Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014, p. 897-911, ANKARA-TURKEY
GÖNÜL MADDESİNİN FARKLI TÜRKÇE SÖZLÜKLERDE
KARŞILAŞTIRMALI İNCELENMESİ ÜZERİNDEN TDK
SÖZLÜĞÜNÜN SÖZLÜK BİLİMİ AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ*
Farhad RAHİMİ**
ÖZET
Sözlük, “bir dilin ya da bir dilin bir bölümünün genel olarak veya
belirli bir zamanda kullanılan sözcük ve deyimlerini genellikle abece
sırasına, bazen da kavram alanlarına göre ele alıp aynı dille tanımlarını
yapan, örnek vererek açıklayan veya başka bir dildeki karşılıklarını
yazan kitap” şeklinde tanımlanabilir. Dil biliminin gelişiminden sonra
bunun bir dalı olan sözlük bilimi (leksikografi) üst seviyede dil eğitimi
almayı, Türkçenin çeşitli dönemlerini ve bunlarla ilgili özelliklerini
bilmeyi gerektiren bir uzmanlık alanı haline gelmiştir. Sözlük yazımında
en önemli husus sözlüğü yazılacak dilin söz varlığının tespit edilmesi
işidir. Anlamlar soyuttan somuta doğru sıralanır, daha sonra mecaz,
anlam genişlemesi ve bir dereceye kadar halk ağzı, argo ve terim
anlamları gibi özel anlamlar yazılır. Sözlükçülükte bir diğer önemli konu
kelimelere, doğru, anlaşılabilir ve dilde kullanılan anlamların
verilmesidir.
Biz bu çalışmada TDK sözlüğünü temel alarak gönül sözcüğü ile
ilgili madde başları ve gönül sözcüğünün iç maddelerini (atasözü, deyim
ve birleşik sözler) yedi farklı sözlükten (TDK Sözlüğü, Ötüken Sözlüğü,
Kubbealtı Sözlüğü, Püsküllüoğlu Sözlüğü, Dil Derneği Sözlüğü, Doğan
Sözlüğü, Hançerlioğlu Sözlüğü) karşılaştırıp sözlük bilimi ile dilbilim
alanları arasındaki etkileşimin bu sözlüğe ne derece yansıdığını
değerlendirmeye çalışacağız. Temel alınan TDK sözlüğü incelendikten
sonra başka sözlüklerin varsa artı yönlerini ortaya koymakla TDK
sözlüğüne bir katkıda bulunmayı amaçlıyoruz. Vereceğimiz hususlar
dikkate alınıp aynı hususlar diğer maddelerde de uygulandığı takdirde
en çok başvurulan Türkçe sözlük olan TDK sözlüğü, sözlük bilimi
ilkelerine daha uygun hale gelecektir.
Anahtar Kelimeler: Gönül Maddesi, Sözlük Bilimi, TDK Sözlüğü,
Ötüken Sözlüğü, Kubbealtı Sözlüğü, Püsküllüoğlu Sözlüğü, Dil Derneği
Sözlüğü, Doğan Sözlüğü, Hançerlioğlu Sözlüğü.
*Bu
makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
** Gazi Üniversitesi Doktora Öğrencisi, El-mek: [email protected]
898
Farhad RAHİMİ
EVALUATION OF TDK DICTIONARY IN TERMS OF
LEXICOGRAPHY FROM THE COMPARATIVE EXAMINATION
OF GÖNÜL SUBSTANCE IN DIFFERENT TURKISH
DICTIONARY
ABSTRACT
Glossary can be defined as “A book that takes a language or a
part of a language in general or to a specific time in the word and
expressions from alphabet in order, it is sometimes a concept according
to the area, and with that same language definitions, describes with
examples, or writes any other language meanings”. After the
development of the science of language, lexicography that is a branch of
it, has become a specialized field that requires taking a high level
language training and knowing the properties of the various periods of
Turkish. The most important issue in dictionary writing is the detecting
of the existence word in that language. Meanings sorted fram concrete
to abstract, then is written metaphor, meaning enlargement and to
some extent people's mouth, slang and special meanings such as the
meanings of terms. Another important issue in lexicography is giving to
the words accurate, understandable and meanings used in the
language.
We in this study, based on TDK dictionary will compare the word
heads and interior items (proverbs, idioms and compound words) of
Gönül from seven different dictionary (TDK Dictionary, Ötüken
Dictionary, Kubbealtı Dictionary, Püsküllüoğlu Dictionary, Dil Derneği
Dictionary, Doğan Dictionary, Hançerlioğlu Dictionary) and will try to
examine that interaction between the fields of linguistics and
lexicography, to what degree is reflected in this dictionary. After
analyzing the underlying TDK dictionary, with bringing up the positive
aspects of the other dictionary, we aim to contribute to a TDK
dictionary. If considered our considerations and applied the same
considerations in other items, TDK dictionary, as most Turkish
dictionary that is referenced, will become more suitable to the principles
of lexicography.
Key Words: Gönül Substance, Lexicography, TDK Dictionary,
Ötüken Dictionary, Kubbealtı Dictionary, Püsküllüoğlu Dictionary, Dil
Derneği Dictionary, Doğan Dictionary, Hançerlioğlu Dictionary.
Sözlük, “bir dilin ya da onun bir bölümünün genel olarak veya belirli bir zamanda
kullanılan sözcük ve deyimlerini genellikle abece sırasına, bazen da kavram alanlarına göre ele alıp
aynı dille tanımlarını yapan, örnek vererek açıklayan veya başka bir dildeki karşılıklarını yazan
kitap” şeklinde tanımlanabilir. Bu açıdan sözlükler genel sözlük, özel sözlük, tek dilli sözlük
(madde başları ile açıklamaları aynı dilden olan sözlük), iki/çok dilli sözlük (madde başları ile
açıklamaları farklı dillerden olan sözlük) olmak üzere çeşitli gruplara ayrılır. Genel sözlükler ele
alınan dönemlere ve sözlük bilimi kurallarına uygun biçimde yazarın görüşüne göre farklılık
gösterebilir. Özel sözlükler bir dilin belli bir alanının söz varlığını kapsayan eserlerdir. Bu
sözlükler çok çeşitli olup ağız sözlükleri, argo sözlükleri, deyim sözlükleri, eş anlamlı-karşıt
anlamlı sözcükler sözlüğü, etimoloji sözlükleri, yeni kelimeler sözlüğü, yabancı öğeler sözlüğü ve
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
899
galatat sözlükleri bunlara örnek gösterilebilir. Özel sözlüklerin en geniş grubunu ise terim
sözlükleri oluşturur; dil bilgisi, edebiyat, felsefe, coğrafya, tarih, fizik, kimya ve matematik
terimleri sözlüğü gibi. Kavram sözlükleri, kelimelerin anlamlarından hareketle onları kavram
alanlarına göre alfabetik biçimde veya asıl kavrama yakınlığı bakımından sıralayan sözlüklerdir.
Bir diğer sözlük türü, kelimelerin aynı aileye bağlı olan çeşitli dillerden karşılıklarını veren
karşılaştırmalı sözlüklerdir. Dil biliminin gelişiminden sonra onun bir dalı olan sözlük bilimi
(leksikografi) üst seviyede dil eğitimi almayı, Türkçenin çeşitli dönemlerini ve bunlarla ilgili
özelliklerini bilmeyi gerektiren bir uzmanlık alanı haline gelmiştir.
