagreb, 1998. godine;
6. Mikerević, D., Poresko okruženje kao faktor opstanka, rasta i
razvoja preduzeća, „Financing“ br. 2, d.o.o. Finrar, Banja Luka,
2011. godine;
7. Tomaš R., Prelazak na bruto plate u Republici Srpskoj, „Finrar“
br. 9/07, d.o.o. Finrar, Banja Luka, 2007. godine;
8. Urban, I., Porezno opterećenje rada u Hrvatskoj, Newsletter,
povremeno glasilo Instituta za javne financije, Zagreb, 2009.
godine;
9. Šeparović A., Uticaj poreznog klina na nezaposlenost u zemljama
OECD-a i usporedba s Hrvatskom, Financijska teorija i praksa
33 (4), Zagreb, 2009. godine;
10. Zakon o doprinosima (“Službeni glasnik RS”, broj 31/09
(prečišćeni tekst), i broj 1/11);
11. Zakon o porezu na dohodak (“Službeni glasnika RS”, broj 91/06,
128/06, 129/08, 71/10. i 1/11);
12. Zakon o doprinosima (“Službene novine F BiH”, broj 35/98,
16/01, 37/01, 1/02, 17/ 06, 14/08);
13. Zakon o porezu na dohodak (“Službene novine F BiH”, broj
10/08, 09/10, 44/11);
IZVORI
1. Antić, D., Makroekonomska stabilnost i fiskalni federalizam u
BiH - doktorska disertacija, VMG grafika d.o.o., Mostar, 2009.
godine;
2. Bergh, A.,Tumačenje opstanka socijalne države u Švedskoj:
održavanje političke potpore postupnim promjenama, Financijska teorija i praksa 32(3), Zagreb, 2008. godine;
15. Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012,
KPMG International, str. 8, dostupno na http://www.kpmg.
com/global/en/issuesandinsights/articlespublications/pages/
individual-income-tax.aspx;
16. Taxing wages, Paris OECD, 2012,dostupno na http://www.oecd.
org/ctp/taxpolicyanalysis/taxingwages-maintrends.htm, (table
0,2).
Abstract
In this paper has been presented the tax wedge in B&H (entities and Distrikt), and comparison with OECD and some other countries. The
tax wedge is the difference between the employer’s labour costs and the net take- home pay of the employee. Using OECD methodology
and methodology of KPMG International, this article will try to answer these questions: how high is the tax wedge in B&H, how to reduce
it, and how the concept of income effect on tax policy.
Key words: tax wedge, labour costs, B&H, tax on income, social security contributions, OECD.
13
14. Zakonu o porezu na dohodak (“Službeni glasnik Brčko Distrikta
BiH”, broj 60/10);
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 657.474.57:336.226.3
10.7251/FIN1204014D
Duško Daničić*
Milenko Janić**
PREGLEDNI RAD
Značaj planiranja
za ostvarenje ciljeva
interne revizije
Rezime
14
Interna revizija u privrednom društvu predstavlja samostalnu, objektivnu i konsultantsku aktivnost, čiji je cilj da doprinese stvaranju
dodatne vrijednosti za entitet. Svoj rad interna revizija treba da usmjeri ka ostvarenju poslovnih i drugih ciljeva koje preduzeće ima,
uključujući i interese društvene zajednice. Ova funkcija pomaže da se racionalnije i efikasnije upravlja rizicima, kontrolnim i upravljačkim
procesima. Da bi interna revizija ostvarila svoje zadatke, potrebno je da njen rad bude usmjeren ka ostvarenju planskih zadataka. Izrada
plana interne revizije je odgovoran i složen zadatak koji treba da uzme u obzir prioritetne ciljeve organizacije, procjenu rizičnih područja,
značaj funkcija u kojima je ocijenjena prisutnost faktora sa iznadprosječnim rizicima, realne mogućnosti službe interne revizije i dr. Pored
navedenoga, planski zadaci treba da se usklade i sa zahtjevima koje pred internu reviziju postavljaju Međunarodni standardi interne
revizije, zakonodavna regulativa, opšta akta i poslovni ciljevi organizacije. Pored godišnjih planova koji se jedino i susreću u našoj praksi,
potrebno je da se u planske dokumente uključe i planovi odjeljenja interne revizije za duže vremenske periode. Sadašnji položaj interne
revizije nije adekvatan njenoj ulozi i značaju te se vrlo često rezultati interne revizije ne koriste od strane rukovodstva privrednog entiteta
kod donošenja poslovnih odluka i za potrebe procjene načina odgovora na poslovne i druge rizike koji se u privrednom životu pojavljuju.
Interna revizija se jedino svojim objektivnim pristupom i nepristranim rezultatima može nametnuti kao funkcija koja je vrlo značajna za
praćenje poslovnih procesa, ocjenu internih kontrola i rizika organizacije.
Ključne riječi: interna revizija, planski zadaci, Međunarodni standardi interne revizije
UVOD
U javnim preduzećima, ali i u drugim privrednim subjektima, interna
revizija ima obavezu da svoje aktivnosti usmjeri ka ostvarenju
osnovnih ciljeva i prioriteta konkretne organizacije. Obaveze,
odgovornosti, ovlaštenja i postupci interne revizije u javnom
preduzeću definisani su Zakonom o javnim preduzećima, statutom
javnog preduzeća, poslovnikom o radu odbora za reviziju1, pravilnikom
o organizovanju odjeljenja interne revizije, studijom rizika i planom
rada odjeljenja interne revizije. Kod drugih privrednih subjekata koji
nemaju obavezu primjene Zakona o javnim preduzećima moguće
je pozivanje na odredbe Zakona o privrednim društvima2, kao i na
opšta akta koja uređuju osnivanje i rad interne revizije.
U skladu sa opštim aktom javnog preduzeća, a na osnovu odredbi
Zakona o javnim preduzećima3, uprava javnog preduzeća4 je dužna
da izradi i podnese na razmatranje nadzornom odboru planove
poslovanja javnog preduzeća. Uprava javnog preduzeća izrađuje
godišnji plan poslovanja i srednjoročni (trogodišnji) plan poslovanja,
a po potrebi može da izradi i plan koji obuhvata duže vremenske
periode, koji se izrađuje za vremenska razdoblja duža od tri godine,
*
**
1
2
3
4
odnosno na period od pet, deset ili više godina. Kako su aktivnosti
interne revizije direktno usmjerene ka cilju ostvarenja tih poslovnih
planova, to i planove interne revizije treba sačinjavati za iste
vremenske periode. Međutim, kada je interna revizija u pitanju, u
praksi se sačinjavaju samo godišnji planovi. Slična je praksa i u
privrednim organizacijama koje nisu obavezne da primjenjuju Zakon
o javnim preduzećima.
Posebna pažnja će se posvetiti ključnim faktorima koji opredjeljuju
postupak i način selekcije prioritetnih zadataka interne revizije kod
izrade godišnjeg plana aktivnosti. Teorija planiranja upućuje i na
potrebu izrade operativnih planova koji bi trebalo da aktueliziraju
planske zadatke na način da se koriguju u skladu sa tekućim
potrebama organizacija. Razlozi i ciljevi operativnog planiranja
i usklađivanja planskih aktivnosti interne revizije sa poslovnim
planovima rukovodstva organizacije, koji mogu uticati na redukciju,
izmjene ili proširenje godišnjih planova aktivnosti interne revizije,
takođe će biti razmotreni.
Partner u Društvu za reviziju „ADITON“ B. Luka, e-adresa: [email protected]
Samostalni stručni konsultant, e-adresa: [email protected]
U daljem tekstu će se koristiti samo riječ “odbor” ili puni naziv - “odbor za reviziju”.
Vidjeti odrerdbe članova od 320. do 323. – Interna revizija i odbor za reviziju iz Zakona o privrednim društvima “Službeni glasnik Republike Srpske“, broj: 127/08, 58/09
i 100/11.
Vidjeti član 10. i član 23. Zakona o javnim preduzećima, “Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 75/04.
Za ovaj pojam će se koristiti i izrazi: privredni subjekt, poslovni entitet, pravno lice, organizacija i dr.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Planiranje predstavlja početnu fazu upravljanja u kojoj se definišu
ciljevi preduzeća, mjere i aktivnosti za dostizanje unaprijed
postavljenih ciljeva. To je kompleksan i dinamičan proces koji
se sastoji od niza potprocesa i faza koje treba da rezultiraju
konzistentnim aktom uprave, odnosno vlasnika privrednog subjekta.
Proces planiranja treba da obuhvata sve dijelove i sve funkcije
preduzeća, što znači da svaka organizaciona jedinica i svaka funkcija
unutar preduzeća vrši izradu svog plana radi dostizanja postavljenih
ciljeva, a time i ukupnih ciljeva preduzeća. Osnov planiranja jeste
predviđanje, pa je ono uvijek povezano sa rizikom i neizvjesnošću,
što podrazumijeva da je dostizanje ciljeva koje treba realizovati u
budućnosti podložno mnogim promjenama koje nastaju unutar i izvan
preduzeća. Planske aktivnosti treba da osiguraju da preduzeće kao
entitet u budućnosti posluje na način koji mu omogućava ne samo
opstanak, već kontinuirani rast i razvoj5. Isti značaj treba posvetiti
i planiranju koje se odnosi na funkciju i zadatke interne revizije.
Važnost koju je zakonodavac dao planskim aktivnostima odbora
za reviziju i odjeljenja interne revizije moguće je pratiti kroz
Zakon o javnim preduzećima6, koje obligatorno zadužuju odbor i
odjeljenje da sačine godišnju studiju rizika, kao i plan rada odjeljenja
interne revizije. Odgovornost za predlaganje i donošenje planskih
dokumenata je na direktoru interne revizije i odboru za reviziju.
Iako se u Zakonu ne navodi takva obaveza, planski dokumenti
koji se odnose na internu reviziju trebalo bi da prate poslovne
planove, kako godišnje, tako i srednjoročne i one koji se odnose
na duže vremenske periode. Godišnji planovi nisu dovoljni da se
na adekvatan način artikulišu dugoročni zadaci interne revizije.
Stoga bi organizacija trebalo da sačinjava planove interne revizije
koji sadrže planske aktivnosti za periode koji su znatno duži, jer
se strateški ciljevi ove konsultantske i korektivne funkcije ne mogu
postići izradom samo godišnjeg plana rada.
Međunarodni standardi za profesionalnu praksu interne revizije, koje
je Institut internih revizora7 objavio 2008. godine i inovirao u 2012.
godini, u standardu 20108 – Planiranje, određuje da odgovorna lica
moraju ustanoviti planove zasnovane na ocjeni rizika kako bi odredili
prioritete aktivnosti interne revizije, koji su usaglašeni sa ciljevima
organizacije. Plan angažovanja aktivnosti interne revizije mora se
zasnivati na dokumentovanoj procjeni rizika, koja se vrši najmanje
jednom godišnje. U ovom procesu, kako se naglašava u odjeljku
A1 Standarda, mora se uzeti u obzir mišljenje višeg rukovodstva i
odbora. Izvršni rukovodilac revizije mora da obezbijedi da su resursi
interne revizije odgovarajući, dovoljni, i da se efektivno koriste na
ostvarenju odobrenog plana. Kako se objašnjava u standardu 2010,
resursi se efektivno koriste onda kada se koriste na način kojim se
optimizira ostvarenje odobrenog plana. Termin „odgovarajući“ se
odnosi na skup znanja, vještina i drugih sposobnosti neophodnih za
realizaciju plana. Termin „dovoljni“ se odnosi na kvantitet resursa
neophodnih za njegovu realizaciju.
5
6
7
8
9
10
Standard za profesionalnu praksu interne revizije 2010 - Planiranje,
ne određuje vremenski period za koji se treba da se donose planovi
interne revizije, da li su to samo operativni, godišnji planovi ili
projekcije zadataka interne revizije za neki duži vremenski period.
Međutim, odredbe Standarda naglašavaju odgovornost rukovodstva
interne revizije da svoje aktivnosti usklade sa poslovnim planovima
kao i sa strateškim i operativnim ciljevima višeg rukovodstva
organizacije9. Navedene odredbe Standarda upućuju na zaključak
da ako se u organizaciji donose srednjoročni ili dugoročni poslovni
planovi, da isto tako treba usvojiti i planove interne revizije za iste
vremenske periode.
Opšta načela o planiranju koja su sadržana u standardu 2010 treba
poštovati kada su u pitanju privatnopravni privredni subjekti, ali i
javna praduzeća, kao i drugi subjekti u kojima je interna revizija
organizovana.
U nastavku će se obrazložiti potreba da se aktivnosti interne revizije
posmatraju i u nekom drugom periodu, a ne samo kao godišnje
planske aktivnosti ove funkcije u organizaciji.
2. SREDNJOROČNI/ DUGOROČNI PLAN
INTERNE REVIZIJE
Planiranje, s obzirom na vremenski raspon kada se očekuje
ostvarenje poslovnih ciljeva, najčešće se dijeli na kratkoročno,
srednjeročno i dugoročno. Na bilo koji period da se plan odnosi,
planiranje je sastavni dio strategije poslovnih subjekata. Odnos
strategije i planiranja na osnovu istraživanja ukazuje da se strategija
definiše odgovarajućim planovima. Međutim, prisutna je i povratna
veza, što znači da planovi i njihova realizacija bitno utiče na
redefinisanje postavljene strategije. Planovi su povratna veza
(feedback) koji ukazuju menadžmentu na promjenu strategije, ali i
budućih planova10.
Planiranje koje obuhvata vremenski period duži od jedne godine
često se naziva i strateškim planiranjem. Srednjoročno i dugoročno
planiranje je složen proces, sa nizom faza, a osnovne su: (1)
pregled i preispitivanje okruženja, (2) popis planiranih zahtjeva,
(3) uspostavljanje i iskazivanje ciljeva organizacije, (4) procjena
postojećih resursa, (5) kreiranje novih ili promjena postojećih modela
planiranja i (6) povezivanje strateškog planiranja s finansijskim
planiranjem.
Adekvatno srednjoročnom i dugoročnom poslovnom planu
preduzeća, odjeljenje interne revizije treba da izradi i plan svojih
aktivnosti za te periode. U tim planskim dokumentima interne
revizije, potrebno je izvršiti procjenu rizika za cijeli srednjoročni
ili dugoročni period, kako bi uprava preduzeća mogla donositi
odgovarajuće odluke čiji bi cilj trebalo da bude razvoj organizacije
ili ostvarenje drugih strateških ciljeva.
Utvrđivanjem rizičnih područja osnovnih planskih aktivnosti i
procjenom uticaja tih rizika na ostvarenje poslovnih rezultata u
budućem srednjoročnom i dugoročnom periodu, odjeljenje interne
revizije preduzeća može značajno da utiče da uprava na adekvatan
Vidjeti poglavlje koje razmatra planiranje u privrednim društvima u knjizi Todorović J., Đuričin D., Janošević S.: Strategijski menadžment, Ekonomski fakultet, Beograd,
2003
O tome opširnije vidjeti odredbe članova 26. i 31. Zakona o javnim preduzećima („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 49/04. i 78/11).
The Institute of Internal Auditors, https://global.theiia.org/Pages/globaliiaHome.aspx
International Standards for the Professional Practice of Internal Auditing (Standards), The Institute of Internal Auditors, oktobar, 2012. https://global.theiia.org/standards-guidance/mandatory-guidance/pages/standards.aspx, pregledano novembra 2012.
Vidjeti Odjeljak A1 u Međunarodnim standardima profesionalne prakse internih revizora 2010 – Planiranje.
Vidjeti opširnije u knjizi Gulin Danimir i drugi, Poslovno planiranje, kontrola i analiza; Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb 2004.
15
1. PLANIRANJE U INTERNOJ REVIZIJI,
ZAKONODAVNA REGULATIVA
I MEĐUNARODNI STANDARDI
ZA PROFESIONALNU PRAKSU INTERNE
REVIZIJE
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
način odgovori zadacima donošenja odluka u svrhu efikasnijeg
poslovanja i razvoja, boljeg korištenja resursa, opravdanosti i
isplativosti ulaganja sredstava u odgovarajućem budućem vremenu.
Na ovaj način interna revizija bi u potpunosti ispunila svoj zadatak
i opravdala postojanje.11
Utvrđivanjem rizika u dugoročnom planu interne revizije, mjere koje
se planiraju za smanjenje tih rizika i njihova realizacija, trebalo bi
pozitivno da utiču na ostvarivanje planiranih rezultata. Tim se može
značajno doprinijeti realizaciji srednjoročnog i dugoročnog plana,
što je slučaj sa planovima koji se odnose na redovno poslovanje,
ali i na razvojne planove.
Upravo iz navedenih razloga u odjeljenje interne revizije preduzeća
treba uvesti obavezu izrade srednjoročnih i dugoročnih planova.
Kao osnova za njihovo predlaganje treba da posluže prijedlozi
ili već usvojeni srednjoročni i dugoročni planovi poslovanja i
razvoja preduzeća. Dugoročni plan rada odjeljenja interne revizije
treba postati „most“ između srednjoročnih planova poslovanja i
razvojnih planova preduzeća s jedne strane i procesa upravljanja
rizicima koji se mogu javiti u realizaciji tih planova s druge strane.
Ti planovi bi umnogome doprinijeli da godišnji planovi interne
revizije budu zasnovani na realnoj osnovi, uvažavajući ciljeve koji
su već verifikovani od strane nadležnog organa koji je odobrio plan
poslovanja i razvoja organizacije.
3. GODIŠNJI PLAN INTERNE REVIZIJE
3.1. Preduslovi za uspješan rad odjeljenja interne revizije
16
U skladu sa zakonodavnom regulativom i Međunarodnim
standardima za profesionalnu praksu interne revizije, ali i opštim
aktima koji bi preduzeće trebalo donijeti12, potrebno je da se osigura
formiranje, odgovarajuća organizacija i funkcionisanje interne
revizije. Rukovodstvo odjeljenja interne revizije13 ima obavezu da
sačini godišnji plan rada i da ga podnese na razmatranje odboru za
reviziju. Opravdane i argumentovane primjedbe i preporuke odbora i
rukovodstva vezane za planiranje revizija, odjeljenje interne revizije
treba uvrstiti u godišnji plan.
Uspješnost rada interne revizije koji se treba ogledati u stepenu
ostvarenja postavljenih ciljeva, smanjenju ili otklanjanju rizika u
poslovanju i upravljanju organizacijom, zavisi od niza faktora, a
među najznačajnijim je ljudski faktor koji se može sagledati kroz
sljedeće zahtjeve:
– za interne revizore treba izabrati lica koja su dobro obučena,
sa profesionalnim znanjem i iskustvom u struci, uz poznavanje
procesa rada i funkcionisanja sistema preduzeća,
– da internu reviziju vrše kadrovi koji, pored profesionalnog znanja i
potrebnog iskustva u struci, posjeduju sposobnost komunikacije,
fer odnosa prema svim licima sa kojima je komunikacija
neophodna, kao i sposobnost rješavanja problema koje susreću
u svom radu u uslovima kada ispitivanjem poslovnih događaja
može doći i do konfliktnih situacija,
– da reviziju obavljaju lica koja imaju sposobnost timskog rada, a
za poslove za koje su potrebna specijalistička znanja i iskustva,
da bi ih što bolje revidirali, stupaju u kontakt ili angažuju
adekvatne stručnjake, koji ta znanja i iskustva posjeduju,
11
12
13
14
– da interni revizori posjeduju osobinu odabira najbolje prakse i
aktivnosti, da su bez predrasuda i da izbjegavaju sukobe interesa i
– da se kod provođenja interne revizije poštuju etički principi, a
koji se odnose na profesionalnu odgovornost revizora.
Godišnji plan rada odjeljenja interne revizije se radi na osnovu godišnje
studije rizika preduzeća koja je prethodno usaglašena sa upravom
društva. Planom rada treba da budu obuhvaćena posebno rizična
područja poslovanja. Rangiranje prioriteta predlaže se na usvajanje
odboru14. Broj i obim planiranih revizija trebalo bi da bude u skladu sa
kadrovskim, stručnim i drugim ograničenjima odjeljenja interne revizije,
te da se sa velikom izvjesnošću može realizovati u planskom periodu.
Pored planiranja pojedinih revizorskih aktivnosti koje se odnose na
realizaciju godišnjeg plana odjeljenja, potrebno je izvršiti i planiranje
drugih poslova. To su izrada godišnje studije rizika, procjena obima
i vremena koje je rezervisano za predstavnike eksterne revizije ili
službenike javne revizije, te planiranje kontinuirane obuke i usavršavanja.
Kako bi se proces interne revizije obavio uspješno, potrebno je
obezbijediti materijalno-tehnička sredstva i druge preduslove, a
između ostalog i:
– računarsku opremu, prevozna sredstva – ako postoje odredišta
koja su dislocirana od sjedišta organizacije i dr.;
– stručnu literaturu koja obuhvaća i službena glasila zakonodavnih
vlasti bilo državnih, entitetskih ili lokalne samouprave;
– omogućavanje prisustvovanja kontinuiranoj profesionalnoj
edukaciji koju organizuju profesionalno udruženje ili druga
obrazovna institiucija;
– mogućnost da se za specifična pitanja angažuju interni ili vanjski
eksperti iz određene specijalističke oblasti za koju interni revizor
ili drugi član tima nemaju potrebna znanja i iskustvo.
Budžet odjeljenja interne revizije se sastoji od sredstava za bruto
plate zaposlenih u odjeljenju interne revizije, te za ostala lična
primanja i materijalne troškove. Za obezbjeđenje budžeta odjeljenja
interne revizije odgovorna je uprava preduzeća koja ta sredstva
treba da uključi u godišnji finansijski plan.
Kako bi mogli efikasno, sveobuhvatno i kvalitetno da izvrše sve
poslove utvrđene planom, ali i vanredne angažmane, tim internih
revizora treba da:
– ima neograničen pristup svim funkcijama, odlukama i ispravama koji
se tiču imovine i obaveza, kao i izvještajima o poslovanju društva;
– slobodno komuniciraju sa zaposlenim u preduzeću uz
udovoljavanje zahtjevima o radu i posebnim angažovanjima
tih lica uz pregled poslova koje ta lica obavljaju ili su ga obavila;
– traži i dobija neophodnu pomoć zaposlenih u organizacionoj
jedinici preduzeća, koja se revidira, pa i za pitanja koja se
direktno ne odnose na poslove koje trenutno obavljaju;
– zahtijeva pomoć stručnih lica izvan organizacije kada se ocjeni
da je to neophodno.
– na osnovu provedenih postupaka koji su planirani, samostalno
donosi zaključke i preporuke.
Rukovodilac interne revizije bi trebalo da ima sposobnost upravljanja
procesima interne revizije, počevši od planiranja konkretnog pregleda,
ocjene rizika i određivanja materijalnosti, pa do okončanja revizije i
Vidjeti opširnije u poglavlju 5 – Uspostavljanje revizijske strategije, str. 187–204 u knjizi Pickett K.H. Spencer, 2007, Osnovni priručnik za internu reviziju.
Kao opšti akti to mogu biti: statut, ugovor o osnivanju, pravilnik o internoj reviziji, pravilnik o internim kontrolama, pravilnik o računovodstvu i dr.
Vidjeti odjeljak A2 i C1 u Međunarodnim standadima profesionalne prakse internih revizora 2010 – Planiranje.
Preporuka je da se plan rada usvoji do kraja tekuće godine za narednu poslovnu godinu.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Ako je godišnji plan odjeljenja interne revizije sačinjen u skladu sa
dobro osmišljenom studijom rizika uvažavajući realne mogućnosti
članova revizorskog tima, ne postoje razlozi da se godišnji plan interne
revizije ne realizuje u skladu sa očekivanjima. Takođe, realizacijom
godišnjeg plana trebalo bi da se ostvare i glavni ciljevi interne revizije,
a to je smanjenje ukupnog poslovnog rizika preduzeća i predlaganje
preporuka koje će poboljšati ukupan poslovni ambijent u organizaciji.
3.2. Godišnja studija rizika – osnova za izradu plana
Neophodnost procjene rizika i upravljanja rizicima stvorila je novi
pristup internoj reviziji koji je zasnovan na identifikaciji rizičnih faktora
u poslovanju privrednih društava, ali i dugih poslovnih subjekata i
stvaranju strategije adekvatnog odgovora. Ovako postavljena interna
revizija daje dovoljno elemenata rukovodstvu da djelotvornije upravlja
organizacijom, te na taj način štiti i povećava njenu vrijednost.
Politika rizika je veoma bitan dio poslovne politike svakog privrednog
subjekta i ona treba da definiše postupanje sa rizicima u okviru
zakonskih i normativnih akata preduzeća te prakse uobičajene za
poslovno okruženje ili djelatnost.
Strategija rizika obuhvata sljedeće postupke sa rizicima:
ocjenjivanje rizika,
prikazivanje i kategorizacija rizika,
nadležnost rukovodstva nad rizicima,
provođenje kontrole nad rizicima i
izvještavanje o rizicima.
Jedan od najvažnijih zadataka interne revizije je izrada godišnje studije
rizika, koja se može sačiniti i za duže, ali i kraće vremenske periode.
Na isti način kako se donose poslovni planovi i planovi razvoja,
i studija rizika treba da prati iste vremenske periode (dugoročni,
srednjoročni, godišnji). U godišnjoj studiji rizika treba definisati i
procijeniti rizična područja poslovanja preduzeća, kvantifikovati rizike
po njihovom intenzitetu, čime ocjena rizika poslovanja preduzeća može
predstavljati osnovu za planiranje i provođenje revizije. Utvrđivanjem
strategije koja se bazira na procjeni rizika, postavlja se temelj za
upravljanje rizicima i za izradu planova interne revizije.15
Sama izrada studije rizika predstavlja najsloženiji posao i ako je studija
rizika na objektivan način predstavila rizična područja organziacije,
plan rada odjeljenja interne biće sastavljen na realnim osnovama.
Time će se omogućiti da i provođenje postupka interne revizje u
preduzeću bude efikasno i u skladu sa očekivanjima odbora.
3.3. Elementi godišnjeg plana rada interne revizije
Dokument koji treba da predstavlja osnovu za izradu godišnjeg
plana rada odjeljenja interne revizije, kako je već naglašeno, jeste
studija rizika, čije usvajanje prethodi izradi nacrta godišnjeg plana
aktivnosti odjeljenja. Ako je studija rizika urađena uz poštovanje načela
studioznosti i sveobuhvatnosti, veća je vjerovatnost izrade kvalitetnog
15
16
17
plana rada odjeljenja interne revizije, a samim tim i konačnih rezultata
interne revizije u preduzeću.16
Prvi dio godišnjeg plana interne revizije treba da sadrži pravni okvir
koji uređuje dužnosti i odgovornost ove funkcije u organizaciji. To su
prije svega zakonske odredbe koje se tiču dužnosti i odgovornosti
odbora ali i samog odjeljenja interne revizije, opšta akta privrednog
entiteta kao i pojedinačne odluke koje se odnose na rad ove funkcije,
ako su takva akata od nadležnih tijela donesena.
Naredno poglavlje se može odnositi na definisanje ciljeva interne
revizije. Ostvarenje osnovnih ciljeva ove funkcije trebalo bi da
unaprijedi poslovanje organizacije, poveća pouzdanost podataka i
informacija, pomogne u upravljanju rizicima, unaprijedi sistem internih
kontrola i doprinese stvaranju dodatne vrijednosti privrednog subjekta.
Ciljevi revizije su da, između ostalih, ocijeni da li se godišnja strategija
privrednog društva, usvojena od strane vlasnika, odnosno uprave,
ostvaruje dinamikom i na način kako je to planirano.
Potciljevi revizije su da ocijeni:
efikasnost – da li se dobrima kojima raspolaže organizacija,
upravlja na efikasan i ekonomičan način;
kompletnost – da li godišnji izvještaj sadrži tačne, značajne
i sve informacije u skladu sa važećim propisima i internim
aktima privrednog subjekta, koje su neophodne za praćenje i
sagledavanje poslovanja preduzeća;
postojanje i vrednovanje – da li su sva sredstva, potraživanja i
obaveze evidentirane na fer i tačan način, s tim da se prikazane
informacije mogu potvrditi i provjeriti;
prezentovanje i objavljivanje – da li je godišnji finansijski
izvještaj sačinjen prema važećim zakonskim propisima i MRS/
MSFI ili eventuialno MRS za MSE17, što podrazumijeva i njegovu
uporedivost sa prethodnim godinama, jer samo takvi FI mogu
pružiti relevantne informacije o poslovanju preduzeća, kako
internim tako i eksternim korisnicima;
prava i obaveze – da li se na adekvatan način prezentuju
informacije o sredstvima i potraživanjima koja pripadaju
preduzeću, kao o visini i strukturi obaveza na dati datum;
ovlašćenja – da li se preduzećem upravlja u skladu sa važećim
zakonskim propisima, internim aktima i odlukama skupštine.
Sljedeće što se treba navesti u godišnjem planu rada interne revizije
jeste opis procesa i postupaka bitnih za realizaciju planskih zadataka.
Dinamika i obim plana internih revizorskih postupaka treba da bude
usklađen sa internim pravilima, kompleksnošću pojedinog radnog
zadatka i osposobljenošću lica koja se planiraju da budu angažovana
na konkretnom zadatku. Proces revizije zasniva se na konceptu
analize poslovanja (poslovnih aktivnosti) i procjene rizika koji su
vezani za svaku konkretnu funkciju čije poslovanje i odgovornosti
mogu biti predmet revizije.
Analiza poslovanja po organizacionim dijelovima privrednog
subjekta, odnosno segmentima poslovnih aktivnosti, uz definisanje
ciljeva i potciljeva revizije, omogućiće sagledavanje i konkretizaciju
rizika neotkrivanja materijalno značajne grešake, što mora da se
uzme u obzir kod izrade plana. Takođe, značajnu ulogu u procesu
planiranja ima i sagledavanje prethodnih revizorskih izvještaja koji
su povezani sa konkretnom poslovnom funkcijom i napora koji su
preduzeti sa ciljem realizacije datih preporuka.
