Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Basmçypyga garşy göreşiň taryhy bilen düýpli gyzyklanyan adamlary hemişe bir ýagdaý geňirgendirýärdi: taryhy işler, romanlar we ýiti sužetler, filmler bir zady, aksakgallar, ýaşulular bolsa düýbünden başga zady äýdýardylggr. Bize hakykatda näme bolandygyny däl-de, taryhy faktlara ters gelýän, kimdir biriniň aýtmaly bolan zatlaryny aýdypdyrlar-da! — diýen sorag bi_ygtyýar döreýärdi, ol häzirem şeýle. Men Türkmenistanda önüp-ösdüm. 1926-njy ýylda harby garnizon tarapyndan galdyrylyp gidilen Hywany basmaçylar duýdansyz basyp alanlarynda bir özbek adam ejem ikimiziň üstümize ýandak oklap, ýabyň içinde gizläpdir. Şeýdip biz halas bolupdyk. Men soňky on ýylda arhiwleri jikme-jik öwrendim we alymlar, ýazyjylar basmaçylyk, onuň döremeginiň hem-de uzaga çekmeginiň sebäpleri hakynda hakykaty aýdan bolsalar, iň ýiti syýasy, harby işgärleriň Orta Aziýadaky ýagdaýa, onuň dürli taýpaly ilatynyň durmuş söýgetleriniň (sütünleriniň), psihologiýasynyň we ýaşaýşynyň özboluşlylygyna düşünilmegi hakynda şol ýyllardaky çagyryşlaryna gulak gabardylan bolsa, biziň hakyky taryhymyza gara harplar bilen ýazylan kop zatlaryň bolmajak ekenligine indi çyndan ynanýaryn... – Gürrüňiň mundan beýläk has ynandyryjy bolmagy üçin, TürkMIK-iň (Türküstanyň Merkezi Ijraýye Komiteti) 1922-nji ýylyň 18-nji iýulynda Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Daşkentde bolan 4-nji plenumynyň 5-nji mejlisinde doklad bilen çykyş eden şeýle leninçileriň birine söz bermek ýerlikli bolarmyka diýýärin. Mejlisi TürkMIK-iň başlygy Abdullo Rahymbaýew alyp barypdyr. Aşakda mejlisiň stenogrammasyny (ýazgysy) getirýärin: BAŞLYKLYK EDIJI: Ýoldaşlar, mejlis açyk diýlip hasap edilýär. Partiýa çlni dälleriň stenoprafistkaýlardan galanlaryna, mejlisden gitmek teklip edilýär. Ýoldaş ATABAÝEW’A söz berilýär. ATABAÝEW: Ýoldaşlar, basmaçylyk biziň Türhüstandaky, ähtimal, hatda Gündogardaky bütin işimiziň diýseň uly kösti bolup durýar. Basmaçylygyň 4 ýylyň dowamynda ýok edilmekden-ä geçen, gaýtam, Ferganada güýjäp, beýleki oblastlara geçdi we tutuş Samarkant oblastny, Surhanderýa hem-de Türkmen oblastlargnyň bir bölegini gurşap almagy eýsem näme bilen düşündirilýär? Bu biziň 4 ýylyň dowamynda geçiren ähli işimiziň bu ýerdäki ýerli ilatyň asyrlar boýy kemala gelen durmuşynyň gurluşyna ýaşaýşyna, däp-dessurlaryna doly gapma-garşy bolandygy bilen düşündirilýär. Ýagdaýdan ugur almaga başarnygymyzyň ýokdugy, biziň, umumy keselimiz bolup durýar: ol ýa-da başga derejede ýolbaşçy rolda bolmaly bolan ýanaşyk ýurtlarymyzda bizi agyr kynçylyklara duçar etdi. Men özümiziň Ferganadaky ýalňyşlyklarymyzy, hatalarymyzy we hatda kä_wagyky bi_düzgünçiliklerimizi aýdyň görkezmek üçin biz bilen ýanaşyk beýleki ýurtlardaky işimiziň häsiýetnamasy hakynda gygaça durup geçmegi zerur hasaplaýaryn. Persiýadaky (Eýrandaky) reweolýusion/ynkaby hereketi alyp göreliň. 20-nji ýylda ägirt uly üstünlikleri gazanandygymyzy siz bilýänsiňiz: biziň goşunlarymyz Zakzspide (Türkmenistanda) ak gwardiýaçy bandalary ýeňip, olary gutarnykly ýok etmek üçim Enzelini eýelediler. Bu ýerde biziň «Iňlis imperializmi bilen goreş» diýip jar eden şygarymyz eýranlylarda duýgudaşlyk döretdi we ony özüne çekdi, çünki bu çagyryş, iňlisleriň sütemini onlarça ýyl bäri egni bilen çekip gelýän ilata düşnüklidi. Biz bu göröşde eýranly ynkylapçylarynyň görnüklilerniň biri Kuçek han bilen birleşip, onuň bilen bilelikde bütin Horesan welaýatyny eýeledik we iňlileri Maşatdan çykyp başlamaga mejbur etdik. Ine, şonda, goräýmäge diýseň uly üstünlikleri gazanan halatamyzda, birden özümiziň kommunistlerdigimizi we hanlar neslinden bolan Kuçek han bilen iş salyşmagyň ylalaşyjylyk, menşewiklik we ş. m, bolýandygny ýadymyza saldyk. Şol sebäpdenem ony abraýdan düşen hökmünde yglan etdik, özem ilki muny onuň özüne aýdypdyk we Kuçek han bilen bile barýan goşun bölümlerine daýanmaga çalyşdyk, Kuçek han elbetde, derrew biziň