Sözlük yazımında en önemli husus sözlüğü yazılacak dilin söz varlığının tespit edilmesi
işidir. Ele alınan döneme göre dilde kullanılan veya eski metinlerde geçen bütün sözcük ve
deyimler sözlüğe alınırken kullanılmayan sözcük ve deyimlerle bazı yazarların eserlerinde
rastlanan, ancak dilde yaygınlık kazanmamış sözcük ve deyimlere yer verilmez. Daha önce yazılan
sözlüklerden hareketle, çeşitli metinlerin taranması, ayrıca yazarın bilgi ve kültürünün katkısıyla ve
titiz bir ayıklama ile madde başları belirlenir. Bu alanda yapılan en önemli yanlış eski sözlüklerdeki
bütün kelimelerin, hatta Arapça ve Farsça sözlüklerdeki Türkçeye geçmemiş bir kısım kelimelerin
madde başı olarak alınmasıdır. Bu bakımdan sözlük yazarı Türkçeyi daima ön planda tutmalı, onu
yabancı sözcüklerin egemenliği altına girmiş öz varlığı olmayan ikinci derecede bir dil şeklinde
göstermeye gayret etmemelidir. Öte yandan sözlük kelimesi niteliği taşımayan, yani özel bir anlam
kazanmayan kelime ve tamlamalar da sözlükte gösterilmez. Türkçede -ma ve -iş ekleriyle yapılan
eylem adlarının bir kısmına özellikle yeni sözcük türetimi sırasında belli anlamlar yüklenmiştir.
Bunların dışında kalan binlerce eylem adının özel bir anlamı bulunmadığı için sözlüğe alınması
doğru değildir. Sözlük yazarı ayrıca madde başlarının düzenlenmesinde ve anlatımda güzel
Türkçeyi göz önünde bulundurmak zorundadır.
Madde başı kelimelerin yanında gramerdeki türleri bir kısaltma ile gösterilirken anlamlara
dikkat edilmelidir. Eylemler bakımından zengin sayılan Türkçenin bir diğer zenginliği eylem
çatılarıdır, Çünkü çatılara göre anlamlar değişmektedir. Bugüne kadar yazılmış olan Türkçe
sözlüklerde çatılar tam belirtilmemiş, geçişli bir eylemin altında geçişsiz anlamlar da yazılmış veya
oldurgan bir eylem geçişli gibi gösterilmiştir. Var olan sözlüklerde Türkçe sözcükler için genellikle
etimoloji yer almaz, sadece yabancı sözcüklerin asılları ve bazı sözlüklerde sözcüklerin kökleri
yazılmıştır. Çünkü etimoloji ayrı bir uzmanlık alanıdır. Anlamlar soyuttan somuta doğru sıralanır,
daha sonra mecaz, anlam genişlemesi ve bir dereceye kadar halk ağzı, argo ve terim anlamları gibi
özel anlamlar yazılır. Sözlükçülükte bir diğer önemli konu sözcüklere, doğru, anlaşılabilir ve dilde
kullanılan anlamların verilmesidir. Burada yapılan yanlışlardan biri de sözcüklerin deyim içinde
kazandığı anlamların bağımsız anlam gibi gösterilmesidir. Eğer sözlük taramaya dayalı ise taranan
eserlerden seçilen örnekler ait oldukları anlamdan sonra yazılır. Taramaya dayalı değilse yazar
tarafından belli kalıplar halinde bazı örnekler verilebilir. Tümce şeklindeki örnekler ise daha çok
eylemler için kullanılabilir. Asıl anlamlarını tümce içinde kazanan sözcüklerin canlandırılması
örneklerle ve kullanıma dair notlarla mümkün olmaktadır. Daha sonra madde başı kelime ile
başlayan deyimler sıralanır. Bunlardan ad veya sıfat tamlaması şeklinde olup bitişik yazılanlar
madde başı yapılır. Son dönemlerde ayrı yazılan tamlamalarla bazı kalıplaşmış zarflar da madde
başı olarak gösterilmektedir (Topaloğlu-Kaçalin 2009: 403).
Biz bu çalışmada TDK sözlüğünü temel alarak gönül sözcüğü ile ilgili madde başları ve
gönül sözcüğünün iç maddelerini (atasözü, deyim ve birleşik sözler) yedi farklı sözlükten (TDK
Sözlüğü, Ötüken Sözlüğü, Kubbealtı Sözlüğü, Püsküllüoğlu Sözlüğü, Dil Derneği Sözlüğü, Doğan
Sözlüğü, Hançerlioğlu Sözlüğü) karşılaştırıp sözlük bilimi ile dilbilim alanları arasındaki
etkileşimin bu sözlüğe ne derece yansıdığını değerlendirmeye çalışacağız. Temel alınan TDK
sözlüğü incelendikten sonra başka sözlüklerin varsa artı yönlerini ortaya koymakla TDK sözlüğüne
bir katkıda bulunmayı amaçlıyoruz.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
900
Farhad RAHİMİ
I. TDK Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir (alçak
gönüllülük gibi ilk sözcüğü gönül/gönlü olmayan sözcükler buraya alınmamıştır):
gönlü bol/ gönlü bolluk/ gönlü dar/ gönlü darlık/ gönlü gani/ gönlü ganilik/ gönlü kara/
gönlü karalık/ gönlünce/ gönlü tok/ gönlü tokluk/ gönlü yaralı/ gönlü yaralılık/ gönlü zengin/ gönlü
zenginlik/ gönül/ gönül avcısı/ gönül bağı/ gönül belası/ gönül birliği/ gönül borcu/ gönül borçlusu/
gönül bulantısı/ gönül çöküşü/ gönül darlığı/ gönüldaş/ gönüldaşlık/ gönül dilencisi/ gönül
eğlencesi/ gönül eri/ gönül ferahlığı/ gönül hoşluğu/ gönüllendirme/ gönüllendirmek/ gönüllenme/
gönüllenmek/ gönüllü/ gönüllüce/ gönüllü gönülsüz/ gönüllülük/ gönül maskarası/ gönül meselesi/
gönül okşayıcı/ gönül okşayıcılığı/ gönül rahatlığı/ gönül rızası/ gönülsüz/ gönülsüzce/
gönülsüzlük/ gönül tokluğu/ gönül uğrusu/ gönül yarası.
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül, -nlü is. 1. Sevgi, istek, düşünüş, anma, hatır vb. kalpte oluşan duyguların kaynağı:
"Gönüllerin birbirine kaynaştığı o günler millî bayramlarımızdan biriydi." - O. S. Orhon.
2. mec. İstek, arzu: Okumaya gönlün var mı?
gönül sözcüğünün iç maddesi olarak geçen atasözü, deyim ve birleşik fiiller ise şunlardan
ibarettir:
gönül açmak/ gönül akıtmak/ gönül (veya gönlünü) almak/ gönül avlamak/ gönül (veya
gönlünü) avutmak/ gönül bağlamak/ gönül bir sırça saraydır, kırılsa yapılmaz/ gönül bulandırmak/
gönül çekmek/ gönül (veya gönlünü) eğlendirmek/ gönül ferman dinlemez/ gönül gezdirmek/ gönül
indirmek/ gönül kırmak (veya yıkmak)/ gönül kimi severse güzel odur/ gönül kocamaz/ gönül
koymak/ gönül okşamak/ gönül var otluğa, gönül var bokluğa (konar)/ gönül verme evliye, eve
gider unutur/ gönül vermek/ gönül (veya gönlünü) yakmak/ gönül yıkmak/ gönülden çıkarmamak/
gönülden gönle yol vardır/ gönülden ırak olmak/gönüller bir olunca samanlık seyran olur.
gönlü akmak/ gönlü bulanmak/ gönlü çekmek/ gönlü çelinmek/ gönlü çökmek/ gönlü
düşmek/ (birinin) gönlü ile oynamak/ gönlü istemek/ gönlü kalmak/ gönlü kanmak/ gönlü kaymak/
gönlü kırılmak/ (bir şeyde) gönlü olmak/ (bir şeye) gönlü olmak/ gönlü razı olmamak/ gönlü
takılmak/ gönlü varmamak/ gönlün yazı var, kışı var/ gönlünde kalmak/ gönlünde (veya
gönüllerde) taht kurmak/ gönlünden geçirmek (veya geçmek)/ gönlünden kopmak/ gönlüne
doğmak/ gönlüne dokunmak/ gönlüne girmek/ gönlüne göre/ gönlünü çalmak/ gönlünü çelmek/
gönlünü düşürmek/ gönlünü eğlemek/ gönlünü etmek (veya yapmak)/ gönlünü hoş etmek/ gönlünü
kaptırmak/ gönlünü karartmak/ gönlünü pazara çıkarmak/ gönlünü serin tutmak/ gönlünü
söndürmek/ gönlünü yaralamak/ gönlünün dümeni bozuk.
