View/Open

ARAPGİR GÜMRÜKÇÜ
OSMAN
PAŞA CAMİİ HAKKINDA
Dr.Abdüsselâm U L U Ç A M
11 981
Temmuzunda,
ÜnivcrsiteU
mizin
bir
araştırma
ekibiyle
g i t t i ğ i m i z Arapgir"de. m i m a r î eserleri
y a k ı n d a n t a n ı m a f ı r s a t ı n ı bulduk (1).
Bilhassa Eski A r a p g i r ' d e k i (2) çoğu
harap olmuş y a p ı l a r d i k k a t i m i z i çekti.
Bunlardan Selçuklu d ö n e m i n d e n k a l d ı
ğı belirtilen U l u Câmi ile H a n k â h et
raflıca y a y ı n l a n m ı ş t ı r (3). T a r i h l e r i gi
bi, m i m a r î d u r u m l a r ı da çözüm bekle
yen Cafer Paşa (Hasan Paşa), Molla
E y û b ve Ters Minareli (Yeni Cami) Ca
milerle, y ı k ı k han ve hamamlar ciddi
bir a r a ş t ı r m a istemektedir. Bu y a z ı m ı z
da O s m a n l ı d ö n e m i n d e y a p ı l a n ve diğer
y a p ı l a r a göre daha i y i durumda olan
G ü m r ü k ç ü Osman Paşa Camii ü z e r i n d e
durmak istiyoruz.
resi'ni birleştiren tepeceğin kuzey ya
m a c ı n d a b u l u n m a k t a d ı r . Bugün tama
men ağaçlar a r a s ı n d a kalan yapı, yeni
Arapgir'den gelen yolun
bitişiğinde,
Câmi g i b i . burada mahalleye de a d ı
nı veren G ü m r ü k ç ü Osman Paşa .Arapgir'de d o ğ m u ş t u r . Söylentilere
göre.
ç o c u k l u ğ u n d a câmiin b u l u n d u ğ u yerde
koyun o t l a t ı r k e n bir k a d ı n ı n hakareti
ne maruz kalmış, b ü y ü d ü ğ ü n d e burada
bir câmi y a p t ı r m a y ı aklına koyarak (4)
İ s t a n b u l ' a gitmiştir. Önce saray da kapıcıbaşı ve kasapbaşı; 1807"de arpa emi
ni. 1810'da g ü m r ü k emini o l m u ş t u r .
1820 yılında m ü h i m m a t n â z ı r l ı ğ ı . daha
sonra vezirlik payesi ile Kars Muta
s a r r ı f l ı ğ ı n a getirilmiştir. Paşa ü n \ a n ı n ı
da alarak Bozok. Kayseri ve Karahisar
Mutasarrıflıklarında
bulunan
Osman
Paşa, 1828'den sonra Boğaz M u h a f ı z l ı ğ ı
y a p m ı ş t ı r . 1838 yılında ölen G ü m r ü k ç ü
Osman Paşa. H a y d a r p a ş a ' y a
dcfncdilmiştir (5).
çuklularla Türk idaresine geçmiş, Osmanlı D ö n e m i n d e
Osman Paşa Mahallesi'nde. meyilli
bir arazide yapılan câmi. i k i Gözdc-
(1) D o ç . D r . M u h a n BALİ başkanlığındaki araştır
ma ekibimize y a k ı n ilgi gösteren Arapgirliler'e, öl
çülerin alınmasında yardımı olan Mehmet K A R A O S M A N O Ğ L U ' n a teşekkür ederim,
(2) Arapgir, Bizans kaynaklarında Arabkares; E r
meni dilinde Arapker; Arabca ve Osmanlıca metinler'^^ C J- "J^'V^ ) olarak geçmektedir. "Arap, gir!" ü n
leminden çıktığı hikâye edilen bu ad, dilimizde A r a b gir,
Arabkir,
Arapgir
ve
Arapkir
şeklinde
yazılıp
o k u n m a k t a d ı r B.Darkot, "Arapkir" mad., İ.A.T (1978,
s.553; F . Y ü c e l , Arapgir Tarihi, Arapgir, 1967, s.30-31;
Salname-i V i l â y e t - i M a ' m u r a t ü l Aziz, 1325, s.184.
