Yrd. Doç. Dr. Cangir UYARLAR Akdeniz mandalarının çoğu İtalya, Balkan ülkeleri, Rusya’nın bazı bölgeleri ve Türkiye’de bulunmaktadır. Bunların verimleri ortalama laktasyon başına 1400-1500 lt civarındadır. GÜNEY ASYA’DA 5 GRUP MANDA BULUNMAKTADIR A) Murrah B) Gujrati C) Uttar Pradeş D) Orta Hindistan E) Güney Hindistan Bunların içerisinde Murrah grubu (Nili-Ravi, Kundi, Murra) hem süt hem de et verimi açısından diğerlerinden üstündür. Bu grup içerisinde de en yüksek performansa sahip olan ise Nili-Ravi’dir. Nili-Ravi mandaları tüm dünya içerisinde en yüksek süt verimine sahip olanlardır ve bir laktasyonda yaklaşık 2500 lt süt verirler. Kundi’ler ise 1700-2200 lt civarındadır. Pakistan ve Hindistan’dan sonra dünya üzerinde manda üretimi bakımından (özellikle bataklık mandası) en büyük kapasiteye sahip ülke Çin’dir. Çin kendi bünyesindeki mandaların ıslahına 1950’lerde başlamış, bu yıllarda Hindistan’dan Murrah, 1970’lerde de Pakistan’dan Nili-Ravi ırkını getirmiştir. İlerleyen yıllarda; •çaprazlama, •besleme, •donmuş sperma ithali ve suni tohumlamadaki çalışmalar ve ilerlemelerle potansiyelini artırmışır. FARKLİ MANDA İRKLARİNİN SÜT PARAMETRELERİ AÇİSİNDAN KARŞİLAŞTİRİLMASİ Irk Laktasyon uzunluğu (gün) Ortalama Süt Verimi (kg) Günlük En yüksek Süt Verimi Günlük (kg) Süt Verimi (kg) L 280,4±20,2 1092,8±207,4 3,79 6,60 M 324,7±73,9 2132,9±78,3 6,57 17,40 N 316,8±83,6 2262±663,9 7,14 18,40 MLF 1 313,7±96,7 1240,5±479,8 3,95 7,57 MLF 2 313,9±90,1 1423,3±534,5 4,53 8,30 NLF 1 326,7±96,4 2041,2±540,9 6,25 16,65 NLF 2 321,4±118 2325,6±994,4 7,22 19,35 NMLF 2 317,6±78,4 2294,6±772,1 7,22 18,80 L: Lokal; M: Murrah; N: Nili-Ravi Bingzhuang ve ark., 2003 NEDEN MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ Süt ineği ile kıyaslandığında daha fazla süt yağı ve proteini, daha kaliteli süt ve süt ürünleri, özellikle peroksidaz aktivesinin yüksek olması sayesinde raf ömrü daha uzundur. NEDEN MANDA SÜTÜ? 1) Konjuge Linoleik Asit 2) Protein 3) Esansiyel Yağ Asiti İçeriği 4) Polar Lipidler 5) Süt Alerjisi KONJUGE LİNOLEİK ASİT İnek sütünden daha fazla KLA Antikanserojenik Antiaterojenik Obezite Önleyici Antidiabetik • Menard ve ark., 2010 Immun modulator Kemik mineralizasyonunu destekleyici • Sabikhi, 2007 Protein İçeriği Proteinin gerek a.asit Protein düzeyi inek konfigurasyonu sütünden yüksek gerekse bölgesel olduğu gibi proteinin kalitesi de hidrolizasyondan oluşan peptitler yüksektir. yüksek düzeydedir. Bu biyolojik aktif peptitler sindirim, kardiovaskuler, immun ve sinir sistemlerinde olumlu etki yapar. Bu peptitler antihipertansif, antioksidatif, antitrombotik, hipokolesterolemik etki gösterir. Michaelidou, 2008 ESANSIYEL YAĞ ASİTLERİ Batı toplumlarında