TÜRK KÜLTÜR SISTEM! ıÇÎNDE VAKFıN YERI Doç.Dr. Bahacddin Y E D İ Y I L D I Z . ir k ü l t ü r müessesesi olarak vak f ı n , T ü r k k ü l t ü r sistemi i ç i n d e k i yerini belirleyebilmek i ç i n , h e r ş e y d e n önce, bir t o p l u m d a k i b i y o l o j i k , r u h t . sosyal ve k ü l t ü r e l sistemler a r a s ı n d a k i ilişkilere bir göz atmak yerinde olacak tır. Sosyal b i l i m l e r d e , f e r d î veya m ü ş terek, ş u u r l u veya ş u u r s u z her t ü r l ü beşert d a v r a n ı ş a hareket denir. Ş ü p h e siz burada hareket veya b e ş e r t d a v r a n ı ş en geniş m â n â s ı i ç i n d e d ü ş ü n ü l m e k t e ve bunlar, sırf d ı ş t a n g ö z l e n e b i l e n davra nışları değil fakat d ü ş ü n c e l e r i , d u y g u ları, i h t i y a ç l a r ı , a r z u l a n , vs...yi de i f â d e etmektedirler. T e c r ü b t v e r i y i , d i ğ e r bir i f â d e y l e sosyal h a y a t ı , m a n t ı k î b a ğ l a n t ı l a r ı çer çevesinde u m u m î ö n e r m e l e r e veya na zariyelere d ö n ü ş t ü r m e işine ise sistemli tahlil veya s i s t e m l e ş t i r m e a d ı v e r i l i r . Sosyolojik a ç ı d a n , a s l ı n d a b i r b ü t ü n olan toplumun veya onun ortak h ü v i y e t i olan k ü l t ü r ü n t a h l i l i n d e , sırf n a z a r î olarak b i r b i r i n d e n a y r ı l a b i l e n d ö r t adet sistemden söz edilmektedir: -Biyolojik rıyla b i r l i k t e sistemi; sistem, yani ihtiyaçla n ö r o f i z \ o l o j i t uzviyet -Ruht (psişik) sistem, yani psikoloji nin i n c e l e d i ğ i ş a h s i y e t sistemi; -Sosyal sistem, y â n i umumiyetle sos y o l o j i n i n i n c e l e d i ğ i , a k t ö r l e r ve gruplar a r a s ı n d a k i e t k i l e ş i m l e r sistemi; K ü l t ü r e l sistem, y â n i özellikle ant ropolojinin i n c e l e d i ğ i normlar, model ler, d e ğ e r l e r , ideolojiler ve bilgiler sis temi. Bu sistemlerden herbiri. kendine öz gü bir iç m a n t ı ğ a ve netice itibariyle onu d i ğ e r l e r i n d e n a y ı r a n "sınırlar"a sahip olmasına r a ğ m e n , a y n ı zamanda ' d i ğ e r l e r i n e açık bir sistemdir; dört sis tem a r a l a r ı n d a karşılıklı bağımlılık ve t a m a m l a y ı c ı l ı k ilişkilerini muhafaza ederler; öyle k i , bu sistemlerden hcrbir i n i n t a h l i l i , onun çerçevesini açıkla yan diğer ü ç ü n ü n en a z ı n d a n mevcudi y e t i n i n a z a r ı dikkate almak zorunda d ı r . O halde bu karşılıklı bağımlılık perspektifi i ç i n d e , dört sistem, daha u m u m î sistem hareket sistemidir. Çün kü hareket globaldir, aynı anda dört sistem i ç i n d e de yer alır ve b u n l a r ı n herbirinden gelen güçler veya tesirlerin e t k i l e ş i m i n d e n neş'et eder. "Hareketin izafet çerçevesi" beşerî i l i m l e r i n buluş ma sahasıdır. G e r ç e k t e n psikolojik ihtiyaçlar, psi şik d ü r t ü l e