Değerlendirmeler
1. Görüldüğü gibi gönül sözcüğünün iç maddeleri sıralanırken ilk önce “gönül açmak/
gönül akıtmak/…” dizisi daha sonra “gönlü akmak/ gönlü bulanmak/…” dizisi gelmiştir. Eğer
ikinci dizide olan gönlü sözcüğü gönülü olarak düşünülmüşse o zaman madde başları verilirken de
öyle olmalıydı, hâlbuki “gönlü bol/ gönlü bolluk/ gönlü dar/ gönlü darlık/ gönlü gani/ gönlü
ganilik/ gönlü kara/ gönlü karalık/ gönlünce/ gönlü tok/ gönlü tokluk/ gönlü yaralı/ gönlü yaralılık/
gönlü zengin/ gönlü zenginlik/ gönül/ gönül avcısı/…” dizisi bunun öyle düşünülmediğini
gösteriyor.
2. Sözlük, yöntem konusuna yeterince eğilmeli ve örneklendirici yönü dizgeli (sistematik)
bir biçimde ağırlıkta olmalıdır, hâlbuki bu sözlükte, örneğin gönül çekmek veya gönül eğlendirmek
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
901
için örneklendirme yapılırken gönül açmak veya gönül akıtmak için herhangi bir örnek tümce
bulunmamaktadır. gönüldaş maddesine de örnek verilmemiştir vs.
3. Sözlüğün açıklayıcı yönü de ağırlıkta olmalıdır. Yanlış ve yetersiz tanımlama ve
açıklamadan kaçınılmalıdır. gönlü kalmak deyiminde “1) isteyip de edinemediği bir şeyi istemekten
vazgeçmemek” biçimindeki açıklama uygun değildir. Burada vazgeçmemek eylemi değil de
edinememek eylemi ön plandadır. Daha sonra gelen gönlünde kalmak deyiminde ise açıklama
doğru yapılmıştır: “çok istediği halde ulaşamamak, elde edememek”.
4. gönlü bol/ gönlü dar/ gönlü gani/ gönlü kara gibi sözcük öbekleri, Ötüken sözlüğünde
olduğu gibi gönül maddesinde iç madde olarak verilebilirdi.
5. gönlü bol sözcük öbeğinin “Yeterli imkânlardan yoksun olmasına karşın cömert, eli açık
davranmak isteyen (kimse)” biçimindeki açıklanması yanlıştır, çünkü insanda bu sıfatın bulunması
için yeterli imkânlardan yoksun olması şart değildir. Doğru açıklama “cömert, eli açık”
biçimindedir.
6. “gönül”ün iç maddesi olan deyimlerde eğer gönül sözcüğü yalın biçimde veya belirtme
durumu eki gibi durum ekleriyle kullanılabiliyorsa gösterilmelidir. Sözlükte bu durum “gönül
almak (veya gönlünü almak)”da görüldüğü gibi bazen gösterilirken birçok yerde gösterilmemiş,
örn. gönlünü düşürmek maddesinde “Biraz aklı olsa bizim Rabia’ya gönül düşürür mü? -H. R.
Gürpınar” örneğinin verilmesine karşın gönül düşürmek, maddede belirtilmemiştir. Bu iç madde
gönül düşürmek (gönlünü düşürmek) biçiminde olmalıydı. gönül açmak deyimi, gönül (gönlünü)
açmak biçiminde, gönül avlamak deyimi gönül (gönlünü) avlamak biçiminde verilebilirdi vs.
7. Madde başlarının türü, kısaltma biçiminde belirlenirken a. (ad) gibi örnekte Türkçe
sözcük tercih edilirken sf. (sıfat) ve zf. (zarf) gibi örneklerde Türkçe sözcükler tercih edilmemiştir.
8. gönlünden kopmak maddesi, “kendiliğinden vermek” biçiminde açıklanmış, “içinden
gelmek” anlamı verilmemiştir.
9. İç maddelerdeki deyim olarak kullanılan birleşik eylemlerin yanına sözdizimsel çerçeve
yani bu deyimlerin tümleçlerinin hangi tür eklerle kullanıldığı belirtilmemiştir. Örn. gönlünden
geçirmek deyiminin karşısında, (i) çerçevesi belirtilmemiştir.
10. sözlüğün açık ve anlaşılır olması gerek. Baş madde olan gönül rızası sözünün anlamı
bir başka deyimle açıklanmıştır: “İç rahatlığıyla olur verme.”, görüldüğü gibi bir deyim başka bir
deyim yani olur verme ile açıklanmaya çalışılmıştır.
11. gönlü bolluk maddesinde “gönlü bol olma durumu”, gönlü karalık maddesinde “gönlü
kara olma durumu”, gönüllülük maddesinde “Gönüllü olma durumu”, gönüllendirmek maddesinde
“gönüllenmesine sebep olmak”, gönüllenme maddesinde “gönüllenmek durumu” biçimindeki
açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, bu sözlükte kuramsallaşmış anlamlılar yanında gizil
(potansiyel) anlamlılara da yer verilmiştir. +lık, +cı, +ce, -ma, -iş ve ettirgenlik eki gibi çatı ekleri
ile kurulan sözcükler kuramsallaşmış anlam taşımıyorsa onların madde başı yapılması madde başı
sayısının artmasından başka hiçbir işe yaramaz. Bunlar belli bir strateji ile sözlükte yer almalıdırlar.
12. “gönül”ün iç maddesi olan deyimlerde eğer gönül sözcüğü yalın biçimde veya 3. Kişi
iyelik ekli biçimde kullanılabiliyorsa gösterilmelidir. Hâlbuki TDK’de belli bir strateji
izlenmeksizin rastgele bir biçimde bazen yalın biçimde bazen de iyelik ekli biçimde verilmiştir.
Örneğin gönülden çıkarmamak yalın biçimde, gönlünden geçirmek (veya geçmek) ise iyelik ekli
biçimde verilmiştir. gönlünden geçirmek (veya geçmek), sözlükte gönülden geçirmek/ gönlünden
geçirmek (veya geçmek) biçiminde, gönlünü yapmak ise sözlükte gönül (gönlünü) yapmak
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
902
Farhad RAHİMİ
biçiminde, gönül kırmak (veya yıkmak) deyimi gönül (gönlünü) kırmak (yıkmak) biçiminde
verilebilirdi vs.
13. Ötüken Sözlüğünde olduğu gibi gönül ile ilgili bitişik yazılan sözcükler madde başı,
Bitişik yazılmayan ikileme, terim, deyim ve tamlamalar ise gönül sözcüğünün iç maddesi olarak
verilebilirdi.
14. Ötüken sözlüğünde bulunan gönle su serpmek/ gönlü açık/ gönlü göçmek/ gönlü gözü
açılmak/ gönlü ilişmek/ gönül adamı/ gönül alçaklığı/ gönül çekici; Kubbealtı sözlüğünde bulunan
gönül açıklığı/ gönül ehli/ gönül gözü/ gönül oyunu/ gönülden/ gönülden çıkmak / gönlü (gönlü
gözü) açılmak/ gönlü gözü gani/ gönlü hoş olmak/ gönlü ısınmak/ gönlü kararmak/ gönlü kırık/
gönlü yatmak/ gönlüne ateş düşmek/ gönlüne düşmek/ gönlünü kapmak/ gönlünü oynatmak;
Püsküllüoğlu sözlüğünde bulunan gönül ister (ya da isterdi) ki/ gönül işi/ gönlü gözü gani/ gönlü
kararmak/ gönlü gözü tok/ (birinin) gönlünü kapmak; Dil Derneği sözlüğünde bulunan gönlü gözü
gani/ gönlü gözü tok / gönlünü kapmak; Doğan sözlüğünde bulunan gönlü açık/ gönlü açılmak/
gönlü alçak/ gönlü dolmak/ gönlü ilişmek/ gönlü kapılmak/ gönlü kararmak/ gönlü kırık/ gönlü tez/
gönlü yufka/ gönül acısı/ gönül açıcı/ gönül açıklığı/ gönül evi/ gönül pası/ gönül suyu/ gönül
yufkalığı gibi atasözü, deyim ve birleşik sözler TDK sözlüğüne eklenmelidir.