insanların diyeti Genellikle omega6:omega3 oranı 10:1 düzeyinde hazırlanmaktadır. Sağlık açısından bu oranın 5:1 olması gerekir. Esansiyel yağ asiti içeriği Manda sütünde omega 6 düzeyi inek sütüne göre çok daha düşüktür. Diyette omega 6 düzeyinin düşmesi; Prostoglandin üretimini düzene sokar Diyette omega 3 düzeyinin yetersiz olması; Astım Yangı azalır kalp hastalıkları ve Hücre çoğalması baskılanır zihinsel gerileme ile ilişkilendirilmektedir. İmmun sistem kuvvetlenir Ayrıca omega 3 çok ciddi düzeyde hipolipidemik etki gösterir. İnfertilite ve obezlik önlenir Polar lipidler Biyolojik aktif lipidlerdir. Yapılarında suda çözünen bir kök bulunur. Manda sütü inek sütünden çok daha fazla polar lipid içerir. (%26 daha fazla) Özellikle kan kolesterol düzeyinin düşürülmesi ve antikanserojenik etki (Menard ve ark., 2010) İnek sütüne karşı alerjik tepkimeler şekillenebiliyorken SÜT ALERJİLERİ benzer protein yapısında olmasına rağmen manda sütüne alerji yaygın görülen bir olgu değildir. Birçok vakada inek sütüne alerjisi bulunan çocukların manda sütüne karşı böyle bir tepkime göstermediği bildirilmiştir. MANDA BESLEME  Mandaların özellikle kötü kaliteli kaba yemleri verime dönüştürmedeki başarılarının süt ineklerine göre yüksek olması ve bu yönde edindikleri dünyaca bilinen ünleri maalesef bu hayvanların yetersiz beslenmesine yol açmaktadır. MANDA BESLEME  Hindistan, Pakistan ve Çin’de yani manda üretiminin bol miktarda yapıldığı ülkelerde bile bu hayvanlar düşük kaliteli kaba yemlerle, besinsel değeri az tarım artıkları ile veya endüstri yan ürünleri ile beslenmektedir. Bu durum total rasyonun enerji ve proteince hem içerik hem de miktar bakımından kalitesiz olmasına yol açmaktadır. MALAKLARİN BESLENMESİ Erkek malakların büyük kısmı ilk 10 gün içerisinde kesiliyor. Mandaların yemden yararlanma yeteneği düşüktür. Süt emme dönemi boyunca manda sütü ile beslemek ekonomik değildir. Sütten kesim yaşı en çok çalışılan konulardan birisidir. Genel olarak kabul gören 90 günlük yaş SÜT İKAME YEMİ VE ERKEN SÜTTEN KESİM 3 grup 15-21 günlük yaş A • 90 gün boyunca canlı ağırlığın %8’i kadar SİY B • 90 gün boyunca canlı ağırlığın %4’ü kadar SİY ve ad libitum erken sütten kesim yemi C • 45 gün boyunca canlı ağırlığın %4’ü sonrasında sadece erken sütten kesim yemi Azim ve ark., 2011 Günlük CAA Her bir kg canlı ağırlık artışı için harcanan para • C de en yüksek • 0.52 Kg/g • 0.42 Kg/g • 0.46 Kg/g • C’de diğer iki gruptan yaklaşık olarak %25 daha az Karkas parametreleri • Farklılık yok. 3 grup 12 hafta A • 12 hafta boyunca sürekli sütle beslenen, 6 hafta boyunca CA %10, sonraki 6 hafta boyunca her hafta %16.5 düşüş ve 2. haftadan sonra ad libitum buzağı başlangıç B • 10. haftada