r , sosyal a k t ö r l e r i n etkileşi m i n i ihtiva eden normlar, kültürel de ğerler, hareketi y ö n l e n d i r m e y e veya kontrol etmeye yarayan mekanizmalar dır. Fakat bunlar aynı seviyede değil lerdir: Biyolojik, psişik, sosyal ve kül türel sitemler, hareket ü z e r i n d e k i etki leri a ç ı s ı n d a n h i y c r a r ş i k olarak tanzim e d i l m i ş l e r d i r . En altta biyolojik sistem v a r d ı r , onun ü z e r i n d e de sırasıyla şah siyet sistemi, sosyal sistem ve k ü l t ü r sistemi yer a l m a k t a d ı r . En altta bulu nan biyolojik sistem enerji k a y n a ğ ı , cn üstte bulunan k ü l t ü r sistemi ise enfor masyon, bilgi k a y n a ğ ı d ı r . K ü l t ü r siste mi esas itibariyle bilgiler, değerler ve ideolojiler gibi sembolik unsurlardan m ü t e ş e k k i l olduğu için. sırf sâhip ol d u ğ u enformasyon sâycsindc hareketi m. nnr rtr RAHAF,Dm|< YEDİYILDIZ yönlendirir ve kontrol eder. îşte bu sebepledir k i h i y e r a r ş i n i n en yükseğin de yer a l m a k t a d ı r . Ve bu sistemler en y ü k s e ğ i n d e n yani kültür sisteminden b a ş l a m a k ü z e r e b i r b i r i üzerinde kontrol icra ederler. Burada belirtilmesi gereken bir nokta da şudur: Yukarıda bahsettiğimiz sistemlerden biyolojik sistem ile şah siyet sistemi ferdi, sosyal sistem ile k ü l t ü r sistemi ise toplumu a l â k a d a r eder. Bizi burada daha çok sosyal sistem ile kültür sistemi ilgilendirmektedir. Çapı ne olursa olsun, ister küçük bir grup ister global bir toplum sözkonusu olsun, her müşahhas toplulukta, bu i k i sistem zorunlu olarak b i r b i r i içine nü fuz ederler. Sosyal sistem, kendisine temel sembolik unsurları tedârik eden kültür sistemi olmaksızın varolamaz; sosyal sisteme sahip olmayan kültür sis temi ise, bir "ölü medeniyet" ten başka bir şey değildir, tıpkı Eski Mısır ve Roma Medeniyeti gibi. Bu seminerde açık seçik ortaya konulacağı gibi, bugün Bulgaristan'da hem Türk sosyal sistemi hem de Türk kültür sistemi varlığını ve canlılığını muhafaza etmektedir. Bul garların Türkleri isim değiştirerek eritme hareketi, Bulgaristan'daki Türk sosyal sistemini yok etmeye matuftur. Bunda başarılı olunduğu taktirde ora daki Türk kültür sistemi de ölü bir medeniyet hâline gelecektir. Sosyal sistemle kültür sistemi ara s ı n d a k i hem birleşmeyi hem de ayrılığı tesis eden anahtar-kavram, müesseseleş me k a v r a m ı d ı r . Müesseseleşme, tabiatı icabı u m u m î bir vasfa sahip olan kül tür unsurlarının (değerler, fikirler, semboller) toplum üyelerinin sosyal hareketi ve etkileşimi üzerinde doğ rudan ve ant bir kontrol icra eden ha reket n o r m l a r ı n a , rollere, gruplara dö n ü ş m e s i n d e n ibârettir. Meselâ, adaletin u m u m î değeri, h â k i m i n rolünde, adliye teşkilâtında, kanunların bünyesinde müesseseleşir. O halde, müesseseleşme, bir nevt k ü l