151 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE GEÇÝM TARZLARI Ateþ, Paleolitik Çað’da bulunmuþ ve çið yenemeyen besinleri piþirmeye, ýsýnmaya ve yýrtýcý hayvanlardan korunmaya yaramýþtýr. Bir teknolojiye ait bilimsel alet sayýsý Paleolitik Çað (Kaba Taþ Çaðý) Tarih öncesi uygarlýðýn geliþme sürecinde kültürel evrelerin en uzunu ve buzul çaðýnýn kültürel karþýlýðý olan Paleolitik Çað; insanlýðýn ilk ortaya çýkýþýndan M. Ö. 10.000 yýl öncesine kadar süren arkeolojik çaðdýr. Bu çaðda insanlar çakmaktaþý, hayvan kemikleri, aðaç gibi doðal maddelerden yapýlmýþ ilk aletleri kullanmýþlardýr. Vahþi yaþam þartlarýnýn hüküm sürdüðü bu dönem sonuna kadar tam yerleþik yaþama geçilmemekle beraber insanlar maðara, kaya sýðýnaðý gibi yerlerde kalabalýk aileler halinde yaþamýþlardýr. Anadolu’da bulunan ve büyük çoðunluðu karstik oluþumlu olan maðaralar (Yarýmburgaz, Karain, Öküzini) bilinen en eski Alt Paleolitik Çað’dan itibaren insanlar tarafýndan barýnma amaçlý kullanýlmýþtýr. 70 Üst paleolitik 60 50 40 Moustier 30 20 10 Bugün Acheul Olddown 1 2 Günümüzden milyon yýl önce 3 Ýnsanýn yaptýðý ve alet olarak nitelendirebileceðimiz araçlar günümüze yaklaþtýkça artmýþtýr. Mezolitik Çað (Yontma Taþ Çaðý) Paleolitik insan, besinini avcýlýk ve toplayýcýlýkla elde etmekteydi kendisi besin üretmemekteydi. Avcý-toplayýcý yaþam biçiminin tipik özelliði ise hareketliliktir. Avcý gruplarý (erkekler) bir gün içinde gidilip, gelinebilecek mesafedeki bir yarýçap içinde avlanýyor, toplayýcý gruplar (kadýnlar, çocuklar, yaþlýlar) daha dar yarýçap içinde bitkilerdeki niþasta-karbondidrot bazlý ürünleri toplayarak, beslenebiliyorlardý. Mezolitikte kuzey enlemlerinde bulunan buzullarýn erimesi yavaþ da olsa deniz sevyisenin yükselmesine neden oldu. Ýklim, bitki örtüsü daha sonra hayvan topluluklarý deðiþen iklim þartlarýnýn etkisiyle farklýlaþtý. Çevre koþullarýnýn deðiþimi dünyanýn bazý bölgelerinde öncekine göre daha olumlu, bazý bölgelerinde ise daha olumsuz koþullar ortaya çýkardý. Mezolitik de teknoloji Paleolitikteki gibi çakmaktaþýnýn yongalanmasýylaydý. Bu çað insanlarý yerleþim ve ikamet yeri olarak yiyecek ve su kaynaklarýna kolay ulaþabilen yerleri seçmiþlerdir. Bir bölgedeki kaynaklar tükenince yeni bir bölge aranýyordu. Avcýlýk, toplayýcýlýk yolu ile yeterli besin saðlanamadýðýndan nüfus artýþý sýnýrlanýyordu. 152 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER Neolitik Çað (M.Ö. 8000-5500) (Yeni Taþ Çaðý) Ama bu çaðda çakmaktaþý tahta, kemik ya da boynuz saplarýnýn üzerine yerleþtirilerek daha iþlevsel aletler yapýldý. Örneðin, balta yapýmý mezolitiðin teknolojideki en büyük baþarýsýdýr. Balta sayesinde ormanlardan faydalanmak olanaklý hale gelmiþtir. Mezolitik Çað ayrýca tarýma geçiþ aþamasýna gelinen ve köpeðin evcilleþtirildiði çaðdýr. Mezolitik Çað’da önemli bir yenilik de beslenmenin çeþitlenmesidir. Paleotikte protein aðýrlýk bir beslenme hakimken bu dönemde çeþitli yemiþ, bitki ve kökler beslenme alýþkanlýðýnýn bir parçasý haline gelmiþtir. Oldukça kýsa sayýlabilecek bu kültür çaðý Paleolitik ve Neolitik arasýnda bir geçiþ evresidir. Mezolitikte insanlar, göç etmeden yaþamak için doðal þartlarý uygun yerler buldular. Bu yerler ürün ve beslenme kaynaklarýnýn doðal olarak fazla olduðu, Mezopotomya ve Nil havzasý gibi sulak alanlardý. Neolitik çaðda, avcý-toplayýcýlýktan tarýmla uðraþan, hayvan yetiþtiren, evler yaparak köyler oluþturan, yerleþik bir yaþam süren çiftçiler ortaya çýkmýþtýr. Beslenmeye tahýllar ve evcilleþme sürecindeki hayvanlar giderek daha fazla katýlmýþ, ancak avcýlýk ve toplayýcýlýk hala yaþamýn temelini oluþturmaya devam etmiþtir. Nehir kenarlarýna, avlanabilecek hayvanlar geliyor, su sorunu olmadýðý için etrafta daha fazla bitki ve aðaç dolayýsýyla daha fazla niþasta-karbonhidrat içeren ürünler oluyordu. Bu bölgeler insanlarýn daha uzun süre kalmasýna ve nüfuslarýný arttýrmasýna olanak saðlýyordu. Mezolitik Çað’da avcýlýk erkeklerin tekelinden çýktý yerini daha eþitlikçi bir yapýya býraktý. Küçük kara ve su hayvanlarýnýn avlanmasýnda Mezolitik Çað kadýný erkeklerine yardýmcý oldu. Sýcak ve nemli bir iklim Anadolu ve tüm Orta Doðuya yayýldý. Baþta Arpa ve buðday olmak üzere birçok yabanýl bitki elveriþli iklim þartlarý sayesinde bol miktarda yetiþti ve en az altý ay boyunca toplanma fýrsatý buldu. Neolitik devrin kentleþme sürecinin baþlangýcýndaki çok önemli yeri Anadolu’da