Tekrarları çıktığımız zaman TDK sözlüğünde bulunmayan atasözü, deyim ve birleşik
sözler şunlardır: gönle su serpmek/ gönlü açık/ gönlü göçmek/ gönlü ilişmek/ gönül adamı/ gönül
alçaklığı/ gönül çekici/ gönül açıklığı/ gönül ehli/ gönül gözü/ gönül oyunu/ gönülden/ gönülden
çıkmak / gönlü (gönlü gözü) açılmak/ gönlü gözü gani/ gönlü hoş olmak/ gönlü ısınmak/ gönlü
kararmak/ gönlü kırık/ gönlü yatmak/ gönlüne ateş düşmek/ gönlüne düşmek/ gönlünü kapmak/
gönlünü oynatmak/ gönül ister (ya da isterdi) ki/ gönül işi/ gönlü gözü tok/ gönlü alçak/ gönlü
dolmak/ gönlü kapılmak/ gönlü tez/ gönlü yufka/ gönül acısı/ gönül açıcı/ gönül evi/ gönül pası/
gönül suyu/ gönül yufkalığı
15. Dil Derneği sözlüğünde yer alan ve Nurullah Ataç’tan bir örnek aktarılan gönüldeş
maddesi de TDK sözlüğüne eklenebilir.
II. Ötüken Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir:
gönül/ gönüldaş/ gönüldeş/ gönüllemek/ gönüllenme/ gönüllenmek/ gönüllü/ gönüllüce/
gönüllük/ gönüllülük/ gönülmek/ gönülsemek/ gönülsüzirek/ gönülsümek/ gönülsüz/ gönülsüzce/
gönülsüzlük.
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül, -nlü [kö-ñ (hatır; düşünme; dalma/ göğüs> köñ-ül> göñül> gönül ‫ ])کوکل‬is. 1.
{eAT} yürek.
2. Yürekte var olduğu kabul edilen sevgi, düşünme, anma, istek ve hatır gibi duygu
kaynağı.
3. Yüreğin manevi gücü; iç.
4. mecaz. Arzu; istek.
5. Vicdan.
6. mecaz. Aşk.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
903
7. tasvf. İnsanın akıl üstü bilgiye ulaşma gücü ya da bu tür bilgilerin insanda doğduğu;
dünya nimetleri ve geçici isteklerin bağından kurtulan sofide Allahın tecelli ettiği ve Allah’la ilgili
bilgilerin geldiği yer.
gönül sözcüğünün iç maddesi olarak geçen atasözü, deyim ve birleşik sözler:
gönle su serpmek/ gönlü açık/ gönlü açuk {eAT}/ gönlü akmak/ gönlü (göynü) alçaktan
{ağız}/ gönlü bol/ gönlü bulanmak/ gönlü cıdamak {ağız}/ gönlü çekmek/ gönlü çelinmek/gönlü
çökmek/ gönlü (göynü) dönmek {eAT}{ağız}/ gönlü gani/ gönlü (göğnü) geçmek {ağız}/ gönlü
göçmek/ gönlü gözü açılmak/(birinin) gönlü ile oynamak/ gönlü ilişmek/ gönlü (göğnü) istemek
{ağız}/ gönlü kalmak/ gönlü kanmak/ gönlü kara/ gönlü kararmak 1.{eAT}/ gönlü kaymak/ gönlü
kırılmak/ gönlünden geçirmek/ gönlünden kopmak/ gönlüne bırakmak {eAT}/ gönlüne doğmak/
gönlüne göre/ gönlünü açmak {eAT}/ gönlünü aramak {eAT}/ gönlünü (avlamak) çelmek/ gönlünü
etmek / gönlünü hoş etmek/ gönlünü kaptırmak/ gönlünü pazara çıkarmak/ gönlünü serin tutmak/
gönlünün dümeni bozuk/ gönlü olmak/ (bir şeyde) gönlü olmak/ gönlü oturmak {eAT}/ gönlü razı
olmak/ gönlü razı olmamak/ gönlü sarsılmak {eAT}/ gönlü takılmak/ gönlü tar olmak {eAT}/
gönlü tok/ gönlü zengin/ gönül açmak/ gönül adamı/ gönül akıtmak/ gönül alçak {ağız}/ gönül
alçaklığı/ gönül aldırmak {eAT}/ gönül almak/ gönül arılığı {eAT}/ gönül atmak {ağız}/ gönül
avcısı/ gönül avutmak/ gönül azmak {eAT}/ gönül bağı/ gönül bağlamak/ gönül belası/ gönül
berkitmek {eAT}/ gönül bırakmak {ağız}/ gönül birliği/gönül borcu/gönül borçlusu/ gönül
bulandırmak/ gönül bulanmak {eAT}/ gönül çekmek/ gönül çekici/ gönül çekinmesi {eAT}/ gönül
çöküşü/gönül darlığı/ gönülden çıkarmak/ gönülden geçirmek / gönül dilencisi/gönül eğlencesi/
gönül eğlendirmek/ gönül eminliği {ağız}/ gönül eri/ gönül etmek / gönül ferahlığı/ gönül ferman
dinlemez/ gönül gezdirmek/ gönül hoşluğu/ gönül hoşluğuyla/ gönül indirmek/gönül kırmak /gönül
kimi severse güzel odur/ gönül komak {ağız}/ gönül koymak/ gönül maskarası/ gönül okşamak/
gönül okşayıcı/ gönül rahatlığı/gönül rızasıyla/ gönül tokluğu/ gönül vermek/ gönül yapmak/ gönül
yarası/ gönül yazmak {eAT}/ gönül yıkmak.
Değerlendirmeler
1. gönül ile ilgili bitişik yazılan sözcükler madde başı yapılmıştır. Bitişik yazılmayan
ikileme, terim, deyim ve tamlamalar ise gönül sözcüğünün iç maddesi olarak verilmiştir.
2. tarihi sözlük olması itibarıyla günümüzde kullanılmayan dolayısıyla da TDK’de
bulunmayan birçok madde başı burada bulunmaktadır: gönüldaş yanında gönüldeş {eAT},
gönüllemek {ağız}, gönülmek {eAT}, gönülsemek {ağız}, gönülsüzirek {eAT}, gönülsümek
{ağız}.
3. Maddelerin anlamlandırılması, TDK sözlüğüne dayanmaktadır. Örn. gönlü kalmak TDK
sözlüğünde “1) isteyip de edinemediği bir şeyi istemekten vazgeçmemek 2) gücenmek.” olarak
verilirken burada da “1) Elde etmek isteyip de elde edemediği bir şeyden vazgeçmemek 2)
gücenmek.” Biçiminde verilmiştir. Başka bir örnek: gönlünden kopmak TDK’de “kendiliğinden
vermek” biçiminde açıklanırken burada da “kendiliğinden hemen vermek” biçiminde açıklanmıştır.
gönlü bol TDK sözlüğünde “Yeterli imkanlardan yoksun olmasına karşın cömert, eli açık
davranmak isteyen (kimse)” biçiminde iken burada da “imkanları kısıtlı olmasına rağmen eli açık
davranmak isteyen.” biçiminde açıklanmıştır. Ayrıca bu sözlükte yukarıdaki açıklama gönlü gani
için de aynen verilmiştir: “imkânları kısıtlı olmasına rağmen eli açık davranmak isteyen.” Bu
açıklamanın yanlış olduğunu daha önce de söylemiştik.