t ü r u n s u r l a r ı n ı n müşahhaslaşması, uygulanabilir ve uygulanmış formlara dönüşmesi olgusudur. İşte T ü r k - i s l â m toplumlarında, kül t ü r d e ğ e r l e r i n d e n birçoğunun müşahhaslaşması, uygulanabilir formlara dö nüşmesi, vakıflar sâycsinde meydana gelmiştir. Bu teorik çerçeve i ç i n d e , t a r i h i m i z de kültür değerlerimizin v a k ı f m ü e s s e selerine nasıl d ö n ü ş t ü ğ ü n ü a n l a t m a y a geçmeden evvel, vakıf ve v a k ı f l a i l g i l i bazı terimleri a ç ı k l a m a m ı z u y ğ u n ola caktır. Vakıf, V I I I . asır o r t a l a r ı n d a n X I X . asır ortalarına kadar uzanan b i r devre de, İslâm memleketlerinin, ö z e l l i k l e Selçuklular ve O s m a n l ı l a r z a m a n ı n d a k i T ü r k d ü n y a s ı n ı n sosyal, k ü l t ü r e l ve ekonomik h a y a t ı n d a ö n e m l i r o l oyna mış olan dinî, h u k u k î ve i ç t i m a î b i r müessesedir. Bir kişi, m ü l k i y e t i n e sahip olduğu menkul veya g a y r i m e n k u l m a l larından bir kısımını veya t a m a m ı n ı , Allah'ın rızasını kazanma niyetiyle, halkın herhangi b i r i h t i y a c ı n ı gider mek üzere dinî, h a y r î veya i ç t i m a î b i r gayeye müebbeden tahsis ederse, m a l ı n ı vakfetmiş, yâni b i r v a k ı f m ü e s s e s e s i kurmuş olur. Daha önce yapmış o l d u ğ u m u z m ü e s seseleşme t a n ı m ı n a göre, v a k ı f , T ü r k islâm kültür sistemi u n s u r l a r ı n d a n b i r i n i , bu topluma mensup b i r k i ş i y i ha rekete geçirerek, onun ş a h s î m a l l a r ı n dan bir kısmını kamu h i z m e t i g ö r e c e k kuruluşlara dönüştürmesi eylemidir. Vakıf yapan kişiye v â k ı f ; bizzat k e n d i sinden y a r a r l a n ı l m a k ü z e r e v a k f e d i l e n bina veya müesseselere h a y r â t ; bu m ü esseselerin ebedî olarak y a ş a m a s ı ve topluma hizmet s u n m a s ı için v a k f e d i len gelir k a y n a k l a r ı n a ise akar d e n i r . V a k f ı n k u r u l u ş belgesinin de v a k fiye veya v a k ı f n â m e diye a d l a n d ı r ı l dığını biliyoruz. Bu belgede vakıfla i l g i l i bütün bilgileri bulmak m ü m k ü n dür. Sözkonusu vakfiyelerde o l d u ğ u g i bi vakıf olarak y a p ı l m ı ş b i n a l a r ı n k i t a be veya duvar y a z ı l a r ı n d a n da, bu m ü esseselere hayat veren k ü l t ü r sistemi unsurlarını y a k a l a m a m ı z m ü m k ü n d ü r . Meselâ, diğer b ö l g e l e r d e k i T ü r k va kıflarının vakfiyelerinde o l d u ğ u g i b i , Bulgaristan'daki T ü r k v a k ı f l a r ı n a â i t vakfilelerde de, u m û m i y e t l e "gönül h o ş luğu ile ödünç vermek" (LVII/18, L X X I I I /20); "Allah yolunda ( f l s e b î lillah) mal harcamak ( i n f a k ) " (11/195, TÜRK K t n . T f T R StSTFMt 261); "malını akrabaya, yetimlere, yok sullara vermek (î'tâ)" (11/177); " f a k i r i beslemek ( i t ' â m ) " ( L