garşymyza front Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda açmak pursatyny elden gidermedi. Netijede bolsa biz Eýrandan garamyzy saýlamaga mejbur bolduk. Şeýlelikde, biziň Eýrandaky hemme işimiz, ähli üstünliklerimiz puja çykdy. Eger sizden kimem bolsa biri Eýrandaky ýagdaý, ol ýerde höküm sürýän alaçsyz gedaýçylyk, ol ýerdäki ilatyň fanatizmi we yzagalaklygy, pars zähmetkeşler köpçüliginiň guramaçylgksyzlygy, nadanlygy bilen tanyş bolsa, oňa ol ýerde ilaty synpy gatlaklara bölmegiň manysyzdygy düşnükli bolar. Eger ikdi Hywany alyp görsek, bu ýerde-de biziň öz işimiz bilen şowsuzlyga uçramagymyz az gynandyryjy bolmady. Siz Oktýabr rewolýusiýasyndan soňra biziň her edip, hesip edip Hywzny rewolýusionlaşdyrmagy karar edendigimizi bilýärsiňiz. Biz özümiziň bu ýerdäki hereketimizde Jüneýt han bilen sataşdyk, ol öňki han döwründe premýer – ministrdi/ baş wezirdi. Biz Hywa hanlygynyň paýtagty Hywa şäherini eýeledik, Hywa hanynyň özüni tussag etdik. Emma uzak wagtlap Jüneýit hanyň soňuna çykyp bilmedik we eger tötänleýin bir ýagdaý bize kömek etmedik bolsa, ony ýok edip biljegimiz hem gümanady. Jüneýit hana garşy göreşe tötänden hut Jüneýit han bilen duşmançglygy bolan beýleki Türkmen serdarlary Gulamaly we Goçmämmet diýilýenlerm çekildi. Netijede, biz iki tiräniň uruşmägyny gazandyk, Jüneýit han bolsa söweşjeň birikme hökmünde Gulamalynyň we Goçmämmediň kömegi arkaly biziň Gyzyl Goşunymyz tarapyndan ýok edildi. Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Meňzetme. kinofilmden Ýöne şu ilkinji üstünliklerden soňam biz bu ýerde, Hywada ýene-de töwerekdäki ýagdaýy düýbünden bilmeýändigimizi we ony nazarda tutmagy başarmaýandygymyzy, uçursyz şowekörlerdigimizi ýüze çykardyk. Men bu ýerde uzak saklanjak däl, ýene bir zady aýtmakçy. Hywada iki halk — esasan suwdan peýdalanmagyň üstünde ozaldan duşmançylygy bolan ýomutlar we özbekler ýaşaýar. Özbekleriň suw akymynyň iň köp bölegini eýelemäge mümkinçiligi bar, ýomutlar aşakda oturyp, galan-gaçany bilen oňmaly bolýarlar. Suwuň bu deň paýlanylmazlygy birsyhly düşünişmezlikleriň, jedelleriň, köplenç ýaragly çaknyşyklaryň çeşmesine öwrülipdir. Bu duşmançylyk täzeden guralan hökümete — Nazerler Sowetine/Şura hökümetine/ hem geçdi. Nazerler Sowetine — Türkmenler, şol sanda Goçmämmet we Gulamaly hem girdi — Goçmämmet bilen Gulamalynyň garşysyna hile guralyp başlandy. Olary döwlete dönüklikde, hamala olar tarapyndan agdarylyşygyň taýýarlanýanlygynda we ş.m. aýplap başladylar. Gynansak-da, wagt Federasiýanň Hywadaky doly hukukly wekilleri ýoldaş Şokirow bilen Malyşew bu pirimä ynandylar, netijede hem Jüneýit hany ýok etmekde bize şeýle uly hyzmzt bitirip beren Gulamalyny we Goçmämmedi ähli otrýady bilen ýok etmek karar edildi. Ähli güýçleri bilen bilelikde ýok etmek üçin hamala Buhara taýýarlanýan gyssagly ýöriş hakda olara gizlin tertipde habar edildi we Hywa ähli ýigitleri bilen gelmek teklip edildm. Men bu işiň taryhy bilen Adatdan daşary tribunala berlem derňew materiallary boýunça şol tribunalyň çleni/agzasy bolanym üçin jikme-jik tanyşmaly boldum. Goçmämmet we Gulamaly hiç zady güman etmän, ähli ýigitleri bilen Hywa gelip, özlerine görkezilen jaýlarda düşlediler. Şol gijäniň özünde Goçmämmet biziň gyzl esgerlerimiziň duýdansyz çozuşyna sezewar bolýar, ony tussag edýärler we ýigitlerini ýaragsyzlandyrýarlar. Tussag edilenden birnäçe sagat geçenden soňra Goçmämmediň özi ýakyn adamlary bilen bilelikde çapylyp öldürilipdir. Gulamaly gaçypdyr. Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Gulamalynyň gaçandygy belli bolandan soňra, onuň yzyndan kowmaga jeza beriji otrýad guralýar, ol öz ýolundaky birnäçe obany ýer bilen ýegsan edýär. Ýomut ilaty bu barada eşidende, ähli zadyny taşlap, pyýadalap, aýallary we çagalary alyp atdyr düýelre, öküzlere münüp, Türkmen oblastyna tarap eňýär we Hazar deňzine çenli suwsuz uzak menzilleri geçip, Türkmensähra aşýarlar. Bu wakalar biziň nähili sowatsyzdygymyzy, jemgyýetçilik güýçlerini hem, olaryň özara gatnaşygyny hem nazarda tutmaga ukypsyzdygymyzy aýdyň görkezýär. Bularyň barynyň netijesinde biz: 1) Ýomutlaryň tutuşlaýyn tozmagyny, 2) Jüneýit hanyň üsti bilen basmaçylygyň henize çenli dowam etmegini, 3) bütin Türkmen ilatynyň arasynda umumy gahar- gazabyň döremegini gazandyk. Indi, ýoldaşlar, eger Buharany alyp görsek, oňda bu ýerde hem biziň baran ýerimizde ýagdaýa düýbünden düşünmänligimiz görnüp dur. Biz Gyzyl Goşunymyzyň güýji bilen iki ýyl mundan öň bütin Buhäran» diýen ýaly eýeledik we biziň iki ýyllyk dolandyryşymyzdan soňra ol ýerde Buharanyň ähli ilatynyň Sowet häkimiýetine garşy bolmagy ýaly ýaramaz ýagdaý emele geldi. Men birnäçe gün mundan öň Buharada bolup, şeýle az wagtyň içinde başarşyma görä şuny anykladym: bu ýerde hem ilatyň garşymyza öjükmegine özümiziň başarnyksyz syýasatymyz sebäp bolupdyr. Mysal hökmünde bir örän häsiýetli fakty görkezip biljek. Buharadaky ynkylabyň düýp mazmuny düşündirýän wagtlarynda oratorlar1 hamala biziň rewolýusiýamyzyň diňe bir emiriň garşysyna gönükdirilendigi bilen däl-de, eýsem Hudaýyň hem garşysyna gönükdirilendigi bilen beýlekilerden tapawutlanýandygyny aýdypdyrlar. Özem bu «mukaddes» saýylýan Buharada, başga ýerlere garaňda diniň has berk ornaşan, biçak dindar hem fanatik bolan Buharada aýdylypdyr. Elbetde, şeýdip biz ähli ilaty öz garşymyza öjükdirdik. Häzir_ mysal üçin, kazy-kelanlary dikeltmek, wakyflary/fond/ gaýdyp bermek we beýleki birtopar eglişikler biln baglylykda ilatyň garaýşgnda belli bir öwrülişik gazanyldy. Ol indi basmaçylygy ýok etmek işine gös-göni gatnaşýar. Buharada hem basmaçylyga garşy göreş paýawlap barýar. Indi men goňşy respublikalardaky işimizi gysgajyk häsýetlendirmesinden soňra, Ferganadaky işimiz hakda durup geçmek gerek, diýip hasaplaýaryn. Fergana Sowet häkimiýetini demir ýol işçileri getirdiler, olar uzak wagtlap ýerli ilatbilen bileleşmegiň ýoluny tapmadylar. Ferganada Sowet häkimiýetiniň döremegi bilen bir wagtda musulman 1 Halka ýüzlenip, demonstratsiýalarda çykyş edýänler. Türkmeni Öwreniş Merkez intelligensiýasynyň topary Basmaçylyk hakda ulamalar bilem bilelikde musulman söweşijileriniň we daýhanlarynyň gurultaýyny çagyrdy. Şu gurultaýda Awtonom Türküstanyň hökümeti saýlanyldy. Ol Ferganada guralan milli goşunyň hataryna goşulmaga çagyrmak bilen ähli talaňçylara we ogrulara günäleriniň geçilmändigini yglan etdi. Gepiň gerdişine göra, ol ýere patyşa hökümeti tarapyndan sürgüne iberilen we rewolýusiýaden soňra gaýdyp gelen öňki ogry hem talaňçy Ergeş hem çagyryldy. Ol «Gurbaşy»2 bellendi. Başgaça aýdanyňda, Kokant/Hokand şäheriniň goragynyň naçalnigi. Bu bandany ýok etlek üçin Kokanda Sowet hähimiýeti tarapyndan ýoldaş Perfiliýewiň ýolbaşçylygynda otrýad iberildi, ol şäheri gabamaga girişdi. Awtonom hökümet jarnama ýaýradyp, ähli musulmanlary islam dinini, milli azatlygy we Awtonom hökümeti goramak üçin milli goşunyň hatarlarna girmäge çagyrdy. Onsoň, hakykatdan-da golaýdaky obalar seslendiler hem-de adamlar Kokanda kätmenli, paltaly, aw tüpeňli we ş. m. bilen gediler. Seweş üç güne çekdi, Şol aralykda Awtonom hökümet ýitirim boldy. Ergeş hem gitdi. Kokandyň eýelenen pursadyna çenli ol ýerde diňe kömege gelen obalylar galdylar. Hemmedan köp horluk çeken hem şolar boldy. Biziň otrýadamyz diňe daşnaklardan3 ybaratdy, olar emele gelen ýagdaýa basym göz ýetirdiler hem-de pul toplamagyň ugruna çykdylar. Öç alama köp babatda söwdanyň üstünden düşdi. Ähli ýerli söwdagärler atyldy, olaryň emläkleri skladlara wa wagonlara çekildi, galanlary bolsa Otlanyldy. Ilat zorluga, talaňçylyga, şäher bolsa ýykgynçylyga sezewar edildi. Fergananyň ilaty beýle zabun öç alşy görüp, bolşewikleriň hakykatdan ham talaňçylardygy, banditlerdigi, olaryň hiç zady ykrar etmeýändikleri we diniň, Allanyň garşysyna gidýändikleri hakynda awtomomçylaryň aýdýanyna ynandy. Awtonomiýa ýok ediländaň soň sowet gurluşygy başlandy. Sowetler