Kada je u pitanju postupak i način izrade studije rizika, čitaoce upućujemo na članak „Studija rizika u radu odjeljenja interne revizije“, koji će ujedno biti i osnova za
praktičnu izradu godišnjeg plana rada odjeljenja interne revizije u nastavku, Daničić D. i Janić M., Studija rizika u radu odjeljenja interne revizije, „Financing“ br. 03/12.
Članak autora Daničić D. i Janić M. pod naslovom „Studija rizika u radu odjeljenja interne revizije“, objavljen je u časopisu „Financing“ br. 03/12.
Međunarodni računovodstveni standardi za male i srednje entitete.
17
donošenja zaključaka i preporuka. Kada je potrebno, kontaktira najviše
rukovodstvo u sličajevima kada se odgovori na određena pitanja ne
mogu dobiti od zaposlenih lica i na uobičajeni način. Takođe, izvršni
rukovodilac revizije treba da je u stalnom kontaktu sa odborom,
odnosno predsjednikom odbora.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
4. OPERATIVNI (KVARTALNI I MJESEČNI)
PLANOVI INTERNE REVIZIJE
Pored godišnjih poslovnih planova, mnoga preduzeća imaju potrebu
da sastavljaju i polugodišnje, kvartalne, pa i mjesečne planove
aktivnosti. Operativni planovi sadrže konkretizaciju zadataka i
odgovornosti pojedinih poslovnih funkcija (nabavke, proizvodnje,
prodaje, finansijske službe, računovodstva, opštih i pravnih poslova,
kadrovske funkcije i dr.)18. Uvođenje prakse usvajanja operativnih
planova povećava vjerovatnost da će se i ciljevi sadržani u godišnjem
poslovnom planu privrednog entiteta ostvariti. Operativnim planovima
je moguće korigovati i poslovne aktivnosti relativno brzo prilagoditi
izmijenjenim uslovima privređivanja koji se nisu mogli predvidjeti
u vrijeme donošenja godišnjeg poslovnog plana.
Kao i kod poslovnog planiranja, i operativni planovi rada odjeljenja
interne revizije bi trebalo da se sačinjavaju na bazi godišnjih planova
uvažavajući tekuće poslovanje i objektivne okolnosti i informacije
bitne za ocjenu realnosti ostvarenja nekih pozicija već donesenog
planskog dokumenta. To mogu biti kvartalni, ali se isto tako mogu
sastavljati i mjesečni planovi rada interne revizije.
18
Da li postoji objektivna potreba za izradom operativnih planova
interne revizije u direktnoj je zavisnosti od veličine preduzeća,
složenosti i specifičnosti poslova i zadataka koje preduzaće obavlja,
veličine odjeljenja interne revizije, broja internih revizora i potrebnih
specijalista koje u toku godine treba angažovati za provođenje
interne revizije u pojedinim segmentima preduzeća. Takođe, ocjena
potrebe izrade operativnih planova zavisi djelomično i od broja
revizija koje se, pored revizija sadržanih u godišnjem planu rada
zahtijevaju od strane uprave preduzeća, nadzornog odbora ili odbora
za reviziju, što se može tumačiti ili kao vanredni poslovi ili poslovi
koji imaju prioritet nad redovnim poslovima odjeljenja.
Svako raščlanjivanje godišnjeg plana po vremenskom intervalu,
ali i elementima koje obuhvata ili korekcija i inoviranje u svrhu
osiguranja njegove aktuelnosti i odgovora na tekuće izazove u
poslovanju privrednog subjkleta, predstavljaju korak ka unapređenju
shvatanja o značaju interne revizije. To se prvenstveno odnosi na
iskorištavanje zaključaka, analiza i projekcija koje interna revizija
daje u svrhu prepoznavanja poslovnih i drugih rizika u organizaciji
i okruženju, što svakako može doprinjeti uspješnijem vođenju
preduzeća i ostvarenju ciljeva sadržanih u poslovnim planovima.
da se resursi ekonomično pribavljaju, efikasno koriste i adekvatno
štite;
da se realizuju poslovni planovi i investicioni programi, kako bi se
ostvarili ne samo kratkoročni, već i strateški ciljevi i
da su svi značajniji zakonodavni i regulatorni zahtjevi, koji utiču
na rad privrednog entiteta identifikovani i da se na odgovarajući
način poštuju i ispunjavaju.
Djelokrug rada funkcije interne revizije jeste utvrđivanje da li je proces
rukovođenja, interna kontrola i upravljanje rizicima u preduzeću
adekvatni i da li funkcionišu na način kojim se osigurava realizacija
strategije poslovanja i razvija.
Odnos prema internoj reviziju u javnim, ali i drugim preduzećima,
još uvijek nije na potrebnom nivou i uobičajeno zavisi od pozitivnih
osobina internog revizora i direktora odjeljenja interne revizije i
njihove sposobnosti da ostvare dobru komunikaciju sa rukovodstvom
i zaposlenim u organizaciji19. Na internu reviziju se gleda kao na
neko „strano tijelo“, a njena funkcija se u preduzeću svodi samo na
zakonsku ili statutarnu obavezu. Odbor i uprava, kada je interna revizije
u pitanju, svoje obaveze prema ovoj funkciji „odrađuju“ ponekada iz
čisto formalnih razloga.
Ponekada i vrlo korisne ocjene rizika u poslovanju do kojih je interna
revizija došla nisu našli primjenu kod upravljanja poslovnim funkcijama
i procesima u privrednom društvu. Odnos prema funkciji interne revizije
vidljiv je i iz vrlo diskutabilnog nivoa preporuka koje se provode, što
je ponekada slučaj i sa preporukama eksterne revizije. Osporavanje
rezultata rada revizorske profesije vidljiv je i kada su javna preduzeća
u pitanju jer se ponekada problematizuju i osporavaju preporuke iz
izvještaja Glavne službe za reviziju javnog sektora Republike Srpske.
Moguće je da je sadašnji status funkcije interne reviizje posljedica
neadekvatnosti strukture zaposlenih koji rade u odjeljenjima interne
revizije, stepena njihove obučenosti i radnom iskustvu koje su stekli, ali
i u tome što rukovodstva preduzeća kod donošenja tekućih i strateških
odluka ne prepoznaju korisnost rezultata rada interne revizije.
Danas, kada interna revizija nije u potpunosti našla svoje mjesto u
preduzeću pa u mnogim privrednim organizacijama njeni ciljevi nisu
još u potpunosti definisani, nije moguće očekivati njen pun doprinos
upravljanju preduzećem.
ZAKLJUČAK
5. DOMETI INTERNE REVIZIJE U SADAŠNJIM
PRIVREDNIM USLOVIMA
Osnovne funkcije interne revizije u privrednim društvima, bila to
društva od javnog interesa ili je riječ o privatnopravnim subjektima,
jeste utvrđivanje da li su procesi upravljanja rizicima i interni
kontrolni postupci u organizaciji adekvatni i da li funkcionišu na
način kojim se osigurava:
da su poslovni i drugi rizici identifikovani i da se njima upravlja
na odgovarajući način;
da su značajne finansijske, upravljačke i druge poslovne informacije
tačne, pouzdane i pravovremene;
da su aktivnosti zaposlenih u skladu sa politikama, standardima,
procedurama i važećim zakonima i propisima, kao i internim
aktima privrednog subjekta;
18
19
Interna revizija je nezavisna samostalna funkcija koja ispituje i ocjenjuje
aktivnosti poslovanja preduzeća i koja treba da pomogne upravi i
odboru u efikasnom izvršavanju njihovih obaveza, vršeći analize,
procjene i dajući preporuke, mišljenja i sugestije u vezi sa aktivnostima
koje revidira. Cilj interne revizije u privrednom društvu je da se na
razumnoj osnovi procijeni da li sve poslovne funkcije svoje obaveze
izvršavaju odgovorno i na korektan način, u skladu sa opštim pravilima
i očekivanjima sadržanim u poslovnim planovima i drugim aktima
organizacije. Takođe, interna revizija ocjenjuje i učinke poslovnih
funkcija organizacije, a naročito rad i rezultate rada internih kontrola.
Formiranje jedne nove funkcije u organizaciji nije lak proces, jer se
očekuje da adekvatno odgovornosti i složenosti poslova koje obavlja
ta funkcija, mora postojati doprinos i značaj te funkcije. Ako se u
toj funkciji ne vidi njen smisao i značaj, tada je položaj i uvažavanje
lica kojima je delegirana ta funkcija osjetno teži, što je čest slučaj i
Vidjeti opširnije u knjizi Gulin Danimir i drugi, Poslovno planiranje, kontrola i analiza, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb 2004.
To se najbolje može sagledati kroz ulogu i učešće rukovodstva kod izrade studije rizika i planova rada interne revizije. Dosadašnje iskustvo govori da se njihovo učešće
može smatrati minornim. Angažovanje rukovodećeg tima predstavljao bi značajan doprinos, kako u prepoznavanju, identifikaciji i vrednovanju mogućih rizika, tako i
kod projektovanja i izrade dugoročnih, godišnjih i operativnih, kvartalnih i mjesečnih planova.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
sa odjeljenjem interne revizije. Uprave privrednih društava trebalo bi
da iskoriste rezultate rada interne revizije te da na adekvatan način
sagledaju preporuke, zaključke i mišljenja koja im se upućuju. Ovakvim
odnosom prema internoj reviziji značajno bi se osnažio i poboljšao
proces rukovođenja privrednim entitetima, što bi rezultiralo bržim i
efikasnijim donošenjem odluka. Boljim iskorištavanjem rezultata interne
revizije ukupan nivo rizika koji se javljaju u poslovanju preduzeća bilo
bi sigurno značajno manji, a upravljanje rizicima efikasnije.
Izrada planova rada i aktivnosti interne revizije ne bi trebalo da se završava
na godišnjem planu, već bi u skladu sa realnim potrebama organizacije
trebalo razmotriti donošenje srednjoročnih i dugoročnih planova interne
revizije. Kada su u pitanju složeni poslovni sistemi, potrebno je razmotriti
obavezu izrade operativnih planova aktivnosti internih revizora. Ako se
u planske aktivnosti, kao i u proces donošenja studije rizika uključi i
rukovodstvo organizacije, to će umnogome doprinijeti da se položaj interne
revizije podigne na viši nivo, koji ovoj funkciji i pripada.
8. Lojpur Anđelko i Lakićević Milan: Korporacijsko upravljanje u
teoriji i praksi privatizacije, Ekonomske fakultet Podgorica, 2004.
9. McNamee David, Assessing Risk, Second edition, The
Institute of Internal Auditors Research Foundation, 2004.
10. Nerandžić Branislav, 2007. Interna i operativna revizija, Novi
Sad, Budućnost d.o.o. Zrenjanin.
11. OECD smjernice za korporativno upravljanje u državnim preduzećima http://www.oecd.org/daf/corporateaffairs/41814777.
pdf ) (pregledano 03.12.2012.)
12. Pickett K.H. Spencer, 2004. Interni revizor u praksi, Beograd,
Kosmos Beograd.
13. Roth James, How Do Internal Auditors Add Value?, Journal The
Internal Auditor, 2003.
14. Sawyer Lawrence B., The Practice of Modern Internal Audit,
The Institute of Internal Auditors, 2005.
15. Spencer Pickett, Auditing the Risk Management Process, The
Institute of Internal Auditors, 2005.
1. Bašić Meliha, Alma Malinović, 2009. Priručnik za internu reviziju,
Sarajevo, Institut internih revizora Bosne i Hercegovine.
2. Todorović J., Đuričin D., Janošević S.: Strategijski menadžment,
Ekonomski fakultet, Beograd, 2003.
3. Daničić D. i Janić M.: Studija rizika u radu odjeljenja interne
revizije, „Finansing“ br. 03/12.
4. Đurasović Vladislav, 2007. Interna kontrola i interna revizija,
Banja Luka, Savez računovođa i revizora RS.
5. Gulin, Danimir; Tušek, Boris; Žager, Lajoš: Poslovno
planiranje, kontrola i analiza, Ekonomski fakultet Zagreb,
Zagreb 2004.
6. Kondić Novak, Nevenka Petrović, 2008. Uloga interne revizije
u korporativnom upravljanju, Zbornik radova, 3. simpozijum
o korporativnom upravljanju, Savez računovođa i revizora
Republike Srpske.
7. Kondić Novak, Nevenka Petrović, 2009. Interna revizija kao
dio sistema internog nadzora u preduzeću, Zbornik radova, 4.
simpozijum o korporativnom upravljanju, Savez računovođa i
revizora Republike Srpske.
16. Switzer M. Suzan, 2007. Izveštaji interne revizije, Posle
Sarbanes-Oxley zakona, Priručnik za proces izveštavanja,
Beograd, Kosmos Beograd.
17. The Institute of Internal Auditors, International Standards for
Professional Practice of Internal Auditing, 20012. https://global.
theiia.org/standards-guidance/mandatory-guidance/Pages/
Standards.aspx (pregledano 02.12.2012)
18. The Institute of Internal Auditors, International Professional
Practice Framework, 2009.
19. The Institute of Internal Auditors, The Role of Internal Audit in
Enterprise – wide Risk management, Position Statement, 2004.
20. The Institute of Internacional Auditors Global Practices Centar,
2005. Profesionalna praksa interne revizije, Beograd, Savez
računovođa i revizora Srbije.
21. Tušek Boris; Sever Sanja: Uloga interne revizije u povećanju
kvalitete poslovanja poduzeća u Republici Hrvatskoj – empirijsko
istraživanje, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, godina
5, 2007. http://hrcak.srce.hr/26135 (pregledano 07.12.2012.
g.)
22. Vitorović Bogoljub, 2004. Interna kontrola i interna revizija,
Profesionalna regulativa u računovodstvu, Beograd, Savez
računovođa i revizora Srbije.
Abstract
Internal audit in the company is an independent, objective and consulting activity designed to contribute to the creation of added value for
the entity. The internal audit should be directed to the achievement of business and other goals, including the interests of the community.
This feature helps to rationally and effectively manage risks, controlling and managing processes. In order for internal audit to achieve its
tasks it needs to be focused towards achieving planned tasks. Making internal audit plan is a complex and responsible task that should
take into account the priority objectives of the organization, assess risk areas, importance of function assessed with an above-average
presence of risk factors, the real possibilities of the internal audit service and others. In addition to the mentioned, planning tasks need to
be harmonized with the requirements set by International internal audit standards, legislation, and general acts of the business objectives of the organization. In addition to annual plans that can only be encountered in our practice, it is also necessary to include in the
planning documents plans of internal audit division for longer periods of time. The current position of internal audit is not adequate to its
role and importance and the results of internal audit are not often used by the management of the entity in making operating decisions
and assessing the response to business and other risks that are occurring in the economy. Internal audit can only with its objective and
unbiased results be imposed as a feature that is very important for business process monitoring, evaluation of internal controls and risks
of the organization.
Key words: internal audit, planned tasks, International internal audit standards
19
IZVORI
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 336.748.12:338.22(497.6 RS)
10.7251/FIN1204020G
Miroslava Grujić-Kalkan*
PREGLEDNI RAD
Finansiranje razvoja
lokalnih zajednica
u Republici Srpskoj
Rezime
Postojeća koncepcija finansiranja lokalne uprave u RS se zasniva na stavu da lokalna zajednica treba da ima dovoljno sredstava za svoje
funkcionisanje. Zakonom o budžetskom sistemu RS preciziran je način i omjer u kojem se javni prihodi dijele između budžeta Republike
Srpske i budžeta opština i gradova. Lokalne zajednice u RS karakteriše visok nivo zavisnosti od prihoda koji im se transferišu sa viših
nivoa vlasti i nemaju mogućnosti da utiču na visinu ključnih izvora finansiranja, osim na neke lokalne takse i naknade.
Za finansiranje većih projekata opštine mogu očekivati pomoć kroz preraspodjelu sredstava iz entitetskih budžeta putem podsticajnih
sredstava za razvoj pojedinih sektora i djelatnosti. Donacije se takođe ubrajaju u tradicionalne izvore finansiranja. Kreditiranje projekata
lokalnog razvoja iz sredstava entitetskih investiciono-razvojnih banaka takođe je izvor zaduživanja.
20
Praksa je pokazala da je sa aspekta rizika najbolja kombinacija kombinovano finansiranje projekata – emisijom obveznica i iz drugih
izvora. Moguće su kombinacije obveznica i pretpristupnih fondova, obveznica i javno-privatnog partnerstva, obveznica i lizinga, itd. Javnoprivatna partnerstva do sada nisu bila dovoljno korištena u praksi u Republici Srpskoj i pored toga što u poređenju sa drugim izvorima
finansiranja otvaraju značajno veće mogućnosti za finansiranje razvoja, obavljanje javnih usluga i zadovoljenje potreba građana.
Ključne riječi: lokalne zajednice, budžet, donacije, zaduživanje, krediti, lizing, obveznice, fondovi, javno-privatno partnerstvo.
UVOD
Kao i cijelo društvo, i lokalna samouprava u Republici Srpskoj je u procesu
transformacije. Planska privreda i dogovorna ekonomija zamijenjene
su tržišnom privredom i konkurentskom ekonomijom, jednopartijsko
uređenje zamijenjeno je višepartijskim i pluralističkim političkim sistemom, a društveni odnosi postali su u cjelini manje rigidni i više elastični.
Prelaz se odvija u više sfera, počinje u normativnoj, a realizuje
se u stvarnoj, koja je višedimenzionalna i višestruko uslovljena
nizom socijalnih, političkih, kulturnih, ekonomskih i drugih faktora.
U normativnom pogledu, reforma lokalne samouprave u Republici
Srpskoj počela je donošenjem Zakona o lokalnoj samoupravi
1999. godine, a nastavljena donošenjem novog Zakona o lokalnoj
samoupravi 2004. godine.
Iako je s početkom procesa tranzicije ekonomski položaj lokalnih
zajednica bio drastično pogoršan, broj njihovih nadležnosti nije
suštinski smanjen. One su izgubile samo ona ovlaštenja koja su
proizlazila iz prirode osnovnog svojinskog odnosa u socijalizmu:
prestale su kontrolisati lokalnu privredu i imenovati direktore
lokalnih državnih preduzeća. Ostale su sve njihove obaveze u pogledu komunalnog razvoja, opštinskih inspekcija, socijalne i dječije
zaštite, predškolskog vaspitanja i osnovnog i srednjeg obrazovanja,
primarne zdravstvene zaštite, sporta, turizma, zaštite okoline,
protivpožarne zaštite, itd.
*
Poreska uprava Republike Srpske, e-mail: [email protected]
Zakon o lokalnoj samoupravi iz 2004. godine je usvojio uobičajenu
podjelu opštinskih nadležnosti na samostalne i prenesene nadležnosti, a one samostalne, koje sačinjavaju najveći dio opštinskih
poslova, sistematizovao je na jasan i pregledan način u dvije grupe
– u regulatorno-upravljačke i u uslužne.
Pravi obim opštinskih nadležnosti može se sagledati tek kada se one izlože u pojedinostima i kada se predoči šta je sve
potrebno za njihovo ostvarivanje. Tek tada se vidi da opštine
– naročito urbani centri s razvijenom infrastrukturom i zahtjevnim građanstvom – moraju raspolagati značajnim finansijskim
i materijalnim sredstvima i kvalitetnim kadrovskim potencijalom da bi mogle da realizuju sve ono što im zakon daje u
nadležnost. Istovremeno, ruralne opštine trebaju velika sredstva da
razviju svoju infrastrukturu i zadrže stanovništvo u odlijevanju prema
gradovima koji nude viši društveni standard i bolje javne usluge.
Finansiranje lokalnog razvoja nije jednostavna stvar. Bez obzira na
to da li se radi o budžetskim sredstvima, donacijama, kreditima ili o
nekom od oblika javno-privatnog partnerstva, pronalaženje i skladno kombinovanje izvora finansiranja za implementaciju razvojnih
projekata predstavlja jedan od najvećih izazova lokalnog razvoja.
Finansiranje nije rutinska stvar, pa su kvalitetno planiranje i pragmatična rješenja i inovativni odgovori na probleme i izazove
lokalnog razvoja presudan faktor koji odvaja uspješne od neuspješnih. Efektivna implementacija kompleksnih razvojnih projekata
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
1. OBIM NADLEŽNOSTI I VELIČINA OPŠTINA
U Republici Srpskoj prisutne su velike teritorijalne, demografske,
ekonomske i druge razlike između opština i veliki raskorak između normativnog definisanja i stvarnog ispunjavanja nadležnosti:
jednoobrazno definisane nadležnosti opštine ostvaruju sa velikim
razlikama i u pogledu obima i u pogledu kvaliteta.
S jedne strane, ogromne su razlike između opština u prostornoj i u
demografskoj veličini, u ekonomskoj snazi, stepenu urbanizacije, i
sl. S druge strane, zakonodavstvo ne pravi razliku između opština
(i gradova) sa stanovišta njihovih nadležnosti, bez obzira na njihovu
veličinu (teritorijalnu, demografsku), ekonomsku snagu i stepen
urbanizacije.
U stvarnosti, opštine se selektivno odnose prema ostvarivanju svojih
zakonom definisanih nadležnosti. Drugim riječima, ne izvršavaju u
potpunosti svoje nadležnosti onako kako je to zakonom propisano. Iako formalno na to nema pravo, većina opština prilagođava
stvarni obim – šta će vršiti, a šta ne i stepen ostvarivanja nadležnosti – u kojoj mjeri će ispunjavati zakonom postavljene standarde
u pružanju usluga sredstvima kojima raspolaže i okolnostima “na
terenu”.
Male i nerazvijene opštine do 80% svog budžeta koriste za
funkcionisanje administracije, tj. za plate službenika i odbornika i za materijalne troškove uprave, a neke čak i transfere od vlade pretaču u plate1. Logično je da takve opštine ne
mogu dobro ispunjavati svoje zakonske nadležnosti i da su
njihovi građani uskraćeni za kvalitetne opštinske usluge.
Nadležnosti koje su opštine dobijale zakonima o lokalnoj samoupravi su u Republici Srpskoj prilagođene razvijenim sredinama;
problem je u tome što je i danas više od polovine opština, prema
kategorizaciji koju svake godine sačinjava Vlada, svrstano u grupu
nerazvijenih ili izrazito nerazvijenih sredina, što znači da ne mogu
obavljati većinu zakonom im namijenjenih nadležnosti.
Sve nadležnosti lokalne samouprave praktično su definisane kao
izvorne. Jedna od posljedica je da su opštine i gradovi dužni da
ostvarivanje svih tih nadležnosti finansiraju iz svojih sredstava. S
druge strane, Republika zadržava sebi pravo da donosi i mijenja
normative i standarde kojih se opštine moraju pridržavati; tako
svako poskupljenje koje podizanje standarda donosi pada na teret
opštinskog budžeta – a on se u finansijskom smislu ne usaglašava
automatski s promjenama koje donosi izmjena zakonskih propisa.
U svakom slučaju, postoji potreba preciznijeg definisanja i razvrstavanja nadležnosti na izvorne i prenesene, u skladu sa evropskim
praksama i standardima.
Jedan od najvećih problema jedinica lokalne samouprave u Republici Srpskoj svoju genezu ima u postojećoj neujednačenoj
prostorno-demografskoj slici jedinica lokalne samouprave, koju
ne prati i kodifikacija u fiskalnoj politici i obimu nadležnosti. Opštinski budžet, kao najvažniji instrument u ispunjavanju zakonom
predviđenih nadležnosti, često nije u mogućnosti da zadovolji sve
potrebe građana i sve lokalne poslove predviđene Zakonom o
lokalnoj samoupravi.
1
2
Najveće razlike u mogućnostima opština se vide u strukturi raspoređenih rashoda u opštinskim budžetima. Iako nadležnosti opština
predviđene Zakonom o lokalnoj samoupravi u Republici Srpskoj
obuhvataju i socijalnu zaštitu, u malim opštinama su ovi poslovi
uglavnom zanemareni zbog nedostatka sredstava. Prema funkcionalnoj strukturi rashoda u budžetima, primjećuje se da male opštine
izdvajaju svega 1–5% svog budžeta na socijalnu zaštitu, dok se
taj broj kod velikih opština kreće do čak 15–20%.2 Slično je i sa
izdvajanjem za obrazovanje, zdravstvo i rekreaciju, kulturu i religiju.
Usljed neophodnosti funkcionisanja administracije i izvršavanja
brojnih poslova, te velike zastupljenosti administrativnih troškova
u budžetu, male opštine nemaju mogućnosti da se posvete ovim
poslovima, što zbog materijalnih, što zbog ljudskih resursa. Osim
izdvajanja za troškove administracije, male opštine najviše izdvajaju za održavanje, rekonstrukciju i skromnu izgradnju komunalne
i putne infrastrukture, što im ne ostavlja prostora za razvoj tzv.
socijalne infrastrukture koju je zakonodavac dao u nadležnosti
svim opštinama.
Jedinice lokalne samouprave u Republici Srpskoj karakteriše visok
nivo zavisnosti od prihoda koji im se transferišu sa viših nivoa vlasti, tako da nemaju mogućnosti da utiču na visinu ključnih izvora
finansiranja, osim na neke lokalne takse i naknade. Dosadašnja
praksa se sastojala u činjenici da su kriterijume u raspodjeli zajedničkih poreza određivali viši nivoi vlasti, istovremeno definišući
i učešće pojedinih nivoa u raspodjeli, naplatu zajedničkih poreza i
kontrolu primjene zakonskih propisa. Jedinice lokalne samouprave
nisu imale mogućnost da kontrolišu ili utiču na prikupljanje onih
poreza koji predstavljaju njihove izvorne prihode i koji im u potpunosti pripadaju, kao što je slučaj sa porezom na imovinu. Novim
zakonom o oporezivanju nepokretnosti lokalnim samoupravama je
data mogućnost da određuju stopu za oporezivanje procijenjene
vrijednosti nepokretnosti u intervalu između 0,05% i 0,5%.
U potpunosti je jasno da jedinice lokalne samouprave imaju veći
interes i motiv za efikasniju naplatu ovog poreza, ali za to nemaju
nadležnosti niti razvijene infrastrukture. U vezi sa gorenavedenim,
pojavljuje se potreba za preispitivanjem postojeće organizacije Poreske uprave i eventualnim uvođenjem novih lokalnih i regionalnih
poreskih organa koji bi u potpunosti bili posvećeni naplati i kontroli
primjene zakonskih propisa u vezi sa izvornim prihodima jedinica
lokalne samouprave.
2. POJAM I MJESTO LOKALNIH PRIHODA
U SISTEMU JAVNIH PRIHODA
Lokalni javni prihodi predstavljaju prihode lokalnih organa vlasti iz
kojih se, po unaprijed utvrđenim pravilima, finansiraju njihovi javni
poslovi. Lokalna samouprava mora imati na raspolaganju obim
sredstava koji će biti dovoljan za finansiranje vršenja pripadajućih
joj funkcija u datoj društveno-političkoj konstelaciji odnosa unutar
državnog uređenja jedne zemlje. U tom smislu, jako je bitno izbalansirati odnos između rashodne strane, koja proističe iz ustavom i
zakonom utvrđenih nadležnosti i, na osnovu toga izvedenih, javnih
poslova, i prihodne strane bilansa njihovih budžeta. Njihova neujednačenost dovodi do vertikalne neravnoteže u odnosima između
centralnog nivoa i jedinica na lokalnom nivou vlasti. Država mora
izgraditi mehanizme za uravnoteženje tog bilansa, a institucionalizovanje lokalnih javnih prihoda predstavlja jedan od načina rješenja
tog problema.
Strategija razvoja lokalne samouprave u Republici Srpskoj za period 2009–2015, Banja Luka, mart 2010; str. 7.
Strategija razvoja lokalne samouprave u Republici Srpskoj za period 2009–2015, Banja Luka, mart 2010; str. 9.
21
podrazumijeva kvalitetno planiranje i brižljiv odabir odgovarajućih
modaliteta i izvora finansiranja prilagođenih potrebama intervencija
sa aspekata izvora sredstava i ročnosti.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Lokalni javni prihodi mogu biti modelirani u obliku derivativnih
i originarnih, tj. nefiskalnih oblika javnih prihoda. Pri tome treba
istaći da se kako u teoriji, tako i u praksi javljaju određene dileme
koje su, prije svega, vezane za određivanje stepena samostalnosti
koji bi lokalni nivoi vlasti trebalo da imaju pri uvođenju i utvrđivanju
fiskalnih oblika javnih prihoda. U tom smislu, treba odrediti uslove
koje lokalni fiskalni oblici treba da ispune da bi se mogli inkorporirati
u sistem javnih prihoda kome pripadaju. Pored ispunjenja opštih
uslova i karakteristika koje, po definiciji, fiskalni oblici javnih
prihoda treba da posjeduju, lokalni, u odnosu na sistem javnih
prihoda kome pripadaju, treba da ispune i određene zahtjeve
koji su dati relacijom opšte – posebno. Naime, oni predstavljaju
integralni dio sistema višeg reda, te njihovo ustanovljenje ne smije
da ugrozi njegove osnovne postavke i realizaciju glavnih ciljeva.
Pri tome, treba da posjeduju i određene elemente koji će ih činiti
posebnim i dovoljno funkcionalnim da ispune zahtjeve finansiranja
posebnog entiteta vlasti u jednoj državi.
22
Pitanje ostvarivanja nefiskalnih oblika ne bi trebalo da izaziva posebne dileme. Prirodno je i sasvim opravdano da lokalni nivoi vlasti
posjeduju imovinu, da mogu osnivati ustanove i javna preduzeća i iz
njih crpiti određenu finansijsku snagu. Postojanje određenih oblika
imovine, u smislu da mogu poslužiti kao određeni vid garancije,
daje osnov, odnosno mogućnost za korišćenje javnih zajmova,
kao posebne vrste prihoda koji se, isto tako, mogu koristiti kao
izvor njihovog finansiranja. Korišćenjem originarnih prihoda jača
se finansijska snaga lokalnih vlasti, a da se pri tome ne remeti
funkcionisanje makroekonomskog sistema određene zemlje. Značaj
ovih oblika javnih prihoda proizlazi iz utvrđenog koncepta političke i
ekonomske uloge države, definisanog javnog interesa i prilaza u
rješavanju problema koji proističu iz karakteristika čistih i mješovitih
javnih dobara, kao i postignutog nivoa razvijenosti tržišta u zemlji.
