Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak ARAP BAHARI ÜZERİNDEN AVRASYA-ATLANTİK REKABETİNİ YORUMLAMAK Barış DOSTER* Orta Doğu, siyasi, iktisadi, askeri, toplumsal, kültürel boyutlarıyla uluslararası ilişkilerin merkezinde yer alan bir bölgedir. Büyük uygarlıkların kök salıp geliştiği, derin çelişkilerin kurumsallaştığı, keskin rekabetlerin eksik olmadığı bir coğrafyadır. Tek tanrılı dinler, kadim medeniyetler burada doğmuş, Tasavvufun derinliklerine burada inilmiş, Arap-İsrail Savaşları burada çıkmıştır. Bu nedenle, Orta Doğu’nun bugünü üzerine yorum yaparken, geçmişini unutmamak, her zaman dikkate almak gerekir. Zira tarihsel bellek ve geçmişteki algılar, Orta Doğu’da bugünü de geleceği de çok fazla şekillendirir, etkiler, yönlendirirler. “Arap Baharı” olarak adlandırılan süreç de bu bakış açısıyla değerlendirilmelidir. Bölgenin tarihi, birikimi, deneyimi, donanımı, kabiliyeti, toplum yapısı, insan malzemesi gözetilerek yorumlanmalıdır. Orta Doğu’nun, batıdan ithal modellerin, rejimlerin, kavramların yürürlükte olmadığı, dolaşıma girmediği bir bölge olduğu unutulmamalıdır. Çünkü Orta Doğu’da öne çıkan sorunlar değişkendir, karmaşıktır. Bu nedenle uzun vadeli bakış açısı geliştirmek oldukça zordur. Arap-İsrail anlaşmazlığı başta olmak üzere, bir dizi yapısal sorun vardır. Enerji kaynakları açısından zenginliği nedeniyle, asırlardır büyük devletlerin çıkar çatışmalarına sahne olması da sorunların çözümünü güçleştiren önemli bir etkendir. Orta Doğu denince akla öncelikle İslam dünyası, Filistin meselesi ekseninde * Doç. Dr., Marmara Üniversitesi 167 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye şekillenen Arap-İsrail uyuşmazlığı, enerji zenginliği ve su kıtlığı gelir. Dünya nüfusunun ve yüzölçümünün yüzde yirmiden fazlasını oluşturan İslam âlemi, kimi temel hammadde kaynaklarında yüzde elliden fazla paya sahiptir. Ancak küresel üretimdeki payı yüzde 4’tür. Dünyanın en zengin ülkesiyle en yoksul ülkesindeki kişi başına ulusal gelir 500 katı bulurken, bu uçurum İslam dünyasında daha derindir. Dünyanın en zenginleri listesinde çok sayıda Arap şeyhinin ismi bulunsa da, İslam Konferansı Örgütü’ne üye en az gelişmiş ve düşük gelirli ülkelerin nüfusu, örgüt üyesi ülkelerin toplam nüfusunun yüzde 67’sidir. İslam âleminin ve Arap dünyasının geri kalmışlığı, ekonomik zayıflığı, siyasi güçsüzlüğü, sanayi, bilim ve teknolojideki geriliği, alt kimlikler, feodal aidiyetler, Ortaçağ kalıntısı mensubiyetler üzerinden bölünmüşlüğü, sadece ülkelerin içindeki kutuplaşmayı, çatışmayı değil, İslam ülkeleri arasındaki rekabeti hatta kimi zaman savaşları da beslemektedir. Toplumsal yapının, siyasal kültürün genellikle mezhep, etnisite, kabile, aşiret ilişkileri üzerinde yükselmesi, bu ülkelerin batılı büyük güçler tarafından sömürülmesini, kullanılmasını kolaylaştırmaktadır. Orta Doğu’da ABD karşıtlığı çok yüksek olduğu halde, ABD’nin iktidarlar üzerinde büyük nüfuzu, enerji kaynakları üzerinde etkili denetimi, siyasal seçkinler üzerinde dikkat çekici ağırlığı vardır. ABD’nin İsrail’le stratejik müttefik olması bile, Körfez’deki Arap ülkeleri üzerindeki etkinliğini sarsmamaktadır. Arap Baharı’ndan Demokrasi Çıkmadı “Arap Baharı” denilen süreç, Tunus’ta Muhammed Buazizi adlı seyyar satıcı gencin 17 Aralık 2010’da kendisini yakmasıyla başlamıştır. Ancak sürecin başlamasının üstünden 2.5 yıldan fazla zaman geçtiği halde, “bahar”ın geldiği ülkelere demokrasi gelmemiştir. Eylemlerin başladığı Tunus’ta istikrar sağlanamamıştır. Arap dünyasının kalbinin attığı Mısır’da iki kez lider değişmesine, yeni anayasa kabul edilmesine karşın, gerginlik sürmektedir. Petrol zengini Suudi Arabistan’ın desteğiyle ayakta kalabilen Bahreyn’de rejim sıkıntılıdır. Ürdün’ün geleceği hakkında karamsar yorumlar yapılmaktadır. Rejimin kanlı şekilde sona erdiği Libya’nın bütünlüğü tartışılmaktadır. 2011’in Mart ayında olayların başladığı Suriye’de ise Cumhurbaşkanı Esed, ABD ve müttefiklerinin baskılarına, Rusya, Çin ve İran’ın da desteğiyle direnmektedir. 168 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak Arap Baharı’na ilişkin olarak bölgedeki iktidar boşluğuna ve şekillenen yeni güç ilişkilerine dikkat çekenlerin sayısı artmaktadır. Örneğin Japonya’nın eski savunma bakanı Yurike Koiki’ye göre; Orta Doğu’nun siyasi eko-sisteminin bozulmaya başlamasının arkasında bölgede şekillenen “iktidar boşluğu” vardır ve bu boşluk şu 3 vektörün bileşkesinden oluşmaktadır: Birincisi, ABD’de enerji alanında yaşanan gelişmeler, bu ülkenin Orta Doğu kaynaklarına bağımlılığını azaltmıştır. İkincisi, ABD hegemonyası gerilerken Çin’in yükselmesi, Batı merkezli dünya sisteminin sürdürülebilmesi açısından, Uzakdoğu, Pasifik havzası ve Afrika’nın önemini artırmaktadır. Üçüncüsü, Afganistan ve Irak savaşlarının son verilere göre 6 trilyon dolara ulaşması beklenen faturası, “askeri sınaî kompleksi” beslemekle birlikte, artık ABD bütçesi açısından taşınamayan bir mali yük oluşturmaktadır. Bu üç vektörün bileşkesinde oluşan iktidar boşluğunun Orta Doğu jeopolitiğine getireceği yeni “eko-sistemi” düşünürken çok dikkatli olunmalıdır. ABD’nin bölgedeki jeopolitik gelişmeleri belirleme gücünün azalması, bu boşluğu bir başka ülkenin doldurabileceği anlamına gelmemektedir. Diğer bir deyişle, ABD’nin bu boşluğu bir başka ülkenin (onu stratejik müttefik olarak tanımlasa bile) doldurmaya kalkmasını kabul edeceğini sanmak, büyük yanılgıdır.1 Arap Baharı başladıktan sonra ABD, Mısır’da, Tunus’ta, Yemen’de kendisine yakın duran liderlere, yükselen ABD karşıtlığını da dikkate alarak, sahip çıkmamıştır. Müttefiklerini gözden çıkarmış, yorulan yüzlerin yerine yenisini koymanın yollarını aramış, başarılı da olmuştur. Libya’da emperyalizm karşıtı söylemleriyle öne çıkan Kaddafi devrilmiş, ülkenin zengin enerji kaynakları ABD’li şirketlere açılmıştır. ABD, bölgede kendi çevresinde bir Şii hilali örmeye çalışan İran’ın, Filistin davasının hamiliğini, İslam dünyasının liderliğini üstlenme çabalarına, Irak’ta artan etkisine engel olmayı amaçlamaktadır. Tahran’ın bölge merkezli politika arayışlarını dizginlemek, İsrail’in güvenliğini pekiştirmek, mümkünse Filistin meselesini İsrail’i tatmin edecek şekilde çözmek, enerji kaynakları üzerindeki denetimini tahkim etmek için çalışmaktadır. 1 Ergin Yıldızoğlu, “Ortadoğu Isınmaya Devam Ediyor,” Cumhuriyet, 1 Nisan 2013, Erişim tarihi: 1 Nisan 2013, http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/412806/Ortadogu_Isinmaya_Devam_Ediyor.html#. 