işçi-daýhan we Gyzyl esgerler Sowetleri diýip atlandyryldy. Ýerli ilatyň arasynda bolsa işçiler ýokdy we sowet apparatlery birneme wagt ýerli ilatdan üzňeleşdi. Ýagdaýy patyşa hökümeti tarapyndan tyl4 işlerine alnyp, şol wagta çenli gaýdyp gelen ýerli işçiler “düzetdiler”. Siz, elbetde, ýerli ilatyň 1916-njy ýlda tyl işlerine mobilizlenmeginiň Samarkant we Semireçensk oblastlarynda birgiden gozgalaň döredendigini bilýärsiňiz, Ferganada gozgalaňdan saklandylar, ilat pul töläp mobilizasiýadan örän seresaplylyk bilen aman sypdy: ol öz-özüne aýratyn salgytlar saldy we toplanan pullara ýygyndydan ýygnananlary — kartkeşleri5, jübi keserleri, Ferganadaky san-sajaksyz bi_kärlerm hakyna tutdy. Olar Frontlarda bir ýyl bolanlaryndan soňra öýlerine gaýdyp geldiler. Ine, Sowet häkimiýeti Ferganada nähili ýagdaýda döredilipdi. Ýaragly güýçleriň komandiri. Gurhana başlygy. Ermeni, opportonist, anti-Türk, aşa fanat we terrorçy topar hasaplanýar. (A.G) 4 Tyl= Frontyň arkasynyda,yzynda işlemek. 5 Humar/ gumar oýnaýanlar. 2 3 Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Eýsem ol ýerde biziň syýasy işimiz nähili tertipde alnyp baryldy. Biziň «ýok bolsun köne dünýä, ýok bolsun buržuaziýa» diýen şygarymyz şeýleräk görnüşde amala aşyryldy; Biz köne dünýä diýip ähli metjitlere, medreselere düşündik, olary ýapdyk. Kazylar, ulamalar tussag edildi, dini urp-adatlara garşy göreşmek Margelandaky musulmanlar üçin mukaddes bolan Gurhanyň Sowet häkimiýetiniň wekilleri tarapyndan ýakylmagynda ýüze çykdy. Andijandaky «Jamy» metjidi musulman otrýadlarynyň kazarmalaryna/egerhanasyna/ öwrüldi, olar ol ýerde beçebazlyga ýüz urdular. Biziň otrýadlarymyz metjitlere çozup, namaz okaýan işanlaryň, ulamalaryň üstüne çozup bombalar taşladylar. Netijede, ulamalaryň we işanlaryň bary basmaçylaryň tarapyna geçdi. Biz ýerli baýlara ýewropa buržuaziýasy ýaly garaýardyk. Olary türmä salyp belli bir töleg tölänlerinden soňra boşadyp goýberýäris. Men şu ýerde ýoldaş Lenine kast edilmegi bilem baglylykda Ferganada baýlara garşy jezanyň çäreleriniň möwç alandgyny aýtmakçy. Olary «Siz, haýynlar, Lenine kast etdiňiz» diýip türmä salýardylar. Ferganada synpy göreş şeýle geçýärdi. Biziň hojalyk işimiz hakynda aýdylanda bolsa, size mälim bolşy ýaly, ekerakçylygy, we hünärmentçiligiň/senagatyň mekany bolan Fergana «Kommuna» diýip yglan edildi, bu ugurda kesgitli dekret bardy hem-de ähli daýhanlaryň ýerleri millileşdirildi, senagatçylyk babatynda hem şeýdildi, Netijede, gaty köp işçi kadrlary köçä zyňylyp, bir döwüm çöreksiz galdy. Eger rewolýusiýanyň ilki döwründe pagta arassalaýjy zawodlaryň köpüsiniň ýapylangny hem aýtsak, onda Ferganada ähli babatlarda hojalyk, syýasy we guramaçylyk babatlarda, dogrudanda agyr ýagdaýyň emele gelendigi düşnükli bolar. Bu kadrlaryň ählisiniň dessine basmaçylalaryň tarapyna geçendigi düşnüklidir. Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Biziň şü çäreler bilen bir wagtda at almak, zähmet borjuny girizmek hem-de adamlary Goşuna mobilizlemek çärelerini hem geçirendigini aýtmagymyz gerek. Biz bular bilen utgaşdyryp galla mono-poliýasyny azyk paýlamaklygy hem geçirip, netijede daýhanlar, senagatçylar, tutuş ilat sowet režimine sowet tertibine garşy aýaga galyp, basmanylaryň tarapyna öwrüldi we bu ilkibada arassa galtamançylyk häsiýetinde bolan herekete syýasy many berdi. Onsoň 1919—1920-nji ýyllarda Ferganada eýýäm galtamançylygyň, basmaçylygyň dal-de, belli bir halk gozgalaňynyň bolandygyny aýtmaly. Gozgalaňy basmaçylyk diýip atlandyrmak bilen biz 4 ýylyň dowamynda hatda bu hereketiň häsiýetini hem dogry aýdyňlaşdyryp bilmedik. Basmaçylyk, başgaça aýdylanda, talaňçylygy aňladýar. Ýalňyş düşünilmegi bolsa onuň çözgüdine hem ýalňyş çemeleşilmegine getirdi. Onsoň biz 4 ýylgň dowamynda bu hereketi hiç bir jehtden ýok edip başarmadyk. Barha güýjeýän gozgalaň bilen ýüzbe-ýüz bolan Sowet häkimiýeti uly şäherlerde berkäp, oňa garşy göreşmäge başlady. Ilkibada biziň