sütten kesilen, 6 hafta boyunca CA %10, 7. haftadan 10. haftaya kadar sırasıyla CA %7.5, %5, %3.5 ve %1.5 C • 8. haftada sütten kesilen, 6 hafta boyunca CA %10, 7. ve 8. hafta sırasıyla CA %5 VE %2,5 Afzal, 2012 Kan glukoz • Farklılık yok. Kan üre nitrojen • Erken sütten kesilenlerde fazla CAA • Farklılık yok. RDP-RUP DENGESİ YEM TÜKETİMİ RDP RDP-RUP DENGESİ Ancak pubertasa gelene kadar Total rasyonun %16 proteine göre hazırlanması ve bu proteinin en falza%82’sinin RDP oluşması büyüme ve gelişmeyi olumsuz etkilemez. DÜVELERİN BESLENMESİ Manda yetiştiriciliğinin en çok para düvelerin büyütülmesi esnasında harcanır. Moore ve ark., 2009; Razaquee ve ark., 2010 DÜVELERİN BESLENMESİ Asıl amaç düveleri en kısa sürede pubertasa çıkarmak değil, hayvanların süt verim dönemi esnasında en yüksek verimi alacak şekilde büyütülmüş olmasıdır. Elbette bu işlemin ekonomik olması işletme devamlılığı için kaçınılmazdır.  Düveler ergin canlı ağırlığın %55-60’ına ulaştıklarında tohumlamaya hazırdır.  Freetly ve ark., 2001 Süt sığırcılığında olduğu gibi mandacılıkta da özellikle son yıllarda telafi beslemesi olumlu sonuçlar verdiği bildirilmektedir. TELAFİ BESLEMESİ BASAMAKLİ BESLEME SİSTEMİ Stair-step nutr. reg. Anjum ve ark., 2012 22 adet Nili-Ravi , 99 kg Kontrol •0.6 kg/gün 1 •100 kg (8-13 ay) 2 •200 kg (14-19 ay) 3 •300 kg (20-25 ay) İlk 4 ay 0,46 kg/gün, sonraki ay 0,74 kg/gün Anjum ve ark., 2012 Günlük yem tüketimi • Farklılık yok. CAA YYO • Farklılık yok. • Farklılık yok. Besleme maliyeti önemli düzeyde düştü Pubertasa ulaşma yaşı • 18-23 ay • Çalışmadan etkilenmedi. Nili-Ravi , 99 kg (6-8 ay) Kontrol Uygulama • 180 gün boyunca ME 2.55 Mcal/kg KM • 120 gün ME 2.03 Mcal/kg • 60 gün 3.10 Mcal/kg DM Anjum ve ark., 2012 Büyüme düzeyi •Farklılık yok. Gelişim düzeyi •Farklılık yok. Yem maliyeti •%17 azalma    Mandalar da diğer ruminantlar gibi yem ham maddelerini rumende fermentasyona uğratarak enerji ve protein ihtiyaçlarını karşılarlar. Ancak ineklerle karşılaştırıldığında mandaların her bir besin maddesini %2 ila 5 oranında daha fazla sindirme yeteneği vardır. Özellikle kötü kaliteli kaba yemleri bile değerlendirebilme yetenekleri rumen ortamındaki selulolitik, proteolitik ve amilolitik bakterilerin farklılığından ileri gelir. Wora-anu ve ark.2000 Islamabad, Pakistan Nili-Ravi ırkı 426 manda Ad libitum yeşil kaba yem İlave olarak günlük 2 kg konsantre takviyesi Ortalama 273 gün laktasyon 1830 lt süt/hayvan İtalya’da 20 manda çiftliği Düşük •<8 lt/gün Orta •8-9 lt/gün Yüksek •>9 lt/gün Günlük KMT 10-18 kg Bartocci ve ark., 2002 Yüksek verimli bir manda için basit bir hesapla 20 kg silaj (8kg) 5 kg kuru kaba yem (4,5) 3 kg mısır (2,5) 2 kg soya (1,5) DDGS Mısır Gluteni PTK