«fhý-3 MktþkuÄLk ÞkusLkk 3.1 «MíkkðLkk 3. 2 rð»kÞLkku WƼð 3.3 ÔÞkÃkrðï 3. 4 Lk{qLkk ÃkMktËøkeLke ÃkØrík 3. 5 MktþkuÄLk WÃkfhý 3.6 MktþkuÄLk yÇÞkMkLke ÃkØrík 3.7 {krníke «króLke «rðrÄ 3.8 {krníke Ãk]Úk¬hýLke ÞkusLkk 3.9 {krníke «kró ËhBÞkLk ÚkÞu÷k yLkw¼ðku 3.10 WÃkMktnkh 3.1 «MíkkðLkk SðLkLkk çkeò fkÞkuoLke su{ MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt Ãký MktþkuÄfu ykÞkusLk fhðwt sYhe Au. fkhý fu Ãkqðo rð[khýk yLku íkiÞkhe rðLkk Úkíkk MktþkuÄLkkuLku æÞuÞ ®çkËwyu ÃknkU[ðk fhíkk ykzk yð¤kt «ÞíLkku rðþu»k ÚkkÞ Au yLku þÂõík, Mk{s yLku {kLkrMkf þÂõíkLkku çkøkkz ÚkkÞ Au. ykÞkusLk yu SðLkLke fkuEÃký «ð]r¥k{kt MkV¤íkk {u¤ððkLke økwÁ[kðe Au. SðLkLkkt Ëhuf ûkuºk{kt ykÞkusLkLku {n¥ð yÃkkÞ íkku ÃkAe MktþkuÄLk fkÞo suðe yuf {n¥ðLke «ð]r¥k {kxu Ãký ykÞkusLk fhðwt s Ãkzu. [ku¬Mk ykÞkusLk ðøkh MktþkuÄLk r¢Þk Ãký MkwfkLk ðøkhLkk ðnký fu ÷tøkh ðøkhLkk Lkkð suðe ÚkE òÞ Au. fkuEÃký MktþkuÄLk{kt ykÞkusLk yu yøkíÞLke yLku {n¥ðÃkqýo çkkçkík Au. MktþkuÄLkLkk ûkuºk ÔÞkÃkLku æÞkLk{kt hk¾e Mk{Þ, þÂõík yLku LkkýkLkwt MkwÔÞðÂMÚkík ykÞkusLk MktþkuÄLkLku yÚkoMk¼h yLku ði¿kkrLkf çkLkkðu Au. su îkhk ¼rð»Þ{kt ©ucík{ MkkÄLkkuÚke ÷ûÞ «kó fhðk{kt ykðu íkuLku ykÞkusLk fnu Au. ‘ykÞkusLk yu ¼rð»Þ {kxuLke MkwÔÞðMÚkk Au.’ ykÞkusLk ytøku ÄLkðtík ËuMkkE1 (1992) sýkðu Au fu, ‘‘ykÞkusLkLku ¼krð MkkÚku MkçktÄ Au. Ãký íku ¼qíkfk¤{ktÚke «uhýk ÷u Au yLku ðíko{kLkLkkt Mkðoøkúkne yLku Ÿzký÷ûke Ãk]Úk¬hýLkku yuf ÃkkÞk íkhefu WÃkÞkuøk fhu Au.’’ ykÞkusLk {kxu Ãkqðuo rð[khýk fheyu íÞkhu MktþkuÄLkLku Mk{sðk {kxu MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt ðýoLk yíÞtík sYhe çkLku Au. MktþkuÄLkûkuºku ykÞkusLk yLku fkÞo ytøkuLke YÃkhu¾k òýðe ¾qçk s yøkíÞLke Au. íkuLkk îkhk Mk{MÞk ÃkhLkk «íÞûkfkÞoLkku ÏÞk÷ ykðu Au. òu yøkkWÚke s ykÞkusLk fhu÷wt nkuÞ íkku MktþkuÄLkfkÞo ÍzÃke çkLku Au íku{s fk{Lke MkV¤íkk {kxu Mkh¤ çkLku Au. ykÞkusLk rðLkk fkuEÃký fk{ ÔÞðÂMÚkík ÚkE þfu Lknª. ykÞkusLk 66 ðøkh WÃkÂÕçkÄ LkÚke. ykÞkusLk îkhk MktþkuÄLk fkÞo Ëhr{ÞkLk WƼðíke {w~fu÷eykuLkwt rLkðkhý fE heíku fhe þfkÞ íku Ãký rð[khe þfkÞ Au. MktþkuÄLk ÞkusLkkyu fkuEÃký MktþkuÄLkLkwt ½ýwt s yøkíÞLkwt ÃkkMkw Au. MktþkuÄLkfkÞo ÞkusLkk yLkwMkkh ykøk¤ ðÄu Au yLku ytíku nuíkw rMkrØ íkhV Ëkuhe òÞ Au. MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt {n¥ð Ëþkoðíkkt ËuMkkE yLku ËuMkkE2 (1992) ÷¾u Au fu, ‘‘MktþkuÄLk ynuðk÷Lku Mk{sðk {kxu MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt ðýoLk yíÞtík sYhe çkLku Au. ðk[f MÃküÃkýu Mk{S þfu yLku íkuLku Ãkkuíku yÇÞkMkLke «{ký¼qíkíkk [fkMkðkyu yÇÞkMk VheÚke WÃkkzðk sYhe çkLku íkku MktÃkqýo rðøkíkku {¤e hnu. MktþkuÄfu yÇÞkMk Ëhr{ÞkLk nkÚk Ähu÷ yLku ÃkkA¤Úke íÞS ËeÄu÷ «rðrÄykuLkku Ãký WÕ÷u¾ Úkðku òuEyu. yk{, ÚkkÞ íkku Mk{MÞkLke ÞkusLkk Ãkh ðÄw «fkþ Ãkzu’’ MktþkuÄLk ÞkusLkk îkhk s MktþkuÄfLku ÃkkuíkkLke Mk{MÞk ytøkuLkk «íÞûk fkÞoLkku ÏÞk÷ ykðu Au. ykÚke MktþkuÄLk ÞkusLkkLku MktþkuÄLkLkwt yøkíÞLkwt yLku yrLkðkÞo ytøk økýe «Míkwík «fhý{kt yÇÞkrMkfkyu ÃkkuíkkLke Mk{MÞkLku yLkwYÃk MktþkuÄLk ÞkusLkk íkiÞkh fhe Au. ;\XMWG 5|lS|IFDF\ V[SALHF ;FY[ VlT lGS8GM ;\A\W WZFJTL VG[S 5|J'l¿VMGM ;DFJ[X YFI K[P VF 5|J'l¿VM ;TT VSALHFDF\ V\TU"T CMI K[P T[YL T[G[ lGlüT S|DDF\ VG];ZJFG]\ Sl9G AG[ K[P VF 5|J'l¿VM V[SALHF p5Z V[8,L VJ,\lAT CMI K[ S[ ;\XMWG IMHGFG]\ 5|YD ;M5FG H DM8FEFU[ V\lTD ;M5FGGF :J~5GM lG6"I SZ[ K[P ;\XMWGSFI"GL ;O/TF T[GF VFIMHG 5Z ZC[,L K[P ;\XMWG IMHGF V[ ;\XMWGSFI"G[ lNXF;}RG VF5JF DF8[G]\ TFlS"S VG[ VFIMlHT ;FWG K[P ;\XMWG IMHGF V[ ;\XMWGSFI"GL VFWFZXL,F K[P T[YL H ;\XMWG IMHGF VtI\T RMÞ; TYF jIJl:YT CMI T[ VFJxIS K[P SM.56 ;\XMWGSFI" SM.G[ SM. ;D:IFGF pS[, DF8[ S[ DFlCTL 5|F%T SZJFGF\ C[T];Z CFY WZJFDF\ VFJ[ K[P ;\XMWGSFI"GF C[T]G[ l;â SZJF DF8[4 RMÞ; VG[ lJ`J;GLI 5lZ6FD D[/JJF DF8[ T[G[ VG]~5 ;\XMWG IMHGF 67 VUFpYL H 30JL VFJxIS K[P V[lgHGLIZ H[D DSFG AGFJTF 5C[,F K[S V\T ;]WLG]\ VFIMHGvGSXM T{IFZ SZ[ K[ T[D ;\XMWGSFI"DF\ 56 ;\XMWGGF ;DU| 5F;F\VMG[ wIFGDF\ ZFBLG[ VUFpYL H a<I] l5|g8 T{IFZ SZJL 50[P HM RMÞ; ;\XMWG IMHGF GÞL SIF" JUZ H SFI" X~ SZJFDF\ VFJ[ TM VG[S ;D:IFVM ;HF"I K[P ;D:IFGF pS[, DF8[GL ;FRL DFlCTL G D/[4 BM8L DFlCTLGM EZFJM Y. HFI4 ;\XMWGSFI"GL lNXF AN,L HFI VG[ 5lZ6FD[ ;XMWGSFI"GM C[T] H DFIM" HFI K[P ;D:IFGF pS[, ;]WL 5CM\RL G XSFI VG[ SM. H :5Q8 TFZ6M 56 TFZJL G XSFIP T[YL H ;\XMWGSFI"GL X~VFTDF\ H ;\XMWGSFI"GF TDFD 5F;F\VMG[ wIFGDF\ ZFBLG[ jIJl:YT ;\XMWG IMHGF T{IFZ SZJFDF\ VFJ[ K[P T[DF\ BF; SZLG[ ;DlQ8GM lGNX"4 5;\NUL4 DFlCTL V[S+ SZJF DF8[GL 5âlT4 DFlCTL V[S+LSZ6GF ;FWGM VG[ T[GL lJ`J;GLITF TYF IYFY"TF4 ;\XMWGGF C[T]G[ VG]~5 VF\S0FXF:+LI 5|I]lSTVM JU[Z[ AFATMG[ wIFGDF\ ZFBLG[ VFIMHG SZJFG]\ ZC[ K[P ;\XMWG IMHGF T{IFZ SZJFDF\ H[8,L SF/Ò ZFBJFDF\ T[8,F\ H IYFY" VG[ lJ`JGLI 5lZ6FDM D/[ K[P X{1Fl6S DGMlJ7FGGF 1F[+DF\ VG[S ;\XMWGM Y. ZæF\ K[P VG[S ;\XMWG 5âlTVM TYF 5|I]lSTVMGM 56 V[8,M H lJSF; Y. ZæM K[P VF §lQ8V[ HMTF SM.56 ;\XMWGSFI"GL VUtITF4 IYFY"TF TYF U]6J¿F V[ VwIIG :J~5 TYF p5IMUDF\ ,[JFDF\ VFJ[, 5âlT S[ 5|I]lST p5Z VFWFlZT K[P 5|:T]T 5|SZ6DF\ VF TDFD D]NŸFVMG[ wIFGDF\ ZFBLG[ lJUTJFZ RRF" SZJFDF\ VFJL K[P 5|:T]T VeIF;GM D]bI C[T] lX1FSGF jIJ;FI DGMEFZ4 jIJ;FI ;FD[,ULZL VG[ jIJ;FI ;\TMQF 5Z T[GF TF,LDGF 5|SFZ4 HFTLITF TYF S]8]\AGF 5|SFZGL XL V;Z 50[ K[ T[ HF6JFGM CTMP ;FY[ ;FY[ S[8,F\S jIlSTUT 5lZJtIM"GL V;Z T5F;JFGF UF{6 C[T];Z 5|:T]T ;\XMWGSFI" CFY WZJFDF\ VFjI]\ CT]\P ;\XMWGSFI"GL IMHGF TYF 5|lS|IF V\U[ VCL\ ZH}VFT SZJFDF\ VFJL K[P «Míkwík «fhý{kt yÇÞkrMkfkyu ÃkMktË fhu÷ MktþkuÄLk ÃkØrík ÔÞkÃkrðï, rLkËþo, WÃkfhý, MktþkuÄLk{kt {krníkeLkwt yufºkefhý, {krníkeLkwt Ãk]Úk¬hý yLku MktþkuÄLkLke Mk{økú fkÞoÃkØrík Ëþkoðu÷ Au. 68 3.2 rð»kÞLkku WƼð Mk{MÞk MktþkuÄLkLke Ãkqðo¼qr{fk Au. ®[íkk Þk ðý WfuÕÞk «&™ku{ktÚke MktþkuÄLkLke ¼qr{fk íkiÞkh ÚkkÞ Au. fkuEÃký ûkuºku «økrík fhðe nkuÞ íkku yk ytøku rðþËT Aýkðx sYhe çkLku Au. yuf s Mk{MÞk Mkt˼uo swËk swËk MktþkuÄLkfkhku swËk swËk Ãkrhýk{ku Ëþkoðu Au. íÞkhu Ãký LkðeLk MktþkuÄLk fhðkLke sYh Q¼e ÚkkÞ Au. 21{e MkËe{kt rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kuSLkk Þwøk{kt Þktrºkf þÂõíkLkku ¾qçk s rðfkMk ÚkÞku Au. Aíkkt Ãký yk Þwøk{kt {kLkðþÂõíkLke íkku sYh Ãkzu s íku «{kýu ðøko¾tz{kt yæÞkÃkfLke sYh Ãkzu Au. Ãkrù{e Ëuþku{kt þiûkrýf MkkÄLkku Ãkw»f¤ «{ký{kt Au. Aíkkt rþûký ykÃkðkLkwt fkÞo rþûkfku îkhk s ÚkkÞ Au. Mk{ÞLke MkkÚku MkkÚku yk r[ºk çkË÷kÞwt Au. ð»kkuoÚke rþûkýLkku ÔÞðMkkÞ yuf W¥k{, ykËþo yLku Ãkrðºk ÔÞðMkkÞ økýkÞ Au. rþûký søkík{kt yksu rþûkf-rðãkÚkeo, rþûkf-ðk÷e, rþûkf-Mkt[k÷f, yLku rþûkf-yk[kÞo ðå[uLkk «ríkfq¤ MktçktÄku òuE þfkÞ Au. rËLk «ríkrËLk íku{Lkk MktçktÄku{kt «ríkfq¤íkk ðÄíke òÞ Au. ykÚke rþûký søkík{kt ystÃkku MkòoÞku Au. su rþûký ÔÞðMÚkkLku yLku rþûkýLkk fkÞoLku çkËLkk{ fhu Au. yk çkÄkLku fkhýu rþûkf «íÞûk Þk Ãkhkuûk heíku ÃkkuíkkLkk fkÞoÚke fux÷ku Mktíkku»k {u¤ðu Au íku òýðwt ¾qçk sYhe çkLke òÞ Au. yk ÃkrhÂMÚkrík{kt yuf rþûkf ÃkkuíkkLkk fkÞoMktíkku»k îkhk ÃkkuíkkLkk ÔÞðMkkÞ{kt fux÷k MkV¤ ÚkÞkt íku{kt fE rðrþü þÂõíkyku níke, íku íkÚkk rþûkfLkk fkÞoMktíkku»kLku fÞk Ãkrhçk¤ku yMkh fhu Au, íku òýðk{kt yÇÞkrMkfkLku hMk Au. ykÚke yÇÞkrMkfkyu ykðe Mk{MÞkykuLkk Wfu÷ {kxu ‘‘fkÞoMktíkku»k’’ ytøkuLkku rð»kÞ ÃkMktË fÞkuo Au. 3.3 ÔÞkÃkrðï yÇÞkMkf ÃkkuíkkLkk MktþkuÄLk {kxuLkku Lk{qLkku su Mk{qn{ktÚke ÃkMktË fhu Au íku ÃkkºkkuLkku {q¤¼qík Mk{qn yux÷u ÔÞkÃkrðï. MktþkuÄLk ÞkusLkkLku MkwÔÞðÂMÚkík MðYÃk ykÃkðk {kxu yLku MktþkuÄLk ÞkusLkkLku MÃkü çkLkkððk {kxu ÔÞkÃkrðïLkku rLkËuoþ yíÞtík ykð~Þf Au. 69 yÇÞkMkLke fkÞoûk{íkk yLku økwýð¥kk ò¤ððk [ku¬Mk Mke{ktrfík ÔÞkÃk rðMíkkh{kt s fkÞo ÚkE þfu Au íkuÚke íkuLku ÔÞkÏÞkrÞík fhðku Ãkzu Au. fkuEÃký MktþkuÄLk{kt ÔÞkÃkrðïLke Mkk[e ÔÞkÏÞk Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe MktþkuÄLkLkwt fk{ ykøk¤ ðÄe þfíkwt LkÚke íku{s ÔÞkÃkrðïLke ÔÞkÏÞk Lk ÚkkÞ íkku Lk{qLkkLke ÃkMktËøke Ãký {w~fu÷ çkLku Au yLku Lk{qLkkLkk ykÄkhu «{ký¼qík íkkhýku {u¤ððkLkwt Ãký {w~fu÷ çkLku Au ÔÞkÃkrðïLke ÔÞkÏÞk fÞko ÃkAe ÃkkºkkuLke ÞkËe ÃkMktË fhðe Mkh¤ çkLku Au. Siddhu 3 (1984)Lkk þçËku{kt fneyu íkku, “Sampling ensure completencess and a high degree accuracy due limited area of operation.” ÔÞÃkrðï yux÷u yÇÞkMk {kxu ÃkMktË ÚkÞu÷k fkÞoûkuºk{kt Mk{krðü yÇÞkMkLkkt çkÄkt Ãkkºkku, MktþkuÄLk {kxuLkku rLkËþo su Mk{qn{ktÚke ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au íku {q¤¼qík ÃkkºkkuLkk Mk{qnLku ÔÞkÃkrðï fu Mk{rü fnu Au. ËerÃkfk þknLkk ÃkwMíkf þiûkrýf MktþkuÄLk{kt sýkÔÞk {wsçk, ÃkkLzu4 (2004)Lkk {íku, ‘‘ÔÞkÃkrðï yux÷u Mkk{kLÞ yÚko{kt fkuEÃký MkwÔÞkÏÞkrÞík fhkÞu÷k ðøkoLkk ÷kufku, çkLkkðku fu ðMíkwykuLkk çkÄk s MkÇÞku’’ fkuEÃký MktþkuÄLk{kt {krníke Mk{økú ÔÞkÃkrðïLku ykðhe ÷ELku fu ÔÞkÃkrðïLkk Mk{økú «ríkrLkrÄíð Ähkðíkk y{wf ¼køkLku ÃkMktË fheLku {u¤ðe þfkÞ Au. yk «ríkrLkrÄíðYÃk ÃkkºkkuLku ÃkMktË fheLku íkuLke {krníke {u¤ðe Mk{økú ÔÞkÃkrðï Ãkh ÷køkw Ãkkzðk{kt ykðu Au. ËuMkkE yLku ËuMkkE5 (1992)Lkk {íkkLkwMkkh, ‘‘ßÞkt MkwÄe ÔÞkÃkrðïLke Mkk[e ÔÞkÏÞk Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe ÷eÄu÷k Lk{qLkkLku ykÄkhu íkkhýku {u¤ððkLkwt þõÞ Lk çkLku. ÔÞkÃkrðïLke MÃkü ÔÞkÏÞk Lk nkuÞ íkku fÞk yLku fuðk «fkhLkk Ãkkºkku ÃkMktË fhðk íku Lk Mk{òÞ’’ 70 «Míkwík MktþkuÄLk{kt yÇÞkrMkfkyu ÔÞkÃkrðï{kt ¼Y[ rsÕ÷kLke «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfkuLkku Mk{kðuþ fÞkuo níkku. yk {kxu yÇÞkrMkfkyu Mkki «Úk{ 2009-10Lkk ð»koLke þk¤kLke ÞkËe ¼Y[ rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe©eLke f[uhe{ktÚke {u¤ðe níke. ¼Y[ rsÕ÷kLke «kÚkr{f þk¤kykuLkku yk MktþkuÄLk {kxuLkk ÔÞkÃkrðï {kxu ÃkMktËøke fheLku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku níkku. ykÚke ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷e çkÄe s «kÚkr{f þk¤kyku «Míkwík yÇÞkMkLkwt ÔÞkÃkrðï çkLku Au. 3.4 Lk{qLkk ÃkMktËøkeLke ÃkØrík fkuEÃký rð»kÞLkk yÇÞkMk{kt Lk{qLkkLke ÃkMktËøke {n¥ðLke Au. Lk{qLkkLke ÞkuøÞ ÃkMktËøke WÃkh yÇÞkMkLke MkV¤íkkLkku ykÄkh hnu÷ku Au. rþûký ûkuºku Úkíkk {kuxk ¼køkLkk yÇÞkMkku{kt Lk{qLkk íkhefu Sðtík ÔÞÂõík fu ÔÞÂõíkykuLkwt sqÚk ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au su{Lke ÃkkMkuÚke {krníke yufºk fhðkLkwt fkÞo ¾qçk s fÃkÁt Au fkhý fu Mk{økú ÔÞkÃkrðïLke {krníke yufºk fhðk {kxu Mk{Þ yLku LkkýktLkku ÔÞÞ ÚkkÞ Au ykÚke Mk{Þ þÂõík yLku LkkýktLkk çk[kð {kxu ÔÞkÃkrðïLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkku nkuÞ íkuðku Lk{qLkku ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au. suLku rLkËþo fnu Au. ze.yu. W[kx6 (2004)Lkk {íkkLkwMkkh, ‘‘ÔÞkÃkrðï ytøkuLke {krníke {u¤ððk yLku íkkhýku íkkhððkLkk nuíkwÚke ÔÞkÃkrðï{ktÚke ÃkMktË fhðk{kt ykðíkk «ríkrLkrÄYÃk yuf{kuLkk LkkLkk Mk{qnLku Lk{qLkku fnu Au.’’ yk{, rLkËþo ÔÞkÃkrðïLkku «ríkrLkrÄíð fhíkku yuf¼køk Au. rLkËþo ÃkMktËøkeLke ÃkØríkyku swËe swËe Au su Lke[u «{kýu Au. rLkËþo ÃkMktËøkeLke ÃkØríkyku : ( 1) ÞáåA rLkËþo ( 2) Míkhef]ík rLkËþo (Random Sampling) (Stratified Random Sampling) 71 ( 3) çkuðzku rLkËþo ( 4) ÞkusLkkçkØ rLkËþo ( 5) ¢{þ: Lk{qLkku ( 6) ykLkw»kktrøkf Lk{qLkku ( 7) Mknuíkwf Lk{qLkku (Purposive Sampling) ( 8) Íq{¾k Lk{qLkku (Cluster Sampling) ( 9) òuzfk Lk{qLkku (Sampling by matched pairs) (Double Sampling) (Systematic Sampling) (Sequential Sampling) (Accidental Sampling) rLkËþo ÃkMktËøke nt{uþk MktþkuÄLkLkk rð»kÞ WÃkh ykÄkrhík nkuÞ Au. fkhý fu ÃkMktË fhu÷k rLkËþoLku WÃkÞkuøke {krníke {u¤ððk{kt ÚkkÞ Au. yk {krníke çku heíku {u¤ðe þfkÞ. ( 1) Mk{økú ÔÞkÃkrðïLku ÃkMktË fhe ( 2) ÔÞkÃkrðïLkk «ríkrLkrÄYÃk Mk{økú ÔÞkÃkrðï ÃkkMkuÚke {krníke {u¤ððkLkwt fkÞo ¾qçk s {w~fu÷ Au. ykÚke s Mk{Þ yLku þÂõíkLku æÞkLk{kt hk¾eLku ÔÞkÃkrðïLkk «ríkrLkrÄYÃk y{wf ¼køkLku ÃkMktË fhe Ãkkºkku ÃkkMkuÚke {krníke {u¤ððk{kt ykðu Au. yk y{wf ¼køk su ÔÞkÃkrðïLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðu Au íkuLku rLkËþo fnu Au. Mkkhk rLkËþoLkkt ÷ûkýku (1) ÔÞkÃkrðïLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíkku nkuðku òuEyu. (2) íkuLke ÃkMktËøke Ãkqðoøkúnhrník Úkðe òuEyu. (3) íkuLke ÃkMktËøke{kt nuíkw÷ûkeíkk s¤ðkðe òuEyu. (4) íku yÚkoÃkqýo nkuðku òuEyu. (5) ÔÞðnkY yLku Mkk[ku nkuðku òuEyu. 72 «Míkwík yÇÞkMk ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfku Ãkqhíkku s {ÞkorËík nkuðkÚke íku{kt økwshkíke {kæÞ{Lke 360 «kÚkr{f þk¤kykuLke Míkhef]ík ÞáåA Lk{qLkk ÃkØríkÚke ÃkMktË fhðk{kt ykðe níke. yk fw÷ 360 «kÚkr{f þk¤kyku{ktÚke fw÷ fhðk{kt ykÔÞk níkk. su{ktÚke 1900 †eyku yLku rþûkfkuLku rLkËþo íkhefu ÃkMktË 3000 1100 ÃkwÁ»k rþûkfkuLku Íq{¾k Lk{qLkk ÃkØríkÚke ÃkMktË fhðk{kt ykÔÞk níkk. rLkËþo{kt ÃkMktË ÚkÞu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLke {krníke Ãkrhrþü{kt Ëþkoðu÷ Au. 3.5 MktþkuÄLk WÃkfhý fkuEÃký MktþkuÄLk {kxu sux÷wt yøkíÞ MkkæÞLkwt nkuÞ Au íkux÷wt s yøkíÞ MkkÄLkLkwt nkuÞ Au. MkkæÞLke rMkrØLkku ykÄkh MkkÄLk Ãkh hnuíkku nkuÞ Au. VeIF;GF C[T]VMG[ VG]~5 DFlCTL D[/JJF DF8[ 5|`GMGF HJFA D[/JJF DF8[ S[ C[T]VMG[ VG]~5 VY"38GM TFZJJF DF8[ lGNX"GF