1 Σεκεηώζεηο Οηθνλνκηθήο Ιζηνξίαο 20νπ αηώλα Πξνζνρή: Οη ζεκεηψζεηο ζπκπιεξψλνπλ θαη δελ ππνθαζηζηνχλ ηελ χιε ηνπ καζήκαηνο πνπ αλαθέξεηαη παξαπάλσ Δηζαγσγή: Μηα θάηνςε ηνπ 20νπ αηώλα. 1. Ζ θαηαζηξνθή ηνπ παξειζφληνο, ή κάιινλ ε θαηαζηξνθή ησλ θνηλσληθψλ κεραληζκψλ πνπ ζπλδένπλ ηε ζχγρξνλε εκπεηξία καο κε ηελ εκπεηξία ησλ πξνεγνχκελσλ γεληψλ απνηειεί έλα απφ ηα πην ραξαθηεξηζηηθά θαη αιιφθνηα θαηλφκελα ζηα ηέιε ηνπ αηψλα καο. Οη πεξηζζφηεξνη λένη ζήκεξα κεγαιψλνπλ ζ έλα θιίκα δηαξθνχο παξφληνο, ρσξίο θακία νξγαληθή ζρέζε κε ην παξειζφλ ηεο επνρήο πνπ δνπλ. Ο θφζκνο πνπ ζξπκκαηίζηεθε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80 ήηαλ ν θφζκνο πνπ δηακνξθψζεθε θάησ απφ ηελ επίδξαζε ηεο Ρσζηθήο επαλάζηαζεο ηνπ 1917. εκάδεςε ηνπο αλζξψπνπο ζην βαζκνχ, γηα παξάδεηγκα, πνπ ηνπο έζηζε λα ζθέθηνληαη γηα ηε ζχγρξνλε βηνκεραληθή θνηλσλία κε ην ζρήκα δχν αληηζεηηθψλ πφισλ, ηνπ «θαπηηαιηζκνχ» θαη ηνπ «ζνζηαιηζκνχ», δχν ακνηβαία απνθιεηφκελεο ιχζεηο, ε κηα πξνζδηνξίδνληαο ηηο νηθνλνκίεο πνπ νξγαλψζεθαλ θαηά ην πξφηππν ηεο Δ...Γ., ε άιιε φιεο ηηο ππφινηπεο νηθνλνκίεο. ήκεξα ζα πξέπεη λα έρεη θαηαζηεί ζαθέο φηη επξφθεηην γηα κηα απζαίξεηε θαη ζ’έλα βαζκφ ηερλεηή θαηαζθεπή, ηελ νπνία κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε κφλν αλ ηε ζέζνπκε ζ’έλα ηδηαίηεξν ηζηνξηθφ πιαίζην. Κη φκσο δελ είλαη εχθνιν λα θαληαζηεί θαλείο έζησ θαη αλαδξνκηθά, άιιεο αξρέο ηαμηλφκεζεο πνπ ίζσο λα ήηαλ πην ξεαιηζηηθέο απ’απηέο πνπ έζεηαλ ηηο ΖΠΑ, ηελ Ηαπσλία, ηε νπεδία, ηε Βξαδηιία, ηελ Ο.Γ.Γ. θαη ηε Νφηηα Κνξέα ζηελ ίδηα θαηεγνξία, θαη ηηο θξαηηθέο νηθνλνκίεο θαη ηα ζπζηήκαηα ηεο ζνβηεηηθήο πεξηνρήο πνπ θαηέξξεπζαλ κεηά ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 ζηελ ίδηα θαηεγνξία κε εθείλεο ηεο Αλαηνιηθήο θαη Ννηηναλαηνιηθήο Αζίαο πνπ εκθαλψο δελ θαηέξξεπζαλ. 2 Απηφ είλαη ην απνηέιεζκα ελφο αηψλα ηδενινγηθψλ πνιέκσλ πνπ πήξαλ ηε ζέζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πνιέκσλ ηνπ παξειζφληνο. Κχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο είλαη ε έιιεηςε αλεθηηθφηεηαο. Θξεζθεπηηθέο ή ηδενινγηθέο αληηπαξαζέζεηο ζαλ θη απηέο απφ ηηο νπνίεο είλαη γεκάηνο ν αηψλαο, νξζψλνπλ νδνθξάγκαηα ζην δξφκν ηνπ ηζηνξηθνχ, πνπ ην θπξηφηεξν θαζήθνλ ηνπ δελ είλαη λα θξίλεη αιιά λα θαηαιάβεη αθφκα θη απηά πνπ ειάρηζηα θαηαιαβαίλνπκε. Κη φκσο, απηφ πνπ εκπνδίδεη ηελ θαηαλφεζε δελ είλαη κφλν νη εκπαζείο πεπνηζήζεηο καο αιιά ε ηζηνξηθή εκπεηξία πνπ ηηο δηακφξθσζε. Γηα παξάδεηγκα, ην λα θαηαλνήζνπκε ηε λαδηζηηθή επνρή ζηε γεξκαληθή ηζηνξία θαη λα ηε ζέζνπκε ζην ηζηνξηθφ ηεο πιαίζην δελ ζεκαίλεη φηη ζπγρσξνχκε ηε γελνθηνλία. ε ηειεπηαία αλάιπζε φζνη δήζακε ζηνλ 20ν αηψλα δχζθνια ζα απνθχγνπκε ηε δηαηχπσζε αμηνινγηθψλ θξίζεσλ. Σν δπζθνιφηεξν θαη ην πην επίπνλν φκσο είλαη ε θαηαλφεζε. 2. Ζ πεξίνδνο πνπ ζα εμεηάζνπκε, ν χληνκνο 20νο Αηψλαο, αξρίδεη κε ην μέζπαζκα ηνπ Α παγθνζκίνπ πνιέκνπ θαη θηάλεη κέρξη ηελ θαηάξξεπζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Ζ δνκή ηνπ χληνκνπ Δηθνζηνχ Αηψλα κνηάδεη ζαλ έλα ηξίπηπρν ή ζαλ έλα ηζηνξηθφ ζάληνπηηο. Σελ Δπνρή ηεο Καηαζηξνθήο απφ ην 1914 κέρξη ηελ επνκέλε ηνπ δεπηέξνπ πνιέκνπ αθνινχζεζαλ 25 κε 30 ρξφληα εθπιεθηηθήο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο θαη θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ πνπ πηζαλφηαηα κεηέβαιαλ ηελ αλζξψπηλε θνηλσλία πνιχ πην βαζηά απφ φ,ηη θάζε άιιε ρξνληθή πεξίνδνο ζπγθξίζηκεο ρξνληθήο δηάξθεηαο. Μπνξνχκε λα δνχκε ηελ πεξίνδν απηή ζαλ κηα ρξπζή επνρή, θαη έηζη ζεσξήζεθε ζρεδφλ ακέζσο κε ηελ ιήμε ηεο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70. Σν ηειεπηαίν κέξνο ηνπ αηψλα ήηαλ κηα πεξίνδνο απνζχλζεζεο, αβεβαηφηεηαο θαη θξίζεο – ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δε