gyzyl esgerler bölümlerimiz bir komanda astynda birleşmedi, her şäher bolsa basmaçylara garşy özbaşdak çykyş etdi. Gyzyl esger otrýadlary, esasan, ýerli ilat bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk daşnaklardan ybaratdy. Gelip çykyşlary boýunça ýerli ilat bilen duşmançylygy bardy, çünki ermeniler öz kesbi boýunça söwdagerler bolandyklary üçin olar adaty durmuşda ýerli ilat bilen bäsleşikdediler. Biz, ine, şu otrýadlara daýanyp, şol wagt biziň islendik otrýadymyz bilen söwşmäge, onuň zarbasyna döz gelmän güýji ýetýän basmaçylaryň garşysyna çykdyk, ýerli ilat tarapyndan goldanylýan basmaçylar köp halatda üstün bolýardylar. Ahyrsoňy ýerli işgärleriň ösüp ýetişmegi we parahat oturan ýerli ilaty hut talamak, oňa zulum etmek bilen meşgullanýan biziň bu otrýadlarymyza garşy çykyp ugramagy üçin birnäçe ýyl gerek boldy ...Size biziň bir wagt basmaçylygy ot we gylyç bilen ýok etmekçi bolakdygymyzy aýtmak gerek. Şu niýet bilen «basmaçylyk meýilli» ulurak obalar rehim-şepagatsyz ýok edilýärdi, münuň netijesinde ilat Sowet häkimiýetinden barha we barha daşlaşdy. Bütin Fergananyň tutuş eýelenmegi hem bize kömek etmedi. Bir gezek Fergana 30 müňe çenli goşun sürüldi we ähli uly obalary gyzyl esgerleriň garnizonlary eýelediler. Ilat bize öňküsi ýaly duşmançylykdady, basmaçylar biziň garnizonlarymyza aňsatlyk bilen hötde gelýärdiler we biz ahyrsoň goşunlarymyzy obalardan aýyrmaly bolduk. Ferganada elekden geçirmek diýilýän sistema ulanyldy, bütin uezd boýunça aýry-aýry brigadalar goýberildi. Basmaçylar olaryň aralaryndan göze ilmän sypýardylar. Olar göreşiň barşynda uly tejribe topladylar, biziň kemçiliklerimizi bilýärdiler, ajaýyp razewedkany ýola Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda goýdular: biziň otrýadlarymyzyň hereketi olara derrew habar beriýmärdi we olar hemişe howp abananda aýny wagtynda sypmagy başarýardylar. Biz üstlerinden baran wagtymyz da bolsa olar söweşjek bolman, ýüwrük atlarda çar tarapa dyr-pytrak bolýardylzr. Ýa-da biziň otrýadlarymyzyň hereketi, gitjek ugry hakda bilip, dessine parahatçylykly görnüşe geçýärdiler, ýarglaryny gizleýärdiler, biziň otrýadlarymyzy parahat oturan ilat hökmünde garşy alýardylar, hyzmat edýärdiler. Ot-iým, azyk tapýardylar hem-de gideňde ýeňsäňden urýardylar. Olar kämahal 20—30 km biziň otrýadlarymyzy yzarlap gidýärdiler, gapdaldan oka tutýardylar, şol bir wagtyň özünde-de tutuş toweregi eýeleýän baglykda görünman galýardylar. Şeýla ýagdaý biziň gyzyl esgerlerimize diýseň agyr täsir edýärdi we olar käwagt gahar-gazapdan ýaňa näderini bilmän, düýbünden parahat ilaty gyrýardylar. Şu zatlar netijesinde komandowaniýede we gyzyl esgerlerde ähli ilat basmaçy diýen belli bir pikir emele ýeldi. Şu nukdaý nazardan hem jeza berijilikli syýasat ýöredildi. Adamlary girew almak sistemasy gaty uzak wagtlap dowam etdi. Girew alnanlar eýle bir köpeldi welin, bütin Ferganada olary saklamak üçin ýer hem tapylmady. Basmaçylygy zamun alnan adamlaryň tolar-topar edilip atglmagy hem saklap bilmedi. Basym Ferganada basmaçylar bilen aragatnaşygy bardyr öýdüp şübhelenilmeýän ýekeje ýerli işgär hem galmady. Ahyrsoňy biziň jeza berijilikli syýasatymyz basmaçylyga garşy göreşmekde ähli basmaçylary hasaba almakdan ybarat bolan täze sistemany girizmek bilen tamamlandy. ÇK6-nyň ýerli organlary şu ugur boýunça işlenip düzülen instruksiýa/iş ugry/ eýerip, ýerli ilatdan soraşyp görmek arkaly basmaçylary hasaba almaga girişdiler. 6 Howpsuzlyk boýunça ”Adatdan daşary komissiýa”, soňraky KGB. Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda Dönülik üçin basmaçylaryň dessine kellelarini aljagyny bilip, ýerli rewkomlar7 iň bir bolgusyz familiýalary habar berýärdiler. Basmaçylaryň sanaw boýunça ele salynmagy iň bir akyla sygmajak ýagdaýlgry döretdi. Hiç haçan basmaçy bolup bilmejek adamlary gapjaýardylar. Şol zagtlar Turk_frontuň ştaby tarapyndan goşuny sagdynlaşdyrmak üçin birnäçe uly çäreler görüldi. Daşnaklary diýseň ýiti çaknyşyklar bilen Ferganadan çykarmak başartdy. Goşunda pugta tertip ýola goýuldy, durnuksyz elementler çykaryldy. Komandowänne bir ýolbaşçylyga birleşdirildi. Şol bir wagtda partiýa tarapyndan ilaty parahagçylykly zähmete çagyrýan birnäçe syýasy kampaniýalar başladyldy. Ferganaiyň tükeniksiz harby hereketlerden bizar bolan ilaty emele gelen ýagdaýdan şolbada çykalga gözläp başlady, hem-de sowet häkimiýetiniň tarapyna geçmekleri üçin basmarçylaryň baştutanlaryna, ýagny «gurbaşy» diýlýänlerine umumy zor salyp ugrady. Ahyrsoňy Fergananyň basmaçylary dini, hojalyk we syýasy meselelere dahylly birnäçe şert goýup, 1921-nji ýytyň awgustynda Türkmenistan8 Sowetleriniň 10-njy gurultaýynda parahatçylyhly gepleşikler baradaky teklip bilen Sowet häkimiýetine resmi ýüz tutdular. Bu şertler şerigaty azat etmäge, metjitleri, medreseleri we mekdepleri açmaga kazylaryň, baýlaryň suduny/da:dgah/ dikeltmäge, waknflary, dini dolandyryşy gaýdyp bermäge, bazarlary, ekerançylyk hojalyklaryny we senagat, öňümçiligini erkin etmäge hem-de basmaçylaryň otrýadlaryny Ggzyl Goşuna kabul etmäge syrygýardy. Gepleşiklere ähli parahat ilat gatnaşdy we bu talaplaryň şol bir wagtyň özünde ilatyň özüniň hem talaplarydygyna hiç bir şübhe ýokdy. Biz ähli şertleri ret etdik, ýogsam, şol pursat biziň üçin amatlydy. Bu ýerde biz ilat bilen gutarnykly gürleşip, oblasty parahatlaşdyrmakda iňňän uly üstünliklere ýetip biljekdik. Parahatçylykly gepleşikleriň başarjaň we oýlanyşykly geçirilmegi basmaçylaryň hataryna gürrüňsiz, uly bölünişik saljakdy. Bu gysga döwurde iki fakt aýratyn yz goýdy. Öňi bilen täsirli gurbaşylaryň biri-Baýtuman tabyn boldy, ol ýesir düşenleriň günäsini geçmek barada bar bolan buýrugyň tersine gidip, özüniň 40 ýigidi bilen türmä basyldy. Fergana toparynyň komanduýuşisi ýoldaş Zinowýew tarapyndan Sowet häkimiýetiniň tarapyna kabul edilen gurbaşylaryň ikinji bir topary bolsa haýynlarça atyldy. Bu iki fakt ilaty bizden ýene-de daşlaşdyrdy, basmaçylyk bolsa täze güýç bilen tutaşdy. Emma bu gepleşikler biziň üçin netijesiz bolup galmady! Türk_MIK9 soňraky aýlarda birnäçe dekret Rewlýutsion komitet. Türküstan bolsa gerek. A.G 9 Türküstan Merkezi Ijraýia Komiteti. 7 8 Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda çykaryp, ilatyň talaplaryny düzgünleşdirdi. Biziň işimizde «syýasy eglişikler» diýýlip, atlndyrylan täze ugry döretdi, bular — kazylaryň sudy, wakgflaryň gaýdyp berilmegi, medreseleriň, mekdepleriň açylymagy we ş. m.-dir. Bu syýasy eglişikler ilata hojalygy ýöretmegiň kadaly şertlerine geçmäge mümkinçilik beren täze ykdysady syýasatyň durmuşa geçirilmegi bilen gabat geldi. Bularyň bary jemlap alanyňda, kölçüligiň Sowet häkimiýetiniň tarapyna meýil etmeginde belli bir öwrülişik döretdi. Hakykatda şu wagta çenli basmaçylygyň ideýa ýolbşlçysy bolan Hajymät işanyň ýolbagşçylygynda ruhanylar dura-bara basmaçylykdan arany açdylar. Ilat tarapyndan «keramatly» saýylýan yzyna eýerijileri-şägirtleri bolan Hajymet işanyň biziň tarapymyza geçmegi, ulamalaryň we işanlaryň konferensiýasy, soňra Fergana ruhanylarynyň agzydan çykarlan birnäçe çagyryşlar hem-de ýüzlenmeler ähli parahat oturan ilaty aýňaltdy. Şol bir wagtyň özünde-de Türk_MIK tarapyndan boýun synan gurbaşylaryň we olaryň ýigitleriniň şahsy howpsuzlygyna hem-de emläginiň eldegirmesizligine kepil geçilýändigi barada dekret/perman çykaryldy., Ilat basmaçylaaryň ýolbaşçylaryndan Sowet häkimiýetine boýun egmegini üzül-kesil talap edip ugrady. Şu esasda ilat bilen basmaçylaryň arasynda ýiti bölünişik döredi, bu bodsa käbir raýonlarda hut ilatyň özi tarapyndan basmaçylaryň atylmagyma we olaryň toparlarynyň ýok edilmegine getirdi. Ondan soňraky ýagdaý basmaçylygyň köküni gyrdy. Ilat basmaçylary goldamakdan ýüz dönderdi, basmaçylar birsyhlly galtamançylyga ýüz urmaga mejbur boldular we ilatyň wekilleri özlerini basmaçylardan goramak barada berk talap bildirip, Sowet häkimiýetine ýüz tutup ugradter. Bize