X X X I X / 1 8 , C V I l / 3 ) ; "sadaka vermek" ( I V / 1 1 4 ) ; ve ö z e l l i k l e "Hayrât yapmakta y a r ı ş m a k " (11/148; III/114) g i b i m e f h u m l a r ı i h t i v â eden âyetler yer a l m a k t a d ı r . İnsanı ve toplumu harekete g e ç i r e n ve onlara yön veren bu k a v r a m l a r d a n bir k a ç ı n ı kendi konteksti i ç i n d e ele alarak t a h l i l etmek, meseleyi biraz daha a y d ı n l a t a c a k t ı r , zannediyorum: "Allah'a ve â h i r e t g ü n ü n e i n a n ı r l a r . İyiliği emrederler, k ö t ü l ü k t e n vaz geçirmeye ç a l ı ş ı r l a r , H a y r â t d a , y a n i h a y r t ve sosyal işler de b i r b i r l e r i y l e y a r ı ş yaparlar. İşte onlar kurtuluşa (Kur'an, 11/114.) erenlerdir" Bu metindeki hayrat kelimesinin al tını çizerek s ö y l ü y o r u m . Biraz sonra tekrar bu kavrama d ö n e c e ğ i z . V a k ı f l i t e r a t ü r ü n d e en çok k u l l a n ı l a n k e l i melerden b i r i s i de m e b e r r â t kelimesidir. Sevap için i n s a n l ı k y a r a r ı n a tesis edil miş k u r u l u ş l a r m â n â s ı n a gelmektedir k i , bir b a k ı m a , h a y r â t l a eş a n l a m l ı d ı r . Beberrât kelimesinin k ö k ü her t ü r l ü iyilik,hayır m â n â s ı n a gelen b i r r sözcü ğüdür ve K u r ' a n ' d a n a l ı n t ı y a p ı l a r a k sık sık vakfiyelerde z i k r e d i l e n bir â y e t te şöyle t a n ı m l a n m a k t a d ı r : "Birr, y â n i i y i l i k ve h a y ı r , y ü z l e rinizi doğu ve b a t ı y ö n ü n e d ö n d ü r m e niz değildir. Fakat birr, -Allah'a, â h i r e t g ü n ü n e , meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden, -Ona olan sevgisine r a ğ m e n m a l ı n ı akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalmış m i s â f i r l e r e , dilenenlere, köle ve esirleri k u r t a r m a y a veren, -Namazını dosdoğru kılan, zekatını veren (kimselerin), - A h i d l e ş t i k l e r i zaman s ö z l e r i n i y e r i ne getirenlerin; - S ı k ı n t ı d a ve h a s t a l ı k t a ve muhare benin k ı z ı ş t ı ğ ı zamanlarda s a b ı r ve metânet g ö s t e r e n l e r i n b i r r ' i d i r . - İ n a n ç l a r ı n d a s â d ı k olanlar o n l a r d ı r ve onlar takvaya erenlerin tâ kendile r i d i r " ( K u r ' a n , 11/177). W N Q P V A t C F m vpi^t Vakfiyelerde sıkça zikredilen â y e t lerden bir d i ğ e r i de ş u d u r : "Herkesin (ve her milletin) yönel diği bir yönü ve yöntemi v a r d ı r . Siz h a y r â t yapmaya koşun, bu hu susta b i r b i r i n i z l e yarış edin..." (11/148). İşte bu ve benzeri prensipler, T ü r k k ü l t ü r hareketine, T ü r k h ü m a n i z m a s ı n a yön v e r m i ş olan d ü s t u r l a r d ı r . Bilindiği ü z e r e , h a y r â t ve m e b e r r â t , yahut müessesâtı hayriye t â b i r l e r i , Osmanlı litera t ü r ü n d e d o ğ r u d a n ve karşılıksız olarak topluma