4. gönül maddesinin açıklamasında 7 anlam verilmiştir, bunlardan 1. anlam (EAT), 3. , 5. ,
6. ve 7. anlam TDK sözlüğünde bulunmamaktadır. Ancak bu anlamlar için her hangi bir örnek
verilmemiştir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
904
Farhad RAHİMİ
5. Derleme sözlüğünde bulunan göynü alçaktan ve göynü dönmek, sözlükte yer alırken
gönlü bulanmak deyiminin göynü bulanmak biçimine değinilmemiş, gönüllenmek eyleminin
gönülleñmek biçimi verilmemiş, göñül bırakmak ise gönül bırakmak biçiminde verilmiştir.
6. TDK’de gönlünden geçirmek (veya geçmek) bu sözlükte gönülden geçirmek/ gönlünden
geçirmek biçiminde geçmiştir. TDK’de gönlünü çelmek bu sözlükte gönlünü (avlamak) çelmek
biçiminde geçmiştir, ancak TDK’de geçen gönül avlamak bu sözlükte yer almaz.
7. TDK’de gönlü kalmak, gönlü bol maddelerine yapılan yanlış açıklamalar burada da
yinelenmiştir. gönlü bol TDK sözlüğünde “Yeterli imkanlardan yoksun olmasına karşın cömert, eli
açık davranmak isteyen (kimse)” biçiminde iken burada da “imkanları kısıtlı olmasına rağmen eli
açık davranmak isteyen.” biçiminde açıklanmıştır.
8. gönül ile ilgili TDK’de bulunmayan atasözü, deyim ve birleşik sözler bunlardır:
gönle su serpmek/ gönlü açık/ gönlü açuk {eAT}/ gönlü (göynü) alçaktan {ağız}/ gönlü
cıdamak {ağız}/ gönlü (göynü) dönmek {eAT}{ağız}/ gönlü (göğnü) geçmek {ağız}/ gönlü
göçmek/ gönlü gözü açılmak/ gönlü ilişmek/ gönlü (göğnü) istemek {ağız}/ gönlü kararmak
1.{eAT}/ gönlüne bırakmak {eAT}/ gönlünü açmak {eAT}/ gönlünü aramak {eAT}/ gönlü
oturmak {eAT}/ gönlü razı olmak/ gönlü sarsılmak {eAT}/ gönlü tar olmak {eAT}/ gönül adamı/
gönül alçak {ağız}/ gönül alçaklığı/ gönül aldırmak {eAT}/ gönül arılığı {eAT}/ gönül atmak
{ağız}/ gönül azmak {eAT}/ gönül berkitmek {eAT}/ gönül bırakmak {ağız}/ gönül bulanmak
{eAT}/ gönül çekici/ gönül çekinmesi {eAT}/ gönül eminliği {ağız}/ gönül komak {ağız}/ gönül
yazmak {eAT}.
9. Maddelerde herhangi bir örneklendirme bulunmamaktadır. Ağızlardan da sözlüğe
sözcükler alınmış, ancak bu sözcüklerin hangi bölgenin ağzına ait olduğu belirtilmemiştir.
10. Sözlükte bir madde kendi tanımı ya da açıklaması içinde kullanılmamalı, bir deyim
başka bir deyimle açıklanmamalıdır. gönlüne doğmak için yapılan “bir şeyin olacağına dair hiçbir
belirti olmamasına rağmen, olacak şey içine doğmak; sezmek; hissetmek.” biçimindeki açıklamada,
içine doğmak deyiminin kullanılışı sözlük bilimi ilkelerine aykırıdır.
III. Kubbealtı Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir:
gönül/ gönlünce/ gönüldaş/ gönüllenmek/ gönüllü/ gönüllülük/ gönülsüz/ gönülsüzce/
gönülsüzlük.
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül i. (Eski Türk. köñül) [kökü hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür] 1. İman,
sevgi ve nefretin, iyi ve kötü bütün duyguların kaynağı olduğu kabul edilen kalbin manevi yönü:
Hem kadeh hem bade hem bir şuh sakidir gönül/ Ehl-i aşkın hasılı sahib-mezakıdır gönül
(Nefi’den)/ Estikçe bad-ı subh perişansın ey gönül/ Benzer ki esir-i turra-ı canansın ey gönül.
(Nedim’den)
2. tasavvuf. Cenab-ı Hakk’ın insanda tecelli ettiği yer, tasavvufi aşkın kaynağı: Gönül
çalabın tahtı/ Çalap gönüle bahtı/ İki cihan bedbahtı/ Kim gönül yıkar ise (Yunus Emre’den).
Yürük değirmenler gibi dönerler/ El ele virmişler Hakk’a giderler/ Gönül Kabe’sini tavaf ederler/
Muhammed’in kösü çalınır bunda (Yunus Emre- Ş.A.D.). Mü’minin Kabe’si gönlü evidir/ Kudret
hazinesi hakk’ın yeridir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
905
3. Gönül kelimesi aşağıda bazı örnekleri görüldüğü üzere çeşitli deyimlerde, a) Sevgi, aşk,
muhabbet; b) İstek, arzu, meyil, heves; c) Kabul, razı olma, rıza; d) Cesaret, cüret; e) Hatır; f) Mide
vb anlamlar da kazanmıştır.
gönül sözcüğünün iç maddesi olarak geçen atasözü, deyim ve birleşik sözler:
gönül açıklığı/ gönül almak/ gönül avcısı/ gönül bağı/ gönül bağlamak/ gönül birliği/ gönül
çekmek/ gönül darlığı/ gönül düşürmek/ gönül (gönlünü) eğlendirmek (eğlemek)/ gönül eğlencesi/
gönül ehli/ gönül eri/ gönül etmek/ gönül ferahlığı ile/ gönül gezdirmek/ gönül gözü/ gönül hoşluğu
ile ( rızasıyle)/ gönül (gönlünü) kırmak (yıkmak)/ gönül koymak/ gönül maskarası/ gönül okşamak/
gönül oyunu/ gönül rahatlığı ile/ gönül vermek/ gönül (gönlünü) yapmak/ gönül yarası/ gönül
yıkmak/ gönülden/ gönülden (gönlünden) çıkarmak/ gönülden (gönlünden) çıkarmamak/ gönülden
çıkmak (ırak olmak)/ gönlü (gönlü gözü) açılmak/ gönlü akmak/ gönlü bulanmak/ gönlü çekmek/
(birine) gönlü düşmek/ gönlü (gönlü gözü) gani/ gönlü hoş olmak/ gönlü ısınmak/ gönlü ile
oynamak/ gönlü kalmak/ gönlü kara/ gönlü kararmak/ (birine) gönlü kaymak/ gönlü kırık/ gönlü
olmak/ (birinde, bir şeyde) gönlü olmak/ gönlü razı olmamak/ gönlü yatmak/ gönlü zengin/
gönlünden çıkarmak/ gönlünden geçmek (geçirmek)/ gönlüne ateş düşmek/ (birinin) gönlüne
dokunmak/ gönlüne düşmek/ (birinin) gönlüne girmek/ gönlüne göre/ gönlünü açmak/ gönlünü
(gönül) almak/ gönlünü avlamak/ gönlünü çalmak/ gönlünü çelmek/ gönlünü hoş etmek/ gönlünü
kapmak/ gönlünü kaptırmak/ gönül (gönlünü) okşamak/ gönlünü oynatmak.
Değerlendirmeler
1. madde sıralaması hece yutumuna bakılmaksızın yapılmıştır yani örn. gönlü sözcüğü
gönülü olarak düşünülüp ona göre sıralanmıştır.