tarýmsal ekonominin saðladýðý güvenceli yiyecek üretimi sayesinde yerleþik düzene geçilmiþ olmasý ve yerleþmelerin hýzla artmasýdýr. Neolitikte topraðýn üretkenliði kadýnýn üremesi ile benzeþtirilince toprak ve kadýn kutsal sayýlmýþ, bu durum toprak ana yani Ana Tanrýça inancýnýn doðmasýna neden olmuþtur. Bu yüzden Neolitik Çað’a ait yerleþimlerde çok sayýda topraktan yapýlmýþ kadýn idollere rastlanýr. Mezolitik çaðýn sonlarýna doðru tarýmla ilgili ilk denemeler yapýldý. Ýnsanlar yaþadýklarý ilk dönemlerden günümüze kadar hep geliþme içinde olmuþlar, daha ileriye, daha yeniye, daha farklý olana ulaþma çabasý içinde olmuþlardýr. Mezolitik Çað insanlarý, ölülerini oturduklarý evlerinde belirli bir yere gömüyorlardý. Ayný mezar daha sonra ölen diðer yakýnlarý içinde kullanýlýrdý. Ýlkel topluluklarýn en önemli özelliði bireylerin temel fizyolojik ihtiyaçlarýna yönelmeleridir. Yiyecek, barýnma ve korunma ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýna yönelik çabalar, insanýn çevresine yavaþ yavaþ egemen olmasýna yol açmýþtýr. Zamanla topraðýn iþlenmeye baþlamasýyla ilkel hayat koþullarýndan o döneme göre çok geliþmiþ tarým toplumu aþamasýna gelinmiþtir. Neolitikte insanlarýn kap kaçak ihtiyaçlarý seramik üreten zanaatkârlarý ortaya çýkarmýþtýr. Yerleþik olmak, yani bir köyde güven içinde sürekli oturmak, insanlara gýda ve her çeþit ürünün fazlasýný biriktirme imkaný vermiþtir. Ýhtiyaçtan fazla üretim ise takas þeklindeki ticarete, ticaret de yazýnýn icadýna yol açmýþtýr. Ýlk yazý üretici güçlerin ürettiði malý satýp, komþu köydeki tüccarlardan neyi almak istediðini belirtmek için resimli olmuþtur. 153 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER Kalkolitik Çað (Maden Çaðý) (MÖ. 5500-3000) Kent uygarlýðýn nedeni deðil sonucudur. Bir kenti köyden ayýrt eden özellik, kent sakinlerinin çoðunun, tarýmla uðraþan çiftçiler olmayýp, iþçilerden oluþmasýdýr. Bir kentin kurulabilmesi için tarým tekniðinin, kentte yaþayan ve kendi besinini üretmeyen insanlarý artý ürünüyle geçindirebilecek ölçüde ürün fazlalýðý oluþturabilmesi gerekir. EKONOMÝK FAALÝYETLERÝN ÇEÞÝTLENMESÝ Tarým insanla doða arasýndaki ilk iliþkiyi doðuran faktördür. Ýhtiyaçtan doðan alet kullanýmý ile baþlayan ve bugün en üst düzeyde teknoloji geliþtiren insanýn ilk yaþama kaygýsý ile baþlattýðý süreç bugün ayný þekilde devam etmektedir. Kalkolitik çaðda maden iþleme geliþti “Bakýr-Taþ Devri” olarakta da adlandýrýlan Kalkolitik Çað, Anadolu’nun kültür tarihinde bilgi açýsýndan en kýsýtlý olduðumuz çaðlardandýr. Ýlk Kalkolitik Çað’ý son Neolitik Çað’dan, son Kalkolitik Çaðý’da Ýlk Tunç Çaðý’ndan ayýrmak çok zordur. Ýnsanlýk: • Hazýr toplayýcý - avcý toplumlar • Tarým toplumu Kalkolitik terimi bu çaðda, bakýr bulgularýn ortaya çýkýþý dikkate alýnarak verilmiþtir. Neolitik Çað’da bile madenciliðin var olduðu göz önüne alýnýrsa, kalkolitik teriminin kesin bir belirleme oluþturmadýðý söylenebilir. Kalkolitik çað, Anadolu’da Yakýn Doðu’daki diðer yörelerden önce veya yaklaþýk M.Ö. 5000 yýllarýna tarihlendirilir. Kalkolikteki tarýmsal ekonomi ilk merkezlerden dýþarýya doðru yayýldýðý için devletler arasý iliþkiler oluþmuþtur. • Sanayi toplumu • Bilgi toplumu aþamalarýndan geçerek bu günlere gelmiþtir. Ýnsanlýk geçmiþinde önce hayvan gücünü ,sonra buhar gücünü kullanmýþ, þimdilerde ise elektriði kullanmaktadýr. M.S. 11 ve 12. yüzyýllarda tarým ve hayvancýlýk önemini korumakla beraber ticaret de önem kazanmýþtýr. Eski çaðlarda Uzakdoðuyu batýya baðlayan yollar (Ýpek ve Baharat yollarý) oluþtu. Hititler döneminde var olan yollar, Roma döneminde geliþtirildi ve yeni yollar yapýldý. Kalkolitik Çað Bakýr býçak Kalkolitik Çað Bakýr insan figürü Anadolu’nun kalkolitik yerleþmelerinde evler kare ya da dikdörtgen planlý, taþ temelli, kerpiç yapýlardýr ve düz damlýdýr. Evler arasýndaki sokaklar dardýr ve yerleþmelerin etrafýný çevreleyen kerpiç koruma duvarlarý oluþturulmuþtur. Evlere geniþ avludan açýlan kapýlardan girilir. Selçuk yakýnlarýnda Kervansaray Aksaray yakýnlarýnda Sultanhaný Devlet için çok önemli olan ticaret yollarýnýn güvenliði için Selçuklular döneminde kervansaraylar, Osmanlýlar döneminde hanlar yapýldý. Kervansaraylarýn hepsinde yatakhaneler, aþhaneler, erzak ambarlarý, Kalkolitikte köylerin büyümesi sonucu kentler ve devletler oluþmuþtur. ahýrlar, ticari eþyayý koyacak depolar, samanlýklar, hastane, eczane ve ayakkabýcý bulunmaktaydý. 