169 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye Arap Baharı sonrasında, Atlantik cephesi yani ABD ve müttefikleriyle küresel ölçekte Rusya ve Çin, bölgesel ölçekte ise İran’ın öne çıktığı Avrasya güçleri arasındaki rekabet en belirgin ve keskin biçimde Suriye’deki olaylarda görülmüştür. Arap Baharı’nın son durağı olan, ama süreci en uzun, en kanlı yaşayan Suriye’de bir tarafta ABD’nin başını çektiği, İngiltere, Fransa, Türkiye, Suudi Arabistan ve Katar’dan oluşan Esed karşıtı cephe, diğer tarafta ise Rusya, Çin, İran ve Irak’tan oluşan cephe vardır. Bu cepheleşme sadece bölgesel ölçekte değil, Kuzey Kore’den Latin Amerika’ya dek uzanan küresel ölçekte bir cepheleşmedir. BM Güvenlik Konseyi’nde Suriye karşıtı karar tasarıları gündeme geldiğinde, Rusya ve Çin veto kartını kullanmışlardır. Suriye’ye yönelik askeri müdahaleye kesinlikle karşı çıkmışlardır. Bunu yaparken ABD ve müttefiklerini, Suriye’nin içişlerine müdahale etmekle, çatışmaları kışkırtmakla, terörist gruplara destek vermekle suçlamışlardır. Libya’da göstermedikleri direnci Suriye’de gösteren Moskova ve Pekin, ABD’nin sadece Suriye politikasını değil, İran politikasını da eleştirmektedirler. Tahran’ın içişlerine karışılmasına, ambargolara, tek taraflı yaptırımlara karşı çıkmaktadırlar. İran’a doğrudan veya dolaylı, ABD’nin tek başına ya da müttefikleriyle birlikte müdahalede bulunmasına kesinlikle karşı çıkmaktadırlar. İran’ın nükleer çalışmaları nedeniyle batıyla yaşadığı gerginlikte barışçı yollardan çözümü önermektedirler. ABD’nin enerji kaynakları üzerinde hakimiyet kurmaya çalıştığını bilen Rusya ve Çin, İran’ın nükleer faaliyetlerine sert tepki vermemektedirler. Bu nedenle sadece ABD’nin değil, Türkiye ve Körfez’deki Arap ülkelerinin Suriye ve İran politikalarını da eleştirmektedirler. Nitekim Rusya ve Çin’in kararlı tutumu nedeniyle ABD, ne Suriye’ye ne de İran’a askeri müdahale yapmaya yanaşmamaktadır. Körfez’deki Sünni Arap rejimlerinin ve İsrail’in bu yöndeki baskılarına rağmen, sıcak çatışmayı göze alamamaktadır. İsrail’in İran’ı vurması halinde, İran’ın İsrail’e yanıt vereceğini bilmektedir. İran yanıt verdiği anda, Türkiye’deki füze kalkanı radarı devreye sokulacaktır ki, bu da Türkiye’nin İran’ın doğrudan hedefi olması demektir. Son dönemde ABD üzerinden gelişmekte olan NATO-İsrail yakınlaşmasına bu açıdan da bakmak gerekir. O yüzden ABD, bölgedeki iki önemli müttefiki olan Türkiye ve İsrail arasındaki gerginliğin bitmesi için devreye girmiştir. 170 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak İran’ın, Irak ve Suriye’deki etkinliği, Filistin davasına verdiği destek ve ABD, İsrail karşıtı söylemleri sayesinde, Körfez’deki rejimler arasında olmasa bile, halklar arasında artan itibarı da ABD’nin elini zayıflatmaktadır. Şii-Sünni gerginliğinin yükseldiği bir dönemde artan İran etkisi, onun tarihsel olarak rekabet ettiği Türkiye’yle ilişkilerine de yansımaktadır. Nitekim Suriye meselesinde tam zıt cephelerdedirler. Tahran, Esed devrildiği takdirde sadece Suriye’de kaybetmeyeceğini, Lübnan’da Hizbullah, Filistin’de Hamas üzerindeki etkisini önemli ölçüde yitireceğini bilmektedir. O bağlamda hem İran hem de Suriye, Türkiye’nin İsrail’le yaşadığı gerginliğin göstermelik olduğunu, bu yolla İslam dünyasında, Arap aleminde öne çıkmaya çalıştığını açıklamışlardır. Türkiye’yi ABD’nin bölgedeki sözcülüğünü yapmakla, Suriye’nin içişlerine karışmakla suçlamışlardır. İsrail’in Türkiye’den özür dilemesini de, Mavi Marmara gemisine yaptığı saldırıya değil, Suriye meselesinde sıkışan Türkiye’yi rahatlatma çabasına bağlamışlardır. Türkiye’nin füze kalkanı radarına ve sonra da patriot füzelerine topraklarını açmasını, İsrail’i korumaya yönelik adımlar olarak nitelemişlerdir. Bunalım Dönemselim Mi, Yapısal Mı? Batı ittifakının siyasi, iktisadi, toplumsal, kültürel olarak gerileyişi, hatta sistem bunalımı yaşadığına ilişkin yapılan tartışmalar, doğuda yükselen güçlerin elini kuvvetlendirmektedir. Yaşadığı bunalamı aşamayan Avrupa Birliği’nin (AB) dış politikada ağırlığının olmadığı bir kez daha görülmüştür. ABD’nin bir diğer müttefiki Japonya, Asya’daki iktisadi liderliğini yitirmiştir. Ekonomik olarak zayıflayan ABD, sadece İran ve Suriye konularında değil, pek çok konuda Rusya ve Çin’in BM Güvenlik Konseyi’ndeki direncini aşamamaktadır. Bir zamanlar “arka bahçesi” olarak gördüğü Latin Amerika’da büyük güç ve itibar kaybetmiştir. Nitekim artık ABD’deki bazı uzmanlar, Suriye’de Esed’ın devrilmesinin hayli zorlaştığını, ABD için en iyi çözümün “gücü azaltılmış bir Esed” olduğunu dillendirmeye başlamışlardır. Dünya ekonomisindeki ağırlığın batıdan doğuya kaymasına ilaveten son yıllarda dünya ekonomisinde kısaca “BRICS” denen, Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika’dan oluşan ülkeler bloğu öne çıkmaktadır. BRICS üyeleri, Dünya Bankası’na alternatif olacağını belirttikleri ortak bir banka kur171 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye mayı kararlaştırmışlardır. IMF’yi, para verme karşılığında üye ülkelerin kotasını yükseltmeye çağırmışlardır. Çin, küresel krizlerin önlenmesi amacıyla IMF’ye 43 milyar dolar, Rusya ise 10 milyar dolar katkı sağlayacaklarını açıklamışlardır. Dünya nüfusunun yüzde 42’sine, küresel ticaretin yüzde 18’ine sahip olan BRICS ülkeleri, ABD dolarının ticari işlemlerdeki egemenliğine de karşıdırlar. İran’ın nükleer programı, Suriye bunalımı, küresel ekonomik kriz gibi konularda ortak tavır takınmaktadırlar. Dünya Bankası’na göre; 2025’te küresel ekonomik büyümenin yarısı BRICS ülkelerinden kaynaklanacaktır. Dünya enerji kaynaklarında denetim batının çokuluslu şirketlerinden Çin ve Rusya’nın devlet şirketlerine geçecektir. BM, IMF, G-8 ve G-20 ülkeleri eski güçlerini yitirirken, BRICS ve Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) güçlenecektir. Değişmekte olan bu ekonomik dengeler nedeniyle pek çok ülke son dönemde artan hızla dış ticarette dolardan uzaklaşmakta, ulusal para birimlerine yönelmektedir. Örneğin; Japonya ile İran arasındaki petrol ticaretinde dolar kullanılmamaktadır. Çin, ulusal para birimi olan Yuan’ın dünya ticaretinde daha etkin olarak kullanılmasına çalışmakta, bu konuda BRICS ülkelerinin desteğini almaktadır. Tek odaklı dünya, sadece siyasi olarak değil, iktisadi olarak da yerini birkaç kutuplu dünyaya bırakmanın sancılarını çekmektedir. Gerileyen Güç: ABD ABD siyasi, iktisadi, askeri olarak gerileyen bir süper güçtür. Ancak gerilemesine karşın dünyanın en büyük ekonomisine, en güçlü ordusuna sahiptir. Küresel çapta kurduğu hegemonyaya direnebilecek bir gücün ortaya çıkmasını istemese de, bu üstünlüğünü korumaya ekonomisi elvermemektedir. 19. yüzyılın son çeyreğinden bu yana dünyanın en güçlü ekonomileri arasında öne çıkan ABD, 1960’tan sonra dünyanın toplam gelirinin yüzde 30’unu üretmektedir. Yıllık federal kamu harcamaları kabaca 3.5 trilyon dolar, bütçe gelirleri ise 2.4 trilyon dolar olan ABD, küresel bunalımı atlatmakta zorlanmaktadır. Milli geliri 15.5 trilyon dolar olan ABD’nin kamu borcu 28 Temmuz 2013 itibariyle 16.738 trilyon dolardır.2 2 “The US Government Debt,” Erişim tarihi: 28 Temmuz 2013, http://www.usgovernmentdebt. us/. 