2. gönül maddesinin açıklanmasında Nedim’den aktarılan beytin ikinci dizesinde fazladan
bir “ki” bulunmaktadır. Doğrusu şöyle olmalıdır: Esdikçe bad-ı subh perişansın ey gönül/ Benzer
esir-i turra-ı canansın ey gönül. Ayrıca tarihi metinlerden aktarılan örnekler bugünün telaffuzuna
uydurulmuştur: aynı yerde Nefi’den aktarılan beyitte göñül>gönül, Esdikçe> Estikçe olarak
verilmiştir vs.
3. deyimlerde geçen gönül sözcüğünün anlamları sıralanırken c harfinden sonra d
kullanılmıştır, hâlbuki Türk alfabesinde c’den sonra ç gelmektedir.
4. TDK’deki gönlünü düşürmek deyimine karşılık gönül düşürmek deyimi, gönül ferahlığı
ile/ gönül hoşluğu/ gönül rızası/ gönül rahatlığı deyimlerine karşılık, gönül ferahlığı ile/ gönül
hoşluğu ile (rızasıyle)/ gönül rahatlığı ile deyimleri, gönül kırmak (veya yıkmak) deyimine karşılık
gönül (gönlünü) kırmak (yıkmak) deyimi, gönülden çıkarmamak deyimine karşılık gönülden
(gönlünden) çıkarmak deyimi, gönül okşamak deyimine karşılık gönül (gönlünü) okşamak deyimi,
gönlünü yapmak deyimine karşılık gönül (gönlünü) yapmak deyimi vardır vs.
5. gönül rızasıyle deyimi verilen örnekte “rızası ile” biçimindedir. Örnek, maddeye uygun
olmalı veyahut madde, örneğe uygun olacak biçimde düzeltilmelidir.
6. (birinde, bir şeyde) gönlü olmak deyiminde “kızın gönlü Ahmet’te. Eğer senin gönlün
bende yoğ ise/ sen bana kardeş de ben sansa bacı” örneği verilmiştir, örnekte bu deyim geçmiyor.
gönlü olmak için “1. Razı olmak, kabul etmek. 2. Hoşuna gitmek” anlamları verilmiş, deyimin 3.
anlamı olan “arzulamak, sevip istemek” anlamına değinilmemiştir. gönlü olmak deyiminin 2.
anlamında “Hoşuna gitmek” denilmiş ve “bayramda bir hediye al, gönlü olur” örneği verilmiştir,
halbuki bu örnekte deyimin anlamı, bağlamdan tam anlaşılmamaktadır, “arzulamak, ummak” mı
“Hoşuna gitmek” mi yoksa “razı olmak, kabul etmek” anlamı mı belli değildir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
906
Farhad RAHİMİ
7. gönlü zengin deyiminde “aslında varlıklı olmadığı halde her zaman halinden memnun
olan, eli açık, cömert kimse, gönlü gani” biçimindeki açıklama yanlıştır, gönlü zengin olmak için
varlıklı olmamak şart değildir.
8. Maddelerin örneklendirilme ve anlamlandırılması TDK sözlüğüne dayanmaktadır.
gönülden kopmak TDK’de “kendiliğinden vermek” biçiminde açıklanırken burada da “içinden
gelen bir arzu ile birine bir şey vermek, yardım etmek” biçiminde açıklanmış, ardından TDK’deki
örnek, aynen verilmiştir: “herkesin gönlünden kopanla geçinirmiş (Ömer Seyfeddin)”
9. gönül sözcüğünün iç maddesi olarak verilen aşağıdaki atasözü, deyim ve birleşik sözler
TDK’de bulunmamaktadır:
gönül açıklığı/ gönül ehli/ gönül gözü/ gönül oyunu/ gönülden/ gönülden çıkmak / gönlü
(gönlü gözü) açılmak/ gönlü gözü gani/ gönlü hoş olmak/ gönlü ısınmak/ gönlü kararmak/ gönlü
kırık/ gönlü yatmak/ gönlüne ateş düşmek/ gönlüne düşmek/ gönlünü kapmak/ gönlünü oynatmak.
IV. Püsküllüoğlu Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir:
gönlünce/ gönül/ gönüldeş/ gönüllemek/ gönüllenmek/ gönüllü/ gönülsüz.
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül, -nlü a. 1. yürekte olduğu varsayılan nitelik, sevgi, istek, anış, düşünüş gibi duygu
kaynağı, kişinin iç dünyası.
2. mec. istek. Ör. Bunu yapmaya gönlü yok.
gönül sözcüğünün iç maddesi olarak geçen atasözü, deyim ve birleşik sözler:
gönül açmak/ gönül akıtmak/ gönül (ya da gönlünü) almak / gönül avcısı/ gönül bağı/ gönül
bağlamak/ gönül belası/ gönül birliği/ gönül borcu/ gönül borçlusu/ gönül bulandırmak/ gönül
çekmek/ gönül darlığı/ gönül dilencisi/ gönül eğlencesi/ gönül (ya da gönlünü) eğlendirmek / gönül
eri/ gönül ferahlığı/ gönül ferman dinlemez/ gönül gezdirmek/ gönül hoşluğuyla (ya da rızasıyla)/
gönül indirmek/ gönül ister (ya da isterdi) ki/ gönül işi/ gönül (ya da gönlünü) kaptırmak/ gönül
kırmak (ya da yıkmak)/ gönül kimi severse güzel odur/ gönül koymak/ gönül maskarası/ gönül
okşamak/ gönül okşayıcı/ gönül rahatlığı/ gönül tokluğu/ gönül vermek/ gönül yapmak/ gönül
yarası/ gönül yıkmak/ gönülden çıkarmak/ gönülden ırak olmak/ gönlü akmak/ gönlü bol (ya da
gani)/ gönlü bulanmak/ gönlü çekmek/ gönlü çelinmek/ gönlü çökmek/ gönlü gözü gani/ (birinin)
gönlü ile oynamak/ gönlü kalmak/ gönlü kara/ gönlü kararmak/ gönlü kaymak/ gönlü kırılmak/
gönlü olmak/ (bir şeyde) gönlü olmak/ gönlü razı olmamak/ gönlü takılmak/ gönlü (ya da gönlü
gözü) tok/ gönlü zengin/ gönlün yazı var, kışı var/ gönlünden geçirmek / gönlünden geçmek/
gönlünden kopmak/ gönlüne doğmak/ gönlüne göre/ (birinin) gönlünü çelmek (ya da avlamak ya
da kapmak)/ (birinin) gönlünü etmek (ya da yapmak)/ (birinin) gönlünü hoş etmek/ gönlünü
kaptırmak/ gönlünü karartmak/ gönlünü kırmak/ gönlünü pazara çıkarmak/ gönlünü serin tutmak/
gönlünün dümeni bozuk olmak.
Değerlendirmeler
1. Çatı ekleri, +lık, +cı, +ce, -ma, -iş gibi ekler ile kurulan gizil (potansiyel) anlamlı
sözcükler bu sözlükte yer almamıştır. Örn. gönüllendirmek, gönüllülük, gönülsüzce.
2. TDK’de gönüldaş olarak geçen sözcük burada gönüldeş biçiminde verilmiştir. TDK’de
geçmeyen gönüllemek ise burada madde başı olarak kaydedilmiştir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
907
3. Madde başlarının türü, kısaltma biçiminde belirlenirken a. (ad), be. (belirteç)
örneklerinde görüldüğü gibi Türkçe sözcükler tercih edilmiştir.
4. madde başlarında gönlünce sözcüğünün gönül sözcüğünden önce verilmesine karşın,
gönül sözcüğünün iç maddeleri sıralanırken ilk önce gönül daha sonra gönlü ile kurulu sözlere yer
verilmiştir.
5. TDK’deki gönül hoşluğu/ gönül rızası deyimlerine karşılık, gönül hoşluğuyla (ya da
rızasıyla) deyimleri, gönlünü kaptırmak deyimine karşılık gönül (ya da gönlünü) kaptırmak deyimi,
gönlünü yapmak deyimine karşılık gönül (gönlünü) yapmak deyimi, gönül kırmak deyimine
karşılık gönül kırmak/gönlünü kırmak deyimi, gönlünün dümeni bozuk deyimine karşılık gönlünün
dümeni bozuk olmak deyimi vardır vs.