E s k i bir yerleşme yeri olan Arapgir X I . y y .da Sel
Diyarbakır ve
Elâzığ'a bağlı sancak merkezi olarak
kalmıştır. 1183 (1774) y ı l ı n d a n sonra, bağ ve bahçelik
olan b u g ü n k ü (Yeni) Arapgir'e göçler b a ş l a y ı n c a kısa
zamanda E s k i Arapgir önemini k a y b e t m i ş ,
I.Dünya
S a v a ş ı ' n d a n sonra tamamen terkedilmiştir. B u y ü z d e n
yapıların çoğu harap olmuştur. Daha geniş bilgi için
bkz-, F . Yücel, a.g.e., s.35-48; Ma'muratül Aziz S a l
namesi, 1307,
s.82,
1312, s.210-212, 1325,
s.183-185;
B.Darkot.ag.yerde, s.553.
(3) R . H . Ü n a l , "Arapgir'de Osmanlı Öncesi Devir
den Bilinmeyen İki .\nıt", Araştırma Dergisi, (Atatürk
Üniversitesi E d e b . F a k . ) . I V , E r z u r u m , 1972,
s.57-61.
.A.yrıca, A . A l t u n , "Konya Bulgur Tekkesi", Sanat T a
rihi Yıllığı, I V , İstanbul, 1971.s.56'da camiin plânı
bulunmaktadır.
(4) A . B ö l ü k b a ş ı , Arapgir'de Türk Eserleri, İ s t a n
bul, 1974,5.19 (i.Ü.Edeb.Fak.
Basılmamış Lisans T e
zi).
(5) M . S ü r e y y a , Sicilli Osmanî, Y a h u d . . . I I I , İ s t a n
bul, 1311, s.444-445.
120
Dr ARDtiSSELAM U L U Ç A M .
Aşık Sultan Mezariığı'dan bakıldığında
güzel
bir
görünüm
arzetmektedir
(Res.l).
K i t a b e ve vakıf k a y ı t l a r ı n a göre (6)
1234-1239 H (1818-1824) yıllarında ya
p ı l a n tek kubbeli câmi geniş bir avlu
i ç i n d e y e r a l m a k t a d ı r . Avluya yan duv a r l a r ı y l a birlikte 10.5 m. uzunluğunda
bir cephe oluşturan taçkapıyla g i r i l
mektedir (Res.4). Muntazam kesme taş
tan örülen taçkapı silmelere yaslanan
sivri bir kemerle çevrilmiştir. Daha
alçak vc basık olan kapı kemeri üzerin
de mermer kitâbe mevcuttur. Üst kıs
m ı n d a , ayrı bir çerçeve içinde Sultan
II.Mahmud'un tuğrasının da b u l u n d u ğ u
kitabede:
1239 (1823-4) tarihi o k u n m a k t a d ı r .
(Res.5). Daha önce avlunun içinde
bulunan (8) ve Osman Paşa'nın anne
sine ait olan çeşmenin kitabesi, 1966
tamirinde taçkapının kuzeyindeki du
vara alınmıştır. 1209 (1794) tarihli k i tâbede
"Dcrgâh-ı Alî kapıcıbaşılarmdan Osman Ağa'nın validesi Ümmü
Gülsüm
Hatun'un
hayratıdır.
Sene
1209." yazılıdır. (Res.5). T a ç k a p i y a ek
lenen avlu duvarı da 1966 tamirinde
yapılmıştır. Taçkapı caminin ana ekse
nine göre orta değil,sağ tarafta inşa edilmiştir. Avlunun kuzeybatısında câmiye bitişik evler bulunmaktadır.
İçten 10x10 m. ölçüsünde kare bir
plâna sahip olan câmi, dışardan d ü z pa
yandalarla desteklenmiştir.(Pİ3n I ) . Ta
m a m ı kesme taştan yapılan caminin
dört köşesindeki payandalar, daha bü
y ü k d u v a r l a r ı destekleyenler ise daha
dar t u t u l m u ş t u r . Bu p a y a n d a l a r ı n dı
ş ı n d a , güney ve doğu d u v a r l a r ı n ı ku
ş a t a n ve kademeler halinde d a r a l ı p câ
mi ö n ü n d e s o n u ç l a n a n destek d u v a r l a r ı
yer a l m a k t a d ı r . Kubbe kasnağı da, alt
m i m a r î y e uygun olarak köşeli 16 küçük
payanda ile çevrilmiştir (Res.2-3). Ca
m i n i n 1,5 m. k a l ı n l ı ğ ı n d a k i ana duvar
l a r ı orta k ı s ı m l a r ı n d a n yükseltilerek
çift m e y i l l i alınlık şeklinde değerlendi
r i l m i ş , üstleri kubbe ile birlikte kur
şunla kapatılmıştır. Kubbe k a s n a ğ ı y u
varlak olmayıp köşeleri
payandalara
yaslanmak üzere 16 k e n a r l ı d ı r .