U određenim političkim, kao i u krugovima pojedinih teoretičara
mogu se sresti mišljenja da se omogućavanjem fiskalne nezavisnosti i davanjem prava na samostalno uvođenje lokalnih
fiskalnih oblika javnih prihoda, između jedinica lokalnih nivoa
vlasti mogu stvoriti uslovi za njihovo međusobno takmičenje i
konkurenciju.3 Time bi se stvorili uslovi za uspostavljanje “tržišta” jedinica lokalnog nivoa vlasti. Po zastupnicima ove ideje,
konkurencija koja bi mogla prouzrokovati seljenje ljudi i kapitala u
druge lokalne jedinice vodila bi ih ka znatno višem nivou fiskalne
i finansijske odgovornosti. Tržišni signali bi ih podsticali da neprestano poboljšavaju svoju efikasnost, efektivnost i kvalitet rada.
Tim procesom bi se spustila cijena ukupnih javnih usluga u datoj
državi i njeno funkcionisanje, odluke i intervenciju približilo principima i racionalnosti tržišnog modela. Sve to bi vodilo ka fiskalnom
rasterećenju i pružanju veće slobode i podsticaja za ekonomske
aktivnosti privrede i stanovništva.
Analizirajući zahtjeve koje, prema datom sistemu javnih prihoda,
lokalni fiskalni oblici treba da ispune i načine finansiranja jedinica
lokalnog nivoa vlasti koje su zasnovane na tržišnoj logici, dolazi se do
zaključka da osnove uvođenja, odnosno utvrđivanja lokalnih fiskalnih
oblika javnih prihoda treba da budu zasnovane na primjeni poreskih načela i načela makroekonomskog i političkog sistema kome
pripadaju. Ispunjenje ovih zahtjeva iziskuje postavljanje adekvatnog
modela raspodjele javnih prihoda između centralnog i lokalnog nivoa
vlasti. Država bi polugama sistema raspodjele i upravljanjem sistemom javnih prihoda trebalo da ima dovoljno mogućnosti da ispuni
ciljeve uspostavljanja horizontalne i vertikalne fiskalne ravnoteže,
3
4
5
garantovanja određenog nivoa u kvalitetu pružanja javnih dobara i
usluga privredi i građanima koji žive na njenoj teritoriji, kao i vršenja
neutralizacije negativnih eksternih efekata koji bi se mogli pojaviti
između jedinica lokalnih nivoa vlasti, uz istovremeno ispunjavanje
ciljeva makroekonomske stabilizacione i razvojne politike.
Sistemi raspodjele javnih prihoda koji se, između određenih nivoa
vlasti, mogu primijeniti u fiskalnom sistemu jedne države mogu se
konstruisati po osnovu sljedeća tri metoda:4
– metod vlastitih poreza,
– metod poreskog preklapanja i
– metod zajednice prihoda.
Po osnovu metoda vlastitih poreza, niži nivoi vlasti, u okviru svoje
jurisdikcije, imaju pravo da slobodno i samostalno utvrđuju i uvode
sopstvene fiskalne oblike javnih prihoda. Iz njega mogu proizaći
dvije krajnje varijante sistema: sistem slobodnog i sistem vezanog
oporezivanja. Sistem slobodnog oporezivanja daje potpunu fiskalnu
nezavisnost nižim nivoima vlasti, tako da oni samostalno oporezuju
različite poreske objekte i uređuju poresku osnovicu i visinu poreske
stope. Kod sistema vezanog oporezivanja, centralni nivo određuje
i utvrđuje fiskalne oblike koje niži nivoi vlasti mogu da uvedu, a
sloboda i nezavisnost im je data pri propisivanju poreske osnovice
i visine poreske stope.
Po osnovu metode poreskog preklapanja, centralni nivo vlasti
utvrđuje kako poreske oblike, tako i poresku osnovicu koja važi za
poreze koji pripadaju nižim nivoima vlasti. Niži nivoi vlasti imaju
slobodu da, na tako utvrđen poreski oblik i osnovicu, samostalno
odrede visinu poreske stope.
Po osnovu metode zajednice prihoda, centralni nivo vlasti utvrđuje
kako poreske oblike, tako i poreske osnovice, kao i stope poreza.
Niži nivoi vlasti nemaju nikakav oblik slobode i fiskalne nezavisnosti u tom pogledu, već samo pravo da, po unapred utvrđenim
kriterijuma i formuli, sa centralnim nivoom dijele ostvarenje tako
određenih prihoda.
Imajući u vidu navedene odlike ovih metoda, odnosno mogućih
načina raspodjele pripadnosti poreza u sistemu javnih prihoda, može
se izvući zaključak da je njihovo kombinovanje put koji je najbliži
uspostavljanju optimalnog rešenja prilikom modeliranja fiskalnog
sistema određene države.
3. RAZVOJNI RESURSI I RAZVOJNI PROJEKTI
Razvojni resursi su ograničeni, stalno i svuda. Dobro upravljanje
razvojem uvijek polazi iz ove tačke, nastojeći da maksimizira koristi od raspoloživih materijalnih, ljudskih i finansijskih potencijala.
S obzirom na zahtjevnost u pogledu potrebnih resursa i vremena
za implementaciju, projekti lokalnog razvoja mogu se razvrstati u
dvije osnovne grupe:5
– projekte brzog djelovanja i
– katalitičke projekte.
Projekti brzog djelovanja su konkretni, jednostavni, praktični projekti, koji treba da daju rezultate u vrlo kratkom roku, često od
samo nekoliko mjeseci, i po pravilu su manje zahtjevni u pogledu
potrebnih resursa. Njihova implementacija treba da pokaže da
Prokopijević, M., Tržišna demokratija, Građanske inicijative, Beograd, 2001, str. 49–50.
Popović, D.: Nauka o porezima i poresko pravo, Institut Otvoreno društvo, Institut za ustavnu i zakonodavnu politiku, Savremena administracija, Beograd, 1997, str. 62.
Savanović, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 14.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
S druge strane, katalitički projekti predstavljaju intervencije sa značajnim potencijalom multiplikacije usmjerene na kreiranje javnih, a
ne individualnih dobara i koristi. Kao takvi, oni imaju dejstvo poluge,
oslobađaju zarobljene resurse, stvaraju pretpostavke za pokretanje
novih razvojnih aktivnosti i otvaraju put novim poslovnim prilikama.
Katalitički projekti su, u pravilu, usmjereni na rješavanje problema
koji predstavljaju prepreku razvoju, a za koje tržišni mehanizmi
ne mogu samostalno da se pobrinu, bilo zbog prevelikog rizika,
predugog roka povrata investicije ili nedovoljnog profita.
Katalitičke projekte karakteriše potreba za:6
– značajnijim finansijskim sredstvima (npr. za ulaganja u infrastrukturu, obnovu i prenamjenu zapuštenih industrijskih
kapaciteta),
– intenzivnom saradnjom (npr. prevazilaženje nedostataka u
razvoju vještina, povezivanje razvojnih agencija sa malim i
srednjim preduzećima – MSP),
– specifičnim znanjima (npr. povezivanje MSP sa istraživačko-razvojnim centrima, sertifikacija) i političkom podrškom (reforme).
Finansiranje lokalnog razvoja najproblematičnije je u domenu upravo
ovih, kompleksnih i zahtjevnih, razvojnih projekta, gdje opštinska
budžetska sredstva i lokalno znanje nisu dovoljni za njihovo finansiranje, otpočinjanje i uspješnu implementaciju.
U pogledu finansiranja razvojnih planova opštinama najviše nedostaju finansijski resursi, a isti više nedostaju malim nego velikim
opštinama. Opštine najviše računaju na vlastite (budžetske) izvore
finansiranja i na domaće fondove.
Pridavanje najvećeg značaja finansijskim resursima najviše ukazuje
na nedovoljnu finansijsku samostalnost opština, ali istovremeno
upućuje i na njihovu nepripremljenost na korištenje eksternih izvora
finansiranja. Veća finansijska zavisnost malih opština refleksija je
njihove lošije finansijske i materijalne pozicije, ali i kritičnog nedostatka kadrovskih i organizacionih kapaciteta. Relativno velika
upućenost na vlastite budžete i domaće fondove više govori o tome
koliko su opštine u stvari nepripremljene za finansiranje iz drugih
izvora, nego što svjedoči o postojanju kvalitetnih domaćih fondova
za finansiranje razvoja.
Značajniji lokalni (katalitički) projekti, koji stvaraju dugoročne
razvojne pretpostavke, u pravilu se ne finansiraju isključivo iz
budžetskih izvora ni u mnogo bogatijim zemljama. Iako su suočene sa nedostatkom vlastitih sredstava potrebnih za finansiranje
razvoja, sa visokom cijenom i ograničenjima u pogledu mogućnosti kreditnog zaduživanja, kao i sa opadajućom donatorskom
podrškom, praksa pokazuje da lokalne zajednice u RS još uvijek
nedovoljno koriste raspoložive finansijske izvore, kao što su fondovi
EU i entiteta. Vrlo je malo opština u RS pripremilo ozbiljne planove
implementacije razvojnih projekata koji kombinuju više različitih
modaliteta finansiranja.
Nedostajuća sredstva za finansiranje razvoja mogu se obezbijediti
kroz nadolazeće pretpristupne i pristupne evropske fondove i kroz
značajnije korištenje privatnog kapitala (u formi javno-privatnog
partnerstva ili zaduživanjem putem municipalnih obveznica), a
velike mogućnosti postoje i u domenu međuopštinske saradnje.
6
7
Uspješno finansiranje i implementacija skupljih i dugoročnijih
(posebno infrastrukturnih) projekata podrazumijeva da je finansiranje usklađeno sa zahtjevima pojedinih intervencija i prilagođeno
potrebama investicije sa aspekata izvora i ročnosti. Kvalitetno
planiranje, uz usklađivanje različitih izvora finansiranja u pripremi
i primjeni odgovarajućih modaliteta finansiranja razvojnih projekta
(javno-privatno partnerstvo, koncesije, obveznice...), pretpostavka
je efektivnijeg korištenja potencijala instrumenata lokalnog razvoja,
kao što su poslovne zone, parkovi i inkubatori, marketing lokacija,
unapređenje investicione klime, privlačenje investitora i mnogi drugi.
Uporedo sa pomjeranjem fokusa jedinica lokalne samouprave
sa administrativnog na projektni i razvojni pristup, vlastiti stručni
kapaciteti i eksterna stručna podrška sve više dobijaju na značaju.
Razvoj ljudskih i organizacionih kapaciteta ključ je za uspješno
planiranje, korištenje raspoloživih i razvoj novih modaliteta finansiranja lokalnog razvoja i presudan faktor za efektuiranje potencijala
lokalnih razvojnih instrumenata.
4. IZVORI FINANSIRANJA LOKALNOG
RAZVOJA
Visok nivo zavisnosti od prihoda koji se transferišu sa viših nivoa
vlasti, kao i nemogućnost značajnijeg uticaja na visinu ključnih
izvora finansiranja (osim na neke lokalne takse i naknade) ograničava finansiranje kapitalnih investicija na nivou lokalnih zajednica.
Kriterijume u raspodjeli zajedničkih poreza određuju više instance
vlasti, koje istovremeno definišu i učešće pojedinih nivoa u raspodjeli, naplatu zajedničkih poreza i kontrolu primjene zakonskih propisa.
Kao mogući izvori finansiranja lokalnih projekata pojavljuju se:
– budžet,
– donacije,
– zaduživanje (krediti kod banaka, lizing, izdavanje obveznica),
– domaći i međunarodni fondovi,
– privatni kapital putem javno-privatnog partnerstva (partnerstva
javnog i privatnog sektora).
Budžet lokalnih zajednica, entiteta i drugih nivoa vlasti je tradicionalni
izvor finansiranja javnog sektora i kapitalnih investicija od javnog
značaja. Budžetska sredstva se obezbjeđuju iz prihoda koji mogu
biti poreski prihodi i neporeski prihodi. Poreske prihode čine direktni
i indirektni porezi koji se koriste u skladu sa Zakonom o izvršenju
budžeta i drugim propisima. Neporeski prihodi imaju značajno učešće
u ukupnim budžetskim prihodima lokalnih zajednica sa tendencijom
rasta. Neporeske prihode čine prihodi od imovine, prihodi od kamata
na depozite, prihodi od zemljišne rente, prihodi od taksi i pružanja
javnih usluga, lokalne komunalne takse, boravišne takse, naknade
za korištenje šuma, opštinske novčane kazne, prihodi od zakupa,
rente i sl., prihodi od zemljišta i druge imovine koja se nalazi na
korištenju kod drugih pravnih i fizičkih lica i ostali neporeski prihodi.
Prihodi koji se dijele između budžeta Republike, budžeta opština i
gradova i drugih korisnika su:7
1. prihodi od indirektnih poreza, uplaćeni u budžet Republike Srpske sa Jedinstvenog računa Uprave za indirektno oporezivanje,
koji se nakon izdvajanja dijela sredstava za servisiranje spoljnog
duga Republike Srpske dijele na sljedeći način:
Savanović, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 15.
Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske („Službeni glasnik RS“, br. 54/08, 126/08. i 92/09).
23
inicijative lokalnog razvoja mogu da daju brze, vidljive i konkretne
rezultate, što motiviše lokalne aktere na aktivnije učešće u procesu
lokalnog razvoja.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
– budžet Republike Srpske 72,0%,
– budžeti opština i gradova 24,0% i
– JP “Putevi Republike Srpske” 4,0%;
2. porez na dohodak:
– porez na prihode od samostalne djelatnosti i
– porez na lična primanja, koji se dijele između budžeta
Republike i budžeta opština i grada u razmjeri 75:25;
3. naknada za promjenu namjene poljoprivrednog zemljišta koja
se dijeli između budžeta Republike i budžeta opština i grada u
razmjeri 30:70;
4. koncesiona naknada za korišćenje mineralnih sirovina koja se
dijeli između budžeta Republike i budžeta opština i grada u
razmjeri 30:70;
5. posebne vodne naknade:
– naknade za zahvatanje površinskih i podzemnih voda,
– naknade za proizvodnju električne energije dobijene korišćenjem hidroenergije,
– naknade za vađenje materijala iz vodotoka, koje se dijele
između budžeta Republike i budžeta opština i grada u
razmjeri 70:30 i
– naknade za zaštitu voda koje se dijele između budžeta
Republike, budžeta opština i grada i Fonda za zaštitu životne
sredine Republike Srpske u razmjeri 55:30:15;
24
6. oduzeta imovinska korist i sredstva dobijena od prodaje oduzetih
predmeta iz nadležnosti Republičke uprave za inspekcijske
poslove, koja se dijeli između budžeta Republike i budžeta
opština i grada u razmjeri 70:30.
Pojedinačno učešće opština i gradova u raspodjeli prihoda vrši se
na osnovu formule, a u skladu sa sljedećim kriterijumima:8
– 75% na osnovu broja stanovnika opštine i grada,
– 15% na osnovu površine opštine i grada i
protnosti sa zakonom kojim se uređuje njihova djelatnost,
u procentu utvrđenom odlukom o izvršenju budžeta i
– ostali opštinski prihodi.
U iznalaženju načina – modaliteta finansiranja lokalnog razvoja potrebno je pravovremeno rezervisati sredstva u opštinskim
budžetima. Takođe je korisno i potrebno izraditi analize kreditne
sposobnosti opštine i pripremiti program višegodišnjeg finansiranja,
najmanje za trogodišnji period.
Donacije (grantovi) takođe se ubrajaju u tradicionalne izvore finansiranja. U RS, ovakav način finansiranja bio je veoma značajan i
zastupljen, posebno u poslijeratnim godinama. U tom periodu ovo
je često bio jedini izvor finansiranja za mnoge lokalne zajednice,
preduzeća i preduzetnike. Donacije su se uglavnom plasirale putem
međunarodnih projekata, a imale su za cilj povratak stanovništva,
oporavak privrede i stvaranje novih radnih mjesta. Prema obliku
davanja bile su u stvarima ili u novcu, uslovne i bezuslovne, i često
vezane za određeno geografsko područje, regiju ili opštinu.
Danas se donacije kao izvori finansiranja plasiraju u vidu grantova, subvencija i bespovratnih podsticajnih sredstava od strane
međunarodnih multilateralnih ili domaćih entitetskih, kantonalnih
i opštinskih institucija i organizacija. Donacije domaćih institucija i
organizacija na različitim nivoima vlasti predstavljaju institucionalnu
podršku razvoju i kao takve su sastavni dio izvora finansiranja u
većini razvojnih planova. Ova sredstva se planiraju u budžetima i
plasiraju pod određenim uslovima.
Proces pristupanja donatorskim sredstvima sastoji se iz četiri
osnovna koraka:9
– prikupljanje informacija o raspoloživim sredstvima i uslovima
pod kojima su ta sredstva dostupna,
– procjena izvora finansiranja i pronalaženje optimalnih izvora,
– provjera usklađenosti ciljeva donatora i implementatora (s
obzirom na to da donator definiše ciljeve i određuje namjenu
plasmana sredstava, što je moguće provjeriti u pozivima za
podnošenje prijedloga projekata),
– 10% na osnovu broja učenika u srednjim školama.
– priprema kvalitetnog projektnog prijedloga, u skladu sa prioritetima, i budžeta, u skladu sa procedurama koje donator zahtijeva.
Sredstva doznačena opštinama i gradovima smatraju se opštim
transferom, te ih opštine i gradovi troše u skladu sa svojim
budžetima.
Problemi koji se pojavljuju pri korištenju donacija kao izvora finansiranja uključuju:
Prihodi koji pripadaju budžetu opštine su:
– nedovoljnu informisanost potencijalnih korisnika o raspoloživim
sredstvima i uslovima pod kojima su ona dostupna,
1. porez na nepokretnosti,
2. novčane kazne izrečene u prekršajnom postupku za prekršaje
utvrđene odlukama opština,
– ograničenost obima raspoloživih sredstva kod domaćih donatora, odnosno previsoku minimalnu vrijednost za apliciranje kod
međunarodnih institucija,
3. opštinske administrativne takse,
– dugotrajnost postupka odobravanja finansiranja,
4. komunalne takse,
– visoke zahtjeve u vezi sa kvalitetom aplikacije (projektnog prijedloga ili poslovnog plana), uz prilaganje potrebne dokumentacije.
5. posebne vodne naknade − naknada za zaštitu od voda,
6. opštinske naknade za korišćenje prirodnih i drugih dobara od
opšteg interesa,
7. porez na dobitke od igara na sreću,
8. ostali prihodi:
– prihodi od donacija i prihodi koje budžetski korisnici ostvare
vršenjem redovne i dopunske djelatnosti, koja nije u su8
9
Zaduživanje kao oblik finansiranja lokalnih zajednica može da
uključi:
– kreditiranje komercijalnih banaka,
– lizing,
– izdavanje obveznica i
– institucionalnu podršku.
Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske („Službeni glasnik RS“, br. 54/08, 126/08. i 92/09).
Savanović, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 20.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Lizing predstavlja finansiranje uz učešće korisnika lizinga u finansiranju. Postoje dvije osnovne vrste lizinga, finansijski i operativni.
Finansijski lizing predstavlja finansiranje kupovine sa pravom korištenja
predmeta lizinga do isteka ugovora, s tim da se pravo svojine prenosi
na korisnika lizinga po isplati posljednje rate. Operativni lizing je forma
korištenja izabranog sredstva. Ova vrsta lizinga ne nudi vlasništvo, već
korištenje i upravljanje predmetom lizinga.
Obveznica je dužnička hartija od vrijednosti kojom izdavalac pozajmljuje sredstva od kupca. Izdavalac obveznice (emitent) obavezuje se da će
licu koje je naznačeno na njoj ili donosiocu iste (zavisno da li se radi o
obveznici na ime ili na donosioca) isplatiti navedeni iznos (nominalnu
vrijednost obveznice) i platiti kamatu za određeni vremenski period.
Vlasništvo nad obveznicom se stiče ispunjenjem obaveza u novcu.
Postoje različite vrste obveznica, u zavisnosti od emitenta, rokova
dospjeća, načina obračuna kamate, vlasnika, obezbjeđenja glavnice
i drugih obilježja. Prema emitentu, obveznice se dijele na:
– državne obveznice, koje emituje država odnosno ovlašćeni državni
organi, najčešće zbog obezbjeđenja sredstava iz realnih izvora
radi usklađivanja priliva i odliva iz bužeta, odnosno za pokriće
trenutnih budžetskih deficita i očekivane budžetske potrošnje, kao
i radi izmirenja obaveza gdje se država javlja kao garant (npr. u
slučaju izmirenja duga po osnovu stare devizne štednje),
– municipalne (opštinske) obveznice, koje emituju organi lokalne
uprave, najčeće radi finansiranja infrastrukturnih objekata i projekata od javnog interesa.
institucija i organizacija vlasti na različitim nivoima, od entitetskih,
do jedinica lokalne samouprave, koji najčešće uključuju kreditne
linije i kreditno-garantne fondove. Ovi instrumenti mogu da djeluju
vrlo stimulativno na postojeća preduzeća, ali i da doprinesu privlačenju novih investitora.
U domaće izvore finansiranja ubrajaju se fondovi regionalnih
razvojnih agencija (npr. SERDA – Sarajevska razvojna agencija)
i razvojnih agencija jedinica lokalne samouprave (npr. CIDEA –
Razvojna agencija grada Banja Luka i DAM – Razvojna agencija
Mrkonjić Grada). Posebnu ulogu ima Razvojno-investiciona banka
RS, koja kroz povoljne uslove finansiranja treba da podstiče rast i
razvoj privrednih subjekata i sektora. Entitetska investiciona banka
kreditna sredstva plasira preko poslovnih banaka, ali su uslovi
plasmana diktirani od strane davaoca kredita.
Kreditno-garantni fondovi su kvalitetno sredstvo podrške razvoju
malih i srednjih preduzeća i privrede na lokalnom nivou. Omogućuju
jačanje privatnog preduzetništva i doprinose ukupnom privrednom
razvoju lokalne zajednice ili šireg područja koje obuhvataju. S obzirom na to da je kvalitetno obezbjeđenje kapitala jedna od najvećih
prepreka za razvoj malih i srednjih preduzeća, kreditno-garantni
fondovi se pojavljuju kao dobar model za lakši i povoljniji pristup
bankarskim kreditima obezbjeđujući podjelu rizika između banaka
i fonda. Prednosti garantnog fonda za korisnika uključuju lakši
pristup kreditnim sredstvima uz povoljnije uslove kreditiranja (niža
kamatna stopa), a najčešće obuhvataju i pružanje stručne pomoći
kod pripreme kreditnog zahtjeva. Prednosti za banku očituju se u
smanjenju rizika plasmana (ugovoreni dio rizika snosi fond), dok
lokalne zajednice, kroz pružanje konkretne pomoći malim i srednjim
preduzećima, doprinose otvaranju novih radnih mjesta, boljem
punjenju budžeta i ekonomskom razvoju zajednice.
– zakon o tržištu hartija od vrijednosti i odgovarajuću podzakonsku
regulativu,
Investiciono-razvojna banka Republike Srpske (IRBRS) ima za cilj
podsticanje investicija i stimulisanje razvoja u RS. Pored toga, uloga
IRBRS je i profesionalno i efikasno upravljanje imovinom RS, koja je
formalno-pravno registrovana u šest fondova. Sredstva se obezbjeđuju iz portfolija fondova kojima upravlja IRBRS, a plasman se vrši
prema Pravilima plasmana sredstava po kreditnim linijama, kojima
se, između ostalog, određuju korisnici, namjena kredita, finansijski
posrednici, kamatne stope, naknade i drugi elementi. IRBRS ne vrši
plasman sredstava namijenjenih razvojnim projektima direktno,
već posredstvom poslovnih banaka i mikrokreditnih društava, a
podršku u određenim projektima pružaju i međunarodne finansijske
institucije, kao što su Svjetska banka, Evropska investiciona banka,
Evropska banka za obnovu i razvoj, itd.
– interne propise emitenta – opštine/ grada.
5.2. Međunarodni fondovi
Primjer emisije državnih obveznica je emisija obveznica RS za izmirenje obaveza po osnovu stare devizne štednje. Pored obveznica za
staru deviznu štednju, vršena je emisija obveznica za dug RS prema
dobavljačima i za isplatu ratne štete.
Karakteristike municipalnih obveznica, osnov za njihovu emisiju i
promet određen je kroz:10
– Zakon o zaduživanju, dugu i garancijama Bosne i Hercegovine
(“Službeni glasnik BiH”, broj 52/05. od 02.08.2005. godine),
– entitetske zakone o zaduživanju, dugu i garancijama,
Prema Zakonu o zaduživanju, dugu i garancijama, opština se može
zadužiti samo ako u periodu stvaranja duga ukupan iznos koji dospijeva
za otplatu, po predloženom dugu i cjelokupnom dospjelom neizmirenom
postojećem dugu, u bilo kojoj narednoj godini ne prelazi 18% iznosa
njenih redovnih prihoda ostvarenih u prethodnoj fiskalnoj godini. Kratkoročni dug ni u jednom trenutku ne može prelaziti 5% redovnih prihoda
ostvarenih u prethodnoj fiskalnoj godini.
5. FONDOVI
5.1. Domaći fondovi
Pored kreditnih proizvoda poslovnih banaka, kao mogući izvori
finansiranja na tržištu se pojavljuju i fondovi finansirani iz budžeta
10
11
Savanović, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 25.
www.dei.gov.ba
Evropska unija pruža podršku zemljama koje su u procesu pristupanja, između ostalog, i finansiranjem intervencija kroz različite
programe. U proteklom periodu, zemlje pristupnice su na raspolaganju imale sljedeće instrumente podrške EU:11
– PHARE (konsolidacija institucija, učešće u programima zajednice, regionalni i socijalni razvoj, restrukturisanje industrije i
razvoj sektora MSP),
– ISPA (razvoj transportne i infrastrukture za zaštitu životne
sredine),
– SAPARD (modernizacija poljoprivrede i razvoj ruralnih područja),
– CARDS (rekonstrukcija, demokratska stabilizacija, pomirenje
i povratak izbjeglih lica, razvoj institucija i zakonodavstva,
uključujući usklađivanje sa EU normama i pristupima, demo-
25
Finansiranje korištenjem kredita poslovnih banaka ubraja se u tradicionalne izvore finansiranja i još uvijek je najčešće korišten način
finansiranja kapitalnih investicija. Ovaj način finansiranja ujedno je i
najskuplji sa aspekta lokalne zajednice kao korisnika kredita.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
kratizacija i vladavina zakona, ljudska prava, podrška civilnom
društvu i medijima, funkcionisanju slobodnog tržišta, održivom
ekonomskom i socijalnom razvoju, uključujući strukturalne
reforme, promocija zbližavanja i regionalne saradnje između
zemalja kandidata i EU).
Od 2007. godine, EU finansira intervencije u BiH putem IPA fonda
(Instrument pretpristupne pomoći – Instrument for Pre-Accession
Assistance). Pored BiH, IPA stoji na raspolaganju Hrvatskoj, Turskoj,
BJR Makedoniji, Albaniji, Crnoj Gori i Srbiji.
Program IPA uključuje pet komponenti:12
– podrška u tranziciji i izgradnji institucija,
– regionalna i prekogranična saradnja,
– regionalni razvoj,
– razvoj ljudskih resursa i
– razvoj ruralnih područja.
Prve dvije komponente su raspoložive i zemljama kandidatima i
potencijalnim kandidatima (među kojima je i BiH), dok pravo na
učešće u posljednje tri imaju samo zemlje kandidati.
26
Gledano iz ugla opština, IPA je trenutno najatraktivniji evropski
fond, zbog toga što se iz ovog fonda mogu finansirati projekti
na lokalnom nivou. Pri tome, treba imati u vidu postupke prema
kojima se odobravaju i realizuju raspoloživa sredstva. Provođenje
kompletne procedure, od objavljivanja poziva za podnošenje prijedloga projekata, preko prikupljanja aplikacija, do odabira projekata
i sklapanja ugovora, u BiH je još uvijek pod kontrolom Delegacije
Evropske komisije, mada su lokalne institucije sve više uključene
u rad tijela koja vode ove procese.
Priprema kvalitetnih projektnih aplikacija preduslov je za kandidovanje projekata. Svaka lokalna zajednica treba da uloži sistematičan
napor na izgradnji ovih kapaciteta, jer koristi koje se mogu ostvariti
korištenjem evropskih i drugih donatorskih fondova svakako opravdavaju uložene napore. Donatorska sredstva koja se dodjeljuju kroz
IPA fond ne pokrivaju sve troškove implementacije projekta, već
obično između 50 i 90% od njegove ukupne vrijednosti. Zato je
potrebno obezbijediti sufinansiranje iz drugih domaćih izvora, kao
što je budžet opštine, ili od drugih donatora.
6. JAVNO-PRIVATNO PARTNERSTVO
Sredstva koja se ostvaruju putem budžeta nisu dovoljna za finansiranje svih funkcija koje se nalaze u nadležnosti lokalnih zajednica.
Polazeći od velikog broja neriješenih pitanja (komunalna infrastruktura, socijalna izdvajanja, nezaposlenost, gašenje privrednih
subjekata, neuslovni prostori zdravstvenih i obrazovnih ustanova),
jasno je pod kakvim su sve pritiscima opštinski budžeti.
Da bi lokalne zajednice, u skladu sa svojim zakonskim obavezama i
nadležnostima, mogle izvršavati svoje obaveze, nameće se potreba
iznalaženja drugih, dodatnih izvora finansiranja pojedinih projekata. Jedno od mogućih rješenja je partnerstvo javnog i privatnog
sektora. Takav oblik finansiranja je tek u začetku u RS, a njime se
12
13
14
15
16
u potpunosti mijenjaju ustaljene šeme obezbjeđenja sredstava za
finansiranje zajedničkih potreba.