V[SDM 5F;[YL DFlCTL ,[JFGL H~Z 50[ K[P VF 5|SFZGL DFlCTL H]NF H]NF p5SZ6M £FZF D[/JJFDF\ VFJ[ K[P ;\XMWS VF p5SZ6 HFT[ T{IFZ SZ[ K[ VYJF T{IFZ p5SZ6GM p5IMU SZ[ K[P 5|:T]T VwIF5GDF\ plRT DFlCTL DF8[ p5SZ6GM p5IMU SZJFDF\ VFjIM K[P VwIIGGF C[T]VMG[ VG]~5 DFlCTL D[/JJF DF8[ VF D]HAGF p5SZ6MGM p5IMU SZJFDF\ VFJ[, CTMP MktþkuÄLk ÞkusLkk íkiÞkh fhíke ð¾íku s MktþkuÄfu {krníke «kró {kxu fÞk MkkÄLkku ðkÃkhðk íku Lk¬e fhu Au. su «fkhLke {krníke «Þkusfu {u¤ððkLke nkuÞ íku «fkhLkk WÃkfhýLke sYh Ãkzu Au. W[kx6 (2000) sýkðu Au fu, ‘‘MktþkuÄLk «r¢Þk Ëhr{ÞkLk yÇÞkMkLkk nuíkwyku yLkwMkkh ykð~Þf {krníke {u¤ððk {kxuLkk MkkÄLkLku WÃkfhý fnuðkÞ Au.’’ 73 3.5.1 MkkÄLkkuLke ÃkMktËøke : MktþkuÄLk WÃkfhý ÃkMktËøke yu MktþkuÄLk {kxu fhkuzhßsw Mk{kLk Au. MktþkuÄLk WÃkfhýLke ÃkMktËøke MktþkuÄLk Mk{MÞk Ãkh ykÄkh hk¾u Au. WÃkfhýLkwt {n¥ð Mk{òðíkkt, Mkwr¾Þk yLku {unhkuºkk7 (1966) sýkðu Au fu, “The selection of suitable instrument of tools is of vital importance for successful research” MktþkuÄLk ÞkusLkk íkiÞkh fhíke ð¾íku yÇÞkMk fu {krníke yufXe fhðk {kxuLkk MkkÄLkku fÞk ðkÃkhðkLkk Au íkuLkku rð[kh fhðku sYhe Au. MktþkuÄLk {kxu Lke[u {wsçkLkk WÃkfhýku ðkÃkhe þfkÞ Au : ( 1) «&™kðr÷ ( 2) {w÷kfkík Ãkºkf ( 3) yr¼«kÞkðr÷ ( 4) ð÷ý {kÃkËtz ( 5) yku¤¾ÞkËe ( 6) ¢{ {kÃkËtz ( 7) {Lkkuði¿kkrLkf fMkkuxeyku suðk WÃkfhýkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. «Míkwík yÇÞkMk {kxu yÇÞkrMkfkyu yr¼«kÞkðr÷Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo Au. 3.5.2 yr¼«kÞkðr÷ : yr¼«kÞkðr÷ yu MktþkuÄLk {kxuLkwt Mkh¤íkkÚke WÃk÷çÄ yuðwt WÃkfhý Au. íkuLkku rðþk¤ «{ký{kt WÃkÞkuøk Úkíkku nkuÞ Au. yr¼«kÞkðr÷{kt Mkk{kLÞ heíku rðÄkLkkuLke h[Lkk fhðk{kt ykðíke nkuÞ Au. yk rðÄkLkku MknsíkkÚke h[e þfkíkk nkuÞ Au. Mkk{kLÞ heíku rºk®çkËw fu Ãkt[®çkËwLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. «Míkwík MktþkuÄLk{kt Ãkt[®çkËw Mfu÷Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku níkku. íku{kt yuf 74 rðÄkLkLke Mkk{u Ãkkt[ rðfÕÃkku hk¾ðk{kt ykÔÞk níkk. su ‘MktÃkqýo Mkt{ík’, ‘Mkt{ík’, ‘íkxMÚk’, ‘yMkt{ík’ yLku ‘MktÃkqýo yMkt{ík’ yu «{kýu níkk. rþûkfkuyu su íku rðÄkLkLke Mkk{u ykÃku÷ rðfÕÃkku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕÃk ÃkMktË fhe íku ¾kLkk{kt (ü) Lke rLkþkLke fhðkLke níke. Ãkrhýk{ku íkÃkkMkðk {kxu nfkhkí{f yLku Lkfkhkí{f rðÄkLkku {kxu økwýktfLk Lke[u Ëþkoðu÷ Mkkhýe-3.1 «{kýu fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. Mkkhýe - 3.1 yr¼«kÞkðr÷{kt rð¼køkðkh rðÄkLkkuLkk «fkh yLku økwýktfLk rðÄkLkLkwt ð÷ý nfkhkí{f rðÄkLk Lkfkhkí{f rðÄkLk MktÃkqýo Mkt{ík 4 0 Mkt{ík 3 1 íkxMÚk 2 2 yMkt{ík 1 3 MktÃkqýo yMkt{ík 0 4 «Míkwík yÇÞkMk{kt rþûkfkuLkku fkÞoMktíkku»k íkÃkkMkðkLkwt Lk¬e fhu÷ níkwt. íkuÚke yÇÞkrMkfkyu Mkt˼o MkkrníÞLkk yÇÞkMk îkhk fkÞoMktíkku»k {kÃkðk {kxuLkk WÃkfhýLke íkÃkkMk fhu÷ yLku zkì. f]»ýfktík ÷®ðøkeÞk MkknuçkLkwt WÃkfhý æÞkLk Ãkh ykðu÷ níkwt Ãkhtíkw íkuLku ðíko{kLk MktòuøkkuLku yLkwYÃk çkLkkððk yÇÞkrMkfkyu íku{kt VuhVkh fhe yLku «{kýefhýLkk MkkuÃkkLkkuLku yLkwMkhe Lke[uLke fkÞorðrÄ îkhk «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfkuLkku fkÞoMktíkku»k {kÃkðk {kxuLkk WÃkfhýLke h[Lkk fhu÷ níke. yr¼«kÞkðr÷Lke h[Lkk fhðk {kxu Lke[uLke «r¢Þk Lk¬e fhðk{kt ykðe. 3.5.3 yr¼«kÞkðr÷Lke h[Lkk : yÇÞkrMkfkyu Mkt˼o MkkrníÞLkk yÇÞkMk îkhk yLku rþûkýrðËku MkkÚku rð[kh 75 rð{þoLku ytíku fw÷ 82 yr¼«kÞkuLke h[Lkk fhe níke. yk f÷{kuLke h[Lkk{kt zkì. f]»ýfktík ÷®ðøkeÞk MkknuçkLkk WÃkfhýLkku ykÄkh ÷uðk{kt ykÔÞku níkku. yk yr¼«kÞkðr÷{kt 6 rð¼køkku hk¾ðk{kt ykÔÞk níkk. su{kt ¢{þ: ÔÞkðMkkrÞf fkÞoLkku Mktíkku»k, ykŠÚkf çkkçkíkkuLkku Mktíkku»k, ¼kiríkf çkkçkíkkuLkku Mktíkku»k, «rþûkýkÚkeo, yk[kÞo, MknfkÞofh yLku MkhfkhLke fk{økeheLkk Mkt˼uo Mktíkku»k, ÔÞkðMkkrÞf rðfkMkLkku Mktíkku»k, Mkk{krsf ËhßòLkku Mktíkku»kLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au. A rð¼køk{kt fw÷ rðÄkLkkuLke MktÏÞk yr¼«kÞkðr÷{kt 82 ÚkE níke. íkuLke 20 sux÷e «íkku íkiÞkh fhkððk{kt ykðe. su Ãkrhrþü-çk{kt Ëþkoððk{kt ykðu÷ Au. 3.5.4 yr¼«kÞkðr÷Lke «kÚkr{f ys{kÞþ : yr¼«kÞkðr÷ íkiÞkh fÞko çkkË 7 sux÷k rLk»ýktíkkuLku yr¼«kÞ {kxu {kuf÷e ykÃkðk{kt ykðe níke. rLk»ýktíkku{kt çke.yuzT. fkì÷usLkk yk[kÞkuo yLku yu{.yuzT. fkì÷usLkk hezh yLku ÔÞkÏÞkíkkykuLkku Mk{kðuþ fÞkuo níkku. yk WÃkhktík íkiÞkh fhu÷ yr¼«kÞkðr÷Lkk ykÄkhu ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLkk 20 6 rþûkfku WÃkh ys{kÞþ fhe níke. «kÚkr{f ys{kÞþ{kt ÷eÄu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLke {krníke Ãkrhrþü-y{kt Ëþkoðu÷ Au. rLk»ýkt í kku L kk yr¼«kÞku L kk ykÄkhu íku { Lkk ykÃku ÷ k Mkq [ Lkku L ku Mðefkhe yr¼«kÞkðr÷{kt fE rðøkíkku hk¾ðe yLku fE Lk hk¾ðe íku{s fux÷ef Lkðe rðøkíkku ytøku {køkoËþoLk {éÞwt. rþûkfku ÃkkMkuÚke ¼hkELku ykðu÷e yr¼«kÞkðr÷yku WÃkh {¤u÷k Mkq[LkkuLku ykÄkhu sYhe VuhVkh fhðk{kt ykÔÞkt. rLk»ýktíkkuLkk yr¼«kÞku yLku rþûkfkuLkk {¤u÷k Ãkrhýk{kuLku NRT «kuøkúk{Lku ykÄkhu f÷{ Ãk]Úk¬hý fhðk{kt ykÔÞwt yLku yr¼«kÞkuLkwt Mkh¤íkk {qÕÞ þkuÄðk{kt ykÔÞwt yLku 0.20 Úke 0.80Lke ðå[u Mkh¤íkk {qÕÞ nkuÞ íkuðk 50 rðÄkLkku ytrík{ fMkkuxe{kt Mk{kððk{kt ykÔÞk yLku ytrík{ fMkkuxeLke h[Lkk fhðk{kt ykðe su rðÄkLkkuLkwt Mkh¤íkk {qÕÞ Mkkhýe-3.2 {kt Ëþkoðu÷ Au. 76 Mkkhýe - 3.2 rðÄkLkkuLkwt Mkh¤íkk {qÕÞ ¢{ Mkh¤íkk{qÕÞ ¢{ 1 0.59 18 0.66 35 0.70 2 0.36 19 0.78 36 0.50 3 0.44 20 0.66 37 0.70 4 0.55 21 0.49 38 0.59 5 0.43 22 0.45 39 0.30 6 0.66 23 0.69 40 0.24 7 0.63 24 0.44 41 0.68 8 0.31 25 0.70 42 0.70 9 0.75 26 0.53 43 0.69 10 0.55 27 0.66 44 0.55 11 0.51 28 0.53 45 0.53 12 0.76 29 0.45 46 0.75 13 0.64 30 0.64 47 0.70 14 0.24 31 0.75 48 0.60 15 0.58 32 0.50 49 0.75 16 0.60 33 0.59 50 0.24 17 0.24 34 0.59 3.5.5 Mkh¤íkk{qÕÞ ¢{ Mkh¤íkk{qÕÞ yr¼«kÞkðr÷Lke rðïMkLkeÞíkk : «Míkwík yr¼«kÞkðr÷Lke rðïMkLkeÞíkk 0.60 {¤e níke yLku fMkkuxeLke ÞÚkkÚkoíkk «Míkwík WÃkfhýLkwt ÞÚkkÚkoíkk {qÕÞ 0.58 {éÞwt níkwt. 3.5.6 yr¼«kÞkðr÷Lkwt ytrík{ MðYÃk : yk yr¼«kÞkðr÷{kt Mkðo«Úk{ «MíkkðLkkÃkºk {qfe Lk{qLkkLkk ÃkkºkkuLku MktþkuÄLkLkku rð»kÞ, yøkíÞíkk, yÇÞkMkfLkwt Lkk{ yLku {krníkeLke økkuÃkLkeÞíkk ytøku ¾kºke ykÃkðk{kt 77 ykðe níke. íÞkhçkkË «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfku ytøkuLke «kÚkr{f {krníke {u¤ððk{kt ykðe níke. «kÚkr{f ys{kÞþ {kxu fu. Þw. ÷®ðøkeÞk hr[ík fkÞo Mktíkku»k fMkkuxeLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku Au. su{kt 82 rðÄkLkku níkk. su{ktÚke 50 rðÄkLkkuLku ytrík{ yr¼«kÞkðr÷{kt Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku níkku. 3. 6 MktþkuÄLk yÇÞkMkLke ÃkØrík MktþkuÄLk Mk{MÞk ÃkMktË fÞko ÃkAe íkuLkku ÃkØríkMkh yÇÞkMk fhðk {kxu ÞkuøÞ ÃkØrík ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au. þiûkrýf MktþkuÄLkLkk ûkuºku swËe swËe MktþkuÄLkLke ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. MktþkuÄLk ÃkØrík Mk{MÞkLkk «fkh Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. íkuÚke Mk{MÞkLkk ík÷MÃkþeo yÇÞkMk yLku «{krýík ÃkrhÃkkfLke «kró {kxu MkwÞkuøÞ ÃkØrík ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au. MktþkuÄLk ÃkØrík rðþu sýkðíkk ËerÃkfk ¼ÿuþ þkn8 (2004)Lkk {íku, ‘‘yÚkoÃkqýo þiûkrýf Mk{MÞkLku yku¤¾e yLku rþûkýLkk fkuEÃký ûkuºk{kt íkuLke Mkth[Lkk fÞko çkkË yLku fkuEÃký «fkhLkk MktþkuÄLk þk†eÞ, ÔÞðnkÁ yLku r¢Þkí{f MktþkuÄLk MkkÚku íkuLkku MktçktÄ MÚkÃkkÞk çkkË íkuLkku W¥kh rðrðÄ heíku ykÃke þfkÞ Au. yk{, Wfu÷ {u¤ððk {kxuLke rðrðÄ ÃkØríkykuLku MktþkuÄLk ÃkØríkyku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.’’ «Míkwík MktþkuÄLk{kt yÇÞkrMkfkyu rðrðÄ ÃkØríkyku{ktÚke Mkðuoûkýkí{f ÃkØrík ÃkMktË fhu÷e Au. ËuMkkE yLku ËuMkkE9 (1997)Lkk {íku, ‘‘MkðuoûkýLkku {wÏÞ nuíkw ÃkrhÂMÚkríkLkku íkkøk {u¤ððkLkku Au.’’ Mkðuoûký yu yÇÞkMk {kxuLke {n¥ðLke ÃkØrík Au. íku{kt MÃkü heíku ÔÞkÏÞkrÞík Mk{MÞk nkuÞ Au yLku íkuLkk [ku¬Mk rLkrùík WÆuþku Ãký nkuÞ Au. íku{kt fkÕÃkrLkf yLku íks¿kíkkÞwõík ykÞkusLk, yufrºkík {krníkeLkwt fk¤SÃkqðof rð&÷u»ký yLku yÚko½xLk yLku íkkhýkuLke íkkŠff yLku fkiþÕÞÞwõík hsqykík {n¥ðLke çkLke hnu Au. 78 Mkðuoûký{kt ðíko{kLk ÃkrhÂMÚkríkLke ŸzkýÃkqðofLke {krníke yufrºkík fhe íkuLkwt rð&÷u»ký fhe ðíko{kLk ÂMÚkrík fux÷u ytþu ÞkuøÞ Au. íkuLke [fkMkýe fhðk{kt ykðu Au. Mkðuoûkýkí{f MktþkuÄLk su «fkhLke {krníke WÃk÷çÄ fhu Au íkuLke ¾qçk s {ktøk nkuÞ Au. «Míkwík yÇÞkMk{kt «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfkuLkku ÔÞðMkkrÞf Mktíkku»k òýðk {kxu yr¼«kÞkðr÷ îkhk {krníke yufºk fhðkLke níke. yk rðøkíkku þiûkrýf Mkðuoûký îkhk s Mkh¤íkkÚke «kó ÚkE þfu íku{ nkuE yÇÞkrMkfkyu yk yÇÞkMk {kxu Mkðuoûký ÃkØríkLku Wr[ík økýe ÃkMktË fhe. 3. 7 {krníke «króLke «rðrÄ {krníke «króLke «rðrÄ yu MktþkuÄLk ÞkusLkkLkku ykí{k yLku nkËo Au. rðïMkLkeÞ yLku {kLÞ {krníke {u¤ððk {kxu yÇÞkrMkfkyu Lke[uLkk Ãkøk÷k ÷eÄk níkk. - yr¼«kÞkðr÷ íkiÞkh ÚkE økÞk ÃkAe Mkki «Úk{ yÇÞkrMkfk îkhk rLkËþoLkk ÔÞkÃkrðï{kt ÃkMktË fhu÷ ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLkk yk[kÞkuoLke Ãkqðo {tsqhe ÷uðk{kt ykðe níke. - yÇÞkrMkfkyu «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfkuLku yk yr¼«kÞrð÷ rðþu MktÃkqýo {krníke ykÃkðk{kt ykðe. rþûkfkuLku MÃkü fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt fu yk yÇÞkMk {kxuLke {krníke Ãkeyu[.ze.Lkk MktþkuÄLk fkÞo {kxu nkuðkÚke ík{khk «rík¼kð ¾kLkøke hk¾ðk{kt ykðþu. - ¼Y[ rsÕ÷kLke 360 «kÚkr{f þk¤kyku{ktÚke 3000 rþûkfkuLke YçkY íku{s Ãkºkk[kh îkhk {w÷kfkík ÷E yr¼«kÞkðr÷yku ¼hkððk{kt ykðe. {kuxk¼køkLkk rþûkfkuyu yr¼«kÞkðr÷Lkku MktwtËh «ríkMkkË ykÃÞku níkku. rþûkfkuLku yk yr¼«kÞðr÷Lkk «rík[khku {kxu Ãkqhíkku Mk{Þ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku. 79 3. 