ve b ü t ü n insanlara hizmet sun mak için yapılmış vakıf binâ ve k u r u l u ş l a r ı ifâde etmektedirler. Bunları ya pan v a k ı f k u r u c u l a r ı n ı n vakfiyelerde veya kitabelerde zikredilen en önemli sıfatları ise sâhibü'l-hayrât ve'lmeberrât'tır. G ö r ü l ü y o r k i , "hayrât yapmakta, i n sanlığa hizmet sunmakta y a r ı ş m a k , k ü l t ü r sistemimizde bir kıymet h ü k m ü , bir k ü l t ü r e l değer olarak benimsenmiş ve i n s a n ı m ı z ı n o r t a k l a ş a kabul e t t i k l e r i ve u y d u k l a r ı bir d a v r a n ı ş modeli h â l i n e gelmiştir. Bu kıymet h ü k m ü ve davra nış modelinin m ü ş a h h a s l a ş a r a k mües seseleşmesi neticesinde, özellikle Sel ç u k l u ve O s m a n l ı d ö n e m l e r i n d e , T ü r k d ü n y a s ı bir baştan öbür başa h a y r â t l a donatılmıştır. Herbiri Türk kültür yaratıcılığının a y r ı bir ö r n e ğ i n i teşkil eden bu hay râtla, 107rdan itibaren kapılarını T ü r k l e r e açan Anadolu ve daha sonra Rumeli ve Balkanlar'da tabiat T ü r k k ü l t ü r ü y l e k ü l t ü r l e ş t i r i l m i ş i r . Siyasî ve askeri bir varlık gösteremeyen bazı T ü r k sülâleleri bile k u r d u k l a r ı vakıf müesseseleriyle ve kültürel y a r a t ı c ı l ı k l a r ı y l a şöhret b u l m u ş l a r d ı r . Meselâ M e n g ü c e k l e r bunlardan b i r i d i r . D i v r i ğ i ' n d e k i U l u Camii, Mengüceklerin hizmetle-sanatı bütünleştirmedeki başarı l a r ı n ı n ü r ü n ü d ü r . 1228'de yapılan bu ş â h e s e r i n kuzey t a ç k a p ı s ı n ı n d e ğ i r m i levhalar, şerit h â l i n d e yazılar ve fış k ı r a n i r i levhalar çerçeveler. U l u Camiin 1243 yılında tanzim edilen vakfiyesi g ü n ü m ü z e kadar ulaş mıştır. Vakfiyeye göre, yedi köyün yarı hisseleri c â m i y e gelir kaynağı olarak tahsis edilmişti. İmam, hatip, müezzin. 406 n n r Dr R A H / ^ " ^ î ' ^ Y F n İ Y I L D I Z m ü t e v e l i t gibi birçok görevli maaşını bu v a k ı f t a n alıyordu. Camiin minberi ahşap oymacılık sa n a t ı n ı n şaheser örneklerinden birini teşkil etmektedir. Bu oymalar göze hoş gelen birer estetik unsur olmaktan öte, v a k ı f k ü l t ü r ü n e ruh veren bir manânın a h ş a p minbere nakşedilişine vesile ol muştur. Gerçekten, Ulu Camiin minberindeki bu oymalar, 7,5 asırlık bir mâziden seyircisine şöyle seslenmektedir: "İlim öğreten, su getiren, kuyu ka zan, meyve ağacı diken, mescid bina eden, mushaf bırakan ve bir de anası babası için mağfiret dileyen evlat ye tiştiren kimsenin sevabı kesilmez, öl dükten sonra da devam eder" (Hadîs). Bir vakıf ürünü olan bu camiin taçkapısında, vakıf kurucusu Ahmed Şah'ın ailesinin ongunu olan i k i başlı doğan kuşu Türk-islâm kültür sentezinin bir alâmetidir. Divriği U l u Camii'nin bitişiğinde hastalara şifâ dağıtan i k i katlı dârüşşifâ, F a h r ü d d i n Behramşah'ın kızı Tu