Javno-privatno partnerstvo (JPP) predstavlja skup inicijativa javnog
i privatnog (neprofitnog i profitnog sektora) u kojima svaka strana
obezbjeđuje određene resurse, učestvuje u odlučivanju i ostvaruje
koristi od toga. Ako suzimo prethodnu definiciju, JPP podrazumijeva zajedničke poslovne poduhvate u kojima se udružuju resursi
i stručna znanja u osmišljavanju i implementaciji projekata radi
ostvarivanja javnih potreba. U uslovima limitiranosti budžetskih
sredstava, JPP se pojavljuje kao model kojim se brže dolazi do
stvaranja pretpostavki za kvalitetno pružanje javnih usluga i zadovoljenje javnih potreba.
Aranžmani JPP mogu biti veoma raznovrsni i mogu imati različite
ciljeve. Moguće ih je uspostavljati u različitim privrednim i neprivrednim djelatnostima i mogu imati različit obim i broj učesnika.
Bez obzira na to koji se oblik JPP koristi u realizaciji pojedinog
projekta, obaveze i prava potrebno je uvijek regulisati ugovorom.
JPP se u mnogim zemljama pokazalo kao veoma koristan i fleksibilan način angažovanja kapitala, znanja, vještina i drugih lokalnih
potencijala. Ono se može ostvarivati institucionalno – osnivanjem
zajedničkog preduzeća ili ugovornim regulisanjem ulaganja u zajednički poslovni poduhvat. Od interesa partnera zavisi način na koji
će regulisati svoje odnose, vodeći računa da to bude najefikasniji
i najracionalniji pristup, sa što manje administriranja i troškova.
U najkraćem, zakonska regulativa koja se odnosi na JPP obuhvata:
– entitetske zakone koji regulišu rad lokalne samuprave, komunalnu djelatnost, upravljanje građevinskim i poljoprivrednim
zemljištem i druge zakonske i podzakonske propise,
– Zakon o zaduživanju, dugu i garancijama BiH (“Službeni glasnik
BiH”, br. 52/05),
– entitetske zakone o koncesijma,
– Zakon o javno-privatnom partnerstvu RS,13
– Zakon o javnim nabavkama BiH.
U mnogim zemljama JPP je razvijeno čak i u onim oblastima o
kojima javni sektor tradicionalno vodi brigu. U situaciji budžetskih
ograničenja, ovaj model se koristi za angažovanje privatnih resursa
u izgradnji i obavljanju javnih usluga. Pravni okvir za JPP u EU predstavlja sistem javnih nabavki, a provođenje takvog načina izgradnje
objekata od javnog interesa razrađeno je sljedećim dokumentima:
– Zelena knjiga o javno-privatnim partnerstvima iz aprila 2004.
godine,14
– rezultati procesa konsultacija o Zelenoj knjizi o JPP iz maja
2005. godine,15
– smjernice za uspješna JPP, koje je usvojila Evropska komisija
u novembru 2005. godine,16
– Evropska povelja o lokalnoj samoupravi.
Iako je JPP česta praksa u evropskim zemljama, Evropska komisija
je tek 2004. godine usvojila Zelenu knjigu (papir) o JPP, a prethodno
su objavljene Smjernice za uspješna JPP. Svrha ovih dokumenata
nije da striktno regulišu ovu materiju, već da posluže kao svo-
Savanović, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 31.
“Službeni glasnik RS”, br. 59/09.
Commission of European Communities: Green Paper on Public Private Partnerships and community law on public contracts and concessions, COM(2004) 327, Commission of European Communities, Brussels.
Report on the public consultation on the Green Paper on Public-Private Partnerships and Community Law on Public Contracts and Concessions, Commission Staff
Working Paper, SEC (2005) 629.
COM (2005) 569, Evropska komisija.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
JPP mogu da se grupišu u četiri kategorije:17
izvora finansiranja, ne može se reći da je ovaj pristup zastupljen
u dovoljnoj mjeri.
Između privatizacije preduzeća iz određenih djelatnosti (komunalne
djelatnosti, proizvodnja i snabdijevanje…) i JPP postoji snažna veza.
U nastavku su dati primjeri JPP u oblasti komunalne infrastrukture,
zajedničkog građenja i institucionalnog oblika JPP.
Pod pojmom ugovornog oblika JPP podrazumijeva se partnerstvo
zasnovano isključivo na ugovornom odnosu između različitih subjekata. Ovaj pojam podrazumijeva mnoštvo modela u kojima se jedan
ili više projekata, većeg ili manjeg obima, dodjeljuju privatnom partneru, što može uključiti u osmišljavanje, projektovanje, finansiranje,
izvođenje radova, obnovu, korištenje dobara i/ili pružanje usluga.
Opština Bijeljina18 je imala problema sa prikupljanjem, odvođenjem i
prečišćavanjem otpadnih voda i 2005. godine je otpočela sa aktivnostima na izgradnji kanalizacionog sistema. Iz sredstava opštinskog
budžeta finansirana je investiciono-tehnička dokumentacija projekta
i izgradnja prve faze kanalizacione mreže. Pošto se radi o nastavku
započete investicije čija je vrijednost oko 7.000.000 €, ista nije mogla u predviđenom roku biti finansirana ni iz budžeta opštine, niti iz
sredstava preduzeća, pa se ušlo u kreditni aražman sa Evropskom
bankom za obnovu i razvoj. Izgradnju objekta komunalne infrastrukture realizuju opština i akcionarsko društvo “Vodovod i kanalizacija
AD Bijeljina”, na osnovu ugovora. Projekat je finansiran od strane
opštine i građana (putem povećanja cijene vode i kanalizacije).
Opština će biti zakonski titular (nosilac je urbanističke saglasnosti i
građevinske dozvole), pa se investicija vodi u imovini opštine, a ne
preduzeća. Skupština opštine Bijeljina je prihvatila da se nastavak
realizacije ovog projekta finansira iz budžetskih sredstava opštine,
za što će se namjenski godišnje u periodu od tri godine izdvajati
sredstva. Povećanje cijene komunalnih usluga je strogo namjenskog
karaktera i služi za servisiranje duga po kreditu Evropske banke za
obnovu i razvoj. Preduzeće “Vodovod i kanalizacija AD Bijeljina” je
nosilac kreditnog zaduženja za realizaciju projekta u zajedničkom
interesu, a koristiće objekat za obavljanje usluga iz okvira osnovne
djelatnosti najmanje do otplate zajma (2022. godina). Obaveze po
zajmu se finansiraju iz sredstava koje preduzeće obezbjeđuje putem
povećanja cijene vodosnabdijevanja na dugoročnoj osnovi (oko 60%)
i iz opštinskog budžeta (oko 40%). Ovo bi bio dobar primjer JPP
po modelu BOT (build–transfer–operate; izgradi– prenesi–posluj)
da nema naslijeđenih problema koji su proizašli iz nekonzistentne
privatizacije.
Osnovna karakteristika institucionalnog oblika JPP je osnivanje
zajedničke institucije javnog i privatnog sektora radi realizacije određenog javnog projekta ili pružanja javnih usluga. Ulozi, odgovornosti,
obaveze, raspodjela rizika i upravljanje takvom institucijom rezultat
su ugovora privatnog i javnog partnera. Institucionalni oblik JPP može
biti uspostavljen osnivanjem nove institucije ili preuzimanjem udjela
i kontrole u postojećoj javnoj instituciji od strane privatnog partnera.
Institucionalni oblici JPP-a se preporučuju pri pružanju javnih usluga
koje su od velike važnosti za javni sektor, zbog čega je potrebno da
javni sektor zadrži dio kontrole i nadzora nad pružanjem usluga (npr.
kontrola vazdušnog saobraćaja, vodosnabdijevanje i sl.).
Zajedničko ulaganje pri izgradnji objekata u cilju obavljanja djelatnosti za koju je odgovorna lokalna zajednica najčešće se ogleda
u ulaganju javnog sektora u zemljište i kroz naknade za rentu,
projektnu dokumentaciju i vršenje kontrole, dok privatni sektor
obično finansira građenje, a nakon izgradnje objekat postaje njegovo
vlasništvo. Privatni sektor koristi imovinu za obavljanje djelatnosti,
a ostvareni prihod dijele javni i privatni sektor prema kriterijumima
definisanim ugovorom. Ovaj model JPP egzistira u praksi BiH duži
niz godina (izgradnja tržnih centara, sportskih dvorana, javnih
garaža) pod različitim nazivima, kao npr. ugovor o zajedničkom
ulaganju ili ugovor o zajedničkom poduhvatu.
Koncesioni model predstavlja često primjenjivan ugovorni oblik
JPP koji je u RS regulisan odgovarajućim zakonskim okvirom.
Karakteriše ga direktna veza između privatnog partnera i korisnika.
Privatni partner pruža uslugu korisniku umjesto javnog partnera, ali
pod njegovim nadzorom. Prihod koncesionara (privatnog partnera)
sastoji se od naknade korisnicima usluga i, ukoliko je to potrebno,
dodatne subvencije javnog sektora.
Preduzeće “Tržnica” a.d. Banjaluka je u centru Banjaluke izgradilo
moderan prodajni objekat (zelena pijaca, mesnice, ribarnice, maloprodajni objekti i druge uslužne radnje – kafići, butici, robna kuća,
frizeri, banka). Objekat koji je Tržnica po uzoru na banjalučki izgradila
u Istočnom Novom Sarajevu ima istu namjenu. Od ovog projekta
očekuju se indirektni efekti na razvoj ruralnih sredina koje gravitiraju
Istočnom Novom Sarajevu.19 Projektom su predviđeni slični sadržaji
kao i u Banjaluci: zelena pijaca, butici, banke, franšizne radnje i
sl. Objekat se takođe nalazi na dobroj lokaciji, na zemljištu koje
je atraktivno zbog novih stambeno-poslovnih objekata u izgradnji.
Ovaj objekat će lokalnom stanovništvu donijeti nove sadržaje i nova
radna mjesta, i kao takav predstavlja jedan od primjera dobre prakse
– ugovori za upravljanje i zakup,
– koncesije,
– projekti izgradnje od nule (greenfield projekti),
– ustupanje vlasništva.
Svaki od oblika JPP ima svoje podoblike udruživanja, a nazivi se
iskazuju skraćenicom kojom se ističe osnovni način udruživanja i
preuzimanja rizika. Razvojem JPP od 80-ih godina prošlog vijeka
naovamo stalno nastaju novi modeli udruživanja.
Modelima JPP se otvara prostor korištenju različitih kombinacija
finansiranja javnog i privatnog sektora, a time i mogućnost većeg
angažovanja vanbudžetskih sredstava. Ubrzava se rješavanje problema u lokalnim zajednicama i poboljšava kvalitet upravljanja i
korištenja. Istovremeno, kroz razne vidove saradnje, uspostavlja se
i zajednička odgovornost javnog i privatnog partnera.
Prema Zelenoj knjizi o JPP, u zavisnosti od prirode, JPP se dijeli
na: ugovorno JPP, gdje se partnerstvo između javnog i privatnog
sektora zasniva isključivo na ugovornom odnosu, i institucionalno
JPP, koje uključuje saradnju između javnog i privatnog sektora u
okviru posebnog pravnog subjekta.
U BiH postoji više primjera finansiranja projekata po modelu JPP,
koji su primjenjivani sa manjim ili većim uspjehom. Ipak, s obzirom
na razvojne potrebe lokalnih zajednica u određenim sektorima (vodosnabdijevanje, školstvo, zdravstvo...) i nedostatak tradicionalnih
17
18
19
Izvor: Iebrs, Svjetska banka
www.sobijeljina.org
Ivić, P.: Godina velikih investicija i uspješnog rada, Tržnica a.d. Banja Luka, Poslovne novine, br. 1173, str. 24, 01/12/2007.
27
jevrstan vodič za mogućnosti i modele JPP. Ovim dokumentima
Evropska komisija je inicirala raspravu o praksi i mogućnostima JPP,
izbjegavajući da formalizuje JPP iz razumljivih razloga, jer svako
definisanje modela JPP može biti smetnja novim inicijativama za
njihov razvoj. Sama praksa je oskudna i nedovoljno poznata, pa je
ovaj model uglavnom prepušten inicijativama potencijalnih partnera.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
JPP. Opština Istočno Novo Sarajevo i “Tržnica” a.d. Banjaluka su u
julu 2007. godine zaključili ugovor o izgradnji poslovnog objekta
Gradska tržnica Lukavica, po modelu JPP. U skladu sa Programom
unapređenja tržničke funkcije u opštini Istočno Novo Sarajevo i
Regulacionim planom, opština je donijela odluku o zajedničkom
ulaganju u izgradnju poslovnog objekta gradske tržnice kao poslovne jedinice u sastavu preduzeća “Tržnica” a.d. Banja Luka.
Opština Istočno Novo Sarajevo uložila je građevinsko zemljište,
naknadu za rentu, naknadu ranijim korisnicima zemljišta, izradu
izvedbenog projekta – projektne dokumentacije. “Tržnica” a.d. Banja
Luka ušla je u projekat izgradnjom objekta tržnice sa izgradnjom
objekta internih saobraćajnica u kompleksu Gradske tržnice, kao i
izgradnjom pristupne saobraćajnice sa parking prostorom prema
izvodu iz regulacionog plana i preuzimanjem pet radnika zaposlenih
u JKP Gradska tržnica Lukavica. Opština Istočno Novo Sarajevo
finansirala je projekat sa 501.752,07 KM ili 16,72%, a “Tržnica”
a.d. Banja Luka sa 2.498.247,10 KM ili 83,28%. Ovaj model JPP
je DBFO model, odnosno raspodjela dobiti ili gubitka.
Institucionalni oblik JPP je oblik zajedničkog ulaganja koji karakteriše osnivanje zajedničke institucije javnog i privatnog sektora radi
realizacije određenog javnog projekta ili pružanja određene javne
usluge. Najčešće se osnivaju zajednička preduzeća ili drugi oblici
organizovanja, gdje je značajan udio javnog sektora u kapitalu.
28
Primjer ovakvog modela JPP je projekat izgradnje Vodenog parka
“Aquana” u Banjaluci, čiji je jedan od osnivača bio grad Banjaluka,
da bi kasnije postao jedini vlasnik kapitala.20 Grad Banjaluka je
zajedno sa privatnim partnerima “Atzwanger” AG i GP “Krajina”
a.d. Banjaluka osnovao preduzeće u formi društva sa ograničenom
odgovornošću čiji je cilj osnivanja ostvarivanje poslovnog poduhvata
– izgradnja i eksploatacija Vodenog parka u Banjaluci. Osnivačka
vlasnička struktura je sljedeća: Grad Banjaluka 74,666% učešća
u kapitalu, Atzwanger S.p.A Bronzolo 17,554% i GP “Krajina” a.d.
Banja Luka 7,780%. Aneksom ugovora o osnivanju, “Atzwanger” AG,
kao član društva i partner koji ima reference, tehničku infrastrukturu,
know-how i zaposlene, bio je generalni ugovarač za angažovanje
izvođača izgradnje Vodenog parka, uz zadržavanje odgovornosti za
realizaciju, izgradnju i puštanje u rad. U 2005. godini, zaključen je
ugovor sa izvođačem radova predračunske vrijednosti 5 miliona
evra, a za isti iznos preduzeće “Aquana” d.o.o. se kreditno zadužilo
kod poslovne banke. Kao obezbjeđenje kredita su uzeti zalog na
udjelima osnivača i sopstvene mjenice. Prema procjeni ekonomske opravdanosti ovog projekta, preduzeće je trebalo da servisira
obaveze po kreditnom zaduženju iz ostvarenih prihoda od pružanja
usluga, zakupa i drugih poslova iz registrovane djelatnosti i da iste
vrati u roku od dvije godine. Realizacija projekta je okončana i Vodeni
park sa pratećom infrastrukturom i objektima pušten je u upotrebu
u junu 2007. godine, a grad Banjaluka je u međuvremenu otkupio
udjele preostala dva osnivača i postao jedini vlasnik preduzeća. Iz
priliva koji se ostvaruju nije bilo moguće servisirati kreditne obaveze,
niti podmirivati troškove poslovanja. Grad je, kao jedini vlasnik i kao
garant za navedeno kreditno zaduženje, na osnovu odluke Skupštine grada i ugovora sa bankom preuzeo otplatu kredita sa ciljem
konverzije preuzete obaveze u kapital, odnosno povećanja kapitala
u visini otplaćenog kredita. Na ovaj način, preduzeće “Aquana” (čiji
je 100%-tni vlasnik udjela grad Banjaluka) rasterećuje se obaveza,
što omogućuje poslovanje bez gubitka (najmanje za visinu kamate
na kredit), dok grad povećava svoj kapital i očekuje ostvarivanje
prihoda po osnovu ostvarene dobiti.
gubitkom i da ih lokalne vlasti u prvim godinama moraju subvencionisati, preko cijena usluga, preuzimanjem kamate na kredite ili
na neki drugi način.
ZAKLJUČAK
Budžet je tradicionalni i najzastupljeniji izvor finansiranja projekata
lokalnog razvoja u Republici Srpskoj. Međutim, ovaj izvor finasiranja
postaje sve nesigurniji, između ostalog, i zbog promjene u načinu
raspodjele poreskih prihoda, prenošenjem indirektnih poreza (PDV-a
i carine) sa entitetskog na državni nivo. Još od 2006. godine, lokalne
zajednice procentualno dobijaju manje ovih prihoda u odnosu na
pređašnje prihode od raspodjele poreza na promet na nivou entiteta.
Budžet velikog broja lokalnih zajednica zadovoljava samo potrebe
finansiranja operativnih troškova, i to za interventno rješavanje
socijalnih problema, za zdravstvenu zaštitu, komunalne usluge i
sl. Budžetska sredstva manjih i ruralnih sredina najčeće su jedva
dovoljna za finansiranje osnovnih troškova funkcionisanja opštine,
dok se za finansiranje razvojnih projekata od lokalnog značaja ne
mogu izdvojiti značajnija sredstva iz ovog izvora.
Za finansiranje većih projekata opštine mogu očekivati pomoć kroz
preraspodjelu sredstava iz entitetskih budžeta putem podsticajnih
sredstava za razvoj pojedinih sektora i djelatnosti (npr. poljoprivrede, MSP, zdravstvenu zaštitu i sl.). Zaduživanje javnog sektora
kod poslovnih banaka i drugih kreditora ograničeno je Zakonom o
zaduživanju, dugu i garancijama BiH. Kreditiranje projekata lokalnog razvoja iz sredstava entitetskih investiciono-razvojnih banaka
takođe pruža određene pogodnosti. Zaduživanje opština i gradova
putem emisije obveznica, i pored ograničenja koje imaju emitenti i
rizika koji snosi investitor – kupac, pokazalo se boljim i efikasnijim
izvorom finansiranja u odnosu na druge oblike zaduživanja.
Moguće su kombinacije obveznica i pretpristupnih fondova, obveznica i javno-privatnog partnerstva – JPP, obveznica i lizinga, itd.
Direktni lizing u aranžmanu lokalne zajednice podliježe zakonskim
ograničenjima u vezi sa zaduživanjem, tako da je i ovaj model finansiranja preporučljivo koristiti u kombinaciji sa privatnim sektorom
po nekom od modela JPP. JPP do sada nisu bila dovoljno korištena
u praksi u RS i pored toga što u poređenju sa drugim izvorima
finansiranja otvaraju značajno veće mogućnosti za finansiranje
razvoja, obavljanje javnih usluga i zadovoljenje potreba građana.
Bitna odrednica JPP je udruživanje resursa, a zemljište i nekretnine
predstavljaju najvažniji resurs u vlasništvu lokalne zajednice. Postoje brojne mogućnosti izgradnje i stavljanja u funkciju objekata
društvenog standarda, kao što su sportske dvorane, škole, bolnice,
vrtići, domovi za stara lica, zatim tržnice, garaže i sl. Kroz JPP
je moguće realizovati i komercijalne projekte koji će i javnom i
privatnom sektoru omogućiti ostvarivanje dobiti. Privatni kapital se
koristi za izgradnju javnih objekata i poboljšanje kvaliteta javnih
usluga, dok je sredstva dobijena od poreskih obveznika moguće
usmjeriti u druge namjene. Tako se, pored budžetskih sredstava,
mogu iskoristiti i drugi izvori finansiranja projekata u oblastima
koje je zakon o lokalnoj samoupravi dodjelio u nadležnost opština.
Brojni su primjeri uspješno ostvarene saradnje javnog i privatnog
sektora u evropskim zemljama, ali i na prostoru RS, koji pokazuju
da je ovaj model finansiranja itekako primjenljiv i da daje dobre
rezultate.
Iskustvo u zemljama u tranziciji, nažalost, pokazuje da zajednička
preduzeća osnovana putem JPP aranžmana najčešće posluju sa
20
Odluka o organizovanju “Aquana” d.o.o. Banjaluka kao javnog preduzeća, “Službeni glasnik grada Banjaluka” 22/08.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
IZVORI
1. Ivić, P.: Godina velikih investicija i uspješnog rada, Tržnica a.d.
Banja Luka, Poslovne novine, br. 1173, 01/12/2007;
2. Popović, D.: Nauka o porezima i poresko pravo, Institut
Otvoreno društvo, Institut za ustavnu i zakonodavnu politiku,
Savremena administracija, Beograd, 1997;
3. Prokopijević, M., Tržišna demokratija, Građanske inicijative,
Beograd, 2001;
4. Savanović, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka,
2009;
5. Odluka o organizovanju “Aquana” d.o.o. Banjaluka kao javnog
preduzeća, “Službeni glasnik grada Banjaluka” 22/08.
6. Strategija razvoja lokalne samouprave u Republici Srpskoj za
period 2009–2015, Banja Luka, mart 2010;
7. Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske (“Službeni
glasnik RS”, br. 54/08, 126/08. i 92/09);
8. Zakon o javno-privatnom partnerstvu RS (“Službeni glasnik
RS”, br. 59/09);
9. Commission of European Communities: Green Paper on Public
Private Partnerships and community law on public contracts
and concessions, COM (2004) 327, Commission of European
Communities, Brussels;
10. COM (2005) 569, Evropska komisija;
11. Report on the public consultation on the Green Paper on
Public-Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, Commission Staff Working Paper,
SEC (2005) 629;
12. www.dei.gov.ba
13. www.sobijeljina.org
Abstract
For the financing of major projects municipalities can expect help by reallocation of funds from the entity budget through incentives for
the development of certain sectors and activities. Donations are also among the traditional sources of financing. Financing local development projects from the entity investment-development banks is also a source of borrowing.
Practice has shown that in the terms of risks, the best combination are mixed finance projects - by issuing bonds and from other sources.
Possible combinations are bonds and pre-accession funds, bonds and public-private partnerships, bonds and leases, etc. Public-private
partnerships have not been used enough in practice in Republic of Srpska despite the fact that in comparison with other sources of
funding they open significantly greater opportunities for development funding, the provision of public services and fulfilling the needs of
citizens.
Key words: community, budget, grants, loans, loans, leases, bonds, funds, public-private partnership.
29
The current concept of financing local government in Republic of Srpska is based on the view that local communities should have sufficient funds for their functioning. The budget system of Republic of Srpska specifies the manner and extent to which public revenues are
shared between municipalities and cities. Local communities in the RS are characterized by a high level of dependency on income that
is transferred from the higher levels of government and have no ability to affect the amount of the key sources of funding, besides some
local taxes and fees.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 005.311.6
10.7251/FIN1204030T
Mihajlo Travar*
PREGLEDNI RAD
Dizajniranje organizacija
budućnosti – strategija
odlučivanja po Lundbergovom
modelu
Rezime
30
Inovacija u organizaciji, da se proizvede brza, kvalitetna i stvarna promjena, glavni je zadatak i cilj u dizajniranju organizacije budućnosti.
Menadžerska umjetnost (Managerial Artistry) promoviše ozbiljnost promjena, sposobnost uvažavanja, kreativnost, dizajn, i pojednostavljenja odgovarajućih prerađenih organizacionih formi. Lundbergov model je brz i jednostavan za upotrebu, prihvatljiv je na svakom hijerarhijskom nivou i otvoren je za lična usavršavanja i dopune koje se rukovodiocu, kao uspješnom praktičaru, učine neophodnim. Uspostavlja s jedne strane prihvatljivu ravnotežu između tipizacije i standardizacije procedure izbora, i sa druge strane specifične praktične
situacije, što doprinosi poboljšanju kvaliteta i prihvatljivosti odluka. Lundbergov model je interesantan za prilike i uslove zemalja u tranziciji (kao što je ovo naše područje). Veličina preduzeća nije prepreka primjeni ovoga modela, mada prirodno u velikim preduzećima ima
više mogućnosti za uspješnu aplikaciju ovoga modela.
Ključne riječi: Lundbergov model, strategija odlučivanja, organizacija, dizajniranje, inovacija, varijacije, makroorganizaciona struktura,
makroorganizacione promjene, funkcija, menadžerska umjetnost.
UVOD
Kada standardne aktivnosti procesa poboljšanja u organizaciji ne
pokazuju željene rezultate, svaka organizacija, prije ili kasnije,
suočava se sa potrebom da ponovo inovira samu sebe. Inovacija je
primjena nove ideje, postupka, usluge, procesa koji donosi progres
i kvalitet. Inovacija mora da ide dublje nego prosto i jednostavno
restrukturisanje, i mora da uključi sve zaposlene u proces inovacija,
tj. da su zaposleni motivisani, nagrađeni i jasno svjesni doprinosa
i dijela njihove uloge u strategiji organizacionih promjena i daljeg
poslovanja. To je neophodno za svaku novu organizaciju koja
nastaje na održiv način, sa efikasnošću i kvalitetom u poslovanju.
Redizajniranjem organizacije ostvaruju se sljedeći benefiti:
– identifikovanje i otklanjanje ključnih barijera za implementaciju
redizajniranja (ranije i tokom samoga procesa);
– identifikovanje osnovnih, temeljnih problema koji su kočili i
sprečavali efikasnost organizacije u prošlosti i utvrđivanje novih
problema kao dijela procesa dizajniranja;
– uključivanje cijele organizacije u dizajniranje sopstvene budućnosti i kreiranje obavezivanja i lojalnosti svih zaposlenih
za ostvarivanje cilja;
*
1
2
– raščlanjivanje svih procesa i aspekata djelovanja organizacije,
da bi se minimizovalo ograničavanje od strane novonastale
organizacije, kreirajući njenu održivost;
– efikasno pozicioniranje organizacije za budućnost;
– usklađivanje internog funkcionisanja novonastale organizacije,
eksplicitno sa glavnim ciljevima i potrebama potrošača i okruženja.
Inovacija u organizaciji, da se proizvede brza, kvalitetna i stvarna
promjena, glavni je zadatak i cilj u dizajniranju organizacije budućnosti.1 Kao što je Lundberg definisao, ova promjena mora da
se uzme sa ozbiljnošću, te da prihvatimo promjenu okruženja kao
svuda prisutnu. Za svaku vrstu konteksta promjene, organizacione
forme i tematiku menadžerskog odnosa i sposobnosti, Lundberg
sugeriše da organizacije u budućnosti treba da budu konfiguracija
formi, zbog višestrukih kontekstualnih okolnosti, i kao takva konfiguracija će zahtijevati kombinaciju menadžerskih sposobnosti
nazvane ”menadžerska umjetnost” (”Managerial Artistry”)2. Dizajn
organizacije je sistem, struktura, proces, rukovođenje, kultura,
vještina i praksa zaposlenih, na osnovu kojih se posao izvršava,
i ima neizmjeran potencijal da utiče na organizaciono ponašanje
i strategiju upravljanja za postizanje rezultata. Dva faktora opre-
Telekomunikacije Republike Srpske a.d., e-mail: [email protected]
Travar, Mihajlo; Bobrek, Miroslav; Tanasić, Zorana: Procesna organizacija, Mašinski fakultet Banjaluka, 2007, str. 64–72.
Travar, Mihajlo; Cvijanović, M. Janko; Lazić, Jelena: Kapacitet za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd 2009, str.160–170.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
1. METODOLOŠKE OSNOVE ISTRAŽIVANJA
Istraživanje i savjeti u vezi sa upravljanjem organizacijom reflektovali
su ideologiju gradulizma – uvjerenja o napredovanju prema cilju
sa postepenim, često vrlo sporim fazama. Efektivna organizaciona
promjena je bila viđena kao malo, inkrementalno podešavanje.
Pretpostavljalo se da je okruženje organizacije stabilno ili rastuće.
Međutim, u posljednje vrijeme ulazeći u doba diskontinuiteta,
organizaciona promjena se sagledava kao zahtjev da menadžeri
izaberu između organizacionog izumiranja ili da odmah preduzmu
radikalne transformacije [4].
Te transformacije podrazumijevaju proces kroz koji preduzeće prolazi: brzinu i efikasnost sa kojima ideje prelaze u određeni rezultat
i kreiranje samoodržive sposobnosti poboljšanja pozicije na tržištu.
Ova dva pojma, inkrementalnost i transformacija, bez sumnje previše pojednostavljuju okolnosti sa kojima se suočavaju savremeni
i budući menadžeri. Prilično prerađen i obuhvaćen model promjene
i njegovih pratećih okolnosti, potreban je da bi se kreirala odgovarajuća organizacija i da bi se razvile mnogo veće menadžerske
sposobnosti. Današnji menadžeri-lideri moraju imati sposobnost i
viziju da pokreću i upravljaju performansama poslovanja u kompleksnom i promjenljivom svijetu. Što je dublja promjena, to znatnije
uključuje temeljnu strategiju, identitet i kulturu preduzeća – veliku
potrebu da menadžment bude lično i profesionalno uključen. Sve
se mijenja više ili manje – globalno, nacionalno, idustrijski i organizaciono, ljudi, te se zadatak i odgovornost menadžera mijenja.