154 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER Sanayi Devrimi’nin ilk gerçekleþtiði ülke olan Ýngiltere’de bir dokuma tezgahý 17. yüzyýlda daha da hýzlanan bilimsel geliþmeler tarým ve ticaret gelirlerini artýrmýþ böylece Sanayi 1500’lü yýllardan itibaren ülkeler arasýnda denizaþýrý ticaret yaygýn- Devrimi’nin temelleri atýlmýþtýr. Sanayi Devrimi Avrupa’da laþtý. Özellikle Avrupa ülkeleri Coðrafi Keþiflerle zenginleþti. burjuva sýnýfýnýn yapý deðiþtirmesine, burjuva sýnýfýna fabrika sahiplerinin katýlmasýna ve yeni bir iþçi sýnýfýnýn doðmasýna yol açmýþtýr. Sanayi devrimi öncesinde de var olan iþçi sýnýfý sanayi devrimi sonrasýnda toplumlarýn en kalabalýk sýnýfýný oluþturmaya baþladý. Ýþçilerin bu sýralarda çalýþma saatleri uzun, fabrikalar havasýz ve her türlü saðlýk koþullarýndan uzaktý. Sanayileþme sayesinde tarýmda makineleþme arttý Buharlý Traktör böylece ayný topraktan daha fazla ürün elde etmek müm- Buharlý Gemi kün olmaya baþladý. Kentlerde daha fazla insana iþ olanaðý saðlanabildiði için kentlerin nüfuslarý hýzla arttý. Teknolojik geliþmeler hem tarým hem sanayide üretimi arttýrýrken insan gücüne olan gereksinimini azaltmýþtýr. Sanayileþmenin getirdiði hammadde ve pazar bulma ihtiyacý hýzla sanayileþen devletleri sömürgeci politikalara yöneltti. Sanayi Devrimi’nin yaþandýðý dönemlerde bir maki- Buharlý Tren Ekonomik hayat, Batý Avrupa’da buhar makinesinin icadý ile çok hýzlý bir deðiþime girdi. Buhar makinesi birçok insan tarafýndan Endüstri Devrimi’nin sembolü ve genel amaçlý teknolojilerin ilki olarak kabul edilir. Buhar makinesi öncesi üretim için su gücü kullanýlýyordu. Su gücüyle enerji üretiminin topografik ve iklimsel olarak bazý kýsýtlamalarý buhar makinesinin icadýyla ortadan kalkmýþtýr. nenin daha verimli çalýþmasý en çok fabrikayý ya da o böl- Buharýn içinde var olan ýsý enerjisini, mekanik enerjisiye dönüþtüren dýþtan yanmalý motorun icadýyla, buhar makineleri, lokomotifler, buharlý gemiler, pompalar, buharlý traktörler geliþtirildi. Böylece iþletmeler genellikle daha az emek kullanarak daha fazla mal ve hizmeti tüketiciye sunma olanaðý buldular. üretimine geçilmiþtir. Son yýllarda, biyoteknoloji ile kurak- geyi etkilerken, günümüzde teknolojik geliþmeler büyük hýzla yayýlmaktadýr. Bilgisayar ve internet teknolojisi sayesinde bir sanayici ülkenin farklý kentlerinde olan fabrikalarýný bir merkezden kolayca yönetebilmektedir. Tarýmda yakýn zamana kadar kullanýlan klasik tarýmsal yöntem olan organik gýda üretiminden, transgenetik gýda lýða dayanýklý, zararlý canlýlara direnci yüksek ürünler elde edilmiþtir. 155 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER EKONOMÝK FAALÝYETLERÝN SINIFLANDIRILMASI • Tarým, hayvancýlýk, balýkçýlýk ve madencilik bu sektörün temel faaliyetleridir. • Az geliþmiþ ülkelerin ekonomisinde birincil faaliyetlerin payý, ikincil ve üçüncül faaliyetlere göre fazladýr. • Geliþmiþ ülkelerde ise birincil faaliyetlerin payý az, üçüncül ve ikincil faaliyetlerin payý fazladýr. Hammaddelerin iþlenerek deðerli ürünlere dönüþtürüldüðü sanayi ile ilgili bütün ekonomik faaliyetler ikincil faaliyetler içinde yer alýr. 156 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER Eðitim, saðlýk, bankacýlýk, ulaþým, pazarlama, sigortacýlýk vb tüm hizmetler bu gruba girer. Ekonomik Faaliyet Aþamalarýna Toplu Bakýþ Birinci Aþama (Doðal madde iþleme) • Tarým • Hayvancýlýk • Ormancýlýk • Balýkçýlýk • Madencilik • • • • • • • • • • • • Dördüncü Aþama (Alýþveriþ ve ticaret) Perakendecilik Ýletiþim Finans ve sigorta Gayrimenkul Yönetim Taþýmacýlýk • • • • • Beþinci Aþama (Ýnsan kapasitesini artýrma ve geliþtirme) Saðlýk Eðitim AR-GE Eðlence Sanatlar Ýkinci Aþama (Mal üretimi) Ýmalat Ýþleme Üçüncü Aþama (Ýç hizmetler) Lokantalar ve oteller Berber ve güzellik salonlarý Yýkama ve kuru temizleme Bakým ve tamirat Tablonun yorumlanmasý Ýlk aþama tarýmý, ikinci aþama sanayiyi temsil ederken, üçüncüsü ise geleneksel hizmet sektörünü ifade etmektedir. Dördüncü ve beþinci aþamalar ise hizmet sektörünün daha ileri boyutlarýný temsil etmektedir. ¨ Ülkeler zamanla ekonomik açýdan geliþir. Böylece tarým sektöründe istihdam edilenler, sanayi sektöründekilere göre; daha sonra da sanayi sektöründe istihdam edilenler, hizmet sektöründekilere göre azalma eðilimine girer. Ayrýntýlý olarak ifade etmek gerekirse, ülke ekonomileri belli aþamalardan geçer. Ülke düþük gelir düzeyinde