172 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak İktisadi gerileyişe koşut olarak ABD, siyasi ve askeri olarak da gerilemektedir. Afganistan işgalinin maliyeti artmış, süresi uzamış, oldukça yıpratıcı olmaya başlamıştır. O nedenle ABD, farklı arayışlara yönelmiş, Taliban ile müzakerelere başlamıştır. NATO’daki müttefiklerinden daha çok özveride bulunmalarını istemiştir. ABD, 2003’te işgal ettiği, 2011’de çekildiği Irak’ta da tüm hedeflerine ulaşamamıştır. Irak’ın iç siyaseti ve enerji kaynakları üzerinde söz sahibi olsa da, ülkenin kuzeyinde kendi güdümünde bir bölgesel yönetim kursa da, Irak iç savaşın eşiğine gelmiştir. Etnik, mezhepsel temelde bölünme riski artmıştır. İran’ın Irak’taki etkisi ise en üst düzeye çıkmıştır. Bölgesel dinamikler de ABD’nin bölge politikalarına karşıt biçimde gelişmiştir. Özellikle İran, sadece Irak’ta, Körfez bölgesinde değil, tüm Orta Doğu’da ABD karşıtı mücadelenin lideri konumuna gelmiştir. Bu sayede sadece Irak ve Suriye üzerinde değil, Lübnan ve Filistin’de de etkisi artmıştır. Bu etkinlik hem bölgede hem de Irak’ta ABD’nin politikalarını zora sokmuştur.3 Tüm bunlar ABD’nin ağırlığını Orta Doğu’dan Asya-Pasifik bölgesine kaydırmasını hızlandırmıştır. Ancak dünya üzerinde bin dolayında askeri üssü ve tesisi bulunan ABD’nin, bu yükü sadece siyasi ve askeri açıdan değil, ekonomik açıdan da taşıması zordur. Soğuk Savaş döneminde SSCB’yi ekonomik rekabete zorlayan, onu yorucu, yıpratıcı bir yarışın içine çekerek dağılmasını hızlandıran ABD, günümüzde rakiplerine bunu yapacak güçte değildir. Sadece Orta Doğu’da değil, diğer bölgelerde de tek başına davranabilme yeteneğini yitirmiştir. Bu yüzden Orta Doğu başta olmak üzere çıkarı olan her yerde, yerel-bölgesel güçlere geçmişe oranla daha fazla gereksinim duymaktadır. Bu gelişmeler ABD’yi, daha fazla içine kapanacağı, ekonomisi başta olmak üzere kendi sorunlarıyla daha çok ilgileneceği bir döneme sokmuştur. Nitekim İran ve Suriye konularındaki tutumu, öncelikle Rusya ve Çin’le birlikte çözüm aramaktan bahsetmesi, tek başına hareket etmeyeceğini, askeri müdahaleye taraftar olmadığını açıklaması, eski gücünde olmadığının kanıtlarıdır. Sadece ABD değil, Avrupa’daki önemli müttefikleri İngiltere ve Fransa da, özellikle Türkiye’nin, Suriye’de tampon bölge oluşturulması ve uçuşa yasak bölge ilan edilmesi gibi önerilerine karşı çıkmışlardır. Tampon bölgenin doğuracağı 3 Meliha Benli Altunışık, “Orta Doğu ve ABD: Yeni Bir Döneme Girilirken,” Orta Doğu Etütleri Cilt 1 Sayı 1 (2009): 78. 173 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye sorumluluğu, getireceği ekonomik yükü karşılamaktan çekinmişler, böyle bir adımın daha şiddetli çatışmalara neden olacağına dikkat çekmişlerdir. ABD’nin, Irak’ın işgalinin meşruiyeti, haklılığı konusunda, elindeki güçlü propaganda olanaklarına rağmen, değil dünya kamuoyunu ikna etmek, kendi müttefiklerinin bile çoğunda kamuoylarını ikna edemediğini anımsamak gerekir. Nitekim işgal sonrasında tüm dünyada ABD karşıtlığı yükselmiştir. Suriye’ye askeri müdahale konusunda istekli olmamasının önemli nedenlerinden biri de, hem kendi halkını hem de dünyayı Suriye’ye saldırmaya ikna edememesidir. ABD, Esed karşıtlarının toplumsal tabanı, meşruiyeti ve itibarının, batı medyasının abarttığı ölçüde olmadığının farkındadır. İsrail’in güvenliğinin Esed sonrasında nasıl etkileneceğini öngörememektedir. Bugün Esed yanlısı güçlere karşı savaşan grupların, yarın İsrail’e karşı nasıl hareket edeceklerini kestirememektedir. Suriye’deki gelişmelerin iç savaşın eşiğinde olan Lübnan’a ne zaman, nasıl, ne yönde etki edeceğini tam olarak tahmin edememektedir. ABD’nin değişen müdahale tercihleri de, büyük, ağır, hacimli, yüksek maliyetli, dünyanın tepkisini çeken işgaller yerine, küçük birliklerle, gizli operasyonlarla, insansız hava araçlarıyla, toplum mühendisliğiyle, istikrarsızlaştırıcı faaliyetlerle, psikolojik harp teknikleriyle müdahale etmeyi zorunlu kılmaktadır. Arap Baharı’nda öne çıkan isyanlar, gösteriler, Suriye’de mezhep çatışması çıkması için tertiplenen kışkırtıcı eylemler, hükümet darbeleri hep bu kapsamda düşünülmelidir. Çünkü bu yöntemler daha ucuzdur. Daha “barışçıl” görünümlü olduklarından, daha az tepki çekmektedir. Bu nedenle ABD, Türkiye’de, Ürdün’de, Irak’ta, Katar’da ve bölgedeki diğer müttefiklerinde bu tür operasyonlar için üs kurmak ya da mevcut üslerin sayısını artırmak istemektedir. Savunma bütçesinde kesintiye giderken, özel operasyonlar için ayırdığı bütçeyi artırmaktadır. Küresel üstünlüğünü yitirmek istemeyen ABD, Çin’i çevrelemek, büyümesini, etkinliğini artırmasını önlemek için, dış politikasının temel önceliklerini bu yönde güncellemiştir. “ABD’nin Pasifik Yüzyılı” adlı dış politika temel yaklaşım metninde Çin’e yönelik stratejisini ortaya koymuştur. Çin’i siyasi ve askeri açıdan çevrelemeyi, iktisadi açıdan dengelemeyi amaçlamaktadır. 174 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak Asya- Pasifik bölgesine yığınak yapmaktadır. 2020’ye dek donanmasının yüzde 60’ını bu bölgeye kaydırmak ve yeni üsler yapmak niyetindedir. Bölgeye 70 bin asker yollamayı düşünmektedir. Güney Kore, Japonya, Avustralya, Filipinler, Bangladeş, Singapur, Endonezya ve Tayland’la askeri işbirliğini güçlendirmektedir. Pasifik’te ikili ve çok taraflı tatbikatlarının sayısını artırmaktadır. Zbigniew Brzezinski gibi ABD dış politikasının saptanmasında etkili olan isimler de, Çin’e karşı mutlaka önlem alınması gerektiğini belirtmektedirler. Nitekim Brzezinski, “Stratejik Vizyon”4 adlı kitabında, ABD’nin yaşadığı bunalımla birlikte Çin’in yükselişine işaret etmekte ve çözüm önerilerini sıralamaktadır. ABD’nin en önemli hedeflerinden biri de Hindistan’ı yanına çekmektir. ABD’nin 2012 Savunma Strateji Belgesi, Çin’e karşı Hindistan, Japonya, Güney Kore hattının desteklenmesini öngörmektedir. Rusya’yla güçlü ilişkileri olan, Çin ve Pakistan’la zaman zaman ciddi sorunlar yaşayan Hindistan, ŞİÖ’de gözlemci üyedir ve tam üyelik için çabalamaktadır. Hindistan’ın Çin’i yakalamak üzere olan nüfusu ve hızla gelişen ekonomisi de üzerinde dikkat çeken özellikleridir. Hindistan’a yönelik ABD ilgisi, bölgesel değil küresel ölçekte önemlidir. ABD iktisadi düzlemde en büyük rekabeti Çin’le yaşamaktadır. Ancak iki ülkenin, aynı zamanda birbirleriyle iç içe geçmiş ekonomiler olduklarını belirtmek gerekir. ABD’nin en borçlu olduğu ülke Çin’dir. Çin’in en fazla alacaklı olduğu ülke ABD’dir. ABD Çin’in en büyük pazarıdır. Bu karşılıklı iktisadi bağımlılık, siyasi düzlemdeki keskin rekabete karşın, telafisi olanaksız uzlaşmazlıkları engellemektedir. İki ülke de keskin bir siyasi ve askeri rekabetin, kendilerine maliyetinin çok yüksek olacağını bilmektedirler. ABD’nin değişen stratejisi Orta Doğu değil, Asya-Pasifik ağırlıklıdır. Bu da ABD’nin Orta Doğu’daki gücünü azaltırken, Rusya ve Çin’in elini güçlendirmektedir. ABD, 2012’den itibaren 10 yıl boyunca savunma harcamalarında yaklaşık 500 milyar dolar (kimi uzmanlar bu tutarın 700 milyar doları bulacağını öne sürmektedir) kesintiye gideceğini açıklarken, Rusya önümüzdeki 10 yılda or4 Zbigniew Brzezinski, Stratejik Vizyon: Amerika ve Küresel Güç Buhranı (İstanbul: Timaş Yayınları, 2012). 175 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye dusunu güçlendirmek için 730 milyar dolar kaynak ayıracağını açıklamıştır. ABD savunma bütçesindeki kesintiler ve ekonomisindeki kötü durum, sınır ötesi harekât yapmasını engelleyen unsurlardan biridir. Bu onun caydırıcılığını da zayıflatmaktadır. O nedenle, ABD’nin gerilemesi, sadece büyük güçleri değil, daha küçük devletleri de cesaretlendirmektedir. Örneğin; ABD, Çin’le yeni tip askeri ilişki kurmaya, ortak tatbikatlar yapmaya çabalarken, Çin’in desteklediği Kuzey Kore, nükleer silahlar konusunda ABD’ye kafa tutabilmektedir. Keza ABD’nin son dönemde Pakistan’la gerginleşen ilişkileri sonrasında Pakistan’ın Rusya, Çin ve İran’la daha yakın işbirliğine yöneldiği görülmektedir. AB’nin Bunalımı Yapısallaşıyor Küresel krizden oldukça etkilenen AB’nin durumu iyi değildir. Bu bunalımı aşmak için AB ve ABD arasındaki işbirliği arayışları sürmektedir. 2007’de ABD ile AB arasında başlayan Transatlantik Ekonomi Konseyi adlı girişim üzerinden ABD ve AB’yi, Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı adlı serbest ticaret anlaşmasıyla tek bir ekonomik bölgede birleştirmek için yapılan müzakereler sürmektedir. Bu durum, pek çok uzman tarafından, ABD’nin 1948’de yürürlüğe giren Marshall Yardımı’ndan bu yana Avrupa’yı bir kez daha iktisadi bunalımdan kurtarma çabası şeklinde yorumlanmaktadır. Bu sayede Avrupa’nın ürettiği ürünler ABD’ye gümrüksüz olarak girecektir. ABD ve Avrupa yılda karşılıklı olarak 1 trilyon dolar tutarında mal ve hizmet ticareti yapmaktadırlar ve karşılıklı 4 trilyon dolar tutarında yatırımları vardır. ABD’nin Avrupa’daki yatırımlarının toplamı 1.9 trilyon dolardır. AB’nin başka bir dizi yapısal sorunu da vardır. Nüfusu hızla yaşlanmaktadır. 2025’de AB nüfusunun dörtte birinin emeklilerden oluşacağı öngörülmektedir. Meslek sahibi dört kadından biri anne olmaktan kaçınmaktadır. Doğurganlık azalmaktadır. İşsizlerin ve yoksulluk sınırında yaşayanların sayısı artmaktadır. Son yıllarda ABD’ye doğru yoğun bir beyin göçü vardır. AB’nin ar-ge harcaması, ABD’nin 120 milyar dolar gerisindedir. 28 üyeli birlikte üyeler arasında gelişmişlik, ekonomik büyüklük, siyasi güç farkının yanında, hedef, öncelik, çıkar farkının da olması, Brüksel’in işini zorlaştırmaktadır. Örneğin, AB’nin en büyük üç ülkesinden olan İngiltere, ABD’yle çok yakın ilişkilere sahiptir. 176 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak Daha Avrupa merkezli politikaları savunan Almanya ve Fransa ise iktisat politikalarında ayrışmaktadırlar. İspanya ve Portekiz’in ekonomik açıdan yaşadığı bunalım, Yunanistan’ın iflasın eşiğine gelmesi, yeni üyelerin eskilerin sahip olduğu avantajlara, yardımlara, mali destek programlarına sahip olmaması ilk akla gelen sorunlarından bazılarıdır. Askeri güçten yoksun olan AB’nin, yaşadığı ekonomik bunalımı da atlatamaması, zaten fazla olmayan siyasi ağırlığını iyice sarsmıştır. Küresel ölçekte kayda değer bir kuvvet olamayacağı Arap Baharı’yla bir kez daha görülmüştür. ABD’nin baskısıyla İran’dan yaptığı petrol alımını durdurması, sadece İran’ı değil, AB’yi de olumsuz etkilemiştir. Dünyanın en büyük petrol ihracatçılarından olan İran’dan önemli miktarda petrol alan AB’deki rafineriler eksik kapasiteyle çalışmak sorunuyla karşılaşmışlardır. Nitekim AB’nin sanayi devi olan, Rusya ve Çin’le güçlü ilişkileri bulunan Almanya, İran’a yönelik bu kararı eleştirmiştir. Rusya’ya enerji alanında bağımlı olan Almanya doğuya yönelmektedir. Libya, Suriye ve İran gibi önemli konularda ABD ile aynı diplomatik hattı izlememektedir. Silah ticaretinde dünyada 3. sıraya yükselen Almanya (yaklaşık olarak İngiltere ve Fransa’nın toplamı kadar silah satmaktadır, 2006-2010 arasında silah ihracatını ikiye katlamış, 80 ülkeye askeri malzeme satmıştır) Avrupa’da ilk sırayı almıştır. Balkanlarda etkilidir. Güneydoğu Avrupa’ya özel önem vermekte, en yüksek dış yatırımı yapmaktadır. Slovakya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan’ın en önemli dış ticaret ortağıdır. Bu ülkelere en çok yatırım yapan devlettir. Örneğin; Macaristan adeta Güney Almanya ekonomisinin uzantısı gibidir. Yumuşak gücünü de devreye sokan Almanya, Tuna Boyu Projesi ile kültürel olarak da bölgede etki alanını genişletmektedir. Ayrıca Kuzey Afrika ve Orta Doğu’da da etkili olmaya çalışmaktadır. Almanya’nın bu tutumu ve diğer AB üyeleriyle ekonomik olarak arasındaki makasın büyümesi, AB’nin geleceği açısından da önemli sorun yaratmaktadır. Rusya ve Çin’in Yükselişinin Siyasal Yansımaları Rusya, devlet başkanı Putin döneminde hızla toparlanmıştır. Ulusal gururuna yeniden kavuşmuş, yakın çevresinden başlayarak gücünü tekrar hissettirmiş, bölgede ve küresel ölçekte inisiyatif almaya başlamıştır. Sahip oldu177 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye ğu enerji kaynaklarını diplomaside başarılı kaldıraç olarak kullanmaktadır. Dünyanın toplam doğalgaz rezervinin yaklaşık üçte birine sahip olan Rusya, Avrupa’nın, özellikle de Almanya’nın bu konuda kendisine bağımlı olmasını, Çin’den Japonya’ya dek pek çok ülkeye doğalgaz satmasını, diplomaside başarılı biçimde kullanmaktadır. Eski SSCB ülkeleriyle ekonomik, savunma ve güvenlik ağırlıklı örgütler kurmakta, Şanghay İşbirliği Örgütü’yle (ŞİÖ) etkisini artırmaya çalışmaktadır. Kazakistan’la tek bir hava savunma sistemi kullanma konusunda anlaşmıştır. Bu anlaşmaya Ermenistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’ın da katılması düşünülmektedir. Rusya, Kazakistan ve Belarus ile kurduğu Avrasya Gümrük Birliği’ni, eski SSCB ülkelerinden başlayarak genişletmeyi, zamanla bazı Avrupa ve Asya ülkelerini de ittifaka katmayı amaçlamaktadır. Rusya çok yönlü bir diplomasi izlemektedir. Hem NATO’da hem de İslam İşbirliği Teşkilatı’nda gözlemci üyedir. Bir yandan Gürcistan ve Ukrayna’nın NATO’ya üye yapılmaması için ağırlığını koymakta, bir yandan da Suriye5, İran6, Irak gibi Müslüman ülkelerle işbirliğini geliştirmektedir. Almanya ve Çin’le ilişkilerine özel önem vermektedir. Denilebilir ki Almanya batıdaki, Çin doğudaki, bir diğer ifadeyle Almanya Avrupa’daki, Çin Asya’daki en önemli müttefikleridir. Doğusundaki geniş ve büyük zenginliği işleyip harekete geçirmek için bu iki ülkenin, özelikle de Çin’in sermayesine gereksinimi vardır. Aynen Çin gibi, küresel ekonomik bunalıma karşı önlem olarak iç tüketimi artırmaya, orta sınıfı güçlendirme çalışmaktadır. Tarımsal üretimde yeniden büyük güç olmaya çabalamaktadır. Stratejik ve büyük ölçekli sanayide, özellikle de enerjide devlet denetimini savunmaktadır. Kurucuları arasında bulunduğu ŞİÖ’nün yanında BRICS’teki kurumsallaşma çabalarını da önemsemektedir. Rusya, savunma ve güvenliğe ayırdığı mali kaynakları artırmış, Uzakdoğu’da okyanus deniz kuvveti kuracağını, Doğu Akdeniz’de sürekli filo bulunduracağını açıklamıştır. Mart-Nisan 2013’te Karadeniz’de 36 gemi ve 7 bin 5 Rusya’nın Suriye’yle ilişkileri için bkz: Barış Doster, “Arap Baharı Özelinde Rusya’nın Suriye Politikası,” Arap Baharı ve Suriye içinde, Ed. Barış Adıbelli. (İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2012). 6 Rusya’nın İran’la ilişkileri için bkz: Barış Doster, “İran Dış Politikası ve Rusya,” Doğu-Batı Yol Ayrımında İran içinde, Ed: Barış Adıbelli. (İstanbul: Bilim+Gönül Yayınları, 2012). 