Za mnoge menadžere, konstantno slušanje o pojmu „promjena,
promjena, promjena“, nema kvalitetan uticaj na njihov um, i postaje
veoma teško da se zadrži ideja o promjeni. Za ostale menadžere
promjena je takozvani refren koji dokazuje nadmoćnost. Šta ako
uzmemo promjenu ozbiljno? Šta ako vjerujemo da je rukovođenje
i uspjeh promjene stvarno jezgro menadžmenta? To su ciljevi koje
Lundberg ocrtava. Prema Lundbergu, bipolarne koncepcije promjene
okruženja su neadekvatne; uslovi okruženja u kojima organizacije
pronalaze sebe diskontinuiraju promjenu i nisu ni homogeno, niti
apsolutno objektivno realne. Sklonost menadžmenta da vjeruje kako
postoji jedan, najbolji, način za upravljanje, može biti pogrešan
više nego prethodni, i da postoje novi, kao i stari načini grupisanja komplementarnih načina upravljanja. Menadžerska umjetnost
(Managerial Artistry) promoviše ozbiljnost promjena, sposobnost
uvažavanja, kreativnost, dizajn, i pojednostavljenja odgovarajućih
prerađenih organizacionih formi. Menadžersko umijeće, dakle, postavlja proaktivne izbore na čelo, jer izvršni direktori postaju mnogo
više svjesni mogućnosti, sposobnosti i kreativnosti u organizacionom
okruženju, te uloga izvršnih direktora u procesu promjene i tranzicije
uzima sve veću prominentnost.
Lundbergov model je brz i jednostavan za upotrebu, prihvatljiv je
na svakom hijerarhijskom nivou i otvoren je za lična usavršavanja
i dopune koje se rukovodiocu, kao uspješnom praktičaru, učine
3
4
neophodnim. Uspostavlja, s jedne strane, prihvatljivu ravnotežu
između tipizacije i standardizacije procedure izbora, i sa druge
strane specifične praktične situacije, što doprinosi poboljšanju
kvaliteta i prihvatljivosti odluka. Veličina preduzeća nije prepreka
primjeni ovoga modela, mada prirodno u velikim preduzećima ima
više mogućnosti za uspješnu aplikaciju ovoga modela. Lundbergov
model je interesantan za prilike i uslove zemalja u tranziciji (kao
što je ovo naše područje). Naime, ukupna uloga rukovodilaca u
preduzećima dobija na značaju, pa i onaj dio njihovih uloga koji
je okrenut organizacionim promjenama, kao odgovoru na probleme koji nastaju u preduzeću i njegovom okruženju. Najčešće
su organizacione promjene opšti i zajednički problem ili problem
više instance. Bilo bi vrlo preporučljivo i efikasno da rukovodioci
preduzeća prouče Lundbergov model, i da kroz taj proces testiraju
svoj misaoni proces selekcije i da ga, vodeći računa o potrebnom
vremenu i neophodnim finansijskim sredstvima, primijene.3
2. PODACI NEOPHODNI ZA DIZAJNIRANJE
LUNDBERGOVOG MODELA
Centralno pitanje koje se odnosi na Lundbergov model iniciranja
projekta promjena je4:
Da li i kako inicirati proces promjena u preduzeću?
Lundbergov model predstavlja proces koji se sastoji od serije
sekvencijalnih izbora. Model ima seriju pitanja za rukovodioca
organizacionih promjena. Kroz odgovore na pitanja, određenim redosljedom, dolazi se do odluke o načinu iniciranja i putanje strategije
organizacionih promjena. Pitanja su, u stvari, pravila koja određuju
partikularne izbore, koji vode do sljedećeg izbora i tako dalje, dok se
definiše ukupna putanja, tj. način iniciranja organizacionih promjena.
Lundbergov model sadrži:
1. skup kontingentnih pitanja – varijabli Xi, gdje je Xi = X1,...X6;
na svako pitanje Xi treba odgovoriti sa ”DA” ili ”NE”;
2. skup tačaka koje definišu strategiju odlučivanja u procesu
organizacionih promjena Yi, gdje je Yi = Y1,...Y12;
3. funkciju raščlanjivanja u stablu odlučivanja, koja konvertuje
vektore uslova, u izbor pitanja, i tako definiše putanju organizacionih promjena, tj. Y = F(X).
Model ima šest kontingentnih pitanja – varijabli. Na svako pitanje je
potrebno odgovoriti sa ”DA” ili ”NE” o odluci koju je potrebno donijeti,
što vodi do drugog pitanja i iste akcije u stablu odlučivanja, i na taj
način se definiše putanja strategije odlučivanja preduzeća. Da bi se
kreiralo i upotrijebilo stablo odlučivanja, treba početi sa pitanjem:
X1 – Da li je u Vašem preduzeću u posljednjih pet godina značajno
(radikalno) mijenjana makroorganizaciona struktura?
Ako je odgovor ”DA”, potrebno je slijediti vektor označen sa ”DA”,
do pitanja:
X2 – Ako je odgovor DA, da li je prethodno urađen projekat makroorganizacionih promjena?
Nakon odgovora na ovo pitanje, slijedi se odgovarajući vektor koji
vodi do narednog pitanja, i na isti način se primjenjuje dalja procedura, dok se mogućnosti ograniče i smanje do specifične grupe
strategije odlučivanja. Na taj način se kreira i definiše putanja
procesa organizacionih promjena prema Lundbergovom modelu
stabla odlučivanja, i vrši izbor specifične strategije propisane u
stablu odlučivanja.
Travar, Mihajlo; Cvijanović, M. Janko; Lazić, Jelena: Kapacitet za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd 2009, str. 160–170.
Travar, Mihajlo; Cvijanović, M. Janko; Lazić, Jelena: Kapacitet za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd 2009, str. 160–170.
31
djeljuju iniciranje organizacionih promjena i evolucije organizacije.
Prvo, da li je moguće naći i projektovati tehnički izvodljivo rješenje,
i drugo, da li će projektovano rješenje biti prihvaćeno u organizaciji.
Problem iniciranja promjena je istovremeno opšti i ograničen. On je
eksplikacija pokušaja menadžmenta da se suoči sa odstupanjem
od ispunjenja tri osnovna organizaciona cilja: riješiti unutrašnje
probleme, odgovoriti na zahtjeve eksternog okruženja i preživjeti
u njemu, i anticipirati vjerovatnu budućnost i pripremiti se za nju
definisanjem novih ciljeva i strategija te njihovim ostvarenjem.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
3. ANKETNI UPITNIK
Tabela br. 1: Anketni upitnik za direktore preduzeća
Pitanje
Opis
X1
Da li je u Vašem preduzeću u posljednjih pet godina značajno (radikalno) mijenjana makroorganizaciona struktura?
X2
Ako je odgovor DA, da li je prethodno urađen projekat makroorganizacionih promjena?
X3
Da li je preduzeće samo uradilo projekat?
X4
Da li je projekat makroorganizacionih strukturnih promjena implementiran?
X5
Da li razmišljate o makroorganizacionim strukturnim promjenama u Vašem preduzeću (nezavisno od toga da li ste ili
niste imali reorganizaciju preduzeća u posljednjih pet godina)?
X6
Da li imate ideju u kom pravcu bi trebalo da se mijenja makroorganizaciona struktura Vašeg preduzeća?
Izvor: [3]
4. STRUKTURISANI INTERVJU – UPITNIK ZA
DIREKTORE PREDUZEĆA5
– Sami lično kreirali prijedlog promjena i iznijeli ga pred Upravni odbor ili drugi organ koji odlučuje o makroorganizacionim
promjenama, i nakon usvajanja ga implementirali?
1. Da li je u Vašem preduzeću u posljednjih pet godina značajno
(radikalno) mijenjana makroorganizaciona struktura?
– Formirali komisiju (radnu grupu) koja bi imala zadatak da kreira
prijedlog makroorganizacionih promjena i prezentuje ih Vama,
a Vi onda, nakon eventualnih izmjena, predlažete Upravnom
odboru ili drugom organu i nakon usvajanja implementirate?
DA
NE
2. Ako je odgovor “da”, da li je prethodno urađen projekat makroorganizacionih promjena?
DA
NE
3. Ko je uradio projekat?
Konsultantska firma
32
Preduzeće samo
4. Da li je projekat makroorganizacionih strukturnih promjena
implementiran?
DA
NE
5. Navedite ukratko najvažnije probleme, iskustva i pouke tokom
realizacije projekta organizacionih promjena u domenu:
Projektovanja nove makroorganizacione strukture
Uvođenja makroorganizacionih strukturnih promjena
Funkcionisanja (zaključno sa sadašnjim stanjem)
6. Da li razmišljate o makroorganizacionim strukturnim promjenama u Vašem preduzeću (nezavisno od toga da li ste ili niste
imali reorganizaciju preduzeća u posljednjih pet godina)?
DA
NE
7. Da li imate ideju u kom pravcu bi trebalo da se mijenja makroorganizaciona struktura Vašeg preduzeća?
DA
– Zadužili postojeću organizacionu jedinicu koja se (pored ostalog) bavi problemima organizacije da Vama predloži rješenje
problema, odnosno da predloži novu makroorganizacionu
strukturu, a Vi onda, nakon eventualnih izmjena i usvajanja na
odgovarajućem organu, implementirate?
– Formirali komisiju (radnu grupu) koja bi imala zadatak da
formuliše projektni zadatak, kreira rješenje, prezentuje ga Vama, Vi ga prezentujete Upavnom odboru, a nakon usvajanja ista
komisija je zadužena za implementaciju predloženog rješenja?
– Angažovali spoljnog konsultanta (pojedinca ili firmu) koji će uraditi projekat i sprovesti, zajedno sa Vama, njegovu implementaciju nakon usvajanja od strane odgovarajućeg organa preduzeća?
Ukratko obrazložite izabranu varijantu grupišući objašnjenja u četiri
grupe faktora:
– Unutrašnja snaga preduzeća (program, oprema, lokacija,
stručni kadrovi, rukovodici, tradicija, organizacija itd.).
– Unutrašnje slabosti preduzeća (program, oprema, lokacija,
stručni kadrovi, rukovodioci, tradicija, organizacija itd.).
– Povoljnosti koje okruženje nudi preduzeću (tržište, konkurencija, lokalna podrška, državna podrška itd.).
– Prijetnje iz okruženja (tržište, konkurencija, lokalna i državna
podrška itd.).
11. Iznesite, molim Vas, Vaš dojam odnosno Vaše mišljenje o stanju
i organizovanosti drugih preduzeća (sa kojima poslujete ili ih
poznajete na drugi način), naravno, bez navođenja imena tih
preduzeća.
NE
8. Ako je odgovor DA, iznestite ukratko ideju:
9. Ako je odgovor NE, obrazložite ga ukratko:
10. Ako biste krenuli u makroorganizacione strukturne promjene
(na osnovu sopstvenog ubjeđenja, na osnovu odluke Upravnog
odbora ili nekog drugog organa preduzeća, ili na osnovu odluke
nekog državnog organa), da li biste u realizaciji tih promjena:
5
5. RJEŠENJE – ODLUKA PO LUNDBERGOVOM
MODELU
Funkcija Y=F(X) izvedena je indukcijom iz praktičnog iskustva
uspješnih menadžera, koji su nosioci promjena. Lundbergov model
je specifično usmjeren na selekciju koju sprovodi rukovodilac, i na
Travar Mihajlo, doktorska disertacija: Spremnost proizvodnog preduzeća za organizacione promjene, Mašinski fakultet, Beograd 2009, str. 137.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
praksu u koju se integrisao nastali problem. Model ima dvanaest
različitih izbora akcije na svom izlazu (tabelu Yi), koji su poredani neza-
visno od frekvencije njihove pojave na izlazu modela i koje obuhvataju
najveći broj mogućih akcija za iniciranje organizacionih promjena.
Strategija
odlučivanja
Opis
Y1
Preduzeće nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, i ne razmišlja o takvoj mogućnosti.
Y2
Preduzeće nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, i razmišlja o toj promjeni, a nema
ideju u kojem pravcu promjena treba da se desi.
Y3
Preduzeće nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, a razmišlja o takvoj mogućnosti i
ima ideju u kojem pravcu promjena treba da se desi.
Y4
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je urađen projekat koji nije
implementiran), i ne razmišlja o daljoj promjeni.
Y5
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je urađen projekat koji nije
implementiran), i razmišlja o daljoj promjeni, a nema ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y6
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je urađen projekat koji nije
implementiran), i razmišlja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y7
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno urađenom projektu,
i ne razmišlja o daljoj promjeni.
Y8
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno urađenom projektu,
i razmišlja o daljoj promjeni, a nema ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y9
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno urađenom projektu,
i razmišlja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y10
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina
(prethodno nije bio urađen projekat), i ne razmišlja o daljoj promjeni.
Y11
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio urađen projekat),
i razmišlja o daljoj promjeni, a nema ideju u kojem pravcu da se dalja promjena desi.
Y12
Preduzeće je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio urađen projekat),
i razmišlja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se dalja promjena desi.
Izvor: [3]
6. ANALIZA DOBIJENIH REZULTATA
Analiza dobijenih rezultata, na osnovu istraživanja provedenih tokom izrade doktorske disertacije u preduzećima
u Republici Srpskoj, prikazana je kroz sljedeće tabele i
grafičke prikaze.
Tabela br. 3: Analiza rezultata strategije odlučivanja prema Lundbergovom modelu
Strategija
odlučivanja
Broj preduzeća
%
Y1
6
15,4
Y2
0
0
Y3
15
38,5
Y4
1
2,6
Y5
0
0
Y6
0
0
Y7
5
12,8
Y8
0
0
Y9
10
25,6
Y10
1
2,6
Y11
0
0
Y12
1
2,6
Ukupno:
39
100%
33
Tabela br. 2: Strategije odlučivanja po Lundbergovom modelu
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Izvor: [3]
Slika br. 1: Grafički prikaz analiz rezultata strategije odlučivanja prema Lundbergovom modelu
Na osnovu analize strategije poslovanja u 39 preduzeća, koja je
dizajnirana prema Lundbergovom modelu, pokazalo se sljedeće:6
34
– Najveći broj preduzeća, 38,5% (15 preduzeća), ima strategiju
odlučivanja Y3 – što znači da preduzeće nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, a razmišlja o toj
promjeni i ima ideju u kojem pravcu promjena treba da se desi.
– Za strategiju odlučivanja Y9 izjasnilo se 25,6% (10 preduzeća)
– što znači da je preduzeće mijenjalo makroorganizacionu
strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno urađenom
projektu, i razmišlja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu promjena da se desi.
– Za strategiju odlučivanja Y1 izjasnilo se 15,4% (6 preduzeća) –
što znači da preduzeće nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina i ne razmišlja o takvoj mogućnosti.
– Za strategiju odlučivanja Y7 izjasnilo se 12,8% (5 preduzeća)
– što znači da je preduzeće mijenjalo makroorganizacionu
6
–
–
–
–
strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno urađenom
projektu, i ne razmišlja o daljoj promjeni.
Za strategiju odlučivanja Y4 izjasnilo se 2,6% (1 preduzeće) –
što znači da je preduzeće mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je urađen projekat koji
nije implementovan), i ne razmišlja o daljoj promjeni.
Za strategiju odlučivanja Y10 izjasnilo se 2,6% (1 preduzeće)
– što znači da je preduzeće mijenjalo makroorganizacionu
strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio urađen
projekat), i ne razmišlja o daljoj promjeni.
Za strategiju odlučivanja Y12 izjasnilo se 2,6% (1 preduzeće) – što
znači da je preduzeće mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio urađen projekat), i razmišlja o
daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se dalja promjena desi.
Strategije odlučivanja Y2, Y5, Y6, Y8, Y11 nema nijedno
preduzeće.
Travar, Mihajlo, doktorska disertacija: Spremnost proizvodnog preduzeća za organizacione promjene, Mašinski fakultet, Beograd 2009, str. 140.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Savremene organizacije bi trebalo da teže timskom radu i fleksibilnom upravljanju ljudima u organizaciji, da imaju razvijenu korporativnu kulturu i da budu spremne za provođenje organizacionih
promjena. Organizacija budućnosti mora sublimisati sve ono što
sadrži sintagma “new age”, a to znači: fluidnost, fleksibilnost
i dinamičnost organizacije, kao i njeno stalno restrukturisanje,
deinstitucionalizaciju, informisanost i brzo reagovanje. Da bi se
prepoznale i obuzdale opasnosti i iskoristile postojeće prilike,
današnja preduzeća preduzimaju dramatične promjene u svim
oblastima djelovanja. Inovacije i poboljšanja proizvoda, usluga i
postupaka će ostvariti dodatno osposobljeni radnici, bolja informaciona tehnologija i usklađeni organizacioni postupci. Spremnost i
sposobnost preduzeća da uđe u proces organizacionih promjena
bazira se na modelu koji se fokusira na motivaciju, sposobnosti
menadžera programa i osoblja, institucionalnih resursa, organizacione klime, kao prvih bitnih koraka u razumijevanju organizacionih faktora, koji se odnose na usvajanje i implementaciju
programa promjene u preduzeću.
Lundbergov model daje osnove za kvalitetnu osnovu za strategiju
organizacionih promjena u preduzećima i dizajniranje organizacija
budućnosti. Za svaku vrstu konteksta promjene, organizacione
forme i tematiku menadžerskog odnosa i sposobnosti, Lundberg
sugeriše da organizacije u budućnosti treba da budu konfiguracija
formi, zbog višestrukih kontekstualnih okolnosti, i kao takva konfiguracija će zahtijevati kombinaciju menadžerskih sposobnosti
nazvane ”menadžerska umjetnost” (”Managerial Artistry”). Dva
faktora opredjeljuju iniciranje organizacionih promjena i evolucije organizacije. Prvo, da li je moguće naći i projektovati tehnički
izvodljivo rješenje, i drugo, da li će projektovano rješenje biti
prihvaćeno u organizaciji. Problem iniciranja promjena je istovremeno opšti i ograničen. On je eksplikacija pokušaja menadžmenta
da se suoči sa odstupanjem od ispunjenja tri osnovna organizaciona cilja: riješiti unutrašnje probleme, odgovoriti na zahtjeve
eksternog okruženja i preživjeti u njemu, i anticipirati vjerovatnu
budućnost i pripremiti se za nju definisanjem novih ciljeva i strategija te njihovim ostvarenjem.
IZVORI
1. Cvijanović, M. Janko: Organizacione promene, Ekonomski Institut, Beograd, 2004.
2. Lundberg, C. Craig: Toward Managerial Artistry: Appreciating
and designing organizations for the future, 1994.
3. Zelenović, Dragan: Projektovanje proizvodnih sistema, Naučna
knjiga Beograd, 1987.
4. Zelenović Dragan: Tehnologija organizacije industrijskih
sistema-preduzeća, Naučna knjiga Beograd, 1995.
5. Travar, Mihajlo; Cvijanović, M. Janko; Lazić, Jelena: Kapacitet
za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd
2009.
6. Travar, Mihajlo, doktorska disertacija: Spremnost proizvodnog
preduzeća za organizacione promjene, Mašinski fakultet, Beograd 2009.
7. Travar, Mihajlo; Bobrek, Miroslav; Tanasić, Zorana: Procesna
organizacija, Mašinski fakultet Banjaluka, 2007.
Abstract
Innovation in the organization, to produce fast, high-quality and real changes, is the main task and objective in designing the future of the
organization. Managerial Arts (Managerial Artistry) promotes the severity of changes, the ability to respect, creativity, design, and simplification of appropriate processed organizational forms. Lundberg`s model is fast and easy to use, acceptable at each hierarchical level
and is open to personal development and additions that may seem necessary to the manager as a successful practitioner. On one hand
it establishes an acceptable balance between typing and standardization selection procedures , and on the other hand specific practical
situations, which improves the quality and acceptability of decisions. Lundberg`s model is interesting for the opportunities and conditions
in the transition countries (as our region). Firm size is not an obstacle in applying this model, although naturally in large enterprises there
are more opportunities for the successful application of this model.
Key words: Lundberg`s model, strategy of making decisions, organization, design, innovation, variation, macro-organizational structure;
macro- organizational changes; functions; managerial art.
35
ZAKLJUČAK
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 349.3:368.914
10.7251/FIN1204036M
Zoran Mastilo*
PREGLEDNI RAD
Penzijsko osiguranje –
„bauk današnjice“, mogućnosti
i ograničenja za preobražaj
Rezime
36
Bauk kruži svijetom. To je bauk bankrotiranog sistema državnog penzijskog osiguranja.1 Ovu tvrdnju Josa Pinere potvrđuje činjenica da
danas u svijetu najveći broj zemalja imaju PAYGO sisteme koji se zasnivaju na principu međugeneracijske solidarnosti. Odavno su ovakvi
penzijski sistemi u krizi i kao takvi su postali problem, čije loše stanje se sve više usložnjava, a ne nikako pozitivno rješava. Najveći
problemi PAYGO sistema (međugeneracijske solidarnosti) jesu ekonomski problemi – finansiranje, demografski problemi, organizacioni
problemi i na kraju problemi političke prirode, koji snažno utiču na ekonomske. Nijedna zemlja dosad nije preobrazila svoj sistem u smislu
dobrog rješenja, koji bi se mogao uzeti kao svijetli primjer današnjice. Dakle, nema idealnog modela penzijskog sistema koji bi mogao
poslužiti svim drugim, da svoj penzijski sistem preobraze po modelu najuspješnije zemlje. Većina teoretičara u današnje vrijeme smatra
da je Čile država koja je napravila najveći iskorak u smislu preobražaja penzijskog sistema i da je to svijetli primjer koji možda treba
slijediti većina zemalja u svijetu. Šta je zapravo Čile uradio? Tvorac čileanskog preobražaja penzijskog sistema Jose Pinera svojim projektom naprosto je likvidirao obavezno penzijsko osiguranje, država je prešla na drugi vid osiguranja, a to je kapitalizirana štednja. Pozitivni
efekti tog preobražaja mjere se i danas, a prema ocjeni javnosti, oni se kreću uzlaznim trendom. Na tom putu ka uspješnom preobražaju,
a boreći se protiv svih ograničenja, danas su zemlje Latinske Amerike (Peru, Bolivija, Meksiko itd.) koje žele da svoje penzijske sisteme
reformišu po uzoru na preobražaj Čilea. Neće biti lako, vrijedi ona „koliko god država, toliko novih modela penzijskih sistema“.
Ključne riječi: Bauk, kriza, preobražaj, mogućnosti, ograničenja, penzijsko osiguranje, finansiranje, PAYGO sistem, demografske projekcije, penzije, penzioneri, tržište kapitala.
UVOD
Osiguranje ima značajnu ulogu u ekonomskom razvoju svake države. U Evropi radi oko milion ljudi u osiguranju, godišnja premija
osiguranja i razni oblici plasmana iznose milijarde evra. Osiguranje
doprinosi ekonomskom rastu privrede kroz stvaranje novih radnih
mjesta, kroz pružanje određenog vida zaštite koja je potrebna građanima. Penzijsko osiguranje i njegova reforma aktuelna je tema i
zauzima značajno mjesto u planovima kako ekonomski razvijenih
zemalja tako i zemalja u tranziciji. Cilj reforme penzijskog sistema
je dugoročna održivost.
Penzijski sistem tekućeg finansiranja ili „PAYGO“ sistem prisutan je
skoro u svim zemalja svijeta. Sistem tekućeg finansiranja zasniva se na
principu međugeneracijske solidarnosti, u kom radno aktivno stanovništvo svojim doprinosima finansira isplate penzijskih naknada današnjim
penzionerima. Sistem tekućeg finansiranja može da funkcioniše samo
u uslovima stabilne političke i ekonomske situacije. Sistem funkcioniše
kada su demografska kretanja izrazito povoljna, a stopa zaposlenosti
visoka. Međutim, ovakav sistem finansiranja ima nedovoljne finansijske
rezerve, pa država mora da obezbijedi svoje učešće ili da poveća nivo
doprinosa da bi se kompenzovao nedostatak sredstava. Prihodi od
doprinosa padaju sa smanjenjenim brojem uplatilaca, a rashodi rastu
*
1
sa povećanim brojem penzionera i očekivanim povećanjem dužine
korištenja prava (usljed dužeg životnog vijeka), čime sistem tekućeg
finansiranja postaje finansijski neodrživ.
Ekonomska kriza polako ali sigurno iz dužničke prelazi u penzijsku krizu.
Ekonomski stručnjaci i stručnjaci iz oblasti osiguranja predviđaju slom
penzijskih sistema širom svijeta i smanjenje penzija. Naime, postavlja
se pitanje penzijskih primanja pogotovo budućih penzionera. Tempirana
„penzijska bomba“ već je počela da se aktivira i nanosi teške gubitke
po penzijske sisteme širom Evrope, izazivajući i pokrećući socijalne
nemire i polemike širom zemalja Evropske unije. Zemlje su prinuđene
da vrše transformacije svojih penzijskih sistema kako bi održale svoje
sisteme i učinile ih održivim.
Globalna ekonomska kriza zadala je težak udarac krhkim penzijskim
sistemima, suočenim sa demografkim problemima i problemima finansiranja. Vlade suočene sa novonastalim problemima u penzijskim
sistemima našle su se „zatečene“, uglavnom bez adekvatnog odgovora
na penzijsku krizu. Njihov pokušaj ogleda se kroz nepopularne mjere,
a jedna od njih je pomjeranje starosne granice za penzionisanje, što je
naišlo na jak otpor građana i izazivalo socijalne nemire.
Univerzitet u Istočnom Sarajevu – Fakultet poslovne ekonomije Bijeljina, e-mail: [email protected]
Jose Pinera.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
1. NASTANAK I RAZVOJ PENZIJSKOG
OSIGURANJA
1.1. Istorijski razvoj i nastanak penzijskog osiguranja
Od strane države uspostavljene su institucije koje čine sistem socijalnog
osiguranja. Treba razlikovati pojam socijalnog osiguranja od socijalne
sigurnosti. Razvijenost sistema socijalnog osiguranja uslovljeno je
razvijenošću nacionalne ekonomije, a penzijsko i invalidsko osiguranje
predstavlja najznačajniji dio socijalnog osiguranja. Isto obuhvata njegove
najznačajnije rizike: starost, invalidnost i smrt.
Tek krajem 19. vijeka, poslije sticanja prava na sindikalno organizovanje, radnici su uspjeli da se izbore za neke oblike socijalnog
osiguranja. Nova koncepcija socijalne funkcije države javlja se
u Njemačkoj. Prvi zakon o obaveznom socijalnom osiguranju za
slučaj bolesti radnika u industrijskim preduzećima donesen je
1883. godine, zatim 1884. zakon o obaveznom osiguranju za
nesrećne slučajeve i 1889. zakon o obaveznom osiguranju za
slučaj iznemoglosti, starosti i smrti, čime je prvi put u jednoj državi
zaokružen sistem obaveznog socijalnog osiguranja.2 Na prostoru
bivše Jugoslavije prvi vidovi penzijskog osiguranja pojavili su se
u Kraljevini Srbiji. Osnovna prava koja se ostvaruju iz penzijskog i
invalidskog osiguranja su:
odnosno ne stvara nikakvu realnu investiciju, niti bilo koje konkretno
bogatstvo. Oni su jednostavno prenosni sistemi koji prenose bogatstva od današnjih radnika penzionerima današnjice. Nažalost, postoje
dva osnovna problema u lancu prenosa, odnosno u funkcionisanju
tzv. „protočnog bojlera“ koji sakuplja doprinose od radno aktivnog
stanovništva, putem penzija isplaćuje i usmjerava ih prema korisnicima
penzija, tj. penzionerima. Prvi problem je demografski. Imamo, globalno
posmatrano, stvaranje tzv. „staračkih nacija“. Dakle, evropska populacija zapravo će se smanjiti. Rezultat takvih demografskih promjena
uticaće da će se odnos radnik/ penzioner ubrzano smanjivati. U prošlosti
demografska promjenjivost često je bila podcijenjena, a ekonomske
analize su bile skoncentrisane na druge faktore neizvjesnosti koji su
bitni za istraživanje starosne strukture stanovništva.3 Broj radnika koji
uplaćaju doprinose u sistem penzijskog osiguranja i prebacuju dio svog
bogatstvo penzionerima je sve manji i manji.
Slika br.1. Odnos populacije 65+ i 20–64 godine
– za slučaj starosti – pravo na starosnu penziju,
– za slučaj invalidnosti – pravo na invalidsku penziju,
– za slučaj smrti – pravo na porodičnu penziju.
2. KRIZA PENZIJSKIH SISTEMA KAO
GLOBALNI PROBLEM
2.1. Penzijska kriza
Širom svijeta, penzijski sistemi su u krizi. Kriza se manifestuje kroz
negativne trendove u privredi, u nekim zemljama i zbog nepovoljnih
okolnosti u kojima funkcioniše nacionalni sistem penzijskog osiguranja. U krizi su zato što „Pay as you go“ sistemi imaju fundamentalno
pogrešno postavljenu strukturu. „Pay as you go“ sistem ne proizvodi
Iz ove projekcije odnosa radno aktivnog i neaktivnog stanovništva,
uzimajući u obzir trenutnu starosnu granicu za penzionisanje, vidljivo
je da će većina zemalja OECD-a imati problem sa ostvarivanjem
pozitivnog odnosa zaposleni/ penzioner. Stoga većina zemalja
moraće što prije da krene u transformaciju svojih penzijskih sistema koji su zasnovani na „Pay as you go“ sistemu. Mnoge zemlje,
nemajući efikasno rješenje kako reformisati i učiniti postojeći sistem
penzijskog osiguranja efikasnijim, kao jedini izlaz vide povećanje
starosne granice za penzionisanje, prema čemu radnici iskazuju
svoj otpor.. Predviđa se do 2050. pomjeranje starosne granice do
čak 80 godina.
Izvor: OECD – Graphic news, 2011.
Tabela br. 1. Demografski trendovi u nekoliko najrazvijenijih zemalja svijeta: 1965–2060, godišnja prosječna stopa populacije (%)
Država
1965–1980.
1980–1990.
1990–2000.
2000–2030.
2030–2060.
Kanada
1,3
1,0
0,8
0,4
0,0
Francuska
0,7
0,5
0,4
0,2
-0,1
Njemačka
0,3
0,3
0,2
- 0,1
-0,3
Italija
0,5
0,2
0,1
- 0,2
-0,4
Japan
1,2
0,6
0,3
0,0
-0,3
V. Britanija
0,2
0,2
0,3
0,2
0,0
SAD
1,0
1,0
0,8
0,5
0,1
Izvor: Broer D.P., Lassila J., „Pension Policies an Public Debt in Dynamic CGE Models”, Physica Verlag in Association witha, Helsinki, 1997, str. 20.