θαηαζηξνθήο – γηα επξχηεξεο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ φπσο γηα ηελ Αθξηθή, ηελ πξψελ ΔΓ θαη ηηο πξψελ ζνζηαιηζηηθέο ρψξεο ηεο Δπξψπεο. Μπνξνχκε λα πνχκε φηη ν χληνκνο Δηθνζηφο Αηψλαο δηάλπζε κηα ζχληνκε ρξπζή επνρή ελ κέζν δχν πεξηφδσλ θξίζεσλ νδεχνληαο πξνο έλα άγλσζην θαη πξνβιεκαηηθφ αιιά φρη αλαγθαζηηθά δπζνίσλν κέιινλ. Καη απαληψληαο ζε 3 φζνπο κεηαθπζηθά κηινχλ γηα ην «Σέινο ηεο Ηζηνξίαο» είλαη φηη κέιινλ ζα ππάξμεη. Γηφηη φζν ππάξρεη αλζξψπηλε θπιή, ε ηζηνξία ζα ζπλερίδεηαη. Ο πξψηνο παγθφζκηνο πφιεκνο ζεκαηνδφηεζε ηε δηάιπζε ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ ηνπ 19νπ αηψλα. Απφ άπνςε νηθνλνκίαο, ν πνιηηηζκφο απηφο ήηαλ θαπηηαιηζηηθόο, θηιειεύζεξνο ζηε λνκηθή θαη ζπληαγκαηηθή ηνπ δνκή, αζηηθόο απφ άπνςε εηθφλαο ηεο ραξαθηεξηζηηθήο εγεκνληθήο ηνπ θνηλσληθήο ηάμεο. Ήηαλ επίζεο ζεκαληηθφο απφ ηε ζθνπηά ηεο επηζηεκνληθήο πξνφδνπ, ηεο γλψζεο θαη ηεο παηδείαο. Έηξεθε επίζεο βαζηά ηελ πεπνίζεζε γηα ηελ θεληξηθή ζεκαζία πνπ είρε ε Δπξψπε, ην ιίθλν ησλ επαλαζηάζεσλ ζηηο επηζηήκεο, ηηο ηέρλεο, ηελ πνιηηηθή θαη ηε βηνκεραλία. Μηα Δπξψπε πνπ ε νηθνλνκία ηεο είρε δηεηζδχζεη ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ θφζκνπ πνπ νη ζηξαηηψηεο ηεο είραλ θαηαθηήζεη θαη θαζππνηάμεη· πνπ ν πιεζπζκφο είρε απμεζεί κέρξη ηνπ ζεκείνπ λα απνηειεί ην έλα ηξίην ηεο αλζξψπηλεο θπιήο θαη ηέινο πνπ ηα κεγαιχηεξα θξάηε ηεο απνηεινχζαλ ην ζχζηεκα ηεο παγθφζκηαο πνιηηηθήο. Οη δεθαεηίεο πνπ πέξαζαλ απφ ην μέζπαζκα ηνπ πξψηνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ κέρξη ηελ επνκέλε ηνπ δεπηέξνπ, ήηαλ γηα ηελ θνηλσλία κηα Δπνρή Καηαζηξνθήο. Ζ θνηλσλία απηή ζπγθινλίζζεθε απφ δχν παγθνζκίνπο πνιέκνπο πνπ ηνπο δηαδέρηεθαλ δχν θχκαηα παγθφζκηαο εμέγεξζεο θαη επαλάζηαζεο, ηα νπνία έθεξαλ ζηελ εμνπζία έλα ζχζηεκα πνπ ηζρπξίζηεθε φηη απνηεινχζε ηελ ηζηνξηθά πξνθαζνξηζκέλε ελαιιαθηηθή ιχζε απέλαληη ζηελ αζηηθή θαη θαπηηαιηζηηθή εμνπζία, πξψηα ζην έλα έθην ηνπ πιαλήηε θαη κεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ζην έλα ηξίην ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ. Οη ηεξάζηηεο απνηθηνθξαηηθέο απηνθξαηνξίεο πνπ ρηίζηεθαλ πξηλ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Δπνρήο ησλ Απηνθξαηνξηψλ, ζπγθινλίζηεθαλ ζπζέκεια θαη θνληνξηνπνηήζεθαλ. Δπηπιένλ κηα παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε, άλεπ πξνεγνπκέλνπ βαζηά, γνλάηηζε αθφκα θαη ηηο πην ηζρπξέο θαπηηαιηζηηθέο νηθνλνκίεο θαη θάλεθε λα αλαζηξέθεη ηε δεκηνπξγία κηαο εληαίαο θαζνιηθήο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο ε νπνία απνηέιεζε κηα αμηνζαχκαζηε επίηεπμε ηνπ θηιειεχζεξνπ θαπηηαιηζκνχ ηνπ 19νπ αηψλα. Δλψ ε νηθνλνκία παξαπαίεη, νη ζεζκνί ηεο θηιειεχζεξεο δεκνθξαηίαο νπζηαζηηθά εμαθαλίζηεθαλ κεηαμχ νπζηαζηηθά εμαθαλίζηεθαλ ζηελ δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ κε εμαίξεζε θάπνηα κέξε ηεο Δπξψπεο, ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο θαη ηεο Απζηξαιίαο θαζψο επηθξάηεζαλ ν θαζηζκφο θαη ηα δνξπθνξηθά απηαξρηθά θηλήκαηα θαη θαζεζηψηα ηνπ. 4 Μφλν ε πξφζθαηξε θαη παξάμελε ζπκκαρία θηιειεχζεξνπ θαπηηαιηζκνχ θαη θνκκνπληζκνχ, έζσζαλ ηε δεκνθξαηία, δηφηη ε λίθε ελαληίνλ ηεο Γεξκαλίαο ηνπ Υίηιεξ επηηεχρζεθε νπζηαζηηθά απφ ηνλ Κφθθηλν ηξαηφ. Πξφθεηηαη γηα κηα απφ ηηο εηξσλείεο ηνπ αηψλα, φηη δειαδή ηα πην δηαξθή απνηειέζκαηα ηεο Οθησβξηαλήο επαλάζηαζεο, επηδίσμε ηεο νπνίαο ήηαλ ε αλαηξνπή ηνπ θαπηηαιηζκνχ ζε παγθφζκηα θιίκαθα, ζπλίζηαηαη ζηε δηάζσζε ηνπ αληαγσληζηή ηεο ηφζν ζηελ πεξίνδν ηνπ πνιέκνπ φζν θαη ζηε πεξίνδν ηεο εηξήλεο. Με άιια ιφγηα, ε Οθησβξηαλή επαλάζηαζε πξνκήζεπζε ηνλ αληαγσληζηή ηεο κε ην θίλεηξν γηα λα απηνκεηαξπζκηζηεί κεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν. Δπίζεο