ran Melek tarafından 1231 yılında vakfedilmiştir. Câmi ve dârüşşifâ'dan olu şan bu külliyede, "hemen hemen yakındoğunun hiçbir sanat eserinde görül meyen plastik etkilerle, Sasânt sana t ı n ı n , Gazne sanatının. Steplerin hay van s i t i l i n i n , İran Selçuk devri alçı dekorasyonunun, yakındoğu ahşap işçi liğinin taş malzeme ile yeniden yorum lanmış ve hayranlık uyandıran bir tek nikle gerçekleştirilmiş" eşsiz bir sen tezini bulmaktayız. Neredeyse 8 asırlık yaşa sahip bu cami ve dârüşşifâ, Türk vakıf eser lerden sâdece ikisidir... Camiin hâlâ mevcut olan ahşap minberi üzerinde, bu ve benzeri eserlerin yapılışında sosyal sistemi harekete geçiren kültür sisteminin kıymet hükümleri yer al m a k t a d ı r . Oradaki hadts tahlil edilerek maddeleştirilirse, -İlim yapmak ve yaymak, -Toplumun su ihtiyacını gidermek, -Toprağı a ğ a ç l a n d ı r m a k , -Mescid ve cami yapmak, - K i t a p yazmak ve nesilden geçmesini sağlamak. nesile -Ana-baba için m a ğ f i r e t d i l e m e k d i ğer bir ifâdeyle atalara k a r ş ı s a y g ı l ı olmak gibi kıymet h ü k ü m l e r i n i n , sosyal sistemi yönlendirdiği ve k o n t r o l e t t i ğ i anlaşılmaktadır. Burada d i k k a t ç e k i c i diğer bir husus da, d â r ü ş ş i f â n ı n m i m a r î yapısında kullanılan k ü l t ü r u n s u r l a r ı dır. Birçok k ü l t ü r d e n m u h t e l i f unsurlar alınmış, fakat bunlardan h i ç b i r i t a k l i t edilmeksizin, yeniden y o r u m l a n m ı ş ve yaratıcı düşünceyle yeni b i r sentez ger çekleştirilmiştir. İşte bu mekanizma d â h i l i n d e , k ü l t ü r sistemimizde yer alan normlar, d e ğ e r l e r ve bilgiler, sosyal sistemi harekete ge çirmiş ve vakıf yoluyla m ü e s s e s e l e ş m i ş lerdir. -Tabiata h â k i m olma, -Coğrafyayı k ü l t ü r l e ş t i r i p v a t a n h â line getirme, -Sosyal ve i k t i s a d î f a r k l ı l a ş m a l a r ı en aza indirme, -İlim yapma, toplumun b i l g i s i n i a r t tırma, -Şehirleşme,sosyal b ü t ü n l e ş m e y i s a ğ lama, -Kısacası toplumda h u z u r u s a ğ l a m a , insanları mutluluk i ç i n d e y a ş a t m a ar zu ve ideali, yollar, k ö p r ü l e r , k e r v a n saraylar, camiler, hanlar, hamamlar, çeşmeler, zâviyeler, k ü t ü p h a n e l e r ya pımına yol açmış, n i h â y e t T ü r k ş e h i r l e rine şahsiyet k a z a n d ı r a n birer k ü l t ü r âbidesi diyebileceğimiz O s m a n l ı k ü l l i yelerini d o ğ u r m u ş t u r . Ekrem H a k k ı A y v e r d i ' n i n tesbitlerine göre, sırf Bulgaristan'da, 3339 adet T ü r k vakıf h a y r â t ı mevcuttur ( A v r u pa'da Osmanlı M i m a r î Eserleri, I V , İs tanbul 1982, s. 11-191). B u n l a r d a n 2356' sını cami ve mescidicr, 142'sini medre seler, 273'ünü k ö p r ü l ü r , 16'sını k e r v a n saraylar, d i ğ e r l e r i n i ise hamam, ı l ı c a , türbe, kale, çeşme, sebîl, k ü t ü