2
3
Dr Milimir Lisov, Privatno penzijsko osiguranje, Novi Sad, 2006.
Edited by Robert Holzmann and Edvard Palmer, “Pension Reform Issues and Prospects for Non-Financial Defined Contribution (NDC) Schemes”, THE WORLD BANK
Washigton, D.C. 2006, str. 101.
37
Vidovi penzijskog osiguranja su javno-državno (obavezno), i privatno
penzijsko osiguranje (kapitalizovana štednja).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Tabela br. 2. Starija populacija i racio zavisnosti za osam zemalja članica OECD-a
Država
Starija populacija (osobe od 65 i više godina) izražene u % ukupne populacije
Racio zavisnosti (broj osoba starijih
od 65 i više godina na 100 osoba od
15 do 64 god.)
1950.
1980.
1990.
2030.
1980.
2030.
Kanada
7,7
9,5
11,4
22,4
14,1
37,3
Francuska
11,4
14,0
13,8
21,8
21,9
35,8
Njemačka
9,4
15,5
15,5
25,8
23,4
43,6
Italija
8,0
13,5
13,8
21,9
20,8
35,3
Japan
5,2
9,1
11,4
20,0
13,5
31,9
Holandija
7,7
11,5
12,7
23,0
17,4
37,8
V. Britanija
10,7
14,9
15,1
19,2
23,2
31,1
SAD
8,1
11,3
12,2
19,5
17,1
31,7
Izvor: Fabel O., „The Economics of pensions and variable retirement schemes”, John Waley&Sons, str. 8.
Kriza već zahvata brojne zemlje sa različitim sistemima:
„Pay as you go“ sistem širom svjeta propada pod sopstvenom težinom.
Porezi na plate su već preko 25 odsto u mnogim zemljama Zapadne
Evrope, a u mnogim zemljama Istočne Evrope porezi na plate su oko 50
odsto. Takva opterećenja su jednostavno „drobljenje“ ekonomije tih zemalja. Jedino rješenje koje se trenutno nameće za njih, i za SAD, jeste da
fundamentalno promijene strukturu svojih sistema, to jest da privatizuju
svoje sisteme (po principu reforme José Piñera u Čileu,1981. godine).
38
2.2. Penzijska kriza u zemljama Evropske unije
i tranzicijskim zemljama
Građane širom Evropske unije plaši tzv. „penzijska bomba“, kao
posljedica drugog talasa globalne ekonomske krize. Stručnjaci
širom Evrope predviđaju slom penzijskih sistema i drastično
smanjenje primanja najstarijih u narednim godinama. U 19 zemalja Evropske unije, obim obaveza države u pogledu finansiranja penzijskih fondova je oko pet puta veći nego njihov zajednički
bruto dug. Već 2009. godine obim obaveza evropskih zemalja
prema stanovništvu dostigao je 30 biliona evra (39,3 biliona dolara). Najveći udio predstojećih penzijskih isplata odnosi se na
najrazvijenije ekonomije. Tako obaveze Njemačke prema penzionerima iznose 7,6 biliona evra, a Francuske 6,7 biliona. Trenutno
rizik po Evropu može da se sastoji u nekontrolisanom, aktivnom
povećanju penzijskih obaveza. One mogu stvoriti poteškoće za
ekonomiju, ukoliko ne bude ekonomskog rasta, a kriza će zaista
potrajati.
Tabela br. 3. Demografske promjene u EU (25)
2005–2050.
2005–2010.
2010–2030.
2030–2050.
Ukupno stanovništvo
–2,1 %
+1,2 %
+1,1 %
–4,3 %
Djeca (0–14)
–19,4 %
–3,2 %
–8,9 %
–8,6 %
Mladi (15–24)
–25,0 %
–4,3 %
–12,3 %
–10,6 %
Mlađi odrasli (25–39)
–25,8 %
–4,1 %
–16,0 %
–8,0 %
Odrasli (40–54)
–19,5 %
+4,2 %
–10,0 %
–14,1 %
„Stariji radnici” (55–64)
+8,7 %
+9,6 %
+15,5 %
–14,1 %
„Stariji” (65–79)
+44,1 %
+3,4 %
+37,4 %
+1,5 %
Veoma stari (80 i više)
+180,5 %
+17,1 %
+57,1 %
+52,4 %
Izvor: Eurostat (2004), Demographic Projections (Baseline scenario).
Suočene sa sve izraženijim problemom starenja stanovništva, evropske zemlje su razvile čitav sistem mjera u cilju predupređenja
očekivanih ekonomskih i socijalnih efekata. Međutim, te mjere uglavnom, odnosno u većini zemalja Evropske unije nisu još uvijek
dovele do poboljšanja demografske slike. Prema podacima OUN,
danas u Evropi ima preko 20 odsto stanovništva starijeg od 60 godina. Po ovom pokazatelju, evropski region vodi. Do 2050. godine
skoro 35 procenata Evropljana će imati preko 60 god.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Tabela br. 4. Iznos prosječne penzije u određenim zemljama EU (2011. godina)
Zemlja
Prosječna penzija (€)
Zemlja
Prosječna penzija (€)
Luksemburg
3.000 € Slovenija
604 €
Grčka
1.600 € Malta
615 €
Danska
1.411 € Portugalija
354 €
Austrija
1.026 € Češka
396 €
Finska
1.050 € Mađarska
332 €
Belgija
847 € Estonija
288 €
Ujedinjeno Kraljevstvo
460 € Slovačka
351 €
Nemačka
791 € Litvanija
220 €
Švedska
1.060 € Poljska
437 €
Francuska
1.108 € Letonija
258 €
Italija
1.141 € Bugarska
145 €
877 € Rumunija
177 €
Španija
Izvor: MMF, www.imf.org
3. ANALIZA PENZIJSKIH SISTEMA BIVŠIH
JUGOSLOVENSKIH REPUBLIKA –
MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJA
3.1. Penzijski sistemi u Bosni i Hercegovini i njenim
entitetima
Prema Aneksu 4. Dejtonskog mirovnog sporazuma za Bosnu i Hercegovinu, sistem penzijskog i invalidskog osiguranja u nadležnosti
je entiteta.
3.1.1. Penzijski sistem Republike Srpske
Penzijsko i invalidsko osiguranje u RS zasnovano je, kao i kod većine zemalja, na principu obaveznog penzijskog osiguranja. Takav sistem, poznat
u svijetu kao „pay as you go” sistem, kod koga se finansiranje vrši tekućim
sredstvima, što znači da današnji zaposleni uplaćuje doprinos, kako bi se
isplatile penzije sadašnjim penzionerima. Uplaćeni doprinosi ne zadržavaju
se na računima penzijskog fonda, odmah se isplaćuju penzionerima (po
principu „protočnog bojlera“). Ovakav sistem penzijskog osiguranja, kao i
u većini zemalja u svijetu, suočava se sa problemima. Osnovni uzroci krize
penzijskog sistema u Republici Srpskoj sadržani su u lošim ekonomskim
uslovima, politici penzionisanja, demografskim uslovima. Loša razvijenost
privrednog sistema Republike Srpske jedan je od osnovnih uzroka krize
penzija u ovom entitetu. Privredna aktivnost gotovo da je na nultom nivou,
prije svega zbog loše organizovane i sprovedene privatizacije. Republika
Srpska ima problem sa strukturom penzija upravo kao posljedicom lošeg
vođenja politike penzionisanja koja ostavlja dosta prostora za špekulacije
oko definisanja uslova i kontrole stečenih uslova za odlazak u penziju. Sve
to utiče na lošu strukturu penzija u Republici Srpskoj.
Tabela br. 5. Struktura i ukupan broj korisnika po vrstama prava
Struktura i ukupan broj korisnika po vrstama prava
Udio
235.670
starosne penzije
50,15%
118.180
invalidske penzije
17,52%
41.295
porodiče penzije
32,17%
75.818
0,16%
377
ostala prava
Izvor: Fond PIO Republike Srpske (podaci iz biltena za septembar 2012. godine)
Nepovoljni demografski trendovi u Bosni i Hercegovini i njenim entitetima, niska stopa fertiliteta, utiču negativno na održivost penzijskih sistema i njihovu budućnost. Kada je stanovništvo mlado,
tada mnogo mlađih uplaćuje doprinos za malo penzionera. Ali, kako
stanovništvo stari, tako malo mladih treba da plaća velike doprinose, da bi se isplatile tekuće zakonske penzije penzionerima.
Od prvog februara 2012. godine u primjeni je novi zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju Republike Srpske. Efekti tog zakona
nisu na zavidnom nivou, a njim su najviše nezadovoljni današnji
penzioneri. S pravom, jer je smanjena prosječna penzija sa 320
KM na 311 KM. Dakle, ovaj zakon proizveo je negativne efekte u
penzijskom sistemu Republike Srpske.
Kriza je doprinjela da se u Republici Srpskoj prosječna penzija
smanji i na lošem je nivou u odnosu na prosječnu platu, svega 38%
učešća, zatim enorman porast broja penzionera, što sve skupa
govor da je penzijski sistem u velikoj krizi. Da bi se održala redovna
isplata penzija, Vlada Republike Srpske je sve češće u situaciji da
Fondu PIO RS doznačuje uvećana sredstva. Fond koristi i zaduženja
(dugoročna i kratkoročna) od komercijalnih banaka sa nimalo povoljnim kamatnim stopama.
3.1.2. Penzijski sistem u Federaciji BiH
Ni stanje penzijskog sistema u Federaciji BiH ništa nije bolje.
Naime, u ovom entitetu BiH, u smislu reforme penzijskog sistema,
39
Kao što je 1997. godine uočio britanski ekonomista Tim Kongdon, predviđanja evropskog rasta pokazuju da je situacija danas gora nego u bilo koje drugo vrijeme nakon industrijske
revolucije.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
malo je učinjeno, Federacija BiH nije usvojila dokument strategije
reforme PIO.
prosječne penzije, loše usklađivanje, visoka stopa nezaposlenosti,
problemi finansiranja.
Bez obzira na takvo stanje, sistem je zadržao tekuću likvidnost i
isplatio sve penzije u zakonom predviđenom roku. Problemi su isti
kao i u Republici Srpskoj, nepovoljan odnos penzioner/ zaposleni
(1 : 1,4), loše i malo učinjeno na sprovođenju reformi, nizak nivo
Odnos broja zaposlenih i penzionera nešto je povoljniji nego u Republici
Srpskoj, ali i dalje, uopšteno posmatrano, loš i nedrživ sistem. Prosječna
penzija iznosi 355 KM. Problem političke manipulacije Fondom, usljed
nepovoljne političke situacije prisutan je i u ovom entitetu.
Tabela br. 6. Osnovne karakteristike sistema PIO u Republici Srpskoj i Federaciji BiH (2011)
Republika Srpska
Federacija BiH
320,00 KM
355,00KM
Penzioneri/ zaposleni
1:1,18
1 : 1,40
Penzioni doprinos
18,0%
24%
Potrošnja na penzije/ BDP
10,8%
9,5%
Prema raspoloživim sredstvima
Prema raspoloživim sredstvima
Prosječna mjesečna penzija
Usklađivanje penzija
Izvor: Zavod za statistiku Republike Srpske, 2012.
Iz ovih podataka može se zaključiti da je današnje stanje penzijskog sistema u entitetima BiH (Republika Srpska i Federacija
BiH) dosta teško, ali nije nerješivo. Dakle, penzijski sistemi entiteta i dalje su krhki, uz nastavak zavisnosti penzijskih fondova
od budžetskih transfera, sa nepovoljnim odnosom broja penzionera u odnosu na broj osiguranika.
3.2. Penzijski sistem Srbije
40
Srbija je zemlja koja ima sistem obaveznog penzijskog osiguranja,
kao i sve zemlje bivše Jugoslavije. Obavezno penzijsko i invalidsko
osiguranje obuhvata osiguranje od tri vrste rizika: starosti, nastanka invalidnosti i smrti osiguranika.
Penzioni sistem u Srbiji zasnovan je na „pay as you go“ sistemu,
ili preraspodjelnom sistemu finansiranja koji podrazumijeva sistem
tekućeg usklađivanja sa rashodima iz penzijskog osiguranja.
Do sprovođenja reforme 2011. godine, sistem penzijskog i invalidskog osiguranja u Srbiji sastojao se iz tri odvojena državna penzijska fonda: Vojni fond, Fond za poljoprivrednike, Fond za zaposlene.
Sistem javnog penzijskog osiguranja u Srbiji funkcioniše po „pay
as you go” principu, prema kome tekuće zaposleni finansiraju
tekuće penzionere (tzv. tekući koncept finansiranja).4
Početkom 2012, zakonskim rješenjima na osnovu sprovedene reforme iz 2011. godine, stvoren je integrisan i jedinstven Penzijski
fond Srbije, u kojem su integrisani radnici, poljoprivrednici, vojni
penzioneri i njihova prava.
Tabela br. 7. Kretanja u penzijsko-invalidskom osiguranju Srbije
2010.
2011.
2012.
1.626.581
1.638.645
1.689.124
Broj zaposlenih na jednog penzionera
1,24
1,02
0,9
Odnos prosječne penzijske naknade i neto zarade - indeks nivoa
65%
59,6%
58%
Broj penzionera
Izvor: www.penzijainfo.rs
Grafikon br.1 Struktura korisnika penzija u Srbiji (april 2012. godine)
Na osnovu podataka iz grafika br. 1, vidljiv
je visok udio invalidskih i porodičnih penzija.
Ovo se javlja kao posljedica ogromnog pritiska
novih korisnika na penzioni sistem usljed loše
socio-ekonomske situacije. Porodični i starosni
penzioneri čine zajedno čak 43%, u odnosu na
ukupan broj penzionera.
Izvor: www.penzijainfo.rs
4
Dr Tatjana Rakonjac Antić, Penzijsko i zdravstveno osiguranje, Drugo izdanje, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 152.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Grafik br. 2. Tržišno učešće dobrovoljnih pen. fondova, mjereno vrijednošću imovine
Najvrednija imovina je imovina domaćih kompanija, u skladu sa tim ove kompanije broje
najveći broj osiguranika, odnosno uplatilaca
doprinosa. Broj osiguravajućih kompanija porastao je sa šest (toliko ih je bilo osnovano
neposredno po uvođenju dobrovoljnog penzijskog osiguranja u Srbiji) na osam, koliko ih
trenutno egzistira na prostoru Srbije, strani
fondovi.
Izvor: Narodna banka Srbije, www.nbs.rs
4.1. Čileanska reforma kao model za preobražaj
Svijet bi zaista bio bolje mjesto kada bi svaki radnik istovremeno bio i vlasnik kapitala. Radnici bi imali koristi od dugoročnog
povećanja vrijednosti sredstava i više bi ih se ticala efikasnost ekonomije. Važno je uočiti da je privatizacija penzijskog sistema u Čileu
uvedena u okviru usklađenog paketa radikalnih tržišnih reformi
pošto se smatralo da je istovremena implementacija ovih promjena predstavljala najbolji način da se poveća ekonomski rast, kao
i da se izvuče maksimum koristi od svake reforme pojedinačno.
Devedesetih godina još sedam latinoameričkih zemalja krenulo
je putem koji je otvorio Čile, pa danas nekih 40 miliona latinoameričkih radnika posjeduje finansijsko bogatstvo na penzijskim
štednim računima. Kao jedan od razloga što neke zemlje pružaju
otpor privatizaciji penzionih fondova navodi se i otpor birokratije i
političkih struktura kojima odgovara više „pay as you go“ sistem jer
ostavlja više mjesta za potpunu kontrolu i političke malverzacije. U
Čileu, uključivanje radno zasnovanih politika i programa obuke bilo
je usmjereno na socijalne grupe kao posebno ranjive. U sedam zemalja latinoameričkog regiona koje su prihvatile penzijske sisteme
zasnovane na privatnim štednim računima, strukura tih sistema
veoma tjesno prati čileansku šemu. U svakoj od njih privatni fondovi preživljavaju teške početne godine, tek počinju sa davanjem
relevantnih doprinosa, stvaranju slobodne tržišne ekonomije.
4.1.1. Efekti primjene čileanske reforme
Provedena reforma u Čileu mjeri se sljedećim pokazateljima:
– Nakon 15 godina funkcionisanja, rezultati govore da su penzije
u novom privatnom sistemu 50–100% uvećane, zavisno od
toga o kojoj vrsti prava se radi.
– Prema podacima iz 1995, privatni penzioni fondovi upravljaju
sredstvima u iznosu od 25 milijardi USD, što je oko 40% bruto
nacionalnog proizvoda (BNP) Čilea.
– Privatni penzioni fondovi su unaprijedili funkcionisanje tržišta
rada i tržišta kapitala, što se pokazalo kao jedan od najvažnijih
efekata u reformi.
– Efekti penzione reforme u Čileu doprinijeli su privrednom rastu
sa nivoa 3% do prosjeka 6,5% u posljednjih 12 godina.
– Reforma je doprinijela pozitivnim efektima kod stope štednje u
Čileu, koja je porasla na 27% BNP-a, a nezaposlenost je smanjena na 5,0%.
Nekoliko zemalja, uključujući i Rusiju, planira da uvede penzijsku
reformu čileanskog tipa, i to u skorijoj budućnosti. Na drugom
kontinentu, Kina, najbrojnija svjetska nacija, i nominalno još uvek
komunistička zemlja, razmatra načine rješavanja krize svog penzionog sistema kroz uvođenje sistema individualnih penzijskih
računa.
Nekoliko razvijenih zemalja ima snažne privatne penzijske sisteme.
To je posebno slučaj sa Sjedinjenim Državama, Japanom, Ujedinjenim Kraljevstvom, Holandijom, Švajcarskom i Kanadom.
ZAKLJUČAK
Može se zaključiti da penzijska kriza koja postoji, trenutno je aktuelna širom svijeta. Ista ima dva osnovna uzroka, a to su:
1. trenutno loše postavljeni penzijski sistemi, bazirani na „pay as
you go“ principu;
2. uticaji globalne ekonomske krize, prvi na udaru našli su se upravo penzijski fondovi.
Kriza je zahvatila sve, uključujući i razvijene i tranzicijske zemlje.
Demografki, ekonomski, socijalni problemi, dodatno su uticali na
krizu penzijskih fondova širom svijeta.
Ionako krhki sistemi penzijskog osiguranja u zemljama bivše SFRJ
doživjeli su dodatni udar, prouzrokovan globalnom ekonomskom
krizom, i možemo slobodno reći da je njihova održivost ozbiljno
upitna. Zemlje su sprovođenjem reformi pokušale da sistem učine
održivijim, međutim, većina reformi nije bila efikasna, niti su dale
poboljšanja. Sve zemlje bivše Jugoslavije moraće da transformišu
svoje sisteme, kako bi pružile adekvatan odgovor na trenutno stanje vlastitih penzijskih sistema. Tu transformaciju moraće da prati
i povećana privredna aktivnost, razvoj finansijskih tržišta i tržišta
kapitala, zatim razvoj zrelije političke situacije. Zato treba vidjeti šta
su uradile zemlje u okruženju, npr. Austrija, kako je ona reformisala
svoj sistem. Možda bi to iskustvo moglo poslužiti kao i iskustvo
Čilea, kao dobar primjer sa jasnim porukama. Decenijama, australijski penzioni sistem koristio je povoljan odnos između upltioca
osiguranja i penzionisanih lica.
41
4. PRAVCI I PUTOKAZI ZA PREOBRAŽAJ –
ČILEANSKI MODEL
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Penzijsko pitanje, kao jedno od najbitnijih uvijek aktuelnih socijalno-društvenih, pa i političkih pitanja, pogođeno drugim talasom
globalne ekonomske krize („penzijskom kriza“), i dalje je goruće
pitanje bez adekvatnog odgovora.
Globalno posmatrano, usljed neodrživosti Bizmarkove ideje „države
blagostanja“ na kojoj se bazira većina sadašnjih penzijskih sistema
u svijetu („pay as you go“), kao moguće rješenje i pravac u kome
bi trebalo da se transformišu penzijski sistemi u svijetu nameće
se čileanski model. To je model potpune privatizacije penzijskog
osiguranja, osnivanje privatnih penzijskih fondova, gdje je garant
država, kako bi osigurali i izgradili povjerenje građanstva da ulaže
doprinos u privatne fondove. Ovaj model trebalo bi da omogući da
radnici sami sebi određuju doprinose i primanja u budućnosti. Isti
bi trebalo značajno da rastereti državni budžet i omogući značajnu
akumulacija kapitala, kao i pozitivne efekte na privrednu aktivnost.
IZVORI
42
1. Broer D.P., Lassila J., Pension Policies an Public Debt in Dynamic CGE Models, Physica Verlag in Association witha, Helsinki, 1997.
2. Katarina Stanić, Penzijski sistem u Srbiji – dizajn, karakteristike i preporuke, USAID SEGA projekat, Beograd, 2011.
3. Keith Ambachtsheer, Ronald Capelle, and Hubert Lum, The
State of global Pension Fund Governance today: Board Competency still a Problem (June 2007).
4. Dr Kočević Jelena, Aktuarske osnove formiranja tarifa u osiguranju lica, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000.
5. Dr Lisov Milimir, Privatno penzijsko osiguranje, Novi Sad, 2006.
6. OECD – Graphic news, 2011.
7. Doc. dr Mastilo Zoran, Penzijsko i zdravstveno osiguranje –
pravc i reforme, Bijeljina, 2007.
8. Reforma penzijskih sistema u Republici Srpskoj (2012) Božana
Šljivar, Mr Dalibor Tomaš.
9. Dr Ristić Žarko, dr Miroslav Dinčić – Upravljanje socijalnim finansijama, Beograd, 2010.
10. Fabel O., „The Economics of pensions and variable retirement
schemes”, John Waley&Sons.
11. Hagemann, Thomas: Pensions-ruckstellungen, Karlsruhe,
2004.
12. Holzman, R. and Hinz, R. (2005), Old–Age Income Support in
the 21st Century – An International Perspective on Pension
Systems and Reform, The World Bank.
13. Edited by Robert Holzmann and Edvrd Palmer, Pension Reform
Issues and Prospects for Non-Financial Defined Contribution
(NDC) Schemes, THE WORLD BANK Washigton, D.C. 2006.
14. Chile s High Growth Economy, Poverty and Incote Distribution,
1987-1998. THE WORLD BANK.
15. Dr Tatjana Rakonjac Antić, Penzijsko i zdravstveno osiguranje,
Drugo izdanje, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog
fakulteta u Beogradu.
16. Edward Whitehouse, Pensions Panorama, Retirement-Income
Systems in 53 Countries, THE WORLD BANK WASHIGTON, D.C.
2007.
Korišćeni sajtovi:
1. www.imf.org, IMF - International Monetary Fund (Međunarodni
monetarni fond)
2. www.rast.rs, Rast
3. epp.eurostat.ec.europa.eu, Eurostat
4. www.cia.gov, CIA
5. www.novosti.rs, Večernje Novosti
6. www.zurnal.info,Magazin Žurnal
7. www.rzs.rs.ba, Zavod za statistiku Republike Srpske
8. www.fondpiors.org, Fond PIO Republike Srpske
9. www.penzijainfo.rs, Portal Penzija-Info
10. www.makroekonomija.org, Makroekonomija
11. www.nbs.rs, Narodna banka Srbije
12. www.sogepenzija.rs, Societe Generale Pension Fund
13. www.mirovinsko.hr, Hrvatski zavod za mirovinsko osiguranje
14. www.kapitalska-druzba.si, Kapitalska družba
15. www.zpiz.si, Zavod za pokojninsko in invalidsko zavarovanje
Slovenije
Abstract
Bogey circulates in the world. It is the specter of bankrupt state pension insurance. - Jose Pinera. This claim is Jose Pinera confirmed
by the fact that in the world today most countries have PAYG system based on the principle of intergenerational solidarity. Long as these
pension systems are in crisis, and as such have become a problem requiring the condition is more complicated, and does not positively
resolved. The biggest problems PAYGO system (intergenerational solidarity), are economic problems - funding, demographic problems,
organizational problems and problems at the end problems of a political nature, which strongly influences the economic. No country has
not transformed their system in terms of good solutions that could be taken as a bright example of today. So there is no ideal model pension system that could be used by all others, to transform its pension system modeled on the most successful country. Most economics
experts today believe that a country that Chile has made the biggest step forward in terms of transformation of the pension system, and
it’s bright example that might be followed in most countries of the world. What Chile is actually done? The creator of the Chilean pension
system transformation, Jose Pinera your project is simply liquidated mandatory pension insurance and the state is switched to another
form of insurance, which is capitalized savings. The positive effects of this transformation are measured today and in the opinion of the
public, they move upward trend. On the road to Successfully transforming and fighting against all restrictions are now the countries of
Latin America (Peru, Bolivia, Mexico, etc.). Seeking to reform their pension systems modeled on the transformation of Chile. It will not be
easy - “as many countries, so many new models of pension systems.”
Keywords: Bogey, crises, transformation, opportunities, constraints, pension insurance, financing, PAYG system, demographic projections, pensions, pensioners, the capital market.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 339.76:336.761]:338.22
10.7251/FIN1204043C
Bojan Ćurić*
PREGLEDNI RAD
Primjenjivost tržišnih metoda
vrednovanja preduzeća
u ekonomijama u razvoju
Rezime
Procjena vrijednosti preduzeća spada u red najsloženijih ekonomskih aktivnosti. Profesija procjenjivača u razvijenim ekonomijama koristi
odgovarajuće principe, metode i tehnike za procjenu vrijednosti preduzeća. Razvojem određene ekonomije raste i tražnja za uslugama
procjene. U razvijenim ekonomijama vrijednosti preduzeća dobijene primjenom tržišnih metoda vrednovanja spadaju u primarne, dok su
za tržišta u razvoju samo uslovno relevantne. S tim u vezi, u radu se razmatraju uslovi, posljedice i ograničenja primjene tržišnih metoda
procjene vrijednosti preduzeća kada je riječ o zemljama odnosno tržištima u razvoju. Ključne razloge koji idu u prilog tome prije svega
treba tražiti u neadekvatnoj informacionoj osnovi koja je vezana za kvalitet i kvantitet informacija a posljedica je nedovoljne efikasnosti
tržišta u ovim zemljama.
43
Ključne riječi: Procjena vrijednosti preduzeća, tržišne metode procjene vrijednosti, tržišta u razvoju.
UVOD
Procjena vrijednosti preduzeća je složen postupak, koji se sastoji od velikog broja aktivnosti čiji je krajnji rezultat mišljenje o
njegovoj vrijednosti na određeni dan. Praksa procjene vrijednosti
preduzeća razvila je veliki broj metoda koje su zasnovane na tri
osnovna pristupa, odnosno principa, i to tržišnom, prinosnom i
troškovnom. U uslovima efikasnosti tržišta, primjena ovih metotoda teorijski bi trebalo da rezultira jednakim vrijednostima.
Međutim, činjenica je da se primjenom aktuelnih metoda u
određenim uslovima vrednovanja, mogu dobiti bitno različiti
rezultati, pogotovo kada je riječ o tržištima u razvoju. Ograničenja koja se javljaju prilikom formiranja informacione osnove
neophodne za procjenu vrijednosti i primjenu metoda za vrednovanje preduzeća na tržištima u razvoju su brojna. Kako su
metode procjene vrijednosti nastale u zemljama sa razvijenim
finansijskim tržištem, njihova primjena zahtijeva određene pretpostavke, koje na tržištima u razvoju često ne postoje. Uzimajući
u obzir sve karakteristike tržišta u razvoju, nestabilne uslove
poslovanja, nerazvijenost tržišta kapitala, prilikom procjene
vrijednosti javljaju se brojna ograničenja kao što su: nedostatak
*
1
2
kvalitetnih informacija o preduzećima, nedovoljno razvijeno
finansijsko tržište, neriješena imovinska pitanja u preduzećima,
nedostatak efektivnih regulatornih okvira iz oblasti procjene i
druga ograničenja. Faktori koji otežavaju primjenu metoda koji
pripadaju tržišnom pristupu obrađeni su u ovom radu kako bi
se skrenula pažnja na sve komplikacije i modifikacije koje to
uvodi u postupak procjene. Važnost ovog problema ogleda se u
činjenici da primjena ovog metoda u zemljama u razvoju može
imati nepouzdane rezultate procjene koji neće odražavati stvarnu
vrijednost preduzeća.
1. PROBLEMI IZBORA METODA
VREDNOVANJA
Prema međunarodnim standardima vrednovanja 1 postoje tri
osnovna pristupa odnosno principa procjene vrijednosti, i to
prinosni, tržišni i troškovni. Na slici 1 prikazani su pristupi i na
njima zasnovane metode koje se koriste u procjeni vrijednosti
imovine, kapitala i obaveza2.
Glavna služba za reviziju javnog sektora RS–finansijski revizor, [email protected]
Međunarodni standardi vrednovanja, osmo izdanje, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2009.
Mikerević D.: Princip i praksa procjene vrijednosti preduzeća, Finrar, Banja Luka, 2010, str. 148.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Slika 1: Pristupi i metode vrednovanja imovine, kapitala i obaveza
Izvor: Mikerević D.: Princip i praksa procjene vrijednosti preduzeća, Finrar, Banja Luka, 2010.