ol ýa-da beýleki obalara garnizon hökmünde gyzyl esgerleriň otrýadlaryny bermek sorap, köpçülikleýin haýýşnamalar gowşup ugrady, özem garnizonlary saklamagy obalar öz üstlerine alýardylar. Komandowaniýeniň olaryň haýyşyny kanagatlandyrmaga ýagdaýy ýokdy, çünki Ferganadaky goşun bölümleri az sanlydy. Garnizon Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda goýlan obalarda hem olar özleriniň bi_başlygy bilen ilaty öz üstlerinden birsyhl arz edip, durmaga mejbur edýärdiler. Üstesine garnizonlary obalarda uzak galdyrmaga hem mümkinçilik bolmady. Aglaba ýagdaýda obalar goragsyz galdyryldy, garnizonlar sowoşjeň tabşyryk tertibinde beýleki raýonlara geçirilýär. Garnizonlar gidensoň obalaryň üstüne dessine basmaçylar dokülip, ähli abraýly wekilleri gyrýardylar. Soňraa obadan garnizonlar gidende olar bilen ähli emlagini we ekerançylygyny taşlap butin ilat hem gidip başlady, netijede bolsa diýseň agyr, çikgynsyz ýagdaý emele geldi, açlyk başlandy. Biziň kömegimizden lapykeç bolam ilat özlerine goranmak üçin ýarag berilmegi baradaky haýyş bilen häkimiýete ýüz tutdy. Gynansakda harby komandowaniýe basmaçylartň eline düşmeginden gorkup, ýarag bermekden boýun gaçyrdy. Ilat bu ähli şowsuzlgklary, talaňçylyklary, basmaçylaryň elheder aldyrmagyň umumy gozmaklygy we öz ýagdaýynyň alaçsgzlygyny hudaýyň göz görkezmegi hasaplap ugrady. Birdenkä bütin Ferganany dini meýil gaplap aldy. Zyýaratçylyk umumy häsiýete eýe boldy. Aýry-aýry adamlarar, musulman toparlary, kä_halatda bütin oba bolup öz maşgalalary bilen. barja zadyny satyp, ogul-gyzsyzlar deslapdan aýallary bilen aýrylyşyp öz hojalyklaryny dargadyp ugradylar, otlulara münüp, Mekgä tarap ýola rowana bolduldar, Mekgä gitmek şeýle bir çynlakaý häsiýetdedi welin, bu hereket Fergana düýpli howp salyp ugrddy. Şeýle ýagdaýda-da meniň ýolbaşçylygymda basmaçylyk bilen göereşmek baradaky aýratyn komissiýa döredildi, ol Fergana 1922-nji ýylyň 15-nji fewralynda geldi. Biz Fergana şeýle ýagdaýdaka geldik; bütin oblast basmaçylaryň elindedi. Sowet häkimiýeti diňa şäherlerda we demir ýoduň ugrunda bardy. Fergna toparynyň ştaby we goşun bölümleriniň, ep-eslisi ýerleşýän Kokant şäheriniň, ýagny oblast merkeziniň diňe ýarysy biziňkidi. Garaňky gatylnandan köne şäher basmaçylaryň eline geçip ol ýerden «dat ýetişiň!» sesleri eşdilip başlanýardy. Emm aralykdaky kiçijik derýanyň beýle tarapynda ýerleşýän täza şäherde uly güýçleriň jemlenendigine gramazdan, hiç hili kömek ýokdy. Komanduýuşiý basmaçylary züw_etdmn gorkak galtamanlar hökmünde häsiýetlendirmek bilen, olaryň hiç haçan derýadan geçmäge milt edip bilmejeklerini açyk bilýändigini, şonuň üçinem basmaçylar köne şähere çozanlarynda özüniň öýde arkaýyn ýatýandygyny aýtdy. Garamagynda ÇK-nyň otrýady bolan Aýratyn bölümiň naçalnigi «dat-bidat» sesine kömege barmagyň örän hatarlydygyny, çünki basmaçylaryň güpbasdy edýändiklerini açyk boýun aldy. Şäherden iki km-de «Owgan_bag» diýen ýerde hemişe basmaçylaryň öňdäki postlary nobatçylyk çekipdirler we hiç kim olary ýok etmegiň gamyny iýmändir. Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda ...Andijan şäheriniň ýagdaýy has-da agyrdy. Uezd rewkomynyň çlenleri/agzalary/ hut basmaçylaryň okunyň astynda işläpdirler, esasy köçeden geçenlerinde atyşyp, agşam sagat bäşe çenli täze şähere özlerini atypdyrlar. Jelal_abat şäheriniň bu gün-erte synmagy mümkindi. Ol şäheriniň töwerek bilen bütinleý arasy kesilipdir. Ilkinji gezek oblasta aýlanyp görenimizde bize uly howp abanýardy. Biz geçip gidenimizden iki sagat soňra Gorçakowa stansiýasyna basmaçylar dökülipdir. Urgy biziň garşymyza gönükdirilen eken, ýöne gijä galypdyrlar. Biz oblastdaky ýagdaý bilen tanşyp, ilatyň özüni göreşe çekmejek, Ferganada basmaçylygy harby tertipde ýok edip bolmajakdygyna pugta göz ýetirdik. Diňe ýewropalylardan ybarat bolan biziň harby otrýadlarymyz basmaçyglary hatda tapyp hem bilmeýärdiler. Jan edilip taýýarlanýan harby zarbalar hemişe