6. Maddelerin anlamlandırılması TDK sözlüğüne dayanmaktadır. gönlü bol sözcük
öbeğinin TDK’de “Yeterli imkanlardan yoksun olmasına karşın cömert, eli açık davranmak isteyen
(kimse)” biçimindeki yanlış açıklanmasına karşın burada “Yeterli olanaklardan yoksun olmasına
karşın eli açık, cömert davranan, elinde bulunanı vermekten çekinmeyen, gözü tok (kimse)”
biçiminde açıklanmıştır. gönlü zengin deyimi için de “olanağı az olduğu halde parasını, malını
esirgemeden veren (kimse)” açıklaması yapılmıştır, gönlü zengin olmak için olanağı az olmak şart
değildir.
7. İç maddelerin birçoğunda örneklendirme bulunmamaktadır.
8. gönül sözcüğünün iç maddesi olarak verilen aşağıdaki atasözü, deyim ve birleşik sözler
TDK’de bulunmamaktadır: gönül ister (ya da isterdi) ki/ gönül işi/ gönlü gözü gani/ gönlü
kararmak/ gönlü gözü tok/ (birinin) gönlünü kapmak.
V. Dil Derneği Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir:
gönlünce/ gönül/ gönüldeş/ gönüldeşlik/ gönüllenmek/ gönüllü/ gönüllülük/ gönülsüz/
gönülsüzce/ gönülsüzlük.
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül, -nlü a. 1. Sevgi, istek, düşünüş, anma ve hatır gibi yürekte varsayılan duygu
kaynağı.
2. mec. İstek, arzu: Okumaya gönlün var mı?
3. Aşk: Birçok sevgilisi oldu, birçok gönül macerası yaşadı.
gönül sözcüğünün iç maddesi olarak geçen atasözü, deyim ve birleşik sözler ise şunlardan
ibarettir:
gönül açmak/ gönül akıtmak/ gönül almak (ya da gönlünü almak)/ gönül avcısı/ gönül bağı/
gönül bağlamak/ gönül belası/ gönül birliği/ gönül borcu/ gönül borçlusu/ gönül bulandırmak/
gönül çekmek/ gönül çöküşü/ gönül darlığı/ gönül dilencisi/ gönül eğlencesi/ gönül eğlendirmek/
gönül eri/ gönül ferahlığı/ gönül ferman dinlemez/ gönül gezdirmek/ gönül hoşluğu ile (ya da
rızasıyla)/ gönül indirmek/ gönül kırmak (ya da yıkmak)/ gönül kimi severse güzel odur/ gönül
koymak/ gönül maskarası/ gönül okşamak/ gönül okşayıcı/ gönül rahatlığı/ gönül tokluğu/ gönül
vermek (ya da bağlamak) / gönül yarası/ gönül yıkmak/ (birini) gönülden çıkarmak/ gönülden
çıkarmamak/ gönülden ırak olmak.
gönlü akmak/ gönlü bol/ gönlü bulanmak/ gönlü çekmek/ gönlü çelinmek/ gönlü çökmek/
gönlü gani (ya da gönlü gözü gani) / (birinin) gönlü ile oynamak/ gönlü kalmak/ gönlü kanmak/
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
908
Farhad RAHİMİ
gönlü kara/ gönlünü karartmak/ gönlü kaymak/ gönlü kırılmak/ (bir şeyde) gönlü olmak/ (bir şeye)
gönlü olmak/ gönlü razı olmamak/ gönlü takılmak/ gönlü (gözü) tok / gönlü zengin/ gönlünce/
gönlünden geçirmek (ya da geçmek)/ gönlünden kopmak/ gönlüne doğmak/ gönlüne göre/ gönlünü
çelmek (kapmak ya da avlamak)/ (birinin) gönlünü etmek (ya da yapmak)/ (birinin) gönlünü hoş
etmek/ gönlünü kaptırmak/ gönlünü pazara çıkarmak/ gönlünü serin tutmak/ gönlünün dümeni
bozuk.
Değerlendirmeler
1. TDK’de madde başı olarak gönüldaş/gönüldaşlık biçiminde geçen sözcükler burada
gönüldeş/gönüldeşlik biçiminde verilmiştir.
2. Madde başlarının türü, kısaltma biçiminde belirlenirken a. (ad), be. (belirteç)
örneklerinde görüldüğü gibi Türkçe sözcükler tercih edilmiştir.
3. gönül sözcüğünün iç maddelerinin sıralanmasında gönül ile gönl ayırt edilmemiş,
gönül/gönl sözcüğünün yerine ~ işareti kullanılmıştır. Örn. gönlü tok>~ü tok.
4. Maddelerin örneklendirilme ve anlamlandırılması TDK sözlüğüne dayanmaktadır. gönlü
bol TDK sözlüğünde “Yeterli imkanlardan yoksun olmasına karşın cömert, eli açık davranmak
isteyen (kimse)” biçiminde iken burada da “Yeterli olanaklardan yoksun olmasına karşın cömert,
eli açık davranmak isteyen” biçiminde açıklanmıştır. Bu açıklamanın yanlış olduğunu daha önce de
söylemiştik. Bu sözlük, Püsküllüoğlu sözlüğü ile de koşutluk göstermektedir. Örn. krş. gönlünü
çelmek (kapmak ya da avlamak).
5. TDK’deki gönül hoşluğu/ gönül rızası deyimlerine karşılık, gönül hoşluğu ile (ya da
rızasıyla) deyimleri vardır.
6. gönlünü karartmak deyimi yanlış sıraya konulmuştur. gönlünce’den sonraki sıralamada
da yanlışlık vardır.
7. gönül sözcüğünün iç maddesi olarak verilen aşağıdaki atasözü, deyim ve birleşik sözler
TDK’de bulunmamaktadır: gönlü gözü gani/ gönlü gözü tok / gönlünü kapmak.
8. TDK’de yer almayan gönüldeş, bu sözlükte bulunmaktadır. Bu sözcük için Nurullah
Ataç’tan bir örnek aktarılmıştır.
VI. Doğan Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir:
gönül/ gönüldaş/ gönüldeş/ gönüllendirmek/ gönüllenme/ gönüllenmek/ gönüllü/
gönüllülük/ gönülsemek/gönülsüz/ gönülsüzce/ gönülsüzlük.
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül. [i.] 1. İnsanın manevi varlığının ifadesi, inanç ve hislerimizin kaynağı, önüne
geçilemeyen iç kuvveti; kalp, dil (2), cenan, bal. Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede-Kemal.
2. İstek, arzu, heves, niyet. Ey gönül sana uyaldan kalmadı yüzümün suyu-Yunus.
3. Duygu, his, aşk.
4. İç, zamir.
5. Kibir, gurur.
6. Tabiat, huy.
7. Rıza, muvafakat.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
909
8. Hatır. Kadeh kırsa da erbab-ı dil gönül kırmaz-La.
gönül sözcüğünün iç maddesi olarak geçen atasözü, deyim ve birleşik sözler ise şunlardan
ibarettir:
gönlü açık/ gönlü açılmak/ gönlü alçak/ gönlü bol/ gönlü bulanmak/ gönlü çekmek/ gönlü
dolmak/ gönlü gani/ gönlü ile oynamak/ gönlü (ilişmek) kalmak/ gönlü kanmak/ gönlü kapılmak/
gönlü kara/ gönlü kararmak/ gönlü kaymak/ gönlü kırık/ gönlü olmak/ gönlü tez/ gönlü tok/ gönlü
yufka/ gönlü zengin/ gönlün yazı var, kışı var/ gönlünden geçirmek/ gönlünden kopmak/ gönlüne
göre/ gönlünü almak/ gönlünü etmek/ gönlünü hoş etmek/ gönlünü kırmak/ gönül acısı/ gönül açıcı/
gönül açıklığı/ gönül akıtmak/ gönül almak/ gönül avcısı/ gönül avlamak/ gönül bağı/ gönül
bağlamak/ gönül belası/ gönül birliği/ gönül bulandırmak/ gönül çekmek/ gönül darlığı/ gönül
düşürmek/ gönül eğlencesi/ gönül eğlendirmek/ gönül eri/ gönül evi/ gönül ferahlığı/ gönül ferman
dinlemez/ gönül gezdirmek/ gönül gözü/ gönül hoşluğu ile/ gönül indirmek/ gönül kırmak/ gönül
koymak/ gönül maskarası/ gönül okşamak/ gönül pası/ gönül rahatlığıyla/ gönül rızasıyla/ gönül
suyu/ gönül tokluğu/ gönül vermek/ gönül yapmak/ gönül yıkmak/ gönül yufkalığı/ gönülden/
gönülden çıkarmak/ gönülden çıkmamak.