iken, ekonomisi belirgin bir þekilde zirai özelliktedir. Teknolojik geliþme ve buna baðlý zirai verimlilik sayesinde gelir arttýkça, hem zirai üretim de hem zirai emekte bir fazlalýk oluþacaktýr ve bu sanayiye hareket edecektir. Sanayide ilerleme saðlandýkça ve bununla birlikte verimliliði arttýrýcý faktörlerdeki ve makineleþmedeki geliþmeler zirai üretimi arttýrdýkça, en geniþ istihdam sanayi sektöründe olacaktýr. Neticede sanayi sektörüde tarým sektöründeki geliþim sürecini yaþayacaktýr. Teknolojik geliþme, yüksek verimliliði beraberinde getirecektir ve bu durum kiþi baþýna geliri daha da artýracaktýr. Emek de hizmet sektörüne doðru hareketlenecektir. 157 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER AKTÝF NÜFUSUN EKONOMÝK FAALÝYET GRUPLARINA GÖRE DAÐILIMI Ýngiltere Nüfusunun Sektörlere Göre Daðýlýmý % 100 Birincil Ýkincil 80 Üçüncül Üçüncül faaliyetler 60 40 Japonya 1990 2005 2004 2002 2002 2004 2002 Çin 1980 Brezilya Nüfusunun Sektörlere Göre Daðýlýmý Tayland Birincil faaliyetler Endonezya 0 ABD Ýkincil faaliyetler Ýngiltere 20 Birincil Ýkincil Üçüncül Verilen grafiklerin incelenmesiyle: • Japonya’da 25 yýllýk süreçte birincil ve ikincil ekonomik faaliyetlerde istihdam edilen aktif nüfus oranýnýn azaldýðý, üçüncül faaliyetlerde çalýþan nüfusun ise arttýðý görülmektedir. Gana Nüfusunun Sektörlere Göre Daðýlýmý Birincil Ýkincil Üçüncül • Ýngiltere ve ABD’de birincil ekonomik faaliyetlerde çalýþan nüfus oranýnýn çok düþük olduðu, hizmet sektörünün ise aktif nüfusun büyük bir kýsmýný barýndýrdýðý görülmektedir. Endonezya, Tayland ve Çin’de ise birincil ekonomik faaliyetler, verilen yýllarda aktif nüfusun önemli bölümüne istihdam saðlamaya devam etmektedir. Farklý geliþmiþlik düzeyine sahip ülkelerde aktif nüfusun sektörlere daðýlýmý (2005) Birincil faaliyet Ýkincil faaliyet Üçüncül faaliyet Shanghai (92) • Shanghai (97) Birincil, ikincil, üçüncül ekonomik faaliyetlerde çalýþan insan sayýsý ülkeden ülkeye ve zamana göre deðiþir. Kalkýnmýþlýk arttýkça birincil faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný genel olarak azalýr. Ýkincil ve üçüncül faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný ise artar. Ýleri düzeyde sanayileþmiþ ülkelerin hepsinde çalýþan nüfusun çoðu hizmet sektöründe istihdam edilir. Beijing (92) Beijing (97) Tokyo (92) Tokyo (97) %0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 Japonya’nýn Tokya, Çin’in Beijing ve Shanghai kentlerinde 1992 ve 1997 yýllarýnda aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna göre daðýlýmýnda yaþanan deðiþimler. 158 BÖLÜM: 6 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER Geliþmiþ Ülkeler ve Geliþmekte Olan Ülkelerin Baþlýca Özellikleri TARIMSAL ÜRETÝMÝ ARTIRMADA DOÐRULUÐU TARTIÞILAN BÝR GELÝÞME: GENETÝÐÝ DEÐÝÞTÝRÝLMÝÞ ORGANÝZMALAR (GDO) Geliþmiþ Ülkeler Bilim adamlarý, GDO’lu ürünlerin insanlarýn baðýþýklýk sisteminde, sinir yapýsýnda tahribatlar yapabileceði, mikrobik hastalýklara karþý kullanabilecek antibiyotiklerin etkinliðini azaltabileceði, kanser ve alerjik reaksiyonlara neden olabileceði üzerinde ýsrarla durmaktadýr. Bir ilacýn bile insanlar üzerinde yaygýn kullanabilmesi için 20-25 yýllýk incelemeler gerektirdiði halde, henüz 1996’larda ortaya çýkan beraberinde pek çok risk taþýyan GDO’lu ürünleri insanlara, bilgilerinin dýþýnda kullandýrmak için gösterilen bu aceleci tavýr üzerinde düþünülmesi gerekir! H Aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna daðýlýmýnda ilk sýrada üçüncül faaliyetler, daha sonra ise ikincil faaliyetler gelir. H Sanayi sektöründe ileri teknolojik geliþmeler uygulanmýþtýr.(Elektronik tabanlý sanayileþme) H Nüfus artýþ hýzý düþüktür. H Doðuþtan beklenen yaþam süresi uzun, yaþam standardý yüksektir. H Çevre açýsýndan olumsuz etkileri fazla olan sanayi dallarýnýn geliþmekte olan ülkelere transferini içeren politikalara sahiptirler. H Gümrük tarifelerini yükselterek veya dýþ ticareti engelleyici uygulamalarda bulunarak ithalatý kýsýtlamaktadýrlar. Böylece geliþmiþ ülkelerde toplam talep yabancý mallardan yerli mallara kaymakta, dolayýsýyla yurt içi üretim artmakta ve iþsizlik azalmaktadýr. H Ýhracatýnda sanayi ürünlerinin, ithalatýnda hammaddeler ve tarým ürünlerinin payý fazladýr. GDO’lu ürünlerin olasý saðlýk riskleri Potansiyel Kanserojenlik: Tarýmsal zararlýlara dayanýklý GDO’lu pamuk, soya, mýsýr ve kolza çeþitlerinde kullanýlan bazý kimyasal maddelerin doðrudan kanser yapýcý olduðu bilinmektedir. Geliþmemiþ Ülkeler H Aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna daðýlýmýnda ilk sýrada birincil faaliyetler gelir. Potansiyel Toksisite: GDO’lu bitkilerde bulunan özellikle zararlý ot ve böcek öldürücü genler toksin üreterek çalýþtýklarýndan dokularda birikme durumunda önemli riskler oluþturabilir. H Sanayileþme geridir, var olan sanayi kollarý da daha çok hafif sanayi (tekstil, besin, aðaç iþleme...) içindeki faaliyetlerdir. Potansiyel Alerjenlik: GDO’lu bitkilerden elde edilen ürünlerde, verici kaynaðýn alerjen özelliklerinin transfer edilen bitkiye ya da hayvana geçmesi engenlenmeyebilir. H Nüfus artýþ hýzý yüksektir. H Doðuþtan beklenen yaþam süresi kýsa, yaþam standardý düþüktür. Besin Deðerinde Bozulma: GDO’lu bitkilere, yeni özellikler kazandýrýlýrken, bitkinin orijinal yapýsýnda bulunan bazý kalite öðelerinde azalmalar görülmektedir. Örneðin; kalp hastalýklarý ve kansere karþý önemli koruyucu maddeler, organik ürünlere oranla GDO’lu bitkilerde daha azdýr. H Gemi söküm sanayi, çimento, dericilik gibi ekolojik sorunlara neden olabilen sanayilere sahipler. H Yerli sanayini koruyacak uygulamalar yetersiz olduðu için geliþmiþ ülkelerin açýk pazarý durumundadýr. H Ýþsizlik fazladýr. GDO’lu bitkiler üzerinde en çok tartýþýlan konularýn baþýnda çevreye verebileceði zararlar gelmektedir. Bilim adamlarýnýn çoðuna göre GDO’lu bitkilerin ekolojik zararlarý vardýr. H Ýhracatýnda hammaddeler ve tarým ürünleri, ithalatýnda sanayi ürünleri önemli yer tutar. 159 ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1. 2. Geçmiþten günümüze yaþam tarzlarý ile ilgili olarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý “doðru” (☺) ve “yanlýþ” ( )þeklinde gruplandýrýnýz. Ýnsanlarýn bir milyon yýlý aþkýn avcý-toplayýcý ve göçebe yaþamdan sonra tarým yapmaya, hayvan evcilleþtirmeye ve sabit köyler kurmaya baþladýðý ........................ Çað deðiþik aþamalardan geçerek 6000 yýl gibi bir süreye yayýlýr. 12. Hammaddenin iþlendiði ve deðerli ürünlere dönüþtürüldüðü sanayi ile ilgili faaliyetler ikincil faaliyetler olarak adlandýrýlýr. ☺ 13. ....................... Çað’da insanlar besinini avcýlýk ve toplayýcýlýkla elde etmekteydi. Pazarlama, turizm, eðitim, saðlýk, bankacýlýk, ulaþým üçüncül faaliyetler olarak adlandýrýlýr. ☺ 3. ...................... Çað’dan önce protein aðýrlýklý beslenme hakimken bu dönemde bitkisel beslenme alýþkanlýðý geliþmiþtir. Ayrýca baltanýn bulunmasý bu çaðýn teknolojideki en büyük baþarýlarýndandýr. 4. Köylerin büyüyerek kentlere dönüþtüðü .................. Çað’da, devletler de ortaya çýkmýþtýr. 5. .................... Çað’da avcý-toplayýcýlýktan tarýmla uðraþan, hayvan yetiþtiren, evler yaparak köyler oluþturan, yerleþik bir yaþam süren çiftçiler ortaya çýkmýþtýr. 6. 7. 14. Paleolitikte ekilen tohumlarýn yetiþmesini ve üreyen hayvanlarýn büyümesini beklemek bir yere yerleþmeyi zorunlu hale getirmiþtir. ☺ 15. Sanayi Devrimi’nin yaþandýðý dönemlerde bir makinenin daha verimli çalýþmasýnýn saðlanmasý en çok o iþletmeyi ya da o bölgeyi etkilemekteydi. Oysa günümüzde biliþim teknolojilerindeki geliþmeler bütün dünyayý etkilemektedir. ☺ 16. Ýnsanlarýn yaptýðý ve alet olarak nitelendirebileceðimiz araçlar günümüze yaklaþtýkça ................ Ýngiltere ve ABD’de birincil ekonomik faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný Romanya ve Bulgaristan’a göre yüksektir. ☺ 17. Paleolitik Çað’daki ........................... insan gruplarýnýn yaþam biçiminin tipik özelliði hareketliliktir. Geliþmiþ ülkeler sanayi ürünleri ithal eder, hammadde ve tarým ürünleri ihraç eder. ☺ 8. Teknoloji alanýndaki geliþmeler üretimi artýrýrken insan gücüne olan gereksinimi .................... 9. Sanayi Devrimi’nden sonra ................... geçilmesiyle topraktan elde edilen ürün miktarý artmýþtýr. 18. ☺ 19. 10. Ormancýlýk, madencilik, balýkçýlýk, hayvancýlýk ve tarým ürünleri yetiþtiriciliði ............................ faaliyetlerdir. Bir ülkenin kalkýnmýþlýk derecesi arttýkça birincil faaliyetlerde çalýþan nüfus oraný genel olarak azalýr. ☺ 20. 11. Zeytincilik yapan çiftçi birincil faaliyet grubunda yer alýrken, zeytinden zeytinyaðý üreten fabrika iþçisi ikincil faaliyet grubunda yer alýr. ....................... kuzey enlemlerinde bulunan buzullarýn erimesi yavaþta olsa deniz seviyesinin yükselmesine neden olmuþtur. Buhar makinesi birçok insan tarafýndan Endüstri Devrimi’nin sembolü ve genel amaçlý teknolojilerin ilki olarak kabul edilir. ☺ 160 BÖLÜM 6 1. TEST GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER 5. Neolitik dönemle ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? 