Caminin kuzey cephesi boyunca u zanan ahşaptan yapılmış b i r son cemaat
yeri mevcuttur. T a m a m ı zeminden y ü k
sek tutulan son cemaat yerine o v a l b i
çimli ve alçak b a s a m a k l ı b i r m e r d i v e n
le ç ı k ı l m a k t a d ı r . Dört köşeli a h ş a p süt û n l a r m taşıdığı s i v r i kemerler ü z e r i n e
oturan dÜz tavan, ç i n k o k a p l ı m e y i l l i
çatı ile ö r t ü l m ü ş t ü r . 8 b ö l ü m l ü t a v a n ,
baklavalardan oluşan a l t ı g e n y a z ı l a r l a
süslenmiştir (Res.8). K ı r m ı z ı ,
beyaz
renklerle boyanan kemerler i k i r e n k l i
taş kemerlere b e n z e t i l m i ş t i r . En a l t t a ,
dıştan çakılan ç ı t a l a r l a s a ğ l a n m ı ş b i r
korkuluk kısmı b u l u n m a k t a d ı r .
Son cemaat y e r i n i n kuzey b a t ı s ı n
dan yine ahşap bir merdivenle ü s t kat
(paşa) mahfiline ç ı k ı l m a k t a d ı r . G ü n e y
doğu köşesinde ise minare k a p ı s ı yer
almaktadır.
Harime son cemaat yerinden b i r ka
pıyla girilmektedir. K a p ı n ı n ü s t ü ka
demeli kemerlerle ç e v r i l m i ş t i r . C â m i n i n
esas inşa kitâbesi bu kemer i ç i n d e b u
l u n m a k t a d ı r . Siyah zemin ü z e r i n e y a l
dızla yazılmış 6 beyit h a l i n d e k i k i t a
bede:
(6) G ü m r ü k ç ü Osman P a ş a C a m i i ' n e vakfedilen
Kur'an-ı Kerimlerden birinin v a k ı f k a y d m d a ;
jliP
J o y . l >
-Oli-vl
LL'L.
j A'l
tarihi mevcuttur. (Res.16). Y i n e camiin p i r i n ç t e n
yapılmış dört vakıf
şamdanı
üzerindeki
kitabelerde
1212 (H) tarihi o k u n m a k t a d ı r . Muhtemelen c a m i i n ş a
atından önce sipariş edilmişlerdir. ( R e s . 1 7 ) .
Ma'mura-
tül Aziz Salnamesi, 1325, s.183 de: "... ve eski ş e h r i n
Osman P a ş a Mahallesinde olan cami 1165
Gümrükçü Osman P a ş a t a r a f ı n d a n ,
dır." şeklinde geçmektedir. Herhalde b a s k ı
tarihi yanlış yazılmış olmalıdır.
(7) Bakara Suresi, Ayet: 238.
tarihinde
yaptırılmışlar
hatasıyla
A R A P G İ R
G U M R Ü K C T İ
OSMAN
okunmaktadır.(Res.9).