178 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak askerin katılımıyla, son 20 yılın en büyük tatbikatlarından birini yapmıştır. Aktif savunma anlayışını benimsemiştir. Güçlü bir hava savunma sistemine sahiptir ve gerektiğinde önleyici vuruş yapacağını, asimetrik yanıt vereceğini ilan etmiştir. NATO’nun genişleyip Rusya sınırlarına yaklaşmasını birinci tehdit, ABD’nin Doğu Avrupa’ya füzesavar sistemi yerleştirme projesini ise ikinci tehdit olarak görmektedir. Avrupa Füze Savunma Sistemi konusunda ABD’yle anlaşamadığını açıkça belirtmiştir. Rusya ve Çin, aralarındaki ilişki için sık sık “stratejik işbirliği” ve “derinleşen ortaklık” ifadelerini kullanmaktadırlar. 22-27 Nisan 2012 tarihlerinde Sarı Deniz’de “Denizde İşbirliği 2012” adlı ortak tatbikat yapmışlardır.7 Bu tatbikat, iki ülke deniz kuvvetlerinin yaptığı ilk ortak tatbikattır. Asya-Pasifik bölgesinde güvenliği sağlamak amacıyla yapıldığı açıklanmıştır. Aynı zamanda Pasifik’te uluslararası sularda savaş gemileriyle devriye gezen ABD’ye mesaj vermeyi amaçladığı aşikârdır. İki ülkenin bu yakınlığı, ABD’ye karşı füze kalkanı konusunda işbirliği yapacak boyuta ulaşmıştır. ABD’nin, Asya-Pasifik’i de içerecek bir küresel füze kalkanı kurma planlarına karşı, füze savunma sistemlerinde yaptıkları işbirliğini derinleştirmeye karar vermişlerdir. Rusya-Çin ilişkileri, ikili temasların yanında, ŞİÖ ve BRICS içinde de gelişmektedir. Bu yakınlaşma, ŞİÖ’nün batıya doğru genişleme, küresel sorunlarla daha etkili biçimde ilgilenme, Orta Doğu’da ağırlığını artırma çabalarıyla da uyumludur. Rusya ABD’nin Afganistan ve Orta Doğu’daki varlığını, Çin ise ABD’nin sürekli olarak Çin çevresinde askeri yığınak yapmasını ve Tayvan’ı silahlandırmasını, kendileri açısından önemli sorunlar arasında görmektedirler. ABD’nin bu hamlelerine karşı ikili ve çoklu ittifaklar geliştirmektedirler. Kurulmasına öncülük ettikleri ŞİÖ’yü, dış politikalarında kullanmaktadırlar. Bu nedenle ŞİÖ, ortak savunma ve güvenlikten ortak dış politikaya, oradan da mali düzeyde yakınlaşmaya yönelmiştir. Büyük sermaye gerektiren ortak projelere kaynak aktarması için ŞİÖ Gelişme Bankası ve ŞİÖ Gelişme Fonu kurulmuştur. İlk ortak projeler arasında ortak mobil uydu bağlantı sistemi ve üye ülkeler arasındaki ulaşımı kolaylaştıracak bir zincirin kurulması vardır. 7 “Rusya ve Çin Sarı Deniz’i Isıtıyor,” Haberrus, 23 Nisan 2012, Erişim tarihi: 23 Nisan 2012, http://haberrus.com/bos/2012/04/23/rusya-ve-cin-sari-denizi-isitiyor.html. 179 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye Ekonomik kurumsallaşma açısından önemli adımlar atan ŞİÖ, üye ülkelerin (Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan) terörizme, ayrılıkçı hareketlere, aşırı akımlara, kökten dinciliğe karşı birlikte mücadele etme kararlılığını da pekiştirmektedir. Ancak belirtmek gerekir ki, Rusya örgüte bölgesel güvenlik açısından, Çin ise ekonomik işbirliği açısından öncelik vermektedir. ŞİÖ, henüz tam anlamıyla çok boyutlu, çok kapsamlı ve derinlik sahibi bir ittifak olmasa da, Rusya ve Çin’in ağırlıkları ve verdikleri önem sayesinde gelişmekte olan bir örgüttür. Nitekim 2005’teki zirvesinde ABD’nin Orta Asya’daki varlığına son verilmesi yönünde çağrı yapmış, sonrasında da ŞİÖ üyesi Özbekistan, ülkesindeki ABD üslerini kapatmıştır. 2012 zirvesinde, ŞİÖ üyeleriyle ortak sınırı olan ve halen ABD işgali altında bulunan Afganistan’a “gözlemci üye” statüsü vermiştir. ŞİÖ’nün 2012 zirvesinde Türkiye’ye de “diyalog ortağı” statüsü verilmiştir. 2005’te üyelik başvurusu Çin’in vetosuna takılan Türkiye’ye 2012’de “diyalog ortağı” statüsü verilmesi, ABD’ye verilen bir mesaj olarak yorumlanabilir. Böylece Rusya ve Çin, ABD’ye yakınlığıyla bilinen Türkiye’ye “diyalog ortağı” statüsü vererek, bir NATO üyesini, ŞİÖ’de diyalog ortağı yapmaktan çekinmediklerini, ŞİÖ’nün kendisine güvenen bir örgüt olduğunu göstermek istemişlerdir. 2005’te İran’a “gözlemci üye” statüsü veren ŞİÖ’deki “diyalog ortaklığı” statüsünü abartmamak gerekir. Sri Lanka ve Beyaz Rusya da diyalog ortaklarıdır. 2012 zirvesinde, Suriye’ye yönelik bir müdahaleye kesinlikle karşı çıkılması da, Suriye’yi savunmanın, aynı zamanda İran’ı savunmak olarak görüldüğünün kanıtıdır. Zirvede savunma ve güvenlik konularında ortak politikalar izlenmesi, işbirliğinin geliştirilmesi, savunma bakanları, genelkurmay başkanları ve askeri birlikler arasında daha yakın işbirliği yapılması kararlaştırılmıştır. Zamanlaması dikkat çeken bu mesajların muhatabı, aksi öne sürülse de, ABD’dir. Rusya ve Çin ekonomik olarak da yakınlaşmaktadırlar. İkili ticarette yuan ve ruble kullanmaktadırlar. Çin, 2015’te ticaretinin yarısını yuan ile yapmayı hedeflemektedir. Pekin’in bu konudaki önemli bir avantajı; Avrupa, Japonya ve OPEC üyesi ülkelerin ABD’nin baskılarına karşın, dolarla ticareti azaltma yönündeki eğlimleridir. Büyük bir enerji ihracatçısı olan Rusya ile büyük bir enerji ithalatçısı olan Çin’in enerji alanında işbirliği yapmaları da, ilişkilerini 180 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak güçlendiren bir unsurdur. 1993’ten beri petrol ithalatçısı olan Çin, doğal kaynakların paylaşımı yönündeki keskin ve kanlı rekabete geç katıldığından, bu gecikmeden kaynaklanan dezavantaj nedeniyle daha çok çalışmak, daha fazla üretmek, daha büyük kaynak ayırmak zorundadır. Enerji güvenliğini, büyüyen ekonomisi için zorunluluk olarak görmekte, dış siyasetinde de bu gerçeği gözetmektedir. Çin’in politikaları, hem en büyük rakibi ve en büyük pazarı olan ABD, hem müttefiki olan Rusya, hem de Almanya, Japonya ve Hindistan gibi diğer güçlerce yakından izlenmektedir. Bunu bilen Çin de temkinli adımlar atmakta, ketum davranmaktadır. İddialı, dikkat çekecek, ABD başta olmak üzere diğer güçleri tedirgin edecek söylemlerden kaçınmaktadır. Güneydoğu Asya, giderek daha fazla uzman tarafından “Çin’in nüfuz bölgesi” olarak nitelendirilirken Pekin, Afrika başta olmak üzere, başka bölgelere de açılmaktadır. Bu açılımlarında ekonomik gücünü devreye sokmakta, yumuşak gücüyle etkili olmaya çalışmaktadır. Bilim ve teknolojiye büyük yatırım yapmakta, dünya ölçeğinde Konfüçyus Merkezleri’nin sayısını çoğaltmakta, gelişmekte olan ülkelere cömertçe kredi verip, mali yardımlarda bulunmaktadır. Çin, İran’la ilişkilerine de büyük önem vermektedir. İkili ticarette yuan kullanılmakta, Çin petrol aldığı İran’a ödemeyi Rus bankaları üzerinden yapmaktadır. Bu yakınlaşma sayesinde Çin Batı Asya’ya açılmakta, Batı Türkistan’a ulaşmanın hesabını yapmakta, Hazar havzasına girmeye çalışmaktadır. Üç büyük petrol ve doğalgaz havzası olarak öne çıkan Hazar, Sibirya ve Kuzey Buz Denizi, Çin’in yakın takibindedirler. Orta Doğu’yla yakından ilgilenen, Afrika’da etkili olmak isteyen Çin, Libya’yla ilişkilerini geliştirdiği bir süreçte batının Kaddafi’yi devirmesinden gerekli dersi çıkardığı için, Suriye konusunda net tavır almaktadır. Çin’in kısa adı APEC olan Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü’ndeki ağırlığı da artmakta, Büyük Okyanus’a kıyısı olan 