1 I. Su gücü II. Hayvan gücü A) Tarým yapýlmýþ ve hayvanlar evcilleþtirilmiþtir. III. Buhar gücü B) Tarýmýn baþlamasý insanlarýn bir yere yerleþmesini zorunlu hale getirmiþtir. IV. Elektrik D) Küçük gruplar halinde ve göçebe bir yaþam þekli vardýr. Ýnsanlarýn üretim alanýnda kullandýklarý yukarýdaki güçlerin ilk kullanýlandan en son kullanýlana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? E) Zanaatkârlarla tarým ve hayvancýlýk yapanlar arasýnda ilk ticaret örnekleri yaþanmýþtýr. A) I - II - III - IV C) Ýnsanlarýn kap kacak ihtiyaçlarý seramik yapýmýný geliþtirmiþtir. B) II - I - III - IV C) II - III - I - IV D) III - II - I - IV E) IV - III - I - II 2. I. Büyük yerleþim yerleri bu dönemde kurulmaya baþlamýþ, þehir hayatý geliþmiþ, iþçi sýnýfý doðmuþtur. II. Ýþçinin üretkenliði artmýþtýr ancak Sanayi Devrimi öncesine oranla iþçilerde belli bir alanda uzmanlaþma baþlamýþtýr. 6. III. Üretim sürecinde elektrik-elektronik, bilgisayar yoðun olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. II. Köpek evcilleþtirildi. III. Askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. Sanayi Devrimi’nin etkileri ve özellikleriyle ilgili yukarýdakilerden hangileri doðru deðildir? A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II I. Maden iþleme, tarým, el aletleri ve silahlarda geliþme oldu. Kalkolitik Çað ile ilgili yukarýdakilerden hangileri doðrudur? C) Yalnýz III A) Yalnýz I E) II ve III B) Yalnýz II D) I ve II 3. C) Yalnýz III E) I ve III Endüstri Devrimi’nin sembolü ve genel amaçlý teknolojilerin ilki aþaðýdakilerden hangisidir? A) Baltanýn bulunmasý 7. B) Buhar makinesinin icadý C) Ateþin bulunmasý D) Köpeðin evcilleþtirilmesi E) Bilgisayarýn icadý Nüfusun çoðunun üçüncül faaliyetler alanýnda çalýþtýðý, birincil faliyetler alanýnda çalýþan nüfus oranýnýn % 2-3’ler düzeyinde olduðu bir ülke için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Sanayi sektöründe ileri teknolojik geliþmeleri uygular. 4. Aþaðýdakilerden hangisi birincil faaliyetler arasýndadýr? B) Doðuþtan beklenen yaþam süresi uzundur. A) Pazarlama B) Madencilik C) Eðitim D) Bankacýlýk D) Çevre açýsýndan olumsuz etkileri fazla olan sanayi dallarýný geliþmekte olan ülkelere taþýmayý amaçlayan politikalara sahiptir. C) Ýthalatýnda sanayi ürünleri önemli yer tutar. E) Sigortacýlýk E) Nüfus artýþ hýzý düþüktür. 161 BÖLÜM: 06 8. GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER 12. Selçuklular Dönemi’nde ticaret kervanlarýnýn rahatlýðý için yapýlan kervansaraylarýn iþlevleri arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yoktur? A) Anadolu’yu uluslararasý ticaret alaný içine sokmak. B) Yabancý ülkelerle sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasal iliþkileri geliþtirmek. I II C) Ticaret yollarýnýn güvenliðini saðlamak. Birincil D) Anadolu’daki müslüman nüfusu artýrmak ve devletin sýnýrlarýný geniþletmek. Ýkincil Üçüncül E) Yerli yabancý ayýrt etmeksizin hizmek vermek. III 9. Yukarýda aktif nüfusun ekonomik faaliyet alanlarýna göre daðýlýmý verilen üç ülkenin kalkýnmýþlýk derecesi en yüksek olandan en düþük olana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerin hangisinde verilmiþtir? Sanayi Devrimi ve üretim iliþkilerindeki deðiþimlerle ilgili aþaðýdakilerden hangisi doðru deðildir? A) Üretilen ürünler doðrudan üretenin olmaya baþlamýþtýr. A) I - II - III B) Ýþçi sermayedarýn denetimine girmiþtir. B) I - III - II D) II - III - I C) II - I - III E) III - II - II C) Sermaye sahibi alet sayýsýný artýrarak atölyeler kurmuþtur. D) Kullaným ve deðiþim deðeri olan pazarda satýlabilen ürünler yapýlmaya baþlanmýþtýr. 13. II. Paleolitik Çað E) Küçük çapta üretimin yerini kitlesel üretim almýþtýr. 