p h â n e , vb... hayrât teşkil etmektedir. Ş ü p h e s i z bunlar Bulgaristan'daki T ü r k eserleri nin tamamını değil, s â d e c e tesbit e d i lebilenlerdir. Bunlarla ilgili 1400'e yakın vakfiye. V a k ı f l a r Genel M ü d ü r lüğü Arşivi'nde hâlen mevcuttur. D i ğ e r arşivlerimiz t a r a n d ı ğ ı n d a ş ü p h e s i z bu sayı artacaktır. T Ü R K K Ü L T Ü R StSTFMİ TÇİNnF Eski Cumah H â m i d . T ı r n o v a i ç i n , T u r e f â s ı çok, ş u ' a r â s ı çok sulehâsı çok. çok, ulemâsı Doludur, gevheri i l m ü m a ' r i f e t ile Medtne-i T ı r n o v a . diyor. Sadece T ı r n o va değil, Bulgaristan'daki b ü t ü n T ü r k şehirleri b ö y l e d i r . Zira O s m a n l ı l a r dö neminde, d i ğ e r T ü r k i l l e r i n d e o l d u ğ u •gibi, Bulgaristan'da da. hemen hemen her köy. K ı d e m l i Baba Sultan, A k y a z ı l ı Sultan, Balı Baba, Demir Baba, K a l i g r a Sultan gibi alpcrenlcrin temsil e t t i ğ i devrin k ü l t ü r evleri olan bir z â v i y e , her şehir g ü n ü n ü n i v e r s i t e l e r i olan bir külliye e t r a f ı n d a k u r u l m u ş t u r . Bulga ristan'daki k ü l l i y e l e r e bir i k i ö r n e k vermek gerekirse, F i l i b e ' d e Ş i h a b ü d d i n Paşa, Hezergrad'da İ b r a h i m Paşa vc Sofya'da Sofu Mehmet Paşa k ü l l i y e l e r i n i sayabiliriz. T ü r k k ü l l i y e l e r i n i n , y a z ı l ı ve sözlü kültür t a r i h i m i z ve ö z e l l i k l e ü n i v e r site-halk i l i ş k i l e r i a ç ı s ı n d a n ö n e m i n i başka bir yerde t a h l i l etmeye ç a l ı ş m ı ş tım. Onun için a y n ı konuya t a k r a r d ö n mek istemiyorum. Z â t e n Bulgaristan'da ki T ü r k v a k ı f eserlerinden b i r ç o ğ u n u da benden sondaki k o n u ş m a c ı l a r daha tafsilâtlı bir ş e k i l d e anlatacaklar. Bu tebliğlerden sonra, benim teorik bir çerçevede izah etmeye ç a l ı ş t ı ğ ı m vak fın T ü r k k ü l t ü r sistemi i ç i n d e k i yeri ve önemi daha i y i a n l a ş ı l a c a k t ı r . Bu sebeple s ö z l e r i m i daha fazla uzatmak istemiyorum. Ancak bir noktaya daha temas etmeden g c ç e m i y c c e ğ i m . Bir Batılı c o ğ r a f y a c ı , "Balkanlar bir çoğraff bölge olmaktan öte, b a ş l ı b a ş ı n a bir problemdir" diyor (A.Blanc, G6ographiedes Balkans, P.U.F. Paris 1865, s.6). Ancak hemen b e l i r t e l i m k i bu problem, bölgede T ü r k d ü n y a n i z a m ı n ı n h â k i m olduğu d ö n e m l e r i n bir problemi değil, son y ü z y ı l d a A v r u p a ve R u s y a ' n ı n böl geye m ü d â h a l e l e r i neticesinde ortaya çıkmış olan bir problemdir. H o l l a n d n h şarkiyatçı M.Kiel. Bulgaristan'daki K ı d e m l i Baba Sultan tekkesiyle i l g i l i incelemesinde, "Bulgar İmparatorluğu z a m a n ı n d a , B u l g a r i s t a n ' ı n ş i m d i k i gü ney b a t ı köşesi olan bu m ı n t ı k a . ıssız ve boşaltılmış h