MALİYET Silaj 20x0.4 = 8 TL Kuru kaba yem 5x0.3 = 1.5 TL Mısır Soya 3x0.65 1,25x2 = 1.95 TL = 2.5 TL Toplam 13,95 TL Mudgal (1978) %12 KM Rai ve Aggarwal (1991) %11-14 Rasyon HP düzeyi Campanile et al. (1998) HP seviyesini %9’dan 12’ye çıkarmak önemli ölçüde hem süt hem de kan üre seviyesini yükseltti. URE  Üre küçük yapılı bir bileşik ve kanda seviyesi yükseldiği anda bütün sıvılara hızla geçiyor;  Süt  Ovaryum folikülleri  Endometrium HAM PROTEİN  Miktar dışında HP içeriği de önemli  RDP-RUP en ideal oran 50:50   Kaba yemin yonca-fiğ olduğu ülkemizde büyük bir problem RDP düzeyi arttıkça (66:34) yem tüketimi, süt verimi düşüyor. Javaid, 2007 Üre normal şartlar altında ruminant rasyomlarına katılan ve mikrobiyal P sentezinde kullanılan bir molekül.  Ancak rasyona %0, 0.5, 1, 1.5 düzeylerinde katıldığında süt verimleri 9.60, 9.68, 7.96, 7.53 lt olmuştur.  Iqbal, 1983 BST   BST mandalarda hem süt verimini artırmada hem de döl verimini artırmada başarılı sonuçlar vermiştir. Nili-Ravi mandalarda 14 gün arayla tekrarlayan BST uygulamaları ile 3 yıl boyunca süt verimi her yıl sırasıyla %18, 5.9, 35 düzeyinde yükselmiş. Ca sabunlarına ilaveten BST uygulaması •Günlük Ca sabunu 320 gram ilavesi Süt verimi yükselmiştir. Secchiari ve ark., 2005 Farklı Enerji düzeylerine BST’nin etkisi, Nili-Ravi 1 • İhtiyacın %85’i enerji • 8,8 lt 2 • %100 • 8,2 lt 3 • %115 • 7,9 En az yem tüketimi en yüksek enerjili grupta gerçekleşmiş. Yemden yararlanma yeteneği yükselmiştir. Jabbar ve ark., 2009 DÖL VERİMİ - BESLENME    Buzağı yetiştiriciliğinde en büyük problemlerden birisi yaz aylarında karşılaşılan kızgınlığın baskılanması Zicarelli (1997)’nin bildirdiğine göre sonbaharda yağmurların yağmaya başlaması hayvanlarda siklik aktiviteyi uyarıcı etki gösteriyor. Bu nedenle yazın doğru besleme ile beraber duş vb. yapay yağmur uygulamaları döl verimi üzerine olumlu etki yapıyor  α-tokoferol (300 mg/hafta) takviyesi manda düvelerinde oksidatif stresi azaltarak siklik aktivite üzerine olumlu etki yapıyor.   Kahlon ve Singh (2003) Ayrıca mandalarda niasin+vit E+selenyum takviyesinin reprodüksiyon üzerine olumlu etkisi olduğunu bildiren başka çalışmalar da vardır. Ezzo, 1995  El-Barody ve ark., 2001  Nayyar ve ark., 2002.  SODYUM BİKARBONAT  Özellikle yaz aylarında rasyona %1,5 KM bazında Sodyum Bikarbonat takviyesi yapıldığında karbondioksite bağlı hücresel asidite hafifletilmekte ve böylelikle metabolizma takviye edilmekte hem KMT yükselmekte hem de gebelik başına tohumlama sayısı azalmaktadır  17 kg KM – 255 g Sodyum Bikarbonat.  Yaygın uygulama hayvan başına 100-115 g BST UYGULAMASİ   14 gün arayla 250 mg BST uygulaması; Servis periyodunu 207 günden 115 güne düşürmüştür. Ahmad, 2009