10. III. Neolitik Çað Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde hizmet sektöründe çalýþan nüfus oraný en yüksektir? Yukarýda verilen tarih öncesi çaðlarýn ilk yaþanandan son yaþanana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? A) Bulgaristan A) I - II - III B) Sudan D) Fransa 11. I. Kalkolitik Çað C) Ukrayna B) I - III - II D) II - III - I E) Brezilya 14. I. Ticaret yollarý uzun ve güvenli olmadýðý için Selçuklular Dönemi’nde ticaret kervanlarýnýn rahatlýðý için kervansaraylar yapýldý. C) II - I - III E) III - II - I I. Kalkolitik Çað’da silah yapýmýnýn geliþmesiyle askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. II. Sanayi Devrimi’nden önce ekonomik hayata kentsel bölgelerde yaþayanlar yön vermekteydi. II. Neolitik’te ekilen tohumlarýn yetiþmesini ve hayvanlarýn büyümesini beklemek bir yere yerleþmeyi zorunlu hale getirdi. III. Sanayi Devrimi’yle birlikte hýzla yayýlan makineleþmeyle birlikte üretim ve insan gücüne duyulan gereksinim artmýþtýr. III. Mezolitik Çað’da evcilleþtirilmiþ büyük hayvan sürülerinin korunmasýný saðlamak için köpek evcilleþtirildi. Ekonomik faaliyetlerle ilgili verilen yukarýdaki ifadelerden hangilerinin doðru olduðu söylenemez? Tarih öncesi çaðlarla ilgili olarak verilen yukarýdaki sebep-sonuç iliþkilerinden hangileri doðru deðildir? A) Yalnýz I A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve II C) Yalnýz III E) II ve III B) Yalnýz II D) I ve II 162 C) Yalnýz III E) II ve III BÖLÜM 6 1. TEST GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER 4. I. Doðal koþullara uygunluðu II. Verimlerinin yüksek olmasý III. Kuru tarým þartlarýnda yetiþtirilmesi Ýnsanlarýn kültüre almýþ olduklarý türlerin seçiminde yukarýdakilerden hangileri etkili olmuþtur? 2 Neolitik dönemde ekilen tohumlarýn yetiþmesini ve üreyen hayvanlarýn büyümesini beklemek aþaðýdakilerden büyümesini beklemek aþaðýdakilerden hangisine yol açmamýþtýr? A) Göçebelik sona ermiþtir. B) Kerpiç evler yapýlmýþtýr. C) Nüfus artmýþtýr. A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve III C) I ve II D) Ýnsanlarýn kap kacak gibi ihtiyaçlarý seramikle uðraþan zanaatkârlarý ortaya çýkarmýþtýr. E) II ve III E) Güçlü imparatorluklar kuruldu. 2. 5. Mal ve hizmetlerin saðlanmasýna üretim denir. Temel maddeleri doðrudan doðruya ya da dolaylý biçimde doðal çevreden almaya dayanan üretim faaliyetlerine “primer üretim faaliyetleri”, doðadan elde edilen maddeleri insanýn kullanacaðý þekle sokan üretim faaliyetlerine ise “sekonder üretim faaliyetleri” denir. A) Polis A) B) Kerestecilik Balýkçýlýk C) Madencilik Kerestecilik D) Kerestecilik Avcýlýk E) Madencilik Balýkçýlýk B) Balýkçý D) Hemþire 6. Buna göre, aþaðýdaki seçeneklerden hangisinde sýrasýyla primer üretim faaliyetleri ve sekonder üretim faaliyetlerine örnekler verilmiþtir? Primer üretim ——————— Balýkçýlýk Aþaðýdaki meslek gruplarýndan hangisi ikincil faaliyetler içerisinde yer alýr? C) Demirci E) Bankacý Aþaðýdaki çaðlardan hangisinde askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu? A) Paleolitik Çað B) Mezolitik Çað Sekonder üretim ———————— Seramik yapýmý C) Neolitik Çað D) Yontma Taþ Çaðý E) Kalkolitik Çað 7. I III 3. 0° Kalkolitik dönemle ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? II IV A) Köylerin etrafý surlarla çevrildi, köyler büyüyerek kentlere dönüþtü. Haritada numaralandýrýlmýþ bölgelerden hangilerinde aktif nüfus önemli oranda birincil faaliyetlerde çalýþmaktadýr? B) Devletler ortaya çýktý. C) Devletler arasý ticari iliþkiler ortaya çýktý. D) Tarýma geçiþ aþamasýna gelindi. A) I ve II E) Silahlarýn geliþmesiyle askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. B) I ve III D) II ve IV 163 C) II ve III E) III ve IV BÖLÜM: 06 GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER 8. 12. I IV A) Kanada - ABD III II Aþaðýda verilen ülkelerden hangilerinde nüfusun faaliyet gruplarýna daðýlýmý birbirine en az benzer? B) Suriye - Cezayir C) Ýtalya - Danimarka D) Bangladeþ - Somali Haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde aktif nüfusun çoðu birincil faaliyetlerle uðraþýr? A) I ve II B) I ve III D) II ve IV E) Belçika - Sudan C) II ve III 13. E) III ve IV I. Fransa II. Mýsýr III. Bulgaristan 9. Yukarýdaki ülkelerin birincil sektörde çalýþan nüfus oraný en çok olduðu ülkeden en az olduðu ülkeye doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? Aþaðýdaki ifadelerden hangisi doðru deðildir? A) Ülkelerin istihdam yapýlarý zaman içinde deðiþebilir. A) I - II - III B) Ýstihdam yapýsý ülkelerin geliþmiþlik yapýsý hakkýnda bilgi verir. B) II - III - I D) III - I - II C) II - I - III E) III - II - I C) Geliþmiþ ülkelerde birincil faaliyetlerde çalýþanlarýn oraný düþüktür. D) Az geliþmiþ ülkelerde aktif nüfusun önemli kýsmý tarým ve hayvancýlýkla uðraþýr. 