K a r i m kapısı ve g i r i ş t e n sonra,
i k i n c i bir son cemaat yeri n i t e l i ğ i n d e k i
mahfil gelmektedir. A h ş a p t a n y a p ı l m ı ş
2 katlı m a h f i l i n b i r i n c i k a t ı n a sağ
taraftan basit bir merdivenle çıkıl
m a k t a d ı r . Başlıksız yuvarlak a h ş a p sü
t u n l a r ı n taşıdığı tavan, a y n ı zamanda
üstteki paşa m a h f i l i n i n t a b a n ı n ı oluş
t u r m a k t a d ı r . G i r i ş h i z a s ı n a gelecek şe
kilde dışa taşan y a r ı m yuvaklar balko
nu, baklava m o t i f i meydana getiren
k o r k u l u k şebekeleri
ile ç e v r i l m i ş t i r
(Res.10). Kare m e k â n ı n t a m a m ı n ı ö r t e n
yüksek k a s n a k l ı kubbe p a n d a n t i f ve
duvarlar ü z e r i n e o t u r m a k t a d ı r . Kubbe
k a s n a ğ ı n d a 4 pencere a ç ı l m ı ş t ı r . Bun
lardan başka m e k â n , alttan, yanlarda
üçer; kıble ve giriş d u v a r l a r ı n d a ikişer
pencere ile a y d ı n l a t ı l m ı ş t ı r . A y n ı h i
zaya gelen ü s t t e k i k ü ç ü k pencereler >TJvarlak kemerli ve vitray ş e k l i n d e renk
siz camlarla süslenmiştir. (Res.11).
Kubbe içinde ve mahfilde zengin
kalemişi süslemeler m e v c u t t u r . K ı r m ı z ı ,
sarı ve yeşil renklerin h â k i m olduğu
gül demetleri, bahar d a l l a r ı y a n ı n d a ,
daha çok mahalli özellik gösteren yap
rak ve çizgi m o t i f l e r i işlenmiştir. K a r i
min kıble d u v a r ı n a y a k ı n olan kısmı
minber a y a ğ ı n a kadar zeminden 15 cm.
daha yüksek t u t u l m u ş t u r . İç m e k â n çok
sayıda kandille d o n a t ı l m ı ş t ı r . A y r ı c a
duvarlarda yuvarlak levhalar i ç i n d e
yazı ö r n e k l e r i mevcuttur.
PASA
CAMİİ
H A K K I N D A
121
K ı b l e d u v a r ı n a oyulmuş yuvarlak
p l â n l ı mihrap, d i l i m l i sivri bir kemerle
k u ş a t ı l m ı ş t ı r . Kemer mihrap içinde kıv
r ı l a r a k dış çerçeve sonuna kadar uza
nan a l ç ı d a n yatay bir şeride yaslan
m a k t a d ı r . Yatay şeritte zencirek, kemer
i ç i n d e y a r ı m daire; iç k u ş a k t a tek sıra
mukarnas hücresi, en üstteki geniş ku
ş a k t a ise kesişen daire motiflerinden
oluşan geometrik süslemeler yer almak
t a d ı r . Kemer a l ı n l ı ğ ı n d a boya ile yazıl
mış k û f t besmele, a y n ı hizadaki geniş
k u ş a k t a barok üslûpla işlenmiş ajurlu 2
rozet mevcuttur (Res.12). Mihrap içinde
ve kemer a y a k l a r ı n d a kandiller sark
mıştır. En üstte kemer süsü verilmiş ya
rım daire içinde topuzlu bir m â d e n i
halka mevcuttur. T ü m mihrap sonradan
yağlı boya ile boyanarak ç i r k i n l e ş t i r i l m.iştir.
Mermer cinsi bir taştan yapılan
minber, klâsik Osmanlı minberleri tar
z ı n d a d ı r . Kademeli silmeli, 3 gözlü sü
p ü r g e l i k kaş kemerlidir. Kemerlerle üst
çerçeve a r a s ı n d a kalan a y n a l ı k , b i t k i
ve geometrik
ö r n e k l e r l e süslenmiştir.
K a p ı söveleri b u r m a l ı sütuncelerlc ha
fifletilmiş, dış yüzleri b i t k i m o t i f l e r i ,
üst kısımları birer M ü h r ü Süleyman'la
b e z e n m i ş t i r . Sövelerlc yuvarlak kemerli
taç kısmı alemlerle s o n u ç l a n m a k t a d ı r .
(Res.l3). Kemer içine yerleştirilen kitâbede, üstte tek ; altta 2 satır halinde
bozuk bir sülüsle (8)
-UP ^
\ TTA
yazılıdır. Mermer k o r k u l u k şebekesi,
sekizgenlerin kesişmesinden
meydana
gelen geometrik bir kompozisyon oluş
t u r m a k t a d ı r . Sepet başlıklı sekizgen sütuncelere oturan kaş kemerli şerefe kıs
mı, yine mermer bir külâhla sonuçlan
maktadır.
caminin güneydoğu köşesinde yer
alan ahşap vaiz kürsüsü başlıbaşına
(8) A . B ö l ü k b a ş ı , a.g.e., s.20.