21 ülkenin oluşturduğu örgütte ekonomik gücünü devreye sokmaktadır. Çin-ABD rekabeti ekonomik boyutla sınırlı değildir. Bilim ve teknolojide de keskin bir rekabet söz konusudur. Onaylanmış uluslararası patent sayısındaki artışta dünyada ilk sırada gelen Çin, ar-ge harcamalarında ABD’nin ardından ikincidir. Bilimde süper güç olmaya çalışan Çin’in ar-ge harcamalarının 181 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye GSYİH içindeki payı 1995’te yüzde 0.6 iken 2011’de yüzde 1.6’ya yükselmiştir. ABD’nin ar-ge harcamalarının GSYİH içindeki payı ise yüzde 2.7’dir ve 16 yıldır değişmemektedir. Çin’in bilimsel ilerlemesi, ekonomik ve toplumsal ilerlemesine koşut gelişmektedir. Çin, 10 yıl içinde dünyanın en çok araç üreten ülkesi olacaktır. Önümüzdeki 10 yılda ABD’dekinden daha çok insan Çin’de İngilizce konuşacaktır. Tekstil gibi düşük teknoloji ve katma değerli alanlardan çıkıp, yüksek katma değer yaratan enerji ve uçak endüstrilerine yönelen Çin, şu anda dünyadaki rüzgâr santrallerinin üçte birini üretmektedir. Önümüzdeki 10 yılda ise üçte ikisini yapmayı hedeflemektedir. Ekonomik gücünü, teknoloji transferinde kullanırken örneğin; Boing şirketinden 200 uçak alırken, ar-ge’yi Çin’de yapmasını, yedek parçayı Çin’de üretmesini istemektedir. Çinli bilim insanları, ülkenin tüm enerji gereksinimini güneş enerjisinden karşılamanın yollarını aramaktadırlar. Elinde 75 nükleer silah, 2 nükleer yakıtlı balistik füze denizaltısı, 3 bin 500 kadar da savaş başlığı olan Çin, büyük bir filo yapmaktadır. Burma, Pakistan, Sri Lanka’da donanması için üs inşa etmektedir. Rusya’dan aldığı Varyag adlı uçak gemisini ileri teknolojiyle donatmıştır. Kendi uçak gemisini yapmak için çalışmaktadır. Uzaya kendi ağını kurup, yörüngeye uzay laboratuarı yerleştirmiştir. Anti uydu füze sistemi geliştirmiştir. Tamamen kendi olanaklarıyla uzayda kalıcı istasyon kurabilecek düzeye ulaşmış, uzaydaki ilk 3 güçten biri haline gelmiştir. Son 30 yılda, 6 plan döneminde kesintisiz olarak yılda yüzde 10 dolayında büyümüş, hızla kalkınmıştır. Orta sınıfları kalabalıklaşan ülkede son 10 yılda 120 milyon Çinli kırdan kente göçmüştür. 1953’ten beri planlı kalkınmayı benimseyen Çin, yatırımlarda ülkenin geri kalmış iç kesimlerini gözetmekte, altyapıya büyük önem vermektedir. 2008’den beri yaşanan ekonomik bunalım döneminde bile yüksek büyümesini sürdürmüştür. 2007-2011 arasında yıllık yüzde 9.8 oranında büyümüştür. 2012’den yani 12. Beş Yıllık Plan döneminden başlayarak önceliği ihracattan iç taleple büyümeye kaydırmış, orta sınıfı güçlendirmeye yönelmiştir. Yıllık yüzde 7.5 büyüme hedefi koymuş, büyümenin sektörel bileşenlerinde yapısal değişim yapmaya yönelmiştir. 2011 sonunda dünyanın ikinci büyük ekonomisi olan Çin’de GSMH’nın yüzde 48’i sanayiden, yüzde 43’ü hizmet sektöründen, geriye kalanı da tarımdan gelmektedir. 182 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak Suriye’de Vekâleten Yürütülen Savaş Gerek kendi nesnel koşulları, gerek küresel ölçekteki gelişmeler, gerekse Orta Doğu’daki dinamikler ABD’nin aleyhine gelişmektedir. Bu nedenle ABD, şimdiye dek Suriye’ye yönelik bir askeri müdahaleyi göze almamıştır. Onun yerine, muhalifleri destekleyerek, Türkiye, Suudi Arabistan ve Katar’ı seferber ederek, örtülü operasyonlarla amacına ulaşmaya çalışmıştır. Suriye’de Esed sonrasına ilişkin kalıcı, sağlıklı, gerçekçi bir planı yoktur. Suriye’de işin mezhep boyutu vardır. İran Suriye konusunda açıktan taraf olmuştur. Mesele Lübnan’a yansımıştır. İsrail Suriye’deki önemli tesisleri havadan vurmuştur. Bir NATO üyesi olan Türkiye, tüm gücüyle Esed karşıtlarını desteklemektedir. Irak merkezi hükümeti Esed’ı desteklerken, ABD, İsrail ve Türkiye’nin desteklediği Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi ise Esed karşıtlarını desteklemektedir. Suriye’deki saflaşmada AB de bir bütün olarak ABD’nin yanında değildir. AB’nin en büyük gücü olan Almanya, bu konuda Rusya ve Çin’e daha yakın politika izlemektedir. Berlin, Moskova ve Pekin’in tavrının, Suriye’ye karşı askeri müdahale seçeneğinin önünü kapattığını görmüştür. NATO Suriye’ye yönelik bir müdahaleyi göze alamamaktadır. Yaşananlar, ABD için İsrail ne kadar önemli ise Rusya için de Suriye’nin o kadar önemli hale geldiğini göstermiştir. Suudi Arabistan ve Katar hariç Arap ülkeleri de Suriye’ye yönelik askeri müdahaleye soğuk bakmaktadırlar. ABD öncülüğündeki bir müdahale gücünün, Arap toplumlarında yeni bir “Haçlı saldırısı” olarak yorumlanabileceğini, bunun da Arap liderlerini baskı altına alacağını düşünmektedirler. Arap Baharı, İslam ülkelerinin ve İslamcı örgütlerin kendi aralarındaki çekişmeleri şiddetlendirmiş, çelişkileri derinleştirmiştir. Arap ülkelerinde faaliyet gösteren İslamcı hareketler arasında en çok Müslüman Kardeşler’in (İhvan) elinin güçlendiği görülürken, Mısır Cumhurbaşkanı Mursi’nin ordu destekli büyük bir halk hareketiyle devrilmesi, sadece Mısır’da değil, diğer İslam ülkelerinde de İhvan’ın gücünü azaltmıştır. Mursi’nin devrilmesinden sonra gerek ABD ve AB’den gerekse Arap ülkelerinden gelen tepkiler de, İhvan’ın umduğu gibi değildir, tam aksi yöndedir. O kadar ki, Suudi Arabistan’da ve Dubai’de Müslüman Kardeşler üyeleri idamla yargılanmaktadırlar. İran’la 183 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye olan yakın ekonomik ilişkileriyle bilinen Dubai’nin Suriye rejimiyle ilişkilerini de kesmediği bilinmektedir. Kasım 2011’de Arap Birliği’nin, Ağustos 2012’de ise İslam İşbirliği Teşkilatı’nın Suriye’nin üyeliğini askıya almasının da fazla bir etkisi olmamıştır. Keza Aralık 2012’de Fas’ta gerçekleştirilen “Suriye’nin Dostları” toplantısında da Suriye Muhalif ve Devrimci Güçler Konseyi’nin ülkenin tek meşru temsilcisi olarak tanınması, gidişatı etkilememiştir. Suriye’deki saflaşmada Suudi Arabistan ve Katar Suriyeli muhaliflerin en büyük destekçileri arasındadır. Suriye hükümeti, ülkede yaklaşık 40 bin yabancı teröristin olduğunu, bu teröristlerin kimyasal silah kullandığını, silahların da Türkiye üzerinden geldiğini öne sürmektedir. Müslüman Kardeşler gibi geniş tabanı olan bir hareket, El Kaide, El Nusra Cephesi gibi terör örgütleri ve Selefi gruplar da, ABD başta olmak üzere batılı güçlerden ve Esed karşıtı Müslüman ülkelerden aldıkları destekle Suriye’de rejime karşı savaşmaktadırlar. Hizbullah ise Suriye rejimini desteklemektedir. İslamcı örgütler arasında Suriye’deki rejime karşı en güçlü seçenek Müslüman Kardeşler’in Suriye’deki uzantılarıdır. Ancak Suriye’deki muhalif grupların hiçbiri halk içinde umdukları desteği bulamamışlardır. Suriye halkının büyük bölümü, bu grupların ülkeye demokrasi, insan hakları, özgürlük getireceğine inanmamaktadır. Bu durumun başlıca nedenleri arasında, Esed muhaliflerinin ABD ve İsrail’den büyük destek görmeleri, ortak bir programa, söyleme sahip olmamaları, farklı siyasal geleneklerden gelmeleri, teröre başvurmaları, radikal unsurları bünyelerinde barındırmaları gösterilebilir. Vahşice insan öldüren terörist gruplar, batı kamuoyunda da Suriye’de yaşananlara ilişkin tartışmalarda gündeme gelmekte, Esed karşıtlarına verilen desteğin sorgulanmasına neden olmaktadır. Suriye konusunda öncelikle Rusya ve Çin’in tutumu, ABD liderliğindeki Atlantik Bloku’nun Suriye’ye yönelik askeri müdahale yapmasını önlemede etkili olmuştur. Suriye karasularında düşürülen Türk jetinin ardından kimi çevrelerde bu eylemin Suriye’ye bir müdahale gerekçesi olduğu dillendirilmişse de, bu düşünceler ABD’de bile destek bulmamıştır. NATO sıradan bir kınamanın ötesinde tepki vermemiştir. Suriye’ye müdahale etmek için, ABD ve müttefiklerinin, Arap ülkelerinin ve Türkiye’nin uçuşa yasak bölge ilan etmeleri yönündeki öneriler, askeri ve siyasi hedefleri vurmaları yönündeki 184 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak baskılar, isyancılar ve sığınmacılar için güvenli bölge oluşturmaları için yapılan teklifler de şimdiye dek sonuç vermemiştir. ABD, Suriye’ye müdahale konusunda Washington’un öncülük etmesini isteyen Türkiye, İsrail ve Arap ülkelerine siyasi çözümü işaret etmiş, Rusya’nın ve Çin’in tutumuna dikkat çekmiş, askeri müdahaleye niyeti olmadığını belirtmiştir. Soğuk Savaş’tan bu yana Moskova’yla güçlü ilişkileri olan, siyasi, iktisadi, askeri anlamda büyük destek gören, Akdeniz’deki Tartus limanında bir Rus deniz üssüne evsahipliği yapan Suriye, olaylar başladıktan sonra başarılı bir bölgesel ve küresel diplomasi izlemiştir. Suriye’nin hava savunma sistemini kuran Rusya, ABD’nin yoğun muhalefetine karşın, Suriye’ye gelişmiş füze sistemleri satmayı sürdürmüştür. Esed rejiminden kolay vazgeçmeyeceğini her fırsatta göstermiştir. Suriye’yle önemli askeri anlaşmalar olan, Suriye ordusunun silah ve donanımının kabaca yüzde 80’ini sağlayan Rusya’nın, Suriye’deki rejime verdiği destekte, Suriye’nin Arap dünyasındaki ağırlığı ve Orta Doğu siyasetindeki belirleyiciliğinin de payı vardır. Rusya sık sık Suriye’deki iktidar ile muhalefet arasında arabuluculuk yapmaya hazır olduğunu açıklayarak, bu süreçte kendisine rağmen bir adım atılamayacağını da göstermiştir. Suriye’de öncelikle silahların susması gerektiğini belirterek, batı ülkelerini Suriye’nin içişlerine karışmamaları, rejim muhaliflerine silah, para, diplomatik destek vermemeleri konusunda uyarmıştır. Suriye sorununun çözümünün Suriye halkının iradesinden geçtiğini, halkın dış müdahaleyi ve dayatmaları kabul etmediğini vurgulamıştır. Bölgede İsrail’in doğrudan etkisinin artmasına, Irak’ın ardından Suriye’nin de bölünmesine, İran’ın daha fazla çevrelenmesine, ABD’nin bölgedeki varlığının kuvvetlenmesine kesinlikle karşı olan Rusya’nın, yanına Çin ve İran’ı da alarak Şam’a verdiği destek, Esed’ın elini güçlendirmiştir. Kaldı ki Esed rejiminin sona ermesini isteyen ülkeler ve Esed’a karşı savaşan muhalif gruplar da, Esed’ın yerine kimin geleceği konusunda kendi aralarında tam olarak uzlaşmamışlardır. Çok farklı fikirlere, beklentilere, çıkarlara sahiptirler. Esed rejiminin direnişine koşut olarak hem Suriye’deki muhalifler arasında, hem de onları destekleyen ülkeler arasında çelişkiler derinleşmektedir. Rejim çökerse, yerine nasıl bir rejimin kurulacağı, kimin lider olacağı, yöneti185 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye ci kadroların kimlerden oluşacağı, nasıl bir anayasanın kabul edileceği, ülkenin kaça bölüneceği, ne türden çatışmaların yaşanacağı öngörülememektedir. Suriye’deki gelişmelerin Lübnan’ı doğrudan etkilemesi de, durumu daha karmaşık kılmaktadır. Zira Lübnan iç siyaseti, yapısal sorunlarının yanında, ABD’nin ve Körfez’deki Arap ülkelerinin desteklediği Sünnilerle, İran’ın desteklediği Şiiler arasındaki siyasi, idari ve toplumsal rekabete sahne olmaktadır. Lübnan’da yeni bulunan petrol ve doğalgaz rezervleri de küresel güçlerin iştahını kabartmaktadır. İran ve Arap Baharı Arap Baharı’nı, ilk günlerde 1979 İran İslam Devrimi’nin Arap coğrafyasındaki devamı ve yansıması olarak yorumlayıp memnuniyetle karşılayan İran, ilerleyen süreçte gelişmeleri şüpheyle izlemeye başlamış, tavrını değiştirmiştir. Arap Baharı’ndan etkilenen ülkelerdeki lider değişiminin, batının çıkarlarıyla örtüştüğünü fark etmiştir. Libya’da Kaddafi’nin devrilmesinin ardından özellikle Suriye’de yaşanan olaylar sonrasında ise açıktan tavır almıştır. Suriye ile stratejik ittifak düzeyinde ilişkileri olan İran’a göre; ABD liderliğindeki batılı güçlerin bugün Suriye’de yapmak istediklerini anlamak için geçmişte Yugoslavya’da yaşananlara bakmak gerekir. Arap Baharı, 2000’lerin başında Gürcistan, Ukrayna ve Kırgızistan’da gerçekleşen renkli devrimleri (turuncu devrimler, gül devrimleri, lale devrimleri de denir) çağrıştırmaktadır. İran, Suriye’ye yönelik bir askeri müdahaleye kesinlikle karşıdır. Bu tutumunun Rusya ve Çin tarafından da paylaşılması, İran’ın etkisini artırmaktadır. Keza İran, Rusya ve Çin’le birlikte, ABD’nin yanı sıra İngiltere, Fransa, İsrail ve Türkiye’nin, Suriye’ye yönelik bir askeri müdahalede bulunmak, bu amaçla kamuoyunu ikna etmek için, kimyasal silahları bahane ettiklerine inanmaktadır. Tartus limanındaki deniz üssünde Rus savaş gemilerinin yanı sıra, İran savaş gemilerinin de olması, İran’ın Suriye’ye verdiği önemin işaretlerinden biridir. İran’ın jeopolitik konumu, stratejik önemi ve enerji zenginliği, diğer konularda olduğu gibi Suriye meselesinde de elini güçlendirmektedir. İstatistikler değişse de, petrol kaynakları açısından dünyanın en zengin dördüncü, doğalgaz rezervleri açısından ise ikinci ülkesi olan İran, denizyolu ile taşınan petrolün 186 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak yüzde 40’ının geçtiği Hürmüz Boğazı’nı da denetlemektedir. Nükleer sahibi olmayı milli hedef olarak benimsemiştir. Önemli bir bölgesel güçtür, bu konuda Türkiye’yle rekabet halindedir. İki ülkenin Arap Baharı’na, Suriye’ye, Irak’a yönelik yaklaşımları büyük ölçüde çelişmektedir. Türkiye’nin, füze kalkanı ve patriotlara topraklarını açması, ABD’nin uyarısı üzerine İran’dan yaptığı enerji ithalatını azaltması, İran’ın tepkisini çekmiştir. Bu gelişmelerden sonra İran Dışişleri Bakanı’nın Güney Kıbrıs Rum Kesimi’ni ziyaret etmesi dikkat çekmiştir. İran, 1979 İslam Devrimi’nden beri ilişkilerinin donuk olduğu Mısır’la Arap Baharı sonrasında ilişkilerini bir nebze olsun düzeltmiştir. Karşılıklı en üst düzeyde ziyaretler gerçekleşmiştir. İran, Mısır’ı her zaman ABD ve İsrail’le uzlaşmakla eleştirse bile, Arap dünyasındaki ağırlığıyla bilinen Mısır’la ilişkilerinin normalleşmeye başlaması önemlidir. 1958-1961 arasında Suriye’yle birlikte Birleşik Arap Cumhuriyeti deneyimi yaşamış olan Mısır’ın, Suriye meselesinin İran’ın desteği olmadan çözülemeyeceğini açıklaması da İran açısından önemli bir kazanımdır. İran, ABD ve İsrail’in, ekonomik yaptırımlar ve psikolojik baskı yoluyla kendisini hata yapmaya zorladıklarının bilincindedir. ABD ve İsrail’in sık sık, İran’ın kısa süre içinde nükleer silah sahibi olacağını açıklamalarını, psikolojik harbin parçası olarak görmektedir. Rusya’nın Batılı ülkelerin İran’a yönelik yaptırımlarının “nükleer silahların yayılmasının önlenmesi” hedefinin önüne geçtiğini ve kabul edilemeyeceğini açıklaması İran’ın elini biraz olsun rahatlatsa da, ülkede ekonomik durum kötüye gitmektedir. Yüksek enflasyon ve işsizlik ciddi sorunlardır. İhracat petrol ve doğalgaz satımına bağımlıdır. Yolsuzlukların önüne bir türlü geçilememesi halkın rejime yönelik tepkisini artırmaktadır. ABD ve Avrupa, İran’a karşı ağır yaptırımlar uygularken, Avrupalı finans kuruluşları İran bankalarıyla ilişkilerini kesmişlerdir. AB tankerleri, İran petrol ve ürünlerini taşımama kararı almışlar, AB şirketleri İran için gemi yapmayacaklarını açıklamışlardır. Batının bu uygulamalarına karşı daha çok Asya’ya yönelen İran ise kendisine yönelik kuşatma, yalnızlaştırma çabalarına, Ağustos 2012’de Tahran’da Bağlantısızlar Hareketi’nin 16. Zirvesi’ne evsahipliği yaparak yanıt vermiştir. BM 187 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye Genel Sekreteri Ban Ki Moon’un da katıldığı zirveye 51 ülke lider düzeyinde katılmıştır. İran ayrıca Ekim 2012’de Bakü’de toplanan Ekonomik İşbirliği Örgütü’nün (ECO) zirvesinde de, örgütün siyasi kanadının kurulmasını önermiş, bölgesel işbirliği yönünde hamle yapmıştır. Bu adımlardan başka İran’ın Latin Amerika’da, başta Venezüella olmak üzere, ABD karşıtlığıyla öne çıkan ülkelerle yakın ilişkileri vardır. Irak’taki Rekabetin Tarafları Irak, Arap Baharı’ndan doğrudan etkilenmese de, Atlantik ile Avrasya arasındaki rekabeti hissetmektedir. ABD Irak’tan askerlerini çekmesine karşın, ülkede 2 bini diplomat olmak üzere 16 bin personel bulundurmaktadır. Irak ekonomisi ve enerji kaynakları üzerinde önemli etkiye sahiptir. Irak siyasetinde çok etkili bir diğer güç ise İran’dır. Irak merkezi hükümetini ve Şii başbakan Nuri El Maliki’yi desteklemektedir. Irak siyasetinde öne çıkmaya çalışan Türkiye’yle rekabet etmektedir. Türkiye’nin, ABD ve İsrail’e yakınlığıyla öne çıkan Kuzey Irak Kürt Yönetimi lideri Barzani’yi desteklemesini eleştirmektedir. Irak merkezi hükümeti de, Türk işadamlarına yapılan ödemelerde zorluk çıkarmaya başlamıştır. Türkiye’yi, Bağdat’ı devre dışı bırakarak, doğrudan Barzani’yle işbirliği yapmakla, petrol anlaşması imzalamakla, onu bağımsızlığını ilan etmesi yönünde teşvik etmekle suçlamaktadır. Türkiye’nin, Irak’ta gıyabında idama mahkûm edilen eski cumhurbaşkanı yardımcısı Tarık El Haşimi’ye sahip çıkması da, Ankara ile Bağdat arasında bir diğer anlaşmazlık konusudur. Irak, İran’la ilişkilerinin gelişmesine koşut olarak bölge merkezli politikalara yönelmektedir. Bu yönelim ABD’nin tepkisini çekmektedir. Irak hükümeti, Rusya’dan 4.2 milyar dolarlık silah ve uçak almak için girişimlerde bulunurken, başbakan Maliki Moskova ziyaretinde enerji ve altyapı konularında Rusya’yla işbirliği yapmak istediklerini açıklamıştır. Maliki ABD’yi dengelemeye çalışırken, ABD de Irak’ta tekrar asker konuşlandırmak, ilk aşamada 5 bin askeri Suriye sınırına yerleştirmek istemektedir. Ayrıca Bağdat yönetiminden, Irak hava sahasını kullanarak Suriye’ye giden İran uçaklarını engellemesini talep etmiştir. Maliki, ülkede anayasal statü kazanan Peşmerge güçlerini yerel kolluk gücü olarak sınırlandırmak, ordu dışındaki silahlı yapıları tasfiye 188 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak etmek, ülkesine yeniden bütünlük ve devlet kimliği kazandırmak yönündeki politikalarında ABD ile ters düşmekte, Rusya’nın desteğini almaktadır. Nitekim onun bu politikası, Kuzey Irak’ta ipleri geren Barzani’nin, merkezi hükümetten kopmasını ve bağımsızlık ilan etmesini engellemektedir. Öyle ki Barzani, bölgedeki petrol arama-çıkarma işinde Rusya’ya küçük de olsa bir pay vererek, simgesel bir adım atmış, Rusya’ya ılımlı bir mesaj vermiştir. 2013’ün Nisan ayında Irak’ta yapılan yerel seçimleri Başbakan Maliki’nin partisi Kanun Devleti Koalisyonu’nun kazanması da, Irak iç siyasetinde Maliki’nin elini güçlendirmiştir. Sonuç Orta Doğu’daki gelişmeler ve “Arap Baharı” olarak adlandırılan süreç, sadece iç dinamiklerle açıklanamayacağı gibi, yalnızca bölgesel dinamiklerle de açıklanamaz. Bölgedeki saflaşma önemlidir ancak küresel saflaşmayla birlikte değerlendirilmesi gerekir. Çünkü ABD öncülüğündeki Atlantik güçleri ve bölgedeki müttefikleriyle Rusya ve Çin’in öncülük ettiği Avrasya güçlerinin ve bölgedeki müttefiklerinin rekabeti söz konusudur. Suriye’de yaşananlar bu saflaşmanın net olarak görülmesini sağlamıştır. ABD ve Avrupa’nın sadece siyasi açıdan değil, iktisadi ve askeri açıdan da gerilemesine karşın Rusya ve Çin’in yükselişte olmaları da bu rekabeti keskinleştirmektedir. Çünkü tüm büyük güçlerin, yükselen kuvvetlerin Orta Doğu’ya ilişkin hesapları, beklentileri vardır. Bölgenin enerji kaynakları açısından zenginliği de bu hesapları karmaşık, verilen mücadeleyi kanlı hale getirmektedir. Arap Baharı sonrasında büyük güçler arasındaki saflaşma, onların bölgesel müttefikleri arasındaki kamplaşma, küçük ve orta ölçekli devletlerin çok yönlü, çok boyutlu diplomasi izleyerek, ittifak ilişkileri geliştirerek, daha geniş bir manevra sahasına sahip olmalarına, göreli daha bağımsız hareket etmelerine zemin hazırlamıştır. Aynı zamanda da gelişmeleri doğru tahlil edemeyen, bir tarafa fazlasıyla bağlanan ülkelerin sıkışmalarına, yalnızlaşmalarına neden olmuştur. Bu bağlamda genelde Arap Baharı, özelde de Suriye’de yaşanan olaylar, Türkiye başta olmak üzere tüm bölge ülkeleri için önemli derslerle doludur. Çok yönlü, çok boyutlu düşünen, küresel dengeleri gözetirken bölgesel ittifakları da dikkate alan, devlet kapasitesinin ve güç unsurlarının 189 Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye sınırlarını bilen bir bölge merkezli politikanın başarı şansının yüksek olduğu görülmüştür. Bunun aksi politikaların ise tüm iddialı söylemlere karşın kısa sürede çöktüğünü, ülkeyi yalnızlaştırdığını, iç politikaya da yansıyan büyük sorunlara zemin hazırladığını kanıtlamıştır. 190 Arap Baharı Üzerinden Avrasya-Atlantik Rekabetini Yorumlamak Kaynakça Altunışık, Meliha Benli. “Orta Doğu ve ABD: Yeni Bir Döneme Girilirken.” Orta Doğu Etütleri Cilt 1 Sayı 1 (2009): 69-81. Brzezinski, Zbigniew. Stratejik Vizyon: Amerika ve Küresel Güç Buhranı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012. Doster, Barış. “Arap Baharı Özelinde Rusya’nın Suriye Politikası.” Arap Baharı ve Suriye içinde, Ed. Barış Adıbelli. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2012. Doster, Barış. “İran Dış Politikası ve Rusya.” Doğu-Batı Yol Ayrımında İran içinde, Ed: Barış Adıbelli. İstanbul: Bilim+Gönül Yayınları, 2012. “Rusya ve Çin Sarı Deniz’i Isıtıyor.” Haberrus, 23 Nisan 2012. Erişim tarihi: 23 Nisan 2012. http://haberrus.com/bos/2012/04/23/rusya-ve-cin-sari-deniziisitiyor.html. “The US Government Debt.” Erişim tarihi: 28 Temmuz 2013. http://www. usgovernmentdebt.us/. Yıldızoğlu, Ergin. “Ortadoğu Isınmaya Devam Ediyor.” Cumhuriyet, 1 Nisan 2013. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013. http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/412806/Ortadogu_Isinmaya_Devam_Ediyor.html#. 191
© Copyright 2024 Paperzz