14. E) Ham maddelerin iþlendiði ve deðerli ürünlere dönüþtürdüðü faaliyetlere üçüncül faaliyetler denir. Aþaðýda verilenlerden hangisinde sebep-sonuç iliþkisi yoktur? A) Tarýmýn baþlamasý → Bir yere yerleþmenin zorunlu hale gelmesi B) Ýnsanlarýn kap kacak ihtiyaçlarýnýn artmasý → Seramikle uðraþan zanaatkarlarýn ortaya çýkmasý 10. C) Silah yapýmýnýn geliþmesi → Askeri açýdan güçlü imparatorluklarýn kurulmasý I. Tarým baþlamýþtýr. II. Ana tanrýça inancý doðmuþtur. III. Devletler ortaya çýkmýþtýr. D) Köylerin etrafýnýn surlarla çevrilmesi → Madenciliðin geliþmesi Yukarýdakilerden hangileri Neolitik Çað’da gerçekleþmiþtir? E) Ýnsanlarýn geçimlerini avcýlýk yaparak saðlamasý → Küçük gruplar halinde ve göçebe olarak yaþama A) Yalnýz I B) Yalnýz II D) I ve III C) I ve II E) II ve III 15. Aþaðýdakilerden hangisi geliþmiþ ülkelerin özellikleri arasýnda deðildir? A) Sanayi ürünleri ihraç ederler. 11. Aþaðýdaki meslek gruplarýndan hangisi ikincil faaliyetler içerisinde yer alýr? B) Nüfus artýþ hýzý düþüktür. A) Zabýta D) Ortalama yaþam süresi uzundur. B) Çiftçi D) Doktor C) Aktif nüfusun önemli bölümü hizmet sektöründe çalýþýr. C) Dokumacý E) Sigortacý E) Teknoloji alt yapý açýsýndan dýþa baðýmlýdýr. 164 ........................ ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YILI 10. SINIFLAR 1. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI SORULARI ADI SOYADI :........................................................... SINIF-NO :........................................................... 9. Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1. 2. ............................ Çað’da insanlar geçimlerini avcýlýk yaparak saðlarlar, küçük gruplar halinde ve göçebe olarak yaþarlardý. ☺ ..................... Çað’da tarým yapýlmýþ hayvanlar evcilleþtirilmiþtir. 3. ............... Çað’da silahlarýn geliþmesiyle askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. 4. Ham maddelerin iþlendiði ve deðerli ürünlere dönüþtürüldüðü sanayi ile ilgili faaliyetler ................. faaliyetler olarak adlandýrýlýr. Afrika Kýtasý’nda üçüncül sektörde çalýþanlarýn oraný Avrupa, Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Okyanusya kýtalarýndan azdýr. 10. Aktif nüfusun ekonomik faaliyet kollarýna göre daðýlýmý ülkelerin geliþmiþlik düzeyi hakkýnda bilgi verir. ☺ 11. I. Nüfus yoðunluðu II. Ýstihdam yapýsý III. Genç nüfus miktarý 5. IV. Aktif nüfusun ekonomik faaliyet kollarýna göre daðýlýmý Pazarlama, turizm, eðitim, saðlýk, bankacýlýk gibi hizmet sektörünü içine alan faaliyetler................... faaliyetler olarak adlandýrýlýr. Ülkelerin geliþmiþlik düzeyi hakkýnda yukarýdakilerden hangileri bilgi verir? A) I ve II B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV Aþaðýdaki ifadeleri “doðru” (☺) ya da “yanlýþ” ( ) olarak belirleyiniz. 6. Bulgaristan’da üçüncül faaliyetler grubunda çalýþanlarýn oraný Almanya’ya göre düþüktür. 12. ☺ 7. II. Askeri açýdan güçlü imparatorluklar kuruldu. III. Köpek evcilleþtirildi. Bir ülke geliþtikçe birincil faaliyetlerde çalýþanlarýn oraný artar, ikincil faaliyetlerde çalýþanlarýn oraný ise azalýr. IV. Ýnsanlar maðaralarda yaþayýp, avcýlýk yaparak yaþamlarýný sürdürdü. Yukarýda verilen durumlarýn ilk önce yaþanandan en son yaþanana doðru sýralanýþý aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? ☺ 8. I. Yerleþik yaþama geçilmiþtir. Az geliþmiþ ülkelerde aktif nüfusun büyük bölümü tarým ve hayvancýlýk faaliyetleriyle uðraþýr. A) I - II - III - IV B) I - III - II - IV C) II - III - I - IV ☺ D) III - IV - I - II E) IV - III - I - II 165 BÖLÜM: 6 13. GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMÝK FAALÝYETLER Aktif nüfusun yaklaþýk %75’inin birincil sektörde çalýþtýðý bir ülkede aþaðýdakilerden hangisi azdýr? A) Nüfus artýþ hýzý B) Genç nüfus oraný C) Sanayi ürünleri dýþ satýmý D) Ham madde dýþ satýmý E) Çocuk ölüm oraný 14. Aþaðýdaki ülkelerden hangisi aktif nüfusun yarýdan çoðunun üçüncül sektörde çalýþtýðý zamana günümüzden daha önce ulaþmýþtýr? A) Türkiye B) Ýngiltere D) Brezilya 15. C) Almanya E) Hindistan Geliþmiþ ülkeler için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Nüfus artýþ hýzý düþecektir. NOT BAREMÝ B) Nüfusun ikiye katlanma süresi uzundur. 1-10 arasý sorular : 6 puan C) Ortalama ömür uzundur. 11 - 15 arasý sorular : 8 puan D) Yaþlý nüfus oraný düþüktür. Sýnav süresi 15 dakikadýr. E) Ýhracatlarýnda sanayi ürünleri aðýrlýk taþýr. Coðrafya Öðretmeni Veysel Boynueðri 166
© Copyright 2024 Paperzz