(9) R a ' d Suresi.Ayet: 24.
m .
bit değer taşımaktadır (10). Dört ayak
üzerine oturan ve ön kısmına doğru ge
nişleyip en üstte korkuluk şebekelcriylc
Çevrilen kürsünün taçlı bir arkalığı
•mevcuttur. Korkuluk kısmı önde burmalı sütunce ve konsollarla süslenmiş
tir. (Res. 14). Şebekeler ve tabla tama
men geçme tekniğiyle yapılmıştır.
Son cemaat yerinin güneydoğu köşe
sinden girilen ve câminin aynı yönün
deki payandasına bitişen kare kaideli
zarif minare, papuçluktan sonra 16 kö
şeli olarak yükselmektedir. Şerefe altı
pirizmatik üçgenlerle genişletilmiş, kor
kuluk levhaları süslemesiz bırakılmış
tır. Gövde ile aynı özellikte olan petek
kısmı, yüksek ve konik bir külâhla so
nuçlanmaktadır (Res.l). XIX.yy.in ilk yarısında yapılan pe
tek kubbeli Osmanlı Camilerinin taşra
da güzel bir örneğini oluşturan Güm
rükçü Osman Paşa Camii, Arapgir'dcki
diğer yapılara göre günümüze daha
sağlam bir şekilde gelebilmiştir. Ayrıca
Yeni Arapgir'dcki Mir-i Liva Ahmed
Paşa ve Çobanlı Camileri dahil, ilçenin
en gösterişli yapısı durumundadır.
Dış görünüşüyle, ilk bakışt* bir ki
liseyi hatırlatan câminin, batılılaşma
dönemi mimarî anlayışıyla veya azınlık
mimarları tarafından yapıldığı akla
gelmektedir. Bu kanaate götüren en bü
yük özellik, binanın köşelerindeki da
ralmadan ve kademelenmeden kubbe
kasnağına kadar yükselen payandaları
olmaktadır. Ancak, yapı alanının me
yilli oluşu, bu payandaların bir mimarî
akım ve anlayışın ifadesinden çok, sta
tik yapı ihtiyacından kaynaklandığını
ortaya koymaktadır. Bunun yanında,
duvarlardan örtü sistemine geçiş gizlenememiş, beden duvarları alınlık şek
linde bitirilmiştir. Plan olarak apsis
şeklinde dışarı taşkın mihrabı dışında,
1779 tarihli Gülşehir Karavezir Camii'
ne benzerse de, (Plan.II). Karavezir Camii'nin payandaları kademeli olarak
daralıp piramidal yükselişe uyum sağ
lamaktadır ( I I ) . (Res.18). Sultan II.
Mahmud döneminin yaygın mimarî üs
lûbu olan ampir özellik, aynı tarihlerde
yapılan Gümrükçü Osman Paşa Camii'nin ince uzun minaresinde kendini göstcrî- Fakat yapı, genelde kütlesel mi-
mart formunu korumuştur.
Türk mimarîsinin en belirgin unsu
ru olan sivri kemer, bu c â m i n i n y a l n ı z
tftçkapısı ile mihrabında k u l l a n ı l m ı ş t ı r .
Mimberde kaş, tüm pencerelerde yuvar
lak kemer tercih edilmiştir. A h ş a p son
cemaat yeri, dışarıdan merdivenle ç ı k ı
lan ikinci kat (paşa) mahfili ile iç mi
marideki sadeliği bozmayan k a l e m i ş i
süslemeleri, câminin başlıca
özelliklerindendir. Mihrabtaki sembolik halka
ve küre motifleri ise daha y a b a n c ı ve
garip görünmektedir. Minber kitabesindcki "Abdülgani" ketebe i m z a s ı n d a n
başka usta adından bahsedilmemiştir.