biderek ýa-da ujypsyz netije bilen tamamlanýardy. Ähli gözbagçylyk basmaçylaryň taktikasynda: gapyllykda dökülmekde, açyk söweşiň biriniň hem edilmezliginde, ýer-ýurdy bilmekde, dessine ýaragsyzlanmakda we ýüwrük atlarda gaýyp bolmakda jemlenýärdi. Ynha, meselem biziň otrýadymya öz barýan ýolunda gündiziň günortany birden basmaçylaryň gazaply oka tutmagyna duçar bolýardy. Gyzyl esgerler ok atýan tarapa eňenlerinde bolsa parahat öräp gelýän çadraly özbek zenanyna ýa-da işläp ýören daýhana, nanbaýa ýa-da metjidiň ýanynda oturan aksakgal ýaşula gabat gelýardiler. Ýap-ýaňy şu ýerden ok atan basmaçylary sorap ýüz tutanlarynda bolsa, olar haýsydyr bir tarapa ümleýärdiler. Emma gyzyl esger sähelçe aralyga açdgy ýeňsesinden atylýan okuň sesini eşidýärdi. Baslaçylar şeýdip her hili usullary peýdalanýarlar we her bir gyzyl esger ýeňillik bilen olaryň hilegärliginiň pidasy bölup bilýär. Basmaçylaryň bu taktikasy parahat ilaty biziň otrýadlarymyzyň zarbasyna duçar edip, kämahal juda gynandyryjy netijelere getirýär. Bu basmaçylara örän bähbitli, çünki göwni galan ilatdan olar hemişe goldaw tapýar. Şeýle ýagdaýda bu petikdan ýeke-täk çykalganyň ilatyň özüni basmaçylga garşy göreşe çekmekden ybaratdygyna hiç bir şübhe ýokdy, çünki olaryň ähli aýratynlyklaryny nazarda tutmaga, olara degişli güýji garşy goýmaga diňe ilat ukyplydy. Ýerli, asly oturymly ilatyň göreşe çekilmegi diňe bir strategik jähtden däl, eýsem syýasy jähtden hem zerurdy, çünki ruslar bilen göreş, dini, milleti goramak esasynda dörän basmaçylyk bu göreşe ýerli köpçüligiň çekilmegi bilen özüniň düýp manysyny ýitirýärdi, bu bolsa oblastda parahatçylygy gazanmak işiňde örän möhüm ýagdaýdyr. Biz aýry-aýry raýonlar, ilat, onuň meýli bilen tanşyp, Ferganada öz-özüňi goramagy guramak üçin wagtyň ýetendigine göz ýetirdik. Biz öz-özüňi goramagy guramak ýoluny saýlap almak bilen ilkinji nobatde strategik ýagdaýy: Fergznada basmaçylygyň iki hili häsiýetdedigini: özbeklerde Türkmeni Öwreniş Merkez Basmaçylyk hakda jülgelerde, gyrgyzlarda hem daglykdadygyny nazarda tutduk. Olary ýok etmäge diňe bamaçy toparlarynyň hemişe siňip gidýän ýerleri bolan dag geçitlerini eýelemek arkaly girişip bolardy. Biz Frganada işi guraýarkak otrýadlaryň naçalnikleri we ýönekeý milisionerler hökmünde ulamalary, işanlary, kazylary, täsirli adamlar göreşe çykdy. Şeýdibem, bütin ilatyň ezişjeňligini oýandyrdyk, basmaçylaryň ganatyny gyrdyk. Biz ilki öz-ozüňi goramak toparlary bilen gyzyl esgerler bölümlerini, soňra bolsa olary ilatyň özi bilen baglanyşdyrdyk. Gyzyl Goşuna oňat garalmagyny we ilatyň oňa azyk kömegini berip durmagyny gazandyk. Biz bäş aýlyk işiň dowamynda şu ňetijelere eýe bolduk: 1) Uly we orta gurbaşylaryň 38-si 1851 ýigidi bilen ýok edildi; 1256 sany tüpeň alyndy: 2) Bütin Oş uezdi basmaçylardan gutarnykly azat edildi. Şeýle-de Andijan uezdiniň 29 wolostynyň 23-si arassalandy. Kokant şäherini gutarnykly eýeledik. Kokant uezdiniň üçden biri, Margelan uezdiniň ýarysyzlandy. Jemläp alanyňda, Ferganada basmeçylaryň 50%-i ýok edildi. Ilaty göreşe çekmek boýunça iş dowam etdirilen halatynda bize basmaçylary şu ýylyň ahyryna çenli ýok etmegiň başartjakdygyna şubhe ýokdur». Soňra Türküstan halk komissarlary Sowetiniň başlygy, Türk_MIK-iň prezidiumynyň çleni, Türküstan Kommunistik Partiýasynyö Merkezi Komitetiniň sekretariatynyň çleni G. S. Atabaýew Samarkant we Türkmen oblastlarynda basmaçylygyň ýagdaýy hakynda aýdypdyr. Mejlise şol wagtky Türküstan Sowet respublikasynyň ähli ýolbaşçylary diýem ýaly gatnaşypdyr we Abdusatarow, Hojaýew, Hydralyýew, Şamänsurow, Çary Perliýew, Skalow, Peskuskiý, Gelgfgot, Berzin dagy çykyş edipdirler. (Merkezi «Ýunost» žurnalynyň 1990-njy ýylyň 1-nji sanyndan). Rus/kril hatyndan latynça geçiren we suratlar bezäp, gaýtadan komputerda ýygan, Taryh ylymlaryň kandidaty, Taryhy öwreniş merkeziň müdüri ARNE GOLI Türkmeni Öwreniş Merkez Sweden. 02.03.2015 Basmaçylyk hakda
© Copyright 2024 Paperzz