8 {krníke Ãk]Úk¬hýLke ÞkusLkk «Míkwík yÇÞkMk{kt rLkËþoLkk ÃkkºkkuLkk «rík[khkuLkk ykÄkhu {¤u÷k «kóktfku yLku fw÷ «kóktfkuLkk ykÄkhu fkÞoMktíkku»kLke fûkk Lk¬e fÞko çkkË, yÇÞkMkLkk nuíkwykuLku ÷ûk{kt hk¾e {krníkeLkwt ðøkeofhý fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. «íÞuf ÔÞðMkkrÞf Mktíkku»kLke fûkk{kt ykðíkk rþûkfkuLke «Míkwík yÇÞkMkLkk [÷ku yLkwMkkh ykð]r¥k Lk¬e fhe, ykð]r¥kLke MkktÂÏÞfe {u¤ððk{kt ykðe níke. yÇÞkMk nuX¤Lkk [÷kuLke MkkÚkofíkk Lk¬e fhðk {kxu rþûkfkuLkk {u¤ðu÷k økwýLkk ykÄkhu «íÞuf sqÚk {kxu {æÞf, {æÞMÚk, «{ký rð[÷Lk, ffqËíkk yLku t-{qÕÞ Lke økýíkhe fhe WífÕÃkLkkLke [fkMkýe fhðk{kt ykðe níke. yk{, rð&÷u»ký {kxu ðýoLkkí{f íku{s rLkýoÞkí{f yktfzkþk†Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku níkku. 3. 9 {krníke «kró ËhBÞkLk ÚkÞu÷k yLkw¼ðku MktþkuÄLk Ëhr{ÞkLk yÇÞkrMkfkLku swËk swËk yLkw¼ðku {éÞk níkk. «Míkwík yÇÞkMk{kt {krníke «kró Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷k yLkw¼ðku Lke[u {wsçk níkk. 1. «kÚkr{f þk¤kykuLkk yk[kÞkuoLkku MktÃkfo MkkÄíkkt íku{ýu MktÃkqýo Mknfkh ykÃÞku yLku yk[kÞkuo yÇÞkrMkfkLke Ãkz¾u hÌkk níkk. 2. yÇÞkrMkfkLku «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfku ÃkkMkuÚke Ãkqhíkku Mknfkh {éÞku níkku. 3. «kÚkr{f þk¤kyku{kt †e yLku ÃkwÁ»k rþûkfkuyu yr¼«kÞkðr÷Lke Mkq[Lkkyku ðktåÞk çkkË íkwhík ¼he ykÃke níke yLku Mk{MÞk ÃkMktËøke ytøkuLkk ÃkkuíkkLkk rð[khku ËþkoÔÞk. 4. økúkBÞ rðMíkkhLke fux÷ef þk¤kykuLkk rþûkfku «Úk{ {krníke ykÃkðk ytøku {qtÍðý yLkw¼ðíkk níkk Ãkhtíkw {krníke ytøkuLkk Mkq[Lkku íku{s íku ytøkuLke økkuÃkLkeÞíkkLke ¾kíkhe ykÃÞk çkkË íkuykuyu «&™kðr÷ ¼hðk ytøku MkwtËh «ríkMkkË ykÃÞku níkku. 80 3.10 WÃkMktnkh «Míkwík MktþkuÄLkLke ykÄkhrþ÷k yLku MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt fkÞo nkÚk Ähu÷ Au. su{kt ¢{þ: rð»kÞLkku WƼð, ÔÞkÃkrðï, rLkËþoLke ÃkMktËøkeLke ÃkØrík íku{s MktþkuÄLk WÃkfhý íkiÞkh fhðkLkkt ÃkøkrÚkÞkLke h[Lkk fhðk{kt ykðu÷ Au. íkuLke ÃkAe {krníke «króLke «rðrÄ yLku {krníke Ãk]Úk¬hý fhðkLke heíkLkwt ðýoLk fhðk{kt ykðu÷ Au yLku AuÕ÷u yÇÞkrMkfkLku {krníke «kró ð¾íku ÚkÞu÷k yLkw¼ðkuLkwt xqtf{kt ðýoLk fhu÷ Au. 81 ytíÞLkkUÄ 1. ÄLkðtík ËuMkkE. (1992). ‘‘þiûkrýf ykÞkusLk’’, y{ËkðkË: ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý çkkuzo, økwshkík hkßÞ, Ãk]. 2. 22. nrh¼kE S. ËuMkkE yLku f]»ýfktík S. ËuMkkE. (1992). MktþkuÄLk ÃkØrík yLku «rðrÄyku, y{ËkðkË: ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý çkkuzo, økwshkík hkßÞ, Aêe ykð]r¥k, Ãk]. 3. 276. Kulbirsingh Siddhu. (1984). “Methodolgy of Research in Education”, New Delhi: Stearling Publishing Pvt. Ltd., p. 69 4. . ËerÃkfk ¼ÿuþ þkn. (2004). ‘‘þiûkrýf MktþkuÄLk’’, y{ËkðkË: ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý çkkuzo, økwshkík hkßÞ, Ãk]. 341. 5. nrh¼kE S. ËuMkkE yLku f]»ýfktík S. ËuMkkE. (1992). Ãkqðkuoõík, Ãk]. 6. ze. yu. W[kx. (2000). ‘‘MktþkuÄLkLke rðrþü ÃkØríkyku’’, «Úk{ ykð]r¥k, hksfkux: Mkkiihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe, Ãk]. 7. 188. 10. S. P. Sukhia and P. V. Mehrotra. (1966). “Elemets of Education Research”, 2nd Edition, Bombay: Allied Published Pvt. Ltd., p. 187. 8. ËerÃkfk ¼ÿuþ þkn. Ãkqðkuoõík. Ãk]. 9. nrh¼kE S. ËuMkkE yLku f]»ýfktík S. ËuMkkE. Ãkqðkuoõík. Ãk]. 105. 82 285.
© Copyright 2024 Paperzz