44
Svaki od navedenih metoda procjene može se primijeniti samo
ukoliko su ispunjeni određeni uslovi za njihovu primjenu. Prilikom
izbora metoda za vrednovanje preduzeća, procjenjivači se mogu
suočiti sa različitim problemima od čijeg rješavanja zavisi i relevantnost primjene ovog metoda. Problemi uglavnom nastaju u vezi
sa informacionom osnovom i odnose se na kvantitet ili na kvalitet
podataka, a često i na jedno i na drugo. Nedostatak odgovarajućih
podataka može biti problem u svim fazama ili koracima postupka
vrednovanja. Međutim, on je posebno karakterističan prilikom
odlučivanja o pristupu koji će biti primijenjen u vrednovanju odnosno metodi koju bi trebalo izabrati. Isto važi i za kvalitet podataka,
od koga takođe direktno zavisi da li će biti izabrane najprikladnije
metode za vrednovanje preduzeća.3
Izbor tržišnih metoda zavisi od mogućnosti da se za potrebe vrednovanja obezbijedi kvalitetna baza podataka. Za razliku od prinosnih, tržišne
metode ne zahtijevaju samo podatke o preduzeću koje se vrednuje,
već i podatke o uporedivim preduzećima ili o transakcijama u kojima
su predmet kupoprodaje bila uporediva preduzeća. Da li postoji dovoljan broj preduzeća koja su slična preduzeću koje se vrednuje i kolika je
njihova sličnost, ne može se uvijek utvrditi sa dovoljnom pouzdanošću.
Zbog toga raspoloživost i kvalitet baza podataka o uporedivim
preduzećima mogu predstavljati značajno ograničenje za izbor tržišnih
metoda. Prilikom odlučivanja o primjeni tržišnih metoda, procjenjivač
bi trebalo da vodi računa o raznim vrstama rizika, koji su neophodni za
korigovanje ili prilagođavanje multiplikatora vrijednosti zasnovanih na
podacima o uporedivim preduzećima. Prilično jednostavna, ali moćna
metodologija vrednovanja je putem multiplikatora vrijednosti koja je
izuzetno popularna među profesionalnim procjenjivačima. Iako popularna, može biti vrlo rizična ako se nepažljivo primjenjuje u određenom
ambijentu, što se često dešava.4
U nastavku će ova problematika biti detaljnije razmatrana.
Ograničenja ili problemi zbog kojih procjenjivači nisu uvijek u
mogućnosti da izaberu odgovarajuće metode za preduzeća koja
vrednuju, često predstavljaju uzrok neizvjesnosti u procjeni. Sa
obzirom na savremene tendencije da su korisnici izvještaja o vrednovanju posebno zainteresovani za pouzdanost rezultata, odnosno
3
4
5
intezitet njegovog odstupanja od tržišne vrijednosti preduzeća, od
procjenjivača se očekuje da objelodani razloge za relevantnost rezultata određene metode u postupku vrednovanja.
2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TRŽIŠNIH
METODA VREDNOVANJA
Tržišni pristup polazi od pretpostavke da je vrijednost neke imovine, u ovom slučaju preduzeća, zasnovana na cijenama slične
imovine na tržištu. Ovaj pristup obuhvata metode koji se zasnivaju
na podacima o uporedivim preduzećima, a vrijednost preduzeća
utvrđuje na osnovu hipoteze da preduzeće vrijedi onoliko koliko i
slično kotirano preduzeće, čija je cijena poznata sa berze ili na bazi
podataka o cijeni nedavno obavljene transakcije, kada uporedivo
preduzeće ne kotira na berzi. Tržišnim pristupom vrednovanja, do
vrijednosti preduzeća uglavnom se dolazi na dva načina.
Prvi način je korišćenjem multiplikatora vrijednosti koji se baziraju
na podacima o uporedivom preduzeću, kao što su: tržišna cijena
akcije/ dobit (P/E) racio koji se najčešće koristi, zatim tržišna cijena
akcije/ prihod po akciji, tržišna cijena akcije/ dividenda po akciji,
tržišna cijena akcije/ neto novčani tok. Vrijednost preduzeća se
izračunava tako što se pomenuti multiplikatori, nakon određenih
prilagođavanja, pomnože sa podacima o dobitku, prihodu, dividendi
ili novčanom tokom preduzeća čija se vrijednost procjenjuje. Takav
pristup je sličan kapitalizaciji, jer ako je, na primjer, multiplikator
kapital/ dobit jednak 4, onda je on ekvivalentan kapitalizaciji dobiti
primjenom stope od 25%. Multiplikator se prvo utvrđuje na osnovu
podataka o kapitalu i dobiti preduzeća sa kojim se vrši poređenje,
a zatim se dobit preduzeća koje se procjenjuje množi sa 4 ili dijeli
sa 0,25 radi dobijanja indikacije o vrijednosti njegovog kapitala. U
praksi je vrlo teško pronaći slična preduzeća sa kojima se može
izvršiti poređenje. Zbog toga se, prilikom utvrđivanja multiplikatora, mora uzeti u obzir, na primjer, razlika u veličini preduzeća,
očekivani rast prihoda, rizik ulaganja i slično.5
Poznanić V., Cvijanović M. J.: Metode vrednovanja preduzeća, Ekonomski institut, Beograd, 2011, str. 41.
Pereiro L., Valuation of Companies in Emerging Markets, Wiley Finance, New York, 2002, p. 247.
Leko V., Vlahović A., Poznanić V.: Procena vrednosti kapitala – metodologija i primeri, Ekonomski institut, Beograd, 1997, str. 14.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Dostupnost izvora o uporedivim preduzećima na tržištima u razvoju je otežana, za razliku od dostupnosti na razvijenim tržištima.
Na primjer, najpoznatiji izvori su baze podataka međunarodnih institucija koje se bave berzanskim poslovanjem i koje omogućuju
uvid u te baze, pod komercijalnim uslovima. Pored toga, postoje i
baze podataka o transakcijama, u kojima se nalaze podaci o kupovini i prodaji preduzeća iz raznih oblasti i djelatnosti. Ove baze
su dostupne zainteresovanim korisnicima pod posebnim uslovima.
Problemi korigovanja finansijskih izvještaja uporedivih preduzeća
su često veoma izraženi što zbog različitosti računovodstvenih politika, primjenjivosti međunarodnih računovodstvenih standarda kao
i mogućnosti procjenitelja da dobije detaljne podatke o pojedinim
bilansnim pozicijama. Iz finansijskih izvještaja nije moguće dobiti
složenije informacije o pojedinim interesantnim pozicijama, jer
obično su nam dostupni samo obrasci završnih ili zaključnih listova.
Najčešće korišćeni multiplikator vrijednosti u vrednovanju
preduzeća je multiplikator cijena/ dobit. Prije nego što se izračuna
procijenjena vrijednost preduzeća pomoću ovog multiplikatora
potrebno je izvršiti korigovanje tog multiplikatora za pokazatelje
likvidnosti, zaduženosti, profitabilnosti i sl. Ukoliko je preduzeće
koje se vrednuje, prema većini pokazatelja, uspješnije od uporedivih
preduzeća, onda multiplikatore treba povećati ili obrnuto.
Drugi način koristi analizu informacija o transakcijama, odnosno o
kupovini ili prodaji sličnih preduzeća u bliskoj prošlosti. Ukoliko su
takve informacije raspoložive, do indikacije o vrijednosti kapitala
dolazi se na osnovu iznosa za koji su slična preduzeća kupovana
ili prodavana. Takođe, razlike između preduzeća sa kojim se vrši
poređenje i preduzeća koje se procjenjuje moraju biti identifikovane
i uzete u obzir prilikom donošenja zaključka o vrijednosti primjenom
ovog pristupa.
Faze, odnosno koraci u primjeni tržišnih metoda se mogu sistematizovati u nekoliko koraka:
1. korigovanje i normalizovanje finansijskih izvještaja preduzeća
čija se vrijednost procjenjuje;
6
2. identifikovanje uporedivih preduzeća;
3. korigovanje i normalizovanje finansijskih izvještaja uporedivih
preduzeća;
4. izbor multiplikatora vrijednosti;
5. primjena metoda uporedivih preduzeća.
Međutim, primjena ovog pristupa vrednovanja preduzeća se
ne preporučuje u tržištima u razvoju. Razlog zato, jeste taj što je
postojanje tržišne ekonomije, razvijene berze hartija od vrijednosti
i tržišna orijentisanost privrednih subjekata osnovna pretpostavka
primjene tržišnog pristupa. Ta pretpostavka nije ispunjena na takvim
tržištima ni danas u potpunosti, a naročito u periodu kada se počelo
sa praksom procjene vrednovanja preduzeća za svrhe privatizacije.
3. FAKTORI KOJI UTIČU NA VRIJEDNOST
PREDUZEĆA DOBIJENU PRIMJENOM
TRŽIŠNIH METODA U ZEMLJAMA
U RAZVOJU
Da bi ovaj metod mogao da se primjenjuje, neophodno je identifikovati listu uporedivih preduzeća. Ona moraju biti slična sa
preduzećem koje je predmet procjene po djelatnosti, tipu aktivnosti, stopi rasta, izloženosti rizicima, finansijskoj strukturi, imidžu
u javnosti i dr. Važno je i da preduzeća proizvode za isto tržište, jer
ukoliko preduzeća pripadaju istom sektoru, imaju iste druge karakteristike, a ne proizvode za isto tržište, ta činjenica može uticati na to
da se njihove vrijednosti razlikuju. Ali, pored sličnosti sa preduzećem
čija se vrijednost utvrđuje po svim prethodno navedenim osobinama,
da bi jedno preduzeće bilo na listi uporedivih preduzeća, neophodno
je da su podaci o tim preduzećima raspoloživi. Treća činjenica koja
može uticati na izbor uporedivih preduzeća je faza životnog ciklusa
preduzeća. Ukoliko postoji veliki broj uporedivih preduzeća, ali
ako su ta preduzeća u zoni visokog rasta, a preduzeće koje se
vrednuje u zoni stabilnog rasta, moguće je da nećemo moći informacije o tim preduzećima da koristimo za procjenu parametara
preduzeća koje je predmet procjene.6 Ova dva uslova teško je ispuniti i u praksi razvijenih tržišnih ekonomija, dok je to u manjim,
tranzicionim privredama, sa nedovoljno razvijenim tržištem, kao
što je naše, gdje postoje neke djelatnosti u kojima posluje mali broj
preduzeća, pa je teško u tako suženim mogućnostima napraviti
izbor uporedivih preduzeća, naročito onih koja kotiraju na berzi, pa
se ne raspolaže podacima o tržišnoj ceni akcija, koja je sastavni
dio multiplikatora vrijednosti. Takođe, na tim tržištima je mali broj
izvora informacija o preduzećima koja pripadaju pojedinim privrednim oblastima, kao što su razne publikacije, baze podataka i slično,
koje postoje u daleko većem broju u razvijenim zemljama.
Osnovni problem primjene ove metode na razvojnim tržištima jeste
taj što osnovna pretpostavka koja mora biti ispunjena za njegovu
primjenu, a koja se odnosi na razvijenost tržišta kapitala nije zadovoljena. Ispunjenje ove pretpostavke je neophodno da bi cijene akcija uporedivih preduzeća bile objektivno formirane na tržištu. Ako
cijene nisu objektivno formirane, onda ni multiplikatori vrijednosti
neće biti realni, pa će se doći do iskrivljenih vrijednosti, koje ne
odgovaraju realnom stanju. Da bi se cijene objektivno formirale,
neophodno je da postoji ponuda i platežno sposobna tražnja. Ukoliko je tražnja mala, ne može se očekivati ni objektivno formiranje
tržišne vrijednosti.
Damodaran A.: The Dark Side of Valuation: Firms with no Earnings, no History and no Comparables, Stern School of Business, New York, 1999, p. 21.
45
Prva poteškoća sagledavanja istinski uporedivih kompanija može
rezultovati divergencijama pokazatelja i vrijednosti. U praksi je jako
teško naći kompanije slične po tržištima koja opslužuju, ponudi
proizvoda, nivou leveridža i veličini. Takođe, poređenja u daleko
različitim vremenskim momentima mogu dati primjetno različite
rezultate. Ovo može biti minimizirano ako procjenjivač sagledava
pokazatelje u prosjeku za šest mjeseci ili godinu dana. Drugo,
upotreba ovog metoda na tržištima u razvoju može rezultovati u
značajnom potcjenjivanju ili precjenjivanju tokom perioda pada ili
rasta tržišta akcija, jer pristup reflektuje trenutnu tržišnu psihologiju,
Ako se koristi ovaj pristup vrednovanja, bitno je imati na umu da
uporedive kompanije koje smo koristili za evaluaciju preduzeća ne
reflektuju plaćenu premiju na tržišnu cijenu, s ciljem dobijanja kontrolnog paketa kompanije koja je meta. Generalno, premija će biti
određena kao rezultat pregovaračkog procesa i mora reflektovati
premije plaćene na sadašnje akvizicije sličnih kompanija. Da li je
procijenjena vrijednost imovine od strane procjenitelja mjera vrijednosti ili vrijednost postignuta na tržištu? Poznato je da je Apatinska
pivara u Srbiji procijenjena na 120 miliona evra, a da je prodata za
360 miliona evra. To znači da je premija na procijenjenu vrijednost
preduzeća iznosila 200% procijenjene vrijednosti pivare. Analitičari
bi trebalo voditi računa o tome da mehanički ne dodaju akvizicionu
premiju na metu, ako postoje dokazi da tržišne vrijednosti “uporedivih firmi” već odražavaju efekte akvizicione aktivnosti, bilo gdje u
industrijskoj grani.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Plitko i nerazvijeno tržište kapitala omogućava i značajne promjene
berzanskog kursa usljed manjeg obima transakcija. Broj akcija,
frekvencija njihove razmjene na tržištu, kao i obuhvatnost tih transakcija, jesu faktori koji određuju pouzdanost ove metode procjene
vrijednosti preduzeća. Kako su upravo karakteristike takvog tržišta
mali broj akcija, mali broj transakcija, pojedinim akcijama na berzi
se ne trguje i po više mjeseci, odnosno niska likvidnost akcija, mali
broj zainteresovanih investitora, slijedi da čak i ukoliko je moguće
primijeniti ovo metodu, rezultati koji bi bili dobijeni imali bi nizak nivo
pouzdanosti.
46
Kao rješenje ovog prethodno pomenutog problema, koji se odnosi
na izbor uporedivih preduzeća mogao bi se koristiti izbor uporedivih preduzeća na drugim tržištima, odnosno izborom inostranih kompanija kao uporedivih preduzeća. Međutim, ni to ne bi
bilo odgovarajuće rješenje, jer se u tom slučaju javljaju druga
ograničenja koja otežavaju primjenu ovog metoda procjene. Ta
ograničenja proističu iz specifičnosti privrednog ambijenta, koji
karakterišu platno-bilansni deficiti, rastuća zaduženost, inflacija, i
politička nestabilnost. Iz ovih razloga teško je porediti preduzeća
na razvojnim tržištima sa preduzećima u drugim državama, jer se
ambijent u kom posluju preduzeća na tim tržištima i preduzeća iz
drugih zemalja značajno razlikuje. A to je faktor koji značajno utiče
na poslovanje i na vrijednost preduzeća, iz tog razloga se mora biti
izuzetno oprezan prilikom izbora uporedivih preduzeća iz drugih zemalja, jer čak i ukoliko pripadaju istoj djelatnosti, iste su veličine,
imaju istu finansijsku strukturu, njihove vrijednosti se mogu razlikovati ukoliko jedno preduzeće potiče iz BiH, a drugo iz npr. Austrije,
a zbog izuzetno različitog privrednog ambijenta i daleko stabilnijih
makroekonomskih uslova u Austriji. Taj problem se može donekle
riješiti odgovarajućim korekcijama multiplikatora vrijednosti za pojedine rizike zemlje. Takođe, iako je od prije nekoliko godina većina zemalja u razvoju propisala sastavljanje finansijskih izvještaja u skladu
sa međunarodnim računovodstvenim standardima i međunarodnim
standardima finansijskog izvještavanja, finansijski izvještaji na tržištima u regionu pa i u BiH i dalje nisu istog kvaliteta kao finansijski
izvještaji u razvijenim zemljama. To otežava poređenje preduzeća,
ali se iz tih razloga i vrši korekcija finansijskih izvještaja i uporedivih preduzeća i preduzeća čija se vrijednost procjenjuje (njihovo
usklađivanje sa međunarodnim računovodstvenim standardima),
kao i njihovo normalizovanje, kroz otklanjanje nekonzistentnosti
između njihovih izvještaja, koje mogu biti posljedice nekih ekstremnih događaja ili primjene različitih računovodstvenih politika.
Dodatni problem koji se javlja pri primjeni tržišnog pristupa procjene
vrijednosti preduzeća jeste pribavljanje neophodnih podataka o
uporedivim preduzećima. Do podataka o uporedivim preduzećima
može se doći samo na osnovu javno dostupnih finansijskih izvještaja
i publikacija, baza podataka. Kao što je već pomenuto ne postoji veliki broj javnih publikacija o poslovanju preduzeća, a čak i finansijski
izvještaji doskoro nisu bili uvijek javno dostupni. Iako je osnovna
funkcija finansijskih izvještaja pružanje informacija eksternim korisnicima, u našem regionu su doskoro finansijski izvještaji svrstavani
pod „poslovnu tajnu“. Sada postoji obaveza objavljivanja finansijskih
izvještaja, koja je prije svega važna za preduzeća koja se kotiraju na
berzi, ali je problem što se izvještaji za prethodnu godinu objavljuju
dosta kasno i za ona preduzeća čijim akcijama se trguje, a naročito
za ona preduzeća koja nisu kotirana na berzi.
UMJESTO ZAKLJUČKA
Iako su tržišne metode vrednovanja najčešće korišćene za definisanje vrijednosti preduzeća, primjena ovih metoda u zemljama u
razvoju, u koje spada i BiH, može dati iskrivljenu sliku vrijednosti.
Problemi uglavnom nastaju u vezi sa informacionom osnovom koja
se odnosi na kvantitet i kvalitet podataka. Osnovni razlog je nedovoljno efikasno tržište, koje bi omogućilo objektivno formiranje cijena.
Iz tog razloga rezultati dobijeni ovim metodom procjene moraju se
uzimati u obzir sa posebnom dozom opreza, gdje do izražaja dolaze
profesionalne kompetencije lica koje izražava mišljenje o vrijednosti.
LITERATURA
1. Damodaran A.: Damodaran on Valuation, John Wiley, 2006.
2. Pereiro L., Valuation of Companies in Emerging Markets, Wiley
Finance, New York, 2002.
3. Međunarodni standardi vrednovanja, osmo izdanje, Savez
računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2009.
4. Rodić J., Filipović M.: Procena vrednosti preduzeća, ASIMEX,
Beograd, 2010.
5. Leko V., Vlahović A., Poznanić V.: Procena vrednosti kapitala –
metodologija i primeri, Ekonomski institut, Beograd, 1997
6. Poznanić V., Cvijanović M. J.: Metode vrednovanja preduzeća,
Ekonomski institut, Beograd, 2011.
7. Božić R., Finansiranje preduzeća i finansijsko tržište, Institut za
ekonomska istraživanja, Priština 1998.
8. Pavlović V., Knežević G.: Adekvatnost tržišne metode procene
vrednosti kapitala za potrebe privatizacije, Računovodstvo,
Savez računovođa i revizora, 2008.
9. Poznanić V.: Izbor metoda za vrednovanje preduzeća, Zbornik
radova sa Simpozijuma o korporativnom upravljanju, Teslić,
2011.
10. Mikerević J.D.: Principi i praksa procjene vrijednosti preduzeća,
Finrar i Finansing, Banja Luka, 2009.
11. Ćurić B.: Kako se prodaju preduzeća?, Semberske novine,
Bijeljina, 2012.
12. http://www.appraisers.org
13. http://www.damodaran.com
Abstract
Valuation of the company is one of the most complex economic activities. Appraisal profession in developed economies uses appropriate principles, methods and techniques for assessing the value of the company. With development of a certain economy also grows a
demand for the services of valuation. In developed economies, value of a company obtained using market valuation methods is a primary
value, while for the emerging market it is only partially relevant. In this context, this paper discusses the conditions, consequences and
limitations of implementing market methods for valuation of companies when it comes to countries i.e. emerging markets. Key reasons to
support it are primarily to be found in the inadequate informational basis that is related to the quality and quantity of information resulting
in a lack of efficiency of the market in these countries.
Key words: valuation of the company, market valuation methods, emerging markets.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
UDK 336.71:339.76(497.6 RS)
10.7251/FIN1204047B
Aleksandar Begović*
PREGLEDNI RAD
Konkurentnost bankarskog
sektora Republike Srpske
Rezime
Banke imaju ključnu ulogu u finansijskoj intermedijaciji kroz mobilizaciju, alokaciju i investiranje nacionalne štednje i drugih oblika
kapitala. U meri u kojoj je razvijen bankarski sektor u sklopu finansijskog sistema zavisi koliko će alokacija kapitala biti efikasna, rast
preduzeća dinamičan a privredni razvoj u celini ekspanzivan. U ovom radu se anlizira dostignuti stepen razvoja bankarstva u Republici
Srpskoj, njegova vlasnička, tržišna i konkurentska struktura, perspektiva daljeg razvoja, kao pretpostavke stvaranja robusnijeg, racionalnijeg i efikasnijeg finansijskog sistema u celini. Pri tome, zastupa se gledište da je dalja konsolidacija, kao pokretačka snaga, neophodna
u ostvarivanju takvog pravca razvoja, što je u skladu sa aktuelnim kretanjima u evropskom i svetskom bankarstvu. U tom smislu, sagledavaju se mogući efekti strukturnih promena kroz konsolidacije sa implikacijama na koncentraciju i konkurenciju u sektoru bankarstva.
Krajnji cilj je efikasnija intermedijacija i bolje performanse banaka.
47
Ključne reči: strukturne promene, konsolidacija, koncentracija, konkurentnost.
UVOD
Da li u bankarskom sektoru Republike Srpske postoji dovoljan
nivo konkuretnosti? Iako se na tom tržištu u 2010. godini nadmetalo
10 banaka, neki korisnici bankarskih usluga smatraju da konkurencija nije na zavidnom nivou i da bih mogla i morala biti veća,
pravdajući to visokim cenama bankarskih usluga. S druge strane
,bankari i pojedini analitičari tvrde da je konkurencija u Republici
Srpskoj slična kao i u zemljama okruženja, i susednom entitetu, i
da bankari RS posluju na prilčno sporom i relativnom malom tržištu
koje je već podeljeno.
Cilj ovog rada ogleda se u analizi osnovnih pokazatelja i učesnika
na bankarskom tržištu Republike Srpske, kao i ukazivanju na smetnje u racionalnom investiranju i daljoj konsolidaciji u bankarstvu
kao načinu za nastavak strukturalnih promena radi prevazilaženja
aktuelnih problema.
Reč konkurencija potiče iz latinskog jezika (concurentia) i znači
suparništvo, takmičenje, nadmetanje. Konkuretnost se uglavnom
opisuje kao koncept poređenja sposobnosti kompanija da stvore
profit prodajom i dostavom robe (usluga) na datom tržištu, dok se
motiv za postojanje konkuretnosti po pravilu svodi na potencijal tog
tržišta. Upravo iz ovog razloga, potrebno je sagledati tržište pre analize
učesnika na njemu. Po poslednjem izveštaju svetskog ekonomskog
*
Gradska uprava grada Bijeljina
foruma, Bosna i Hercegovina, a samim tim i Republika Srpska, rangirana je na nezavidnom 109. mestu od ukupno 133 zemlje.
1. UČESNICI NA BANKARSKOM TRŽIŠTU I
VLASNIČKA STRUKTURA
U prvoj godini postojanja i delovanja Agencije za bankarstvo
Republike Srpske, na kraju 1998. godine u Srpskoj je 16 banaka
i jedna poštanska štedionica imala dozvolu za obavljanje bankarskih usluga. Od tada su se desile velike promene u društvenoekonomskom, a tim i u finansijskom sistemu Srpske. Bankarstvo
Srpske je u relativno kratkom roku, počev od 2001. godine,
prošlo kroz vlasničke promene, posebno intenzivne u periodu
od 2004. do 2006. godine, kada se broj banaka rapidno smanjio
sa 16 na 10 banaka. To je deo šireg procesa restrukturiranja na
talasu konsolidacija čitavog evropskog bankarstva, kako u okviru
zemalja članica Evropske unije, tako i širom zemalja u tranziciji
koje su na kursu evropskih integracija. Sa 31.12.2010. godine
u Republici Srpskoj posluje 10 banaka, sa većinskim privatnim
kapitalom uz dominaciju učešća stranog kapitala. Broj banka se
nije menjao od 2007. godine.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Tabela 1: Pregled filijala i ostalih organizacionih delova banaka sa 31.12.2010. godine1
I
II
Banke Republike Srpske
Filijala
1. UniCredit Bank a.d. Banja Luka
2. Hypo Alpe-Adria-Bank a.d. Banja Luka
3. Bobar banka a.d. Bijeljina
4. NLB Razvojna banka a.d. Banja Luka
5. Volksbank a.d. Banja Luka
6. Balkan Investment Bank a.d. Banja Luka
7. Pavlović International Bank a.d. Slobomir
8. Nova banka a.d. Banja Luka
9. Komercijalna banka a.d. Banja Luka
10. IEFK banka a.d. Banja Luka
Ukupno:
Organizacioni delovi banka iz Federacije BiH u
RS
1. ProCredit Bank d.d. Sarajevo
2. Raiffeisen Bank d.d. BiH Sarajevo
3. Volksbank BiH d.d. Sarajevo
4. Intesa SanPaolo d.d. BiH
5. UniCredit Bank d.d. Mostar
6. Fima banka d.d. Sarajevo
7. ABS banka d.d. Sarajevo
Ukupno:
Ukupno I + II:
48
Banke Republike Srpske posluju na prostoru Republike Srpske
i Federacije Bosne i Hercegovine putem široke mreže poslovnih
jedinica. U 2010. godini banke su nastavile sa otvaranjem novih
poslovnih jedinica, ali istovremeno su i zatvarale neprofitabilne
poslovne jedinice, tako da je 31.12.2012. godine broj poslovnih
jedinica približno isti kao i sa kraja 2009. godine. Stalno nastojanje banaka da zauzmu povoljnije pozicije na finansijskom tržištu,
dovelo je, između ostalog, i do poboljšavanja bankarskih usluga
Ostali organizacioni
delovi
37
5
6
12
9
11
4
10
9
1
104
7
42
43
57
8
24
28
34
7
1
251
2
9
1
1
6
1
2
22
126
6
18
1
5
1
2
33
284
POS
uređaji
48
442
77
1.232
282
19
34
729
15
Bankomati
2.878
247
1
964
32
17
342
2
4
1.362
4.240
9
35
3
6
14
1
4
72
319
44
45
5
55
17
11
3
47
20
komitentima korišćenjem savremenih oblika poslovanja, kao što su
elektronsko bankarstvo, bankomati i POS uređaji. Najširu mrežu
filijala i ostalih organizacionih delova imaju NLB Razvojna banka
a.d. Banja Luka, ukupno 69, Bobar banka a.d. Bijeljina, ukupno 49 i
Hypo AlpeAdria-Bank a.d. Banja Luka, ukupno 47. Na ove tri banke
se odnosi 46% od ukupnog broja organizacionih delova banaka
Republike Srpske. Bankarski sektor RS je u većinskom privatnom
vlasništvu, sa dominantnim učešćem stranog privatnog kapitala.
Tabela 2: Struktura akcionarskog kapitala sa 31.12.2010. godine2 u hiljadama KM
Red.
br.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
II
Banka
UniCredit Bank a.d. B. Luka
Hypo Alpe-Adria-Bank a.d. B. Luka
Bobar banka a.d. Bijeljina
NLB Razvojna banka a.d. B. Luka
Volksbank a.d. B. Luka
Balkan Investment Bank a.d. B. Luka
Pavlović International Bank a.d. Bijeljina
Nova banka a.d. B. Luka
Komercijalna banka a.d. B. Luka
MF banka a.d. B. Luka
Ukupno:
Sa 31.12.2010. godine akcionarski kapital je veći za 28% u odnosu
na 31.12.2009. godine, zbog izvršene dokapitalizacije u iznosu od
120,3 miliona KM. Država je putem Investiciono-razvojne banke RS
(IRBRS) dokapitalizovala dve banke i uticala na izmenu vlasničke
strukture akcionarskog kapitala, tako da je učešće države sa 1,2
miliona KM povećano na 12,2 miliona KM, i iznosi 2%, a privatni kapital je smanjen sa 100% na 98%. Udio zadružnog kapitala
konstantno se smanjuje i ne utiče na vlasničku strukturu. Takođe,
u 2010. godini vlasnička struktura akcionarskog kapitala prema
1
2
3
Privatni kapital
Iznos
60.777
175.495
24.548
52.003
23.728
30.000
18.158
62.937
60.000
26.000
533.646
%
98
100
80
100
100
86
99
100
100
100
98
Državni kapital
Iznos
1.202
0
6.000
0
0
5.000
0
0
0
0
12.202
%
2
0
20
0
0
14
0
0
0
0
2
Zadružni kapital
Iznos
75
17
0
0
0
0
217
209
0
0
518
%
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
kriterijumu zemalja porekla je izmenjena, na šta je uticao značajan
iznos dokapitalizacije banaka. Dominantno mesto u vlasničkoj
strukturi i dalje drži Austrija, sa učešćem od 46,69% u 2010. godini
(31.12.2009. godine učešće je bilo 48,21%) i većinskim kapitalom u tri banke. U grafikonu strukture akcionarskog kapitala po
zemljama, uočljiv je porast učešća Srbije, koje je sa 4,75% poraslo
na 11,03% zbog dokapitalizacije jedne banke. Struktura akcionarskog kapitala3 prema kriterijumu zemalja porekla sa 31.12.2009. i
31.12.2010. godine vidi se iz sledećeg grafičkog prikaza:
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26.mart 2012.)
Izvor: Izveštaj o bankarskom sistemu Republike Srpske za period 01.01.2010-31.12. 2010. godinu, Agencija za bankarstvo Republike Srpske (2011), Banja Luka, str. 7.
Izvor: Izveštaj o bankarskom sistemu Republike Srpske za period 01.01.2010-31.12. 2010. godinu, Agencija za bankarstvo Republike Srpske (2011), Banja Luka, str. 8.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Grafikon 1: Struktura akcionarskog kapitala
Tržišno učešće banaka u ukupnoj aktivi, kapitalu i depozitu mereno prema vrsti vlasništva vidi se iz sledeće tabele4:
Banke
1. sa
većinskim
domaćim
privatnim
kapitalom
2. sa
većinskim
stranim
privatnim
kapitalom
Učešće u
uk. aktivi
3,6%
96,4%
31.12.2009.