θάλνληαο δεκνθηιή ηνλ νηθνλνκηθφ ζρεδηαζκφ ηνπ έδσζε επίζεο νξηζκέλεο απφ ηηο δηαδηθαζίεο γηα λα κεηαξξπζκηζηεί.. Απφ ηελ άιιε κεξηά ε κεγάιε νηθνλνκηθή θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘30 ήηαλ εθείλε πνπ έθαλε ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο λα κνηάδεη σο κηα ξεαιηζηηθή ελαιιαθηηθή ιχζε απέλαληη ζηε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία. ηνλ ίδην βαζκφ ε πξφθιεζε ηνπ θαζηζκνχ ήηαλ πνπ έθαλε ηελ ΔΓ αλαληηθαηάζηαην εξγαιείν ηεο ήηηαο ηνπ Υίηιεξ θαη θαηά ζπλέπεηα κία απφ ηηο δχν ππεξδπλάκεηο πνπ ε αληηπαξάζεζε ηνπο θπξηάξρεζε θαη έζπεηξε ηξφκν ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ χληνκνπ Δηθνζηνχ Αηψλα ελψ παξάιιεια ζηαζεξνπνηνχζε απφ πνιιέο πιεπξέο ηελ πνιηηηθή ηεο δνκή. Ζ ΔΓ δελ ζα κπνξνχζε δηαθνξεηηθά λα βξεζεί, επηθεθαιήο ηνπ «ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ», πεξηιακβάλνληαο ην έλα ηξίην ηεο αλζξψπηλεο θπιήο θαη έρνληαο κηα νηθνλνκία ε νπνία γηα έλα ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα θάλεθε πσο ζα κπνξνχζε ίζσο λα μεπεξάζεη ηελ θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Ζ πεξίνδνο 1947-1973, «ε ρξπζή επνρή» ραξαθηεξίδεηαη απφ ηνλ εθπιεθηηθφηεξεο θιίκαθαο νηθνλνκηθφ, θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ πνπ έρεη θαηαγξαθεί ζηελ ηζηνξία. Απηή αθξηβψο ε πεξίνδνο άζθεζε ηε κεγαιχηεξε επίδξαζε ζηελ ηζηνξία εηθνζηνχ αηψλα, δηφηη νη αιιαγέο πνπ επέθεξε ζηελ αλζξψπηλε δσή ζ’νινθιεξε ηελ πθήιην ήηαλ ηφζν βαζηέο φζν θαη ακεηάζηξεπηεο. Δπηπιένλ, νη αιιαγέο απηέο ζπλερίδνληαη. Οη δεθαεηίεο πνπ αθνινχζεζαλ ηελ ρξπζή επνρή ραξαθηεξίζηεθαλ απφ θαζνιηθή ε παγθφζκηα θξίζε. Ζ θξίζε επεξέαζε ηα δηάθνξα κέξε ηνπ θφζκνπ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο θαη ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ, επεξέαζε φκσο φιεο ηηο ρψξεο, αλεμάξηεηα απφ ηελ πνιηηηθή, 5 θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή θπζηνγλσκία ηνπο , δηφηη γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία «ε ρξπζή επνρή» δεκηνχξγεζε κηα εληαία θαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ελζσκαησκέλε θαζνιηθή παγθφζκηα νηθνλνκία πνπ ιεηηνπξγνχζε ζε κεγάιν βαζκφ δηαζπλνξηαθά («δηεζληθά») θαη θαηά ζπλέπεηα φιν θαη πεξηζζφηεξν δηαπεξλνχζε ηα ζχλνξα ηεο θξαηηθήο ηδενινγίαο. Αξρηθά, ηα δεηλά ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70 ζεσξήζεθαλ κφλν σο ειπηδνθφξα θαη πξνζσξηλή αλάπαπια ζην Μεγάιν Άικα πξνο ηα Δκπξφο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο θαη νη ρψξεο, αλεμάξηεηα απφ ην νηθνλνκηθφ ηνπο ζχζηεκα θαη ην πνιηηηθφ ηνπο θαζεζηψο απέβιεπαλ ζηελ εμεχξεζε πξνζσξηλψλ ιχζεσλ. Όκσο, φιν θαη πεξηζζφηεξν γηλφηαλ ζαθέο φηη επξφθεηην γηα κηα επνρή κε καθξνρξφληεο δπζθνιίεο, γηα ηηο νπνίεο νη θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο επηδίσμαλ λα εμεχξνπλ ξηδνζπαζηηθέο ιχζεηο, ζπρλά αθνινπζψληαο ηνπο θνζκηθνχο ζενιφγνπο ηεο μέθξαγεο ειεχζεξεο αγνξάο πνπ απέξξηπηαλ ηελ πνιηηηθή εθείλε ε νπνία ηφζν θαιά είρε εμππεξεηήζεη ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία ζηε ρξπζή επνρή θαη ε νπνία ηψξα θαηλφηαλ λα απνηπγράλεη. Οη αθξαίνη νπαδνί ηνπ laissez-faire δελ πέηπραλ πεξηζζφηεξα ζε ζρέζε κε άιινπο. ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 θαη ζηε δεθαεηία ηνπ ‘90, ν θαπηηαιηζηηθφο θφζκνο άξρηζε θαη πάιη λα παξαπαίεη ππφ ην βάξνο ηεο καδηθήο αλεξγίαο, θαη ησλ θπθιηθψλ πθεζηαθψλ θξίζεσλ. Δκθαλίδεηαη ε πην ζεακαηηθή παξά πνηέ αληηπαξάζεζε αλάκεζα ζε άζηεγνπο δεηηάλνπο θαη δηάγνληεο πνιπηειή βίν. Οη ζνζηαιηζηηθέο ρψξεο, κε ηηο δηθέο ηνπο παξαπαίνπζεο θαη επάισηεο νηθνλνκίεο, νδεγήζεθαλ πξνο εμίζνπ ή αθφκα θαη πην ξηδηθέο ξήμεηο κε ην παξειζφλ ηνπο θαη πξνο ηε δηάιπζε. Όκσο ήηαλ πξνθαλέο φηη ε παγθφζκηα θξίζε δελ ήηαλ κφλν γεληθή κε ηελ νηθνλνκηθή έλλνηα, αιιά εμίζνπ γεληθή θαη ζηελ πνιηηηθή ζθαίξα. Ζ θαηάξξεπζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ δεκηνχξγεζε φρη κφλν κηα ηεξάζηηα δψλε πνιηηηθήο αβεβαηφηεηαο, αζηάζεηαο, ράνπο θαη εκθπιίνπ πνιέκνπ, αιιά θαηέζηξεςε επίζεο ην δηεζλέο ζχζηεκα πνπ είρε ζηαζεξνπνηήζεη ηηο δηεζλείο ζρέζεηο γηα ζαξάληα πεξίπνπ ρξφληα. Οη βαζηθέο κνλάδεο ηεο ίδηαο ηεο πνιηηηθήο ηα εδαθηθά θπξίαξρα θαη αλεμάξηεηα «εζληθά θξάηε» ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ πην παιαηψλ θαη ζηαζεξψλ, άξρηζαλ λα απνδηαξζξψλνληαη θάησ απφ ηε πίεζε ησλ δπλάκεσλ ηεο ππεξεζληθήο θαη δηεζληθήο νηθνλνκίαο θαη απφ ηηο ελδνεζληθέο δπλάκεηο απνζρηζηηθψλ πεξηνρψλ θαη εζλνηηθψλ νκάδσλ. Οξηζκέλεο απφ απηέο ηηο νκάδεο απαίηεζαλ ην 6 μεπεξαζκέλν θαη κε ξεαιηζηηθφ status κηθξνζθνπηθψλ θπξίαξρσλ «εζλψλθξαηψλ». 3. Πσο ζπγθξίλεηαη ν θφζκνο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 κε ηνλ θφζκν ηνπ 1914. Τπήξραλ 5 ή 6 δηζεθαηνκκχξηα αλζξψπσλ, πιεζπζκφο ηξηπιάζηνο ζε ζχγθξηζε κε απηφλ πνπ ππήξρε ζηηο παξακνλέο ηνπ Α παγθνζκίνπ πνιέκνπ, θη απηφ παξά ην γεγνλφο φηη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζχληνκνπ 20 νπ αηψλα ζθνηψζεθαλ πεξηζζφηεξεο αλζξψπηλεο ππάξμεηο, ή αθέζεθαλ λα πεζάλνπλ απφ αλζξψπηλεο απνθάζεηο φζν πνηέ άιινηε ζηελ ηζηνξία. Έλαο πξφζθαηνο ππνινγηζκφο αλεβάδεη ηνλ αξηζκφ ησλ ζαλάησλ ζε 187 εθαη. Πάλσ απφ ην 1/10 ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ ην 1900. Δπίπεδν δσήο Οη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ήηαλ ςειφηεξνη θαη βαξχηεξνη απφ ηνπο γνλείο ηνπο, ηξέθνληαλ θαιχηεξα θαη δνχζαλ πεξηζζφηεξν, πξάγκα πνπ δχζθνια γίλεηαη πηζηεπηφ αλ πάξνπκε ππφςε καο ηηο θαηαζηξνθέο ζηηο δεθαεηίεο ην 80’ θαη ηνπ 90’ ζηελ Αθξηθή, ηε Λαηηληθή Ακεξηθή θαη ηελ πξψελ ΔΓ. Μέρξη ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 νη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη δνχζαλ θαιχηεξα απφ ηνπο γνλείο ηνπο, ελψ ζηηο πξνεγκέλεο νηθνλνκίεο δνχζαλ θαιχηεξα απ’φζν ζα πεξίκελαλ πνηέ λα δήζνπλ ή αθφκα λα θαληαζηνχλ φηη ζα ήηαλ δπλαηφλ λα δήζνπλ. Γηα νξηζκέλεο δεθαεηίεο ζηα κέζα ηνπ αηψλα, ζαλ λα θάλεθε φηη είραλ εμεπξεζεί ηξφπνη γηα ηε δηαλνκή ελφο ηνπιάρηζηνλ κέξνπο απφ απηφλ ην ηεξάζηην πινχην θαη κε θάπνην βαζκφ δηθαηνζχλεο ζηνπο εξγαδφκελνπο ησλ πινπζηφηεξσλ ρσξψλ, αιιά πξνο ηα ηέιε ηνπ αηψλα ε αληζφηεηα πήξε ην πάλσ ρέξη. Ζ αληζφηεηα έθαλε επίζεο ηελ εκθάληζε ηεο ζηηο πξψελ «ζνζηαιηζηηθέο» ρψξεο, φπνπ πξνεγνπκέλσο βαζίιεπε κηα θάπνηα ηζφηεηα θηψρεηαο. Δθπαηδεπηηθό επίπεδν Απφ εθπαηδεπηηθή άπνςε ε αλζξσπφηεηα ήηαλ ζε πνιχ θαιχηεξν επίπεδν ζε ζρέζε κε ην 1914. Γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία, νη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζα κπνξνχζαλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο εγγξάκκαηνη, αλ θαη ε ζεκαζία απηνχ ηνπ επηηεχγκαηνο ήηαλ πνιχ ιηγφηεξν ζαθήο πξνο ηα ηέιε ηνπ αηψλα ζε ζχγθξηζε κε ην 1914 δεδνκέλνπ ηνπ ηεξάζηηνπ θαη πηζαλφηαηα απμαλφκελνπ ράζκαηνο κεηαμχ ηνπ ειάρηζηνπ επηπέδνπ πνπ επηζήκσο γίλεηαη απνδεθηφ σο εγγξακαησζχλε απφ 7 ηε κηα κεξηά, επίπεδν φκσο πνπ ζπρλά κεηαπίπηεη ζηελ θαηεγνξία ηεο «ιεηηνπξγηθήο αγξακκαηνζχλεο», θαη ηεο βαζκίδαο αλάγλσζεο θαη γξαθήο πνπ αθφκα ζπλαληάηαη ζε επίπεδα ειίη. Δπαλάζηαζε ζηηο Μεηαθνξέο θαη ηηο Δπηθνηλσλίεο. ηνλ θφζκν θπξηαξρνχζε ε επαλαζηαηηθή θαη δηαξθψο εμειηζζφκελε ηερλνινγία, βαζηδφκελε ζηνπο ζξηάκβνπο ηεο θπζηθήο επηζηήκεο. Ζ πην δξακαηηθή ίζσο πξαθηηθή ζπλέπεηα ήηαλ ε επαλάζηαζε ζηηο κεηαθνξέο θαη ηηο επηθνηλσλίεο πνπ νπζηαζηηθά εθκεδέληδε ρξφλν θαη απφζηαζε. Ήηαλ έλαο θφζκνο πνπ κπνξνχζε λα κεηαδψζεη πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο θαη ςπραγσγία ζε ζχγθξηζε κε απηέο πνπ ήηαλ δηαζέζηκεο ζηνπο απηνθξάηνξεο ην 1914, θάζε κέξα θάζε ψξα, ζε θάζε λνηθνθπξηφ. Με ην άγγηγκα ιίγσλ θνπκπηψλ ε ηερλνινγία επέηξεςε ζηνπο αλζξψπνπο λα ζπλνκηινχλ δηαζρίδνληαο σθεαλνχο θαη επείξνπο θαη θαηήξγεζε ηα πνιηηηζκηθά πιενλεθηήκαηα ηεο πφιεο έλαληη ηεο ππαίζξνπ. Ο θνληθόο αηώλαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ν ζχληνκνο 20νο αηψλαο ήηαλ ν πην θνληθφο αηψλαο πνπ έρεη θαηαγξάςεη ε ηζηνξία ηφζν απφ άπνςε θιίκαθαο φζν θαη απφ άπνςε ζπρλφηεηαο θαη δηάξθεηαο πνιέκσλ πνπ ειάρηζηα ζηακάηεζαλ γηα θάπνηα ζηηγκή ζηε δεθαεηία ηνπ ‘20 αιιά επίζεο γηα ηηο άλεπ πξνεγνπκέλνπ αλζξψπηλεο θαηαζηξνθέο πνπ επέθεξε απφ ηνπο πην κεγάινπο ινηκνχο ηεο ηζηνξίαο κέρξη ηε ζπζηεκαηηθή γελνθηνλία. ε αληίζεζε κε ηνλ καθξχ 19ν αηψλα πνπ θάλεθε λα είλαη κηα πεξίνδνο ζρεδφλ αδηάθνπεο πιηθήο, πλεπκαηηθήο θαη εζηθήο πξνφδνπ κε άιια ιφγηα βειηίσζεο ησλ ζπλζεθψλ ηεο πνιηηηζκέλεο δσήο, απφ ην 1914 θαη κεηά ππήξμε κηα νινθάλεξε νπηζζνδξφκεζε απφ ηνπο θαλφλεο πνπ ηφηε ζεσξνχλην θπζηνινγηθνί ζηηο αλεπηπγκέλεο θπζηνινγηθά ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο, ζ’απηφ πνπ νη πξνγνλνί καο ηνπ 19νπ αηψλα ζα απνθαινχζαλ επίπεδα βαξβαξφηεηαο. Ξερλάκε φηη ν επαλαζηάηεο Φξ. Δλγθειο εμέθξαζε ηε θξίθε ηνπ γηα ηελ έθξεμε βφκβαο ζηε Βνπιή ησλ Κνηλνηήησλ δηφηη σο πίζηεπε φηη ν πφιεκνο δηεμάγεηαη ελαληίσλ ελφπισλ θαη φρη ελαληίσλ ακάρσλ. Ξερλάκε φηη ηα πνγθξφκ ζηελ Σζαξηθή Ρσζία πνπ εμεδίσμαλ εθαηνκκχξηα Ρψζσλ Δβξαίσλ ήηαλ κηθξά ζρεδφλ ακειεηέα ζε ζχγθξηζε κε ηηο ζεκεξηλέο ζθαγέο. 8 ηελ πνξεία ηνπ 20νπ αηψλα, νη πφιεκνη φιν θαη πεξηζζφηεξν δηεμήρζεζαλ θαη δηεμάγνληαη θαηά ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο ππνδνκήο ησλ θξαηψλ θαη θαηά ηνπ άκαρνπ πιεζπζκνχ. (Υηξνζίκα). Ζ αλαβίσζε ησλ βαζαληζηεξίσλ ή αθφκε θαη ηεο δνινθνλίαο ζαλ θπζηνινγηθφ κέξνο ησλ επηρεηξήζεσλ ησλ ππεξεζηψλ αζθαιείαο ζηα ζχγρξνλα θξάηε. Οη πνηνηηθέο αιιαγέο Ο θφζκνο ηνπ ηέινπο ηνπ ‘90 είλαη έλαο θφζκνο πνηνηηθά δηαθνξεηηθφο απφ απηφο ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ αηψλα ηνπιάρηζηνλ απφ ηξεηο απφςεηο: Πξώηνλ δελ είλαη πιένλ επξσθεληξηθφο. Έθεξε ηελ παξαθκή θαη ηε πηψζε ηεο Δπξψπεο πνπ ζηελ αξρή ηνπ αηψλα ήηαλ αθφκα ην αλακθηζβήηεην θέληξν ηζρχνο, πινχηνπ, θαη πνιηηηζκνχ. Οη «Μεγάιεο Γπλάκεηο» ηνπ 1914 φιεο επξσπατθέο εμαθαλίζηεθαλ ή πεξηνξίζηεθαλ ζην ξφιν πεξηθεξεηαθήο ή επαξρηαθήο δχλακεο κε εμαίξεζε ηε Γεξκαλία. Ζ πξνζπάζεηα λα δεκηνπξγεζεί κηα εληαία ππεξεζληθή «Δπξσπατθή Κνηλφηεηα» θαη λα αλαθαιπθζεί θάπνηα έλλνηα Δπξσπατθήο ηαπηφηεηαο πνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζ’απηήλ, αληηθαζηζηψληαο ηηο παιηέο πξνζδέζεηο ζηα ηζηνξηθά έζλε θαη θξάηε δείρλεη ην βάζνο απηήο ηεο παξαθκήο. Απφ ην 1914 νη ΖΠΑ ήηαλ ε κεγαιχηεξε βηνκεραληθή νηθνλνκία πξφηππν θαη πξνσζεηηθή δχλακε ηεο καδηθήο παξαγσγήο θαη ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο πνπ θαηέθηεζε ηνλ πιαλήηε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζχληνκνπ 20νπ αηψλα. Ζ Δπξψπε, ν ηξαπεδίηεο ηνπ θφζκνπ γηα έλαλ αηψλα ζρεδφλ, έραζε βαζκηαία απηή ηε ζέζε ηεο, ελψ νη ΖΠΑ εκθαλίζηεθαλ σο ζεκαληηθή ρψξα δαλεηζηήο κεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν. Ο Γεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο νδήγεζε ζε κηα ξηδηθή κεηαβνιή: ζην πιαίζην ηνπ πνιεκηθνχ πξνγξάκκαηνο δαλεηζκνχεθκίζζσζεο ( Lend-Lease program) νη ΖΠΑ έζηεηιαλ ζρεδφλ 44 δηο δνιάξηα ζε αγαζά, ζε πιηθά θαη ζε ππεξεζίεο ζηνπο ζπκκάρνπο ηνπο. Ακέζσο κεηά ηνλ πφιεκν, αθνινχζεζε έλα παθέην πξψησλ βνεζεηψλ χςνπο 3 δηο δνιαξίσλ. Απφ ην 1948, ην ρέδην Μάξζαι πξφζζεζε άιια 13 δηο δνιάξηα. Ζ Δπξψπε, πνπ ζπγθινλίζηεθε θαη πνπ απνδπλακψζεθε ζνβαξά, είρε απσιέζεη ηνλ εγεηηθφ ξφιν ηεο ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία. 9 Γεύηεξνλ, κεηαμχ ηνπ 1914 θαη ησλ αξρψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 ν πιαλήηεο έγηλε ζε πνιχ κεγαιχηεξν βαζκφ κηα εληαία επηρεηξεζηαθή κνλάδα, πξάγκα πνπ δελ ήηαλ θαη δελ κπνξνχζε λα είλαη ην 1914. Πξάγκαηη ζην πεδίν ησλ νηθνλνκηθψλ ππνζέζεσλ, νιφθιεξνο ν πιαλήηεο απνηειεί ηψξα ηελ πξσηαξρηθή επηρεηξεζηαθή κνλάδα, ελψ παιαηφηεξεο κνλάδεο φπσο νη «εζληθέο νηθνλνκίεο», πνπ πξνζδηνξίδνληαλ απφ ηελ πνιηηηθή ησλ εδαθηθψλ θξαηψλ, πθίζηαληαη ζήκεξα ηηο πεξηπινθέο δηεζληθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Ζ νηθνδφκεζε ηνπ «παγθφζκηνπ ρσξηνχ» έρεη κεηακνξθψζεη φρη κφλν νξηζκέλεο νηθνλνκηθέο θαη ηερληθέο δξαζηεξηφηεηεο αιιά θαη ζεκαληηθέο πηπρέο ηεο ηδησηηθήο δσήο, θπξίσο κε ηελ αθάληαζηε επηηάρπλζε ησλ επηθνηλσληψλ θαη ησλ κεηαθνξψλ. Σν πην εληππσζηαθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ζηα ηέιε ηνπ 20 νπ αηψλα είλαη ίζσο ε έληαζε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζ’απηή ηελ επηηαρπλφκελε δηαδηθαζία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηεο αληθαλφηεηαο ησλ δεκφζησλ ζεζκψλ θαη ηεο ζπιινγηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ αλζξψπσλ λα ζπκθηιησζνχλ κε απηήλ. Ο ηξίηνο κεηαζρεκαηηζκφο είλαη ε απνζχλζεζε ησλ παιαηψλ πξνηχπσλ αλζξψπηλσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ έθεξε καδί ηεο ε απφηνκε ξήμε ησλ δεζκψλ κεηαμχ ησλ γελεψλ κε άιια ιφγηα ε ξήμε ηνπ παξειζφληνο θαη ηνπ παξφληνο. Κη απηφ έγηλε ηδηαίηεξα αηζζεηφ ζηηο πην αλεπηπγκέλεο ρψξεο ηεο δπηηθήο εθδνρήο ηνπ θαπηηαιηζκνχ (φρη Ηαπσλία, θαη αζηαηηθέο ρψξεο), ζηηο νπνίεο νη αμίεο ηνπ απφιπηνπ α-θνηλσληθνχ αηνκηθηζκνχ ήηαλ θπξίαξρεο. Μηα ηέηνηα θνηλσλία πνπ απνηειείηαη απφ κηα αζχλδεηε ζπλάζξνηζε εγσθεληξηθψλ αηφκσλ ηα νπνία επηδηψθνπλ κφλν ηελ δηθή ηνπο ηθαλνπνίεζε (π.ρ. θέξδνο) ππήξρε πάληα σο ππφζεζε ζηε ζεσξία ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο. Ήδε απφ ηελ επνρή ησλ επαλαζηάζεσλ πνιηηηθνί παξαηεξεηέο φισλ ησλ πνιηηηθψλ απνρξψζεσλ πξνέβιεςαλ ηηο ζπλέπεηεο ηεο απνδηάξζξσζεο ησλ παιαηψλ θνηλσληθψλ δεζκψλ. ην Κνκκνπληζηηθφ Μαληθέζην πεξηγξάθεηαη ν επαλαζηαηηθφο ξφινο ηνπ θαπηηαιηζκνχ σο εμήο: «Ζ αζηηθή ηάμε δηέξξεμε ηνπο εηεξφθιεηνπο θενπδαξρηθνχο δεζκνχο πνπ πξφζδελαλ ηνλ άλζξσπν κε ηνπο «θπζηθά αλψηεξνπο» ηνπ θαη δελ άθεζε θαλέλα δεζκφ κεηαμχ αλζξψπνπ κε άλζξσπν παξά ην γπκλφ αηνκηθφ ζπκθέξνλ». 10 ηελ πξάμε ε λέα θνηλσλία ιεηηνχξγεζε φρη κε ηελ νινζρεξή θαηαζηξνθή φισλ φζσλ θιεξνλφκεζε απφ ηελ παιαηά θνηλσλία, αιιά πξνζαξκφδνληαο επηιεθηηθά ηελ θιεξνλνκηά ηνπ παξειζφληνο πξνο ίδηα ρξήζε. Ο πην απνηειεζκαηηθφο ηξφπνο γηα ηελ νηθνδφκεζε κηαο βηνκεραληθήο θνηλσλίαο βαζηζκέλεο ζηελ ηδησηηθή επηρείξεζε ήηαλ λα ζπλδπαζηεί κε θίλεηξα πνπ δελ είραλ θακηά ζρέζε κε ηε ινγηθή ηεο ειεχζεξεο αγνξάο φπσο ε απνρή απφ ηελ άκεζε απφιαπζε, ε εζηθή ηεο ζθιεξήο εξγαζίαο, ην νηθνγελεηαθφ θαζήθνλ θαη νη νηθνγελεηαθνί δεζκνί εκπηζηνζχλεο. Κη φκσο ν Μαξμ θαζψο θαη φζνη άιινη πξνθήηεπζαλ ηελ απνζχλζεζε ησλ παιαηψλ αμηψλ θαη θνηλσληθψλ ζρέζεσλ είραλ δίθαην. Απηφ ζπλέβαηλε απφ ηα κέζα ηνπ αηψλα θαη κεηά, θάησ απφ ηελ επίδξαζε ηεο εθπιεθηηθήο νηθνλνκηθήο έθξεμεο ηεο ρξπζήο επνρήο θαη ζηε ζπλέρεηα ζπλαθφινπζεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο αιιαγέο. Οη ηάζεηο απηέο εληνπίδνληαη θαη αιινχ εληζρπκέλεο απφ ηε δηάβξσζε ησλ παξαδνζηαθψλ θνηλσληψλ θαη ζξεζθεηψλ θαζψο επίζεο θαη απφ ηελ θαηάξξεπζε ησλ θνηλσληψλ ηνπ «ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ». 