Gümrükçü Osman Paşa Camii'nin,
Batılılaşma dönemindeki y a y g ı n
mi
marî üslûplardan az e t k i l e n m i ş , tek
kubbeli Osmanlı câmileri tipinde y a p ı l
mış başarılı bir örnek o l d u ğ u n u s ö y l e
yebiliriz. 1939 depreminde d u v a r l a r ı
çatlayan cârai bakım ve tamire m u h t a ç
durumdadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Bölükbaşi,Avni: Arapgir'de T ü r k E scrleri, İstanbul, 1974
(İ.Ü.Edebiyat
Fak. Basılmamış Lisans tezi).
Darkot,Besim : "Arapgir" mad. İslâm
Ans.. I (1978). s. 553-554.
Evliya Çelebi: Seyahatname, I I I .
İstanbul, 1974 (Üçdal Neşr.), s.861-862.
Karatekin,Gülten: Malatya'nın
Arapgir, Darende, Hekimhan Kasabala
rıyla Fethiye Köyündeki Eserler, İstan
bul, 1970 (İ.Ü.Edebiyat Fak. b a s ı l m a
mış lisans tezi).
Mehmed Süreyya : Sicilli Osmant,
Yahud Tczkerc-i Meşâhir-i Osmaniye,
III, İstanbul, 1311, s.444-445.
Öztuna, Yılmaz: Büyük T ü r k i y e T a
rihi, X I I , İstanbul, 1979, s.257.
Ünal, Rahmi Hüseyin: "Arapgir'de
Osmanlı Öncesi Devirden Bilinmeyen
İki Anıt" Araştırma Dergisi ( A t a t ü r k
Üniversitesi Edebiyat Fak.), I V , E r z u
rum, 1972, s.57-61
(10)
Arappr'in
Eski
Belediye
Başkanıannaan
Necdst G Ö M t j Ç , i n c e l e m e m i ş » ı r a s ı n d a , b u
kürsünün
aslında Cafer P a ş a Camii'ne ait o l d u ğ u n u ve
oradan
getirildiğini belirtmiştir.
(11) Bks.,M.SÖEen (ve g u r u b u ) . T ü r k M i m a r i s i ' n i n
Uelişimi ve Mimar Sinan, İ s t a n b u l , 1975, s.298-299.
A R A P G İ R G Ü M R Ü K T Ü OSMAN PASA CAMİİ H A K K I N D A
Y ı r ı k , H ü s e y i n : "Arapgir'de T u r i z m "
Salkım Dergisi, X I V , Arapgir, 1972, s.3-7.
1 - a) Arapgir. Gümrükçü
Osman Paşa Camu.
2 - Camımn üst yapısı ve örtü sistemi.
5
4
_L2İ
Yücel, F i k r i : Arapgir T a r i h i , Arap
gir,
Dr.ARDİİSSELAM U L U C A M
124
4 - Taçkapı
5 - Taçkapı Kitabesi.
6 - Taçkapı ve Osman Paşa 'mn annesine ait çeşme Kitabesi.]
3 - Caminin örtü sistemi, detay.
7- Taçkapı'nın arkadan
görünüşü.
A R A P G İ R G Ü M R Ü K r t İ OSMAN PASA CAMİİ H A K K I N D A
125
8- Camının son cemaat mahalli
9 - Cami giriş kapısı
mşaa kitabesi
10-Paşa
mahfili, detay
üstündeki
16- Kuranı
Kenm'deki Osman Paşa'nm vakıf kitabesi
Dr.ABDÜSSFI A M ULIJCAM
126.
ıjrlIlliVî^
*.f!İÜ!İ!
i J - Harım, üst pencerelerden biri.
13-Mmber.
12-Mıhrab.
14 - Minberdeki kitabe.
J5 - Vaiz kürsüsü.
Dr.ABDÜSSFI A M U L U C A M
128
17- Vakit şamdanlarından
birinin ayağındaki
18- Cülşehır, Karavem Camn
(M.Sözen'den).
tarih kıtabes
129
A R A P G İ R G Ü M R Ü K Ç Ü O S M A N PASA CAMİİ H A K K I N D A
n
V.
•A
;;0
; - Aıapgıı.
Gümrükçü
Osman Paşa Camii planı.
r ı a
s
n
- -
-1^1 •
ij—C
—
f^ı__
I
/
I /
I
1
I
I
I
l \
I
I
I \
\
öl
o
Ol
lOm
/; - Giiîşehiı. Kaıavem
Camii plam
(^.Sözen'den).
I

Download Report