Učešće u
Učešće u
uk. kapitalu
depoz.
4,7%
3,5%
95,3%
96,5%
U 2010. godini došlo je do izmene tržišnog učešća banaka mereno prema vlasničkoj strukturi, odnosno povećan je broj banaka
sa većinskim domaćim kapitalom za jednu banku. Učešće domaćih
banaka na tržištu krajem 2010. godine je dve banke, ali još uvek
sa malim procentom prema učešću aktive i depozita oko 5%, a
i prema učešću kapitala od oko 8%. Bankarski sektor Republike
Srpske i dalje zavisi od banaka sa većinskim stranim kapitalom od
oko 95% u aktivi i depozitima i oko 92% u kapitalu.
4
5
6
Broj
banaka
1
Učešće u
uk. aktivi
4,7%
9
95,3%
31.12.2010.
Učešće u
Učešće u
uk. kapitalu
depoz.
7,6%
4,7%
92,4%
95,3%
Broj
banaka
2
8
2. STRUKTURA BILANSA STANJA I BILANSA
USPEHA
Bilans5 banke predstavlja pregled njenih finansijskih pozicija tj.
sredstava u aktivi i obaveza u pasivi, te akcijskog kapitala kao
posebnog oblika izvora sredstava u banci6. Sa 31.12.2010. godine bilans stanja prikazan je po MRS i po prethodnoj metodologiji
izmene regulative i izveštajne osnove, a u svrhu poređenja sa 2009.
godinom i neophodnosti praćenja trendova. Bilans stanja primenom
MRS obuhvata sva potraživanja banaka bez obzira na stepen rizika i
daje realniju sliku o strukturi ukupne aktive. Najznačajnija promena
u strukturi aktive u 2010. godini je smanjenje učešća novčanih
sredstava sa 28% u 2009. godini na 24% u 2010. godini, što je posledica pada depozita. Depoziti, kao najznačajniji izvor sredstava,
beleže pad od 9% i smanjenje učešća u ukupnoj pasivi sa 77% na
70%, dok sve ostale stavke pasive beleže rast.
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. marta 2012).
Reč BILANS je latinskog porekla i potiče od reči ,,bilance”, što znači vaga sa dva tasa.
Izvor: Vunjak M. Nenad, Ćurčić N. Uroš, Kovačević D. Ljubomir (2008), Korporativno i investicijsko bankarstvo, Subotica, str. 93.
49
Tabela 3: Tržišno učešće banaka
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Tabela 4: Struktura bilansa stanja7
OPIS
50
1
Aktiva (imovina)
1. novčana sredstva
2. vrednosni papiri za trgovanje
3. plasmani drugim bankama
4. neto krediti (4a-4b)
4a. bruto krediti
4b. Ispr. vred./ rezervisanja
5. vred. pap. koji se drže do dosp.
6. posl. prostor i ost. fik. aktiva
7. ostala aktiva
8. Ukupna aktiva:
9. Ukupni vanbilans (10+11+12)
10. aktivni vanbilans
11. klasifikovana aktiva–gubitak E
12. komisioni poslovi (agentski)
13. Sveukupna aktiva (8+9)
PASIVA (OBAVEZE):
14. depoziti
15. uzete pozajmice
16. obaveze po uzetim kreditima
17. subordinirani dugovi
18. ostale obaveze
19. rezerve za pot. gub.
20. kapital
21. Ukupna pasiva (obav.i kap.)
22. ukupni vanbilans (23+24+25)
23. aktivni vanbilans
24. klasifikovana aktiva–gubitak E
25. komisioni poslovi (agentski)
26. Sveukupna pasiva (21+22)
(u 000KM)
31.12.2009.
Stanje
Učešće
2
3
1.505.932
52.034
40.984
3.504.199
3.699.845
195.646
420
201.788
75.637
5.380.994
822.406
545.837
144.403
132.166
6.203.400
4.160.764
0
557.003
10.905
97.708
22.867
531.747
5.380.994
822.406
545.837
144.403
132.166
6.203.400
Stanje*8
4
28
1
1
65
1.312.311
55.067
57.275
3.607.417
3.953.979
346.562
572
212.117
131.048
5.375.807
612.950
522.614
0
90.336
5.988.757
0
4
1
100
77
0
10
0
2
1
0
100
3.778.035
0
717.050
15.776
116.299
43.242
705.405
5.375.807
612.950
522.614
0
90.336
5.988.757
31.12.2010.
Uče- St. po preth.
šće
metod.**9
5
6
24
1
1
67
1.312.311
55.067
57.275
3.529.731
3.804.601
274.870
572
212.117
100.512
5.267.585
792.864
522.614
179.914
90.336
6.060.449
0
4
3
100
70
0
14
0
2
1
13
100
3.778.035
0
717.050
15.776
116.299
36.250
604.175
5.267.585
792.864
522.614
179.914
90.336
6.060.449
INDEKS
Učešće
7
25
1
1
67
0
4
2
100
72
0
14
0
2
0
12
100
8=4/2
9=6/2
87
106
140
103
107
177
136
105
173
100
75
96
0
68
97
87
106
140
101
103
140
136
105
133
98
96
96
125
68
98
91
0
129
145
17
186
133
100
75
96
0
68
97
91
0
129
145
117
159
114
98
96
96
125
68
98
Tabela 5: Struktura bilansa uspeha10
OPIS
1
1. Prihodi po kamatama i sl. prihodi
a) prihod od kamata i sl. prihodi
b) operativni prihodi
2. Ukupni prihodi (1.a+1.b)
3.Rashodi
a) rashod po kamatama i sl. rashodi
b) poslovni i direktni rashodi
c) opertivni rashodi
4. Ukupni rashodi (3.a+3.b+3.c)
Ukupni prihodi – ukupni rashodi (2- 4)
Dobit pre oporezivanja
Gubitak
Porezi
Dobitak po osn. poveć. odl. sred. i smanj. od.
Gubitak po osn. poveć. odl. sred. i smanj.od.
Neto – dobitak
Neto – gubitak
31.12.2009.
Ukupno
Učešće
2
3
Bilans prihoda i rashoda banke predstavlja finansijski izveštaj koji
sumarno prikazuje finansijsko poslovanje banke, uključujući dobit
(profit ) ili gubitak za određeni vremenski period11. Sa 31.12.2010.
godine ukupni prihodi iznose 457,5 miliona KM sa stopom pada
7
8
9
10
11
31.12.2010.
Ukupno
Učešće
4
5
Indeks
6
326.569
148.232
474801
69
31
100
310.412
147.067
457.479
68
32
100
95
99
96
140.854
129.364
180.890
451.108
23.693
28.012
4.319
6.934
31
29
40
100
125.882
151.032
193.082
469.996
-12.517
32.910
45.427
8.719
498
576
27.336
48.650
27
32
41
100
89
117
107
104
21.078
117
1.052
126
0
0
130
0
od 4% u odnosu na isti period prošle godine. Osnovni izvori prihoda bankarskog sektora su prihodi od kamata i to su najstabilniji
prihodi. Prihodi od kamata iznose 310,4 miliona KM, i čine 68%
ukupnih prihoda sa stopom pada od 5% u odnosu na 2009. godinu.
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
*Bilansna stanja po MRS.
**Stanje po prethodnoj metodologiji (bez izmene metodologije izveštavanja)
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
Izvor: Vunjak M. Nenad, Ćurčić N. Uroš, Kovačević D. Ljubomir (2008), Korporativno i invensticijsko bankarstvo, Subotica, str. 106.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
U strukturi ovih prihoda, najveće učešće je kamata po kreditima
koje iznose 278,7 miliona KM, sa stopom pada od 3% u odnosu na
isti period prošle godine. Na stopu prihoda po kamatama na kredite
jednim delom uticalo je i smanjenje prosečne efektivne kamatne
stope u 2010. godini za 0,74% u odnosu na istu u 2009. godini.
Operativni prihodi iznose 147,1 milion KM, ili 32% ukupnih prihoda
i manji su za 1% u odnosu na 31.12.2009. godine.
Negativan finansijski rezultat bankarskog sektora Republike Srpske sa 31.12.2010. godine posledica je u najvećoj meri uticaja globalne finansijske krize, koja je zahvatila i relani sektor, a u bankarskom sektoru uzrokovala porast rizika, odnosno rast potencijalnih
kreditnih gubitaka.
Tabela 6: Rangiranje banaka prema veličini bruto aktive12
Iznos aktive (u
mil. KM)
Preko 500
od 300 do 500
od 150 do 300
Ispod 150
Ukupno:
Iznos
4.346.249
383.578
672.225
174.588
5.576.640
31.12.2009.
Učešće %
78
7
12
3
100
(u 000 KM)
Broj banaka
Tržišna pozicija pojedinih banaka, merena po veličini aktive, izmenjena je. Aktivu preko 500 miliona KM i dalje imaju četiri banke kao
i sa 31.12.2009. godine, ali je učešće u ukupnoj aktivi smanjeno sa
78% na 75%. Jedna banka ima aktivu od 300 do 500 miliona KM
sa rastom učešća od jednog procentnog poena. Grupa banaka sa
aktivom od 150 do 300 miliona KM povećana je sa tri na četiri banke, a i u strukturi aktive beleže rast učešća sa 12% na 16%. Aktivu
manju od 150 miliona KM u 2010. godini ima samo jedna banka.
Banke s aktivom manjom od 300 miliona KM teže pratiti velike banke, posebno sa aspekta dugoročnih izvora sredstava i mogućnosti
povećanja obima poslovanja. Ova grupa banka zapošljava 27% od
ukupnog broja zaposlenih u bankarskom sektoru.
4
1
3
2
10
Iznos
4.313.848
433.503
942.420
32.598
5.722.369
31.12.2010.
Učešće %
75
8
16
1
100
Broj banaka
4
1
4
1
10
3. INDIKATORI TRŽIŠNE STRUKTURE
Strukturu tržišta prevashodno određuje broj i veličina tržišnih aktera, njihova koncentracija, barijere novih ulazaka i tržišna moć,
na osnovu čega se određuju pojedine tipske strukture počev od
konkurentske do monopolističke. Prema metodologiji Evropske
centralne banke premenjuju se dva indikatora tržišne strukture
bankarskog sektora, tzv. Hirfendhal-Hirschmann index (HHI)13 i
kocentracijska stopa (CR3). Tržišna koncentracija na bankarskom
tržištu Republike Srpske Hirschmann-Herfindahlovim indeksom
(HHI) vidi se iz sledećeg prikaza:
Vrednost HHI za tri osnovna segmenta poslovanja – aktivu, kredite i
depozite po prethodnoj metodologiji ima trend smanjenja u periodu
od 31.12.2006. godine do 31.12.2010. godine, a u četvrtom kvartalu 2010. godine zadržano je približno isto stanje. HHI još uvek
pokazuje visoku koncentraciju kredita (iznad 1800 jedinica) zbog
12
13
14
15
51
Grafikon 2:14 Hirschmann-Herfindahlov indeks (HHI)
zadržavanja visokog učešća kredita kod tri banke (66%) u ukupnim
kreditima bankarskog sektora Republike Srpske.
Drugi pokazatelj tržišne koncentracije u bankarskom sektoru
Republike Srpske je koncentracijska stopa (CR315) za tri najveće
banke:
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
HHI se izražava u sledećoj formi: HI = 6 Si2
i=1
Izračunava se kao zbir kvadrata tržišnih učešća uzimajući u obzir celovitu strukturu bankarskog tržišta. Prema propisima Odeljenja pravde SAD-a, konsolidacije su
dozvoljene ako koncentracija na lokalnom tržištu ne prelazi vrednost od 0,18 i ako povećanje ovog indeksa ne bude više 0,02 posle konsolidacije. Komitet za bankarsku superviziju evropskog sistema centralnih banaka smatra da vrednos HHI iznad 0,18 predstavlja povećani nivo koncentracije, a u rasponu od 0,1–0,18 da je
koncentracija umerena.
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
Engl.:concentration ratio (CR) označava se prema broju institucija koje se uključuju u obračun.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Grafikon 316: Koncentracijska stopa
Koncentracijska stopa (CR3) po prehodnoj metodologiji takođe
beleži trend pada u posmatranom periodu 2006 do 2010.godine.
Tri najveće banke (u navedenom period sastav grupe se menjao)
sa 31.12.2010. godine čine nešto manje od 66% tržišta kredita,
oko 65% tržišta depozita i oko 64% tržišta aktive. Jedan od razloga smanjenja CR3, posebno za koncentraciju kredita je, pored
smanjenja ukupne aktive i usporenog rasta kredita i porast tržišnog
učešća banaka izvan grupe od tri najveće banke.
52
4. ANALIZE VEZANE ZA UPRAVLJANJE
LJUDSKIM RESURSIMA, ORGANIZACIJU
POSLOVANJA, TEHNOLOGIJU I NIVO
USLUGE
Bankarski sektor Republike Srpske je atraktivan i bio je rastući do
2011. godine, kada je zapošljavao 2993 radnika. Prema podacima Agencije za bankarstvo Republike Srpske za 2000. godinu u
bankama je bilo 269717 zaposlenih, što je za 296 zaposlenih više
na kraju 2011. godine. Postavlja se pitanje da li je zaista toliki broj
ljudi neophodan u bankarskom sektoru, odnosno da li banke imaju
toliko posla.
Različite analize vezane za zadovoljvsto zaposlenih u bankarskom
sektoru18 koje su sprovedene u Republici Srbiji ukazuju da se zaposleni rukovode isključivo zaradom prilikom izbora posla u banci,
odnosno da je (percepcija) zarada glavni motivator za rad. Takođe,
analize ukazuju da su zaposleni u bankarskom sektoru nezadovoljni načinom na koji se njihovi napori i učinak uvažavaju (smatraju
da je više problem u rukovodstvu nego u njihovom sopstvenom
učinku), poštovanjem od strane kolega, vremenom provedenim na
poslu, klimom i ambijentom u kome rade, i načinom rukovođenja
neposrednih rukovodilaca. Pored toga, ambicije u smislu profesionalnog razvoja i napredovanja u službi su jako izražene. Ipak,
to nisu proaktivne ambicije nego prevelika očekivanja kombinovana sa, uglavnom, pasivnim stavom. S druge strane, u proceni mogućnosti za lični i profesionalni razvoj, ispitanici ispoljavaju
rezerve. Možemo konstatovati da je stanje u Republici Srpskoj, pa
16
17
18
i u celoj BiH, identično, i da je, u načelu, pozitivan efekat, uslovljen pre svega dolaskom novih inostranih banaka na naše tržište,
i naš region (Bosna i Hercegovina, Srbija, Makedonija, Crna Gora,
Hrvatska), transfer znanja na lokalno zaposlene u domaćim bankama. Međutim, prihvatanje i implementiranje istog zavisi od samog
pojedinca. Bitno je napomenuti da je kvalifikovani bankarski kadar
u monopolskoj poziciji, jer može da diktira uslove, s obzirom na to
da je ih vrlo malo. Trenutno su poslodavci primorani da kvalitetne
kadrove plate (bez obzira na činjenicu da Republika Srpska ima
višak nezaposlenih). U prilog tome ide i podatak Agencije za statistiku BiH za 2011. godinu po kom su najviše nominalne neto plate u
privatnom sektoru zabilježene baš u bankarskom sektoru i u oblastima finansijskog posredovanja.
Organizacije domaćih banaka u vlasništvu stranih akcionara
su usklađene sa standardom grupe i stalno se radi na njihovom
unapređenju, što zbog zahteva regulatornih tela što zbog zahteva
klijenata (odnosno potrebe za povećanjem profitabilnosti). Model
organizacije i funkcionisanja polazi od jedinstvenog praćenja klijenata u domaćem i deviznom poslovanju, na taj način što se klijent
posmatra celovito i po pravilu ima svog ličnog bankara (account
managera) koji sa njim ostvaruje neposredan kontakt i pridobija
poverenje.
To podrazumeva da u organizaciji banke rade šire obučeni bankarski činovnici, koji su u stanju da vrše nekoliko vrsta poslova
različitog tipa, kako bi na taj način ostvarili što prisniji odnos poverenja sa klijentom. Ovaj model odvaja kreditne poslove od poslova
sredstava i likvidnosti i posmatra klijente posebno sa aspekta
kreditnih i investicionih aktivnosti. Na ovaj način se dolazi do modela kod koga se izdvajaju sledeći sektori: privreda, sredstva i investiciono bankarstvo, stanovništvo i procesing /operations/ (u okviru
koga funkcionišu operativno i domaći i međunarodni platni promet,
kao i transakcije po kreditima i depozitima).
Analiza domaćeg bankarskog tržišta u segmentu tehnologija koje
se koriste ili uvode, ukazuje da su pozitivniji efekti banaka koje
su se odlučile za lokalna softverska rešenja, nego banaka koje su
uvele inostrana rešenja. Činjenica je da su lokalna IT rešenja umnogome savremenija i naprednija od inostranih, automatizovana,
prilagođena su domaćim propisima, zahtevima domaćeg tržišta i,
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 10.12.2012).
Armstrong/Gfk Social research. 2007. „Ispitivanje mišljenja zaposlenih Erste bank grupe u 2007“.
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
naravno, korisniku. Posebno bitno sa aspekta investicije, koštaju
mnogo manje nego inostrana softverska rešenja koja su ponuđena
domaćem tržištu. Takođe, lokalno održavanje je mnogo jednostavnije
i brže, s obzirom na to da su softverske kuće tu u zemlji i u dnevnom
kontaktu rešavaju probleme.
i proizvodima, liderskim osobinama i vrednostima), i proces upravljanja zadovoljstvom klijenata (putem različitih intervjua tokom godine,
i unapređenjem procesa reklamacija i žalbi).
Nivo usluge prema klijentima se razlikuje od banke do banke. Različite
analize tržišta u Centralnoj i Istočnoj Evropi (koje uključuju i Republiku
Srpsku) ukazuju da je ključni element ponude svake banke kvalitet
usluge, koji zavisi od ponude proizvoda banke, obučenosti i motivisanosti zaposlenih u banci, organizacije posla u banci i tehnologije
koja se koristi u radu19. Klijenti očekuju veći stepen efikasnosti unutar
banke (posebno u kreditnom procesu, od svih službi i službenika), više
povratnih informacija o svom kreditnom rejtingu, više inicijative u savetovanju od strane banke, brže odluke o kreditu, veće angažovanje banke u kriznim situacijama, i više intenzivan i profesionalan pristup ličnih
bankara. U Srpskoj klijenti ističu kredit kao najvažniji proizvod banke,
što je u skladu sa tendencijama u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Saradnja
sa ličnim banakrima je ključna u odnosu sa bankom. Ističu da tržišni
lideri u bankarskom sektoru imaju moderan imidž. Takođe, navode da
su razlozi za promenu banke: provizije, uslovi kredita, slaba ponuda
proizvoda i usluga, kamatne stope, generalno usluga, neljubaznost
osoblja i proces odobravanja kredita. Najnezadovoljniji su dostupnošću
osoblja, kvalitetom saveta, stepenom administracije i birokratije, stepenom prilagođavanja proizvoda banke potrebama konkretnog klijenta, brzinom donošenja odluke o kreditu, pitanjem kolaterala za kredit,
intenzivnošću poslovnog odnosa i kreditnom podrškom banke20. Proizlazi da su ključni faktori uspeha banke: efikasna organizacija prodaje, adekvatan portfolio proizvoda, efikasno i dugoročno upravljanje
odnosima sa klijentima, i upravljanje procesom prodaje. Neophodna
je međusobna povezanost i saradnja svih zainteresovanih strana
u procesu, da bi se uspešno zadovoljile potrebe klijenata. Izazovi za
banke su da izgrade: odgovarajući sistem za nagrađivanje zaposlenih,
model kompetencija (koji bi predstavljao kombinaciju znanja o tržištu
5. PONDERISANE NOMINALNE I EFEKTIVNE
KAMATNE STOPE
OPIS
1. Ponderisane kam. stope na kratk. kredite
1.1. Privredi
1.2. Stanovništvu
2. Ponderisane kam. stope na dugor.
kredite
2.1 Privredi
2.2 Stanovništvu
2.2.1 Stambeni krediti
3. Ukupno ponderisane kamatne stope
Kamatna stopa je, dakle, cena pozajmljenih novčanih sredstava. Postoje različiti načini izračunavanja kamatnih stopa vezanih za pojedine
kreditne i finansijske instrumente, odnosno operacije na finansijskom
tržištu. Ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope računaju se
na novoodobrene kredite, odnosno primljene depozite u izveštajnom
mesecu. Efektivna kamatna stopa je tržišna cena bankarskih proizvoda, odnosno usluga. Prosečne ponderisane nominalne i efektivne
kamatne stope po kreditima za 2010. i 2011. godinu izračunate na
osnovu mesečnih izveštaja za bankarski sektor Republike Srpske i za
poslovne jedinice banaka iz Federacije BiH, a koje posluju u Republici
Srpskoj, vide se iz sledeće tabele21 u %:
ProseIJne ponderisane kamatne stope
I–XII 2010.
I–XII 2011.
Banke RS
Jed. banke iz
Banke RS
Jed. banke iz
FBiH
FBiH
NKS
EKS
NKS
EKS
NKS
EKS
NKS
EKS
8.19
9.28
8.51
9.89
7.75
9.32
7.73
8.93
8.15
9.14
8.16
8.53
8.18
9.96
7.23
7.52
10.47
13.69
10.06
15.93
10.07
12.64
10.20
16.03
8.30
9.12
9.88
11.15
7.90
8.65
8.72
9.82
8.24
8.55
6.15
8.23
9.03
9.45
6.47
9.22
8.78
10.45
7.94
9.59
9.55
11.96
8.85
10.89
7.71
8.27
6.12
7.82
8.40
9.24
6.48
9.04
7.58
9.07
7.11
8.49
8.34
10.27
7.69
9.61
NKS – nominalna kamatna stopa ; EKS – efektivna kamatna stopa
Prosečna nominalna efektivna kamatna stopa na kredite banaka
u Republici Srpskoj za 2011. godinu imaju trend pada u odnosu
na iste za 2010. godinu. Prosečna nominalna kaamatna stopa
na kredite za 2011. godinu manja je za 0,41 procentni poen, a
prosečna efektivna kamatna stopa beleži pad za 0,18 procetnih
poena u odnosu na prosečnu u 2010. godini. Pad kamatnih stopa
na kredite u 2011. godini evidentan je i kod jedinica banaka iz
Federacije BiH koje posluju u Republici Srpskoj. Prosečna nominalna kamatna stopa na kredite manja je za 1,1 procentni poen,
a prosečna efektivna kamatna stopa je manja za 1,28 procentnih
19
20
21
22
poena u odnosu na prosečnu u 2010. godini, ali su još uvek više
od prosečnih nominalnih i efektivnih kamatnih stopa na kredite
banaka iz Republike Srpske za 2011. godinu i to nominalna za 0,67
procentnih poena, a efektivni za 0,57 procentnih poena, uglavnom
zbog znatno viših kamatnih stopa na kredite stanovništvu.
Prosečne ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope po
oročenim depozitima za 2010. i 2011. godinu izračunate na osnovu
mesečnih izveštaja za bankarski sektor Republike Srpske i za poslovne jedinice banka iz Fedaracije BiH, a koje posluju u Republici
Srpskoj, prikazane su u sledećoj tabeli22:
EFMA. 2008. „SME business in Europe 2007“
Erste Treasury Vienna – Funding spread 22/03/10. Dostupan na sajtu: www.erstebank.rs/portal/treasury
Agencija za bankarstvo Republike Srpske, pruzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 09.12.2012.
Izvor: Agencija za bankarstvo Republike Srpske (http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 10.12.2012).
53
Tokom čitavog XIX i XX veka kamata nije bila monetarni fenomen.
Naime, klasična teorija smatrala je da je kamata sastavni deo profita
koji se prenosi na zajmodavca aktom otplate kredita pokazujući na
taj način da predstavlja rezultat proizodne funkcije realnog kapitala
(proizvodna teorija kamate). Zajmodavac prenosi na preduzetnika
funkcionalnu sposobnost kapitala i naplaćuje kamatu za ustupljeni
kapital. Postojanje profita (prinosa) na uloženi kapital u procesu proizvodnje je izvor kamate, kao što je postojanje proizvodnog kapitala
nužno za valorizaciju štednje, jer vladanje nad sadašnjim novcem je
vladanje sadašnjim resursima, koji mogu biti pretvoreni u buduće robe,
uz profit. Postojanje profitne stope jedan je od razloga što stanovništvo,
koje bi moglo i samo da uposli novac profitabnlno nije voljno da ga
ustupi bez neke naknade (Fon Hajek, 1941).
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
OPIS
Pond. kamatne stope na kratkor. depozite
Pond. kamatne stope na dugor. depozite
Ukupno pond. kamatne stope na depozite
I–XII 2010.
I–XII 2011.
Prosečna ponderisana kamatna stopa
Banke RS
Jed. banaka
Banke RS
Jed. banaka iz
iz FBiH
FBiH
NKS
EKS
NKS
EKS
NKS
EKS
NKS
EKS
2.46 2.47
0.86
0.90
2.65 2.66
1.70
1.73
4.71 4.72
3.31
3.40
4.28 4.28
3.64
3.75
3.02 3.02
1.86
1.91
3.16 3.17
3.10
3.19
Iz tabele se vidi da na iste kategorije oročenih depozita jedinice
banaka iz Federacije BiH primenjuju niže kamatne stope od
banaka u Republici Srpskoj, što za rezultat ima višu kamatnu
OPIS
Pond. kamatne stope na kredite –prekoračenja
poračunima
Pond. kamatne stope na depozite po viđenju
maržu. Prosečne kamatne stope na ugovorena prekoračenja i
depozite po viđenju za 2010. i 2011. godinu vide se iz sledećeg
prikaza23:
I–XII 2010.
I–XII 2011.
Prosečna ponderisana kamatna stopa
Banke RS
Jed. banaka
Banke RS
Jed. banaka iz
iz FBiH
FBiH
NKS
EKS
NKS
EKS
NKS
EKS
NKS
EKS
9.81
10.53 10.57 10.22 10.22 10.18 10.29 9.58
0.51
Iz pregleda se vidi da po kreditima po osnovu prekoračenja po
računima jedinice banaka iz Federacije BiH imaju nešto povoljnije
kamatne stope u 2011. godini, dok su na depozite po viđenju znatno povoljnije kamatne stope banaka Republike Srpske.
0.51
0.22
0.22
0.47
0.47
0.15
0.15
implicitnim stanovištem da su „suviše velike da bi propale”, onda
se radi o nepoželjnoj fragilnoj koncentraciji.
Koncentracija i zdravlje bankarskog sistema su od velikog značaja
i za efektivnost monetarne politike, posebno u zemljama u kojima
bankarski sektor ima glavnu ulogu u finansijskom sistemu.
54
ZAKLJUČAK
Ima više razloga zbog kojih strukturne promene u bankarskom
sektoru zaslužuju posebnu pažnju. Dostignuti nivo strukturnih promena u bankarstvu Republike Srpske, vlasničkih, bilansnih, tržišnih
i konkurentskih, nije dovoljan da obezbedi efikasnu bankarsku
intermedijaciju, što sprečava bilo kakvo racionalno ponašanje u
donošenju investicionih odluka.
Iz tog razloga procesi treba da budu nastavljeni kroz dalje konsolidacije čak i po cenu veće koncentacije. Stepeni ostvarene konkurencije i koncentracije, iako naizgled kontradiktorni, mogu na različite
načine da utiču na stabilnost finansijskog sistema. Konkurentniji
bankarski sistem sa manje uplitanja regulatornih organa teži većoj
stabilnosti. U tom pravcu može da deluje i koncentrisaniji bankarski
sistem sa manjim brojem većih banaka koje su profitabilnije, bolje
diverzifikovane, bolje za monitoring i otuda elastičnije na potrese.
Ukoliko u takvoj koncentraciji banke ispolje suprotno ponašanje sa
LITERATURA
1. Vunjak M. Nenad, Ćurčić N. Uroš,Kovačević D. Ljubomir (2008),
Korporativno i invensticijsko bankarstvo, Subotica.
2. Vuković,V. (2009), Strukturne promene i performance bankarstva Srbije 2002–2008, Institut ekonomskih nauka, Beograd.
3. Vasiljević S. Mirko, Korporativno upravljanje, Pravni informator
br. 5/2008.
4. Agencija za bankarstvo Republike Srpske, Izveštaj o bankarskom sistemu Republike Srpske za period od 01.01.2010–
31.12.2010. (2011), Banja Luka.
5. www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/
Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf,
26. mart 2012).
Abstract
Banks have key role in financial intermediation by mobilisation, allocation and investing of national savings and other forms of capital.
There is direct positive corelation between development of banking industry in national financial system, and resource allocation efficiently, dinamic company growth and overall economy expansion. This scientific work analyses achieved level Republic of Srpska banking
industry, its ownership, market and competition structure, and its future prospective as well as factors which can enable more robust,
rational and efficient financial system. Further consolidation is necessary as a force of developement which is in a full accordance with
european and world banking trends. In that respect possible effects of structural changes and consolidation are given in the article especially its implication on concentration and competition aspect of the industry. Bottom line are more efficient intermediation and better
performances of the banks.
Key word: structural changes, consolidation, competetiveness.
23
Izvor: Agencija za bankarstvo Republike Srpske (http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 10.12.2012).
55
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
Naučni časopis za ekonomiju - 04/12
56
NAUČNI ČASOPIS ZA EKONOMIJU – 04/12

Profil preduzeća koja se nalaze na tenderu za prodaju državnog

link-u - firma

5 ubica biznisa - Unija Poslodavaca Crne Gore

urbanizam i komunalne politike

01 Telebak.indd

P O V E LJA - Općina Stari Grad Sarajevo

Izvješće o transparentnosti /pdf

KANTONALNO JAVNO KOMUNALNO PREDUZEĆE "VODOVOD I

December 2010 - REZ Agencija

Istraživanje - PricewaterhouseCoopers