i ç b i r i n s a n ı n bulunma dığı bir toprak p a r ç a s ı y d ı . Filibe vc V A K P T M V P P T 407 Edirne a r a s ı n d a k i 150 km.lik şerit çok zor y a ş a n a b i l e c e k bir yerdi... Rahat y ü z ü görmeyen memleket, ancak Os m a n l ı l a r ı n kesin fethinden sonrp sü k û n a kavuştu...Yeniden işlenmesi ge reken boş memleketin iskânı için derhal büyük ölçüde yatırımlara g i r i ş i l d i " diyor "Bulgaristan'da eski Osmanlı mimarisinin bir yapıtı", Belleten, X X X V /137. 1 9 - i , s.46-47). İşte bu hayrat harekeli sâyesindedir k i , daha önce b a h s e t t i ğ i m i z zâviyeler, k ü l l i y e l e r ve diğer kamu k u r u l u ş l a r ı inşa edilerek, arazi işlenebilir vc ü z e r i n d e y a ş a n a b i l i r hâle getirilerek bölgeye T ü r k k ü l t ü r ü h â k i m kılındı. Nc var k i , bölgeden T ü r k idaresi çekildik ten bu yana, k o n u ş m a m ı n başında be l i r t t i ğ i m gibi, ortaya çıkan devletler, meselâ Bulgarlar ad değişikliği gibi bir t a k ı m tedbirlerle, geride kalan T ü r k sosyal sistemini yok etmeye çalışırken, d i ğ e r taraftan da bölge coğrafyasına T ü r k d a m g a s ı n ı vuran vakıf k ü l t ü r ür ü n l e r i n i ya yok etmek ya H ı r ı s t i y a n l a ş t ı r m a k ya da B u l g a r l a ş t ı r m a k yolunu denemektedirler. G e r ç e k t e n T ü r k eserlerinden birço ğu b u g ü n yerinde yoktur, ç ü n k ü yakıl mış veya y ı k ı l m ı ş t ı r . O r i j i n a l bir T ü r k sanat h a r i k a s ı olan A k y a z ı l ı Sultan Tekkesi. H ı r i s t i y a n azizi Athanasius'a mal edilmek isten miş, h a t t â Balkan Harbi sırasında tür benin tepesine haç d i k i l m i ş t i r . Ancak 1914-18'de .Akyazılı Rumenlere geçince haçın yerini yine hilâl almıştır (S.Eyice. "Akyazılı Sultan Tekkesi". Belleten. XXXI/124. Ankara 1967. s.575-576). Deliorman'da. Kemaller kazasına bağlı Mumcular köyünün batısında bulunan Demir Baba Tekkesi ise 1925'lerdc B u l g a r l a ş t ı n l m a k istenmiş, bu r a n ı n , Bulgarları Volga bölgesinden Tuna bölgesine getiren ve Tuna delta sında 659'da İ m p a r a t o r l u ğ u n temelini atan Asparuh Han (öl. 691)'ın mezarı olduğu iddia edilerek. Kemaller kasa basına İsperih adı verilmiştir. Fakat mahkemede bu iddiayı ispat edememiş lerdir. (O.Keskioğlu. Bulgaristan'da T ü r k l e r . Ankara 1985. s.50-53). Tine Dr BAHAEDDİN YEDİYILDIZ Bunlar T ü r k vakıf kültürüyle diğer k ü l t ü r l e r a r a s ı n d a k i bir mücâdeleden başka bir şey değildir. Öyle zannedi yorum k i d ü n y a n ı n neresinde olursa ol sun, eski kültür varlığımız ilmî araş tırmalarla ortaya konuldukça, eski Türk illerinde hayatta kalma kavgas. veren soydaşlarımız, sosyal s i s t e m l e r i n i ayakta tutacak k ü l t ü r d e ğ e r l e r i n e y e r i den kavuşacaklar; daha d i n a m i k ve ya" ratıcı olacaklardır...
© Copyright 2024 Paperzz