Değerlendirmeler
1. Bu sözlükte gönüldaş madde başının yanında TDK’de bulunmayan gönüldeş yer
almaktadır. Ayrıca TDK’de bulunmayan gönülsemek de herhangi bir örnek verilmeksizin madde
başı yapılmıştır.
2. gönül madde başına 1. açıklamasında “kalp, dil (2), cenan, bal” karşılığı verilmiştir. Bu
kadar yabancı sözcük kullanmaya gerek var mıdır? Açıklamalarda deyim ve yabancı kelimelerin
kullanılışı sözlüğün açık ve anlaşılır olma ilkesine aykırıdır. Örn. açıklamalarda, ye’s, dilşikeste
gibi kullanımdan düşmüş olan sözcüklerden yararlanmak doğru değildir.
3. gönlü bol TDK sözlüğünde “Yeterli imkânlardan yoksun olmasına karşın cömert, eli
açık davranmak isteyen (kimse)” biçiminde iken burada doğru olarak “cömert, sahi” biçiminde
açıklanmıştır.
4. gönülsüz madde başının açıklamasında “gönülsüz namaz, göğe çıkmaz” atasözü
değiştirilerek verilmiştir, bu atasözü değiştirilmeden “gönülsüz namaz, göğe ağmaz” biçiminde
verilmelidir.
5. TDK’deki gönül kırmak deyimine karşılık gönül (gönlünü) kırmak deyimi, gönlünü
düşürmek deyimine karşılık gönül düşürmek deyimi, gönül hoşluğu/ gönül rızası/ gönül rahatlığı
deyimlerine karşılık, gönül hoşluğu ile/ gönül rızasıyla/ gönül rahatlığıyla deyimleri, gönlünü
yapmak deyimine karşılık gönül yapmak deyimi vardır vs.
6. Bu sözlük, daha çok Kubbealtı sözlüğü ile koşutluk göstermektedir. Örn. krş. gönlü
kırık, gönül gözü, gönülden.
7. gönül sözcüğünün iç maddesi olarak verilen aşağıdaki atasözü, deyim ve birleşik sözler
TDK’de bulunmamaktadır: gönlü açık/ gönlü açılmak/ gönlü alçak/ gönlü dolmak/ gönlü ilişmek/
gönlü kapılmak/ gönlü kararmak/ gönlü kırık/ gönlü tez/ gönlü yufka/ gönül acısı/ gönül açıcı/
gönül açıklığı/ gönül evi/ gönül pası/ gönül suyu/ gönül yufkalığı.
VII. Hançerlioğlu Sözlüğü
Bu sözlükte gönül sözcüğü ile ilgili madde başları sırayla şunlardan ibarettir:
gönül/ gönüldeş/ gönüldeşlik/ gönülgücü/ gönüllenmek/ gönüllü/ gönüllüce/ gönüllülük/
gönülsüz/ gönülsüzce/ gönülsüzlük.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
910
Farhad RAHİMİ
gönül sözcüğü madde başı olarak şu anlamlarla karşılanmıştır:
gönül a. (Deri anlamındaki kön/gön’den: gönün altında saklı bulunan) 1. Kişinin soyut
evrenini oluşturan duygu varlıklarının tümü.
2. mec. (os. Arzu) İstek: Okumaya gönlü yok.
Değerlendirmeler
1. Madde başlarının türü, kısaltma biçiminde belirlenirken a. (ad), be. (belirteç)
örneklerinde görüldüğü gibi Türkçe sözcükler tercih edilmiştir.
2. TDK’de madde başı olarak gönüldaş/gönüldaşlık biçiminde geçen sözcükler burada
gönüldeş/gönüldeşlik biçiminde verilmiştir. Ayrıca TDK’de bulunmayan gönülgücü de herhangi bir
örnek verilmeksizin madde başı yapılmıştır.
3. Bu sözlükte gönül sözcüğünün altında herhangi bir iç madde bulunmamaktadır,
sözlükbiliminin “deyimler ve atasözleri, ancak deyimler ve atasözleri sözlüklerinde yer alabilirler”
ilkesine uyulmuştur.
Sonuç
TDK sözlüğünü temel alınarak gönül sözcüğü ile ilgili madde başları ve gönül sözcüğünün
iç maddeleri (atasözü, deyim ve birleşik sözler) yedi farklı sözlükten (TDK Sözlüğü, Ötüken
Sözlüğü, Kubbealtı Sözlüğü, Püsküllüoğlu Sözlüğü, Dil Derneği Sözlüğü, Doğan Sözlüğü,
Hançerlioğlu Sözlüğü) karşılaştırılan bu çalışmadan da anlaşılacağı üzere TDK Sözlüğü kısmının
Değerlendirmeler’inde verdiğimiz hususlar dikkate alınıp aynı hususlar diğer maddelerde de
uygulandığı takdirde en çok başvurulan Türkçe sözlük olan TDK sözlüğünün sözlük bilimi
ilkelerine daha uygun hale geleceği kanaatini taşımaktayız.
KISALTMALAR
krş.: karşılaştırın
örn.: örneğin
TDK: Türk Dil Kurumu
vs.: ve saire
yay.: yayınları
KAYNAKÇA
AYVERDİ, İlhan (2005), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı yay., İstanbul.
BOZ, Erdoğan (2012), “Türk Sözlükbiliminin Problemleri”, TURKISH STUDIES-International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 13082140,
Volume
7/4,
Fall
2012,
www.turkishstudies.net,
DOI
Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3838, p. 13-20.
ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, Ötüken yay., İstanbul.
Dil Derneği (1998), Türkçe Sözlük, Dil Derneği yay., Ankara.
DOĞAN, Mehmet (2005), Doğan Büyük Türkçe Sözlük, Pınar yay., İstanbul.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014
Gönül Maddesinin Farklı Türkçe Sözlüklerde Karşılaştırmalı İncelenmesi…
911
HANÇERLİOĞLU, Orhan (1998), Türk dili Sözlüğü, Remzi yay., Ankara.
İLHAN, Nadir (2009), “Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikleri”, TURKISH
STUDIES-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 4/4, Summer 2009, www.turkishstudies.net, DOI
Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.819, p. 534-554.
Kültüral, Zühal (2009), “Sözlük Bilimi Açısından Dîvânü Lugâti’t-Türk”, TURKISH STUDIESInternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,
ISSN: 1308-2140, Volume 4/4, Summer 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.829, p. 790-796.
PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali (2010), Arkadaş Türkçe Sözlük, Arkadaş yay., İstanbul.
TDK (2011), Türkçe Sözlük, 11. baskı, TDK yay., Ankara,.
TOPALOĞLU, Ahmet, KAÇALİN, Mustafa S. (2009), “Sözlük/Türkçe”, İslam Ansiklopedisi,
cilt 37, Türk Diyanet Vakfı yay., İstanbul, , s. 402-414.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/6 Spring 2014

VOLEYBOL BARANŞ AÇIKLAMALAR

El-Müzil - Somuncu Baba

KALBİN ATEŞİ

dosyayı indir - okulbahcemiz