11 Ι. Οι παγκόζμιοι πόλεμοι και οι οικονομικές ηοσς επιπηώζεις. Μέρξη ην 1914 είρε πεξάζεη έλαο ζρεδφλ αηψλαο ζρεδφλ ρσξίο λα μεζπάζεη θάπνηνο κεγάινο πφιεκνο, κε άιια ιφγηα θάπνηνο πφιεκνο ζηνλ νπνίν λα αλακηρζνχλ φιεο νη κεγάιεο δπλάκεηο. (Οη θπξηφηεξνη παίθηεο ζην δηεζλέο παηρλίδη ηελ επνρή εθείλε ήηαλ ε Βξεηαλία, ε Γαιιία , ε Ρσζία, ε Απζηξννπγγαξία, ε Πξσζία κεηά ην 1871 φηαλ ελψζεθε κε ηε Γεξκαλία θαη ε Ηηαιία κεηά ηελ ελνπνίεζή ηεο, νη ΖΠΑ θαη ε Ηαπσλία). Τπήξμε κφλν έλαο κεγάινο πφιεκνο ζηνλ νπνίν ήξζαλ αληηκέησπεο 3 απφ ηηο κεγάιεο δπλάκεηο, ν πφιεκνο ηεο Κξηκαίαο 1854-56. Δπηπιένλ νη πεξηζζφηεξνη πφιεκνη ήηαλ ζρεηηθά ζχληνκνη. Ο πιένλ καθξνρξφληνο είρε ραξαθηήξα εκθπιίνπ πνιέκνπ (ΖΠΑ 1861-1865). ηελ πεξίνδν 1871-1914 δελ ππήξμαλ θαζφινπ πφιεκνη ζηελ Δπξψπε. Όια απηά άιιαμαλ ην 1914. ηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν ελεπιάθεζαλ φιεο νη κεγάιεο δπλάκεηο θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα φια ηα επξσπατθά θξάηε κε εμαίξεζε ηελ Ηζπαλία ηελ Οιιαλδία ηηο ηξεηο ζθαλδηλαβηθέο ρψξεο θαη ηελ Διβεηία. Δπηπιένλ ζπκκεηείραλ ζηξαηεχκαηα απφ ππεξπφληηεο ρψξεο, Καλαδνί Απζηξαινί Νέν-Εειαλδνί, Ακεξηθάλνη (ΖΠΑ), Ηλδνί, Αθξηθαλνί, αθφκε θαη Κηλέδνη. Δάλ έλαο απφ ηνπο κεγάινπο πνιηηηθνχο ηνπ παξειζφληνο ζεθσλφηαλ απφ ηνλ ηάθν ηνπ γηα λα παξαηεξήζεη ηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν ζίγνπξα ζα δηεξσηάην γηαηί ινγηθνί πνιηηηθνί δελ απνθάζηζαλ λα δηεπζεηήζνπλ λα πξάγκαηα εξρφκελνη ζε θάπνην ζπκβηβαζκφ πξηλ θαηαζηξέςνπλ ηνλ θφζκν ηνπ 1914. Οη πεξηζζφηεξνη κε επαλαζηαηηθνί πφιεκνη θαη κε ηδενινγηθνί ηνπ παξειζφληνο δε δηεμήρζεζαλ κέρξη ζαλάηνπ ή νινθιεξσηηθήο εμάληιεζεο. Σν 1914 δελ ήηαλ ε ηδενινγία πνπ ρψξηδε ηνπο εκπνιέκνπο, παξά κφλν ζην βαζκφ πνπ ν πφιεκνο έπξεπε λα δηεμαρζεί θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο κε ηελ θηλεηνπνίεζε ηεο θνηλήο γλψκεο, δειαδή φηη ππήξρε θάπνηα βαζηά πξφθιεζε απέλαληη ζηηο παξαδεγκέλεο εζληθέο αμίεο, φπσο ε ξσζηθή βαξβαξφηεηα ελαληίνλ ηεο γεξκαληθήο θνπιηνχξαο, ε γαιιηθή θαη βξεηαληθή δεκνθξαηία ελαληίνλ ηνπ γεξκαληθνχ απνιπηαξρηζκνχ θαη ηα παξφκνηα. 12 Σφηε γηαηί νη εγεηηθέο δπλάκεηο θαη ησλ δχν πιεπξψλ δηεμήγαγαλ ηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν ζαλ έλα πφιεκν πνπ κφλν νινθιεξσηηθά κπνξνχζε λα ράζεη θαλείο ή λα θεξδίζεη. Ο ιφγνο ήηαλ φηη ν πφιεκνο απηφο, ζε αληίζεζε κε πξνεγνχκελνπο πνιέκνπο πνπ είραλ δηεμαρζεί γηα πεξηνξηζκέλνπο θαη ζπγθεθξηκέλνπο αληηθεηκεληθνχο ζηφρνπο, δηεμήρζε γηα απεξηφξηζηνπο ζθνπνχο. ηελ Δπξψπε ηεο Απηνθξαηνξίαο, πνιηηηθή θαη νηθνλνκία ζπγρσλεχζεθαλ. Ζ δηεζλήο πνιηηηθή αληηπαιφηεηα αθνινχζεζε ηα ίρλε ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηνπ νηθνλνκηθνχ αληαγσληζκνχ, αιιά ην ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ήηαλ αθξηβψο ην γεγνλφο φηη δελ είρε θαλέλα φξην. Σα θπζηθά φξηα ηεο Standard oil ή ηεο Deutshe Bank έθζαλαλ κέρξη ηα φξηα ηεο νηθνπκέλεο ή κάιινλ κέρξη ηα φξηα ηνπο γηα επέθηαζε. Πην ζπγθεθξηκέλα γηα ηνπο δχν κεγάινπο αληαγσληζηέο – ηε Γεξκαλία θαη ηε Βξεηαλία – κφλν ν νπξαλφο ήηαλ ην φξην εθφζνλ ε Γεξκαλία ήζειε λα θαηαθηήζεη ηε παγθφζκηα πνιηηηθή θαη λαπηηθή ζέζε πνπ θαηείρε ηφηε ε Βξεηαλία, ζέηνληαο απηφκαηα ηε Βξεηαλία πνπ ήδε βξηζθφηαλ ζε παξαθκή, ζε ππνδεέζηεξε ζέζε. Ήηαλ κηα θαηάζηαζε φπνπ ζα ζπλέβαηλε είηε ην έλα είηε ην άιιν. Θα κπνξνχζε θαλείο λα ππνζέζεη φηη ε ίδηα ε Γεξκαλία Θα κπνξνχζε λα πεξηκέλεη κέρξηο φηνπ ην απμαλφκελν κέγεζνο θαη ε αλσηεξφηεηά ηεο θαηαθηήζνπλ ηε ζέζε πνπ νη γεξκαληθέο θπβεξλήζεηο έλησζαλ φηη άμηδε ζηε ρψξα ηνπο, πξάγκα ην νπνίν ζα ζπλέβαηλε αξγά ή γξήγνξα. Πξάγκαηη ε θπξίαξρε ζέζε ηεο Γεξκαλία πνπ είρε εηηεζεί δχν θνξέο, ήηαλ, ρσξίο λα δηεθδηθεί αλεμάξηεηε ζηξαηησηηθή ηζρχ, πνιχ πην ηζρπξή ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 ζε ζρέζε κε ηηο κηιηηαξηζηηθέο δηεθδηθήζεηο ηεο πξηλ ην 1945. Όκσο ν ιφγνο έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη Γαιιία θαη Βξεηαλία αλαγθάζηεθαλ κεηά ηνλ δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν λα απνδερζνχλ ηελ ππνβάζκηζή ηνπο ζε δεχηεξεο θαηεγνξίαο θξάηε, φπσο ε Ο.Γ.Γ. αλαγθάζηεθε παξάιιεια λα απνδερζεί, παξ’φιε ηελ νηθνλνκηθή ηεο ηζρχ, φηη ε αλάδεημε ηεο ζηε κεηαπνιεκηθή επνρή ζε κνλαδηθή παγθφζκηα αλψηαηε δχλακε παξέκελε πέξα απφ ηηο δπλαηφηεηεο ηεο. ηηοο αξρέο ηνπ αηψλα, ζην απνθνξχθσκα ηεο απηνθξαηνξηθήο θαη ηκπεξηαιηζηηθήο επνρήο, ηφζν ε δηεθδίθεζε ηεο Γεξκαλίαο γηα κηα κνλαδηθή παγθφζκηα ζέζε φζν θαη ε αληίζηαζε ηεο Βξεηαλίαο θαη ηεο Γαιιίαο πνπ 13 αλακθηζβήηεηα παξέκελαλ κεγάιεο δπλάκεηο, ζ’ έλαλ επξσθεληξηθφ θφζκν, ήηαλ αθφκε αλέπαθεο. Έηζη ζηελ πξάμε, ν κφλνο ζθνπφο ηνπ πνιέκνπ ήηαλ ε νινθιεξσηηθή λίθε: απηφ πνπ ζηνλ δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν έθηαζε λα απνθαιείηαη «παξάδνζε άλεπ φξσλ». Δπξφθεηην γηα έλα παξάινγν θαη απηνθαηαζηξνθηθφ ζθνπφ πνπ πξάγκαηη θαηάζηξεςε ληθεηέο θαη εηηεκέλνπο. Ζ Βξεηαλία κεηά ην 1918, δελ ζα ήηαλ πνηέ πηα ε ίδηα, επεηδή ε ρψξα είρε θαηαζηξέςεη ηελ νηθνλνκία ηεο δηεμάγνληαο έλα πφιεκν ν νπνίνο νπζηαζηηθά ππεξέβαηλε ηηο δπλάκεηο ηεο. Δπηπιένλ ε νινθιεξσηηθή λίθε πνπ επηθπξψζεθε απφ κηα ηηκσξφ εηξήλε, εθκεδέληζε νπνηεζδήπνηε κηθξέο πηζαλφηεηεο ππήξραλ γηα απνθαηάζηαζε αθφκα θαη θάπνηαο ακπδξήο ζηαζεξήο θηιειεχζεξεο θαη ζηαζεξήο Δπξψπεο. Δάλ ε Γεξκαλία δελ ελζσκαησλφηαλ εθ λένπ ζηελ επξσπατθή νηθνλνκία , εάλ δειαδή δελ αλαγλσξηδφηαλ θαη γηλφηαλ απνδεθηφ ην νηθνλνκηθφ ηεο εθηφπηζκα ζηε Δπξψπε, ζηαζεξφηεηα δελ κπνξνχζε λα ππάξμεη. Ο επφκελνο πφιεκνο ζα κπνξνχζε ίζσο λα είρε απνθεπρζεί ή ηνπιάρηζην λα αλαβιεζεί εάλ ε πξνπνιεκηθή νηθνλνκία θαηάθεξλε λα απνθαηαζηαζεί θαη πάιη ζαλ έλα παγθφζκην ζχζηεκα επεκεξνχζαλ αλάπηπμεο θαη επέθηαζεο. Χζηφζν, κεηά απφ ιίγα ρξφληα, πεξί ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘20 φηαλ θάλεθε λα έρνπλ μεπεξαζηεί ηα πξνβιήκαηα πνπ είραλ δεκηνπξγεζεί ζηνλ πφιεκν θαη ηε κεηαπνιεκηθή επνρή, ε παγθφζκηα νηθνλνκία βπζίζηεθε ζηελ πην δξακαηηθή θξίζε πνπ είρε λα γλσξίζεη απφ ηελ επνρή ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο. Ζ θξίζε απηή έθεξε ζηελ εμνπζία ζηε Γεξκαλία θαη ζηελ Ηαπσλία ηηο πνιηηηθέο δπλάκεηο ηνπ κηιηηαξηζκνχ θαη ηεο άθξαο δεμηάο πνπ επεδίσμαλ ζθφπηκα ηελ θαηάξγεζε ηνπ status quo κε ζχγθξνπζε. Έηζη, έλαο λένο παγθφζκηνο πφιεκνο δελ ήηαλ κφλν πξνβιέςηκνο αιιά ε πξφβιεςή ηνπ έγηλε ζέκα ξνπηίλαο. Πόιεκνο θαη Οηθνλνκία Ο ζχγρξνλνο πφιεκνο δηεμάγεηαη κε φπια πνπ απαηηνχλ ηε δηαθνξνπνίεζε νιφθιεξεο ηεο παξαγσγηθήο δνκήο ηεο νηθνλνκίαο θαη ηα νπνία ρξεζηκνπνηνχληαη ζε ππέξνγθεο πνζφηεηεο θαη φηη επίζεο ν πφιεκνο πξνμελεί ηεξάζηηεο θαηαζηξνθέο θαη ηειηθά θπξηαξρεί θαη κεηαζρεκαηίδεη ηε δσή ησλ ρσξψλ πνπ εκπιέθνληαη ζ’απηφλ. 14 Όια απηά ηα θαηλφκελα αλήθνπλ ζηνπο πνιέκνπο ηνπ 20νπ αηψλα. Βέβαηα ππήξραλ θαη ζην παξειζφλ πφιεκνη πξνπνκπνί ησλ ζπγρξφλσλ νινθιεξσηηθψλ πνιέκσλ φπσο ε πεξίπησζε ηεο Γαιιίαο ζηελ πεξίνδν ηεο επαλάζηαζεο ή ν ακεξηθάληθνο εκθχιηνο, 1861-1865, ζηνλ νπνίν ν αξηζκφο ησλ λεθξψλ αληηζηνηρεί κε ην ζπλνιηθφ αξηζκφ ησλ λεθξψλ φισλ ησλ κεηέπεηηα πνιέκσλ ζηνπο νπνίνπο ελεπιάθεζαλ νη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ δχν παγθνζκίσλ πνιέκσλ, ηεο Κνξέαο θαη ηνπ Βηεηλάκ. Χζηφζν απφ ην 1914 θαη κεηά δελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη νη πφιεκνη ήηαλ καδηθνί. ηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν ε Βξεηαλία επηζηξάηεπζε ην 12,5 % ησλ αλδξψλ ηεο ε Γεξκαλία ην 14,4% θαη ε Γαιιία ην 17%. ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ην πνζνζηφ αλήιζε ζην 20%. Έλα ηέηνην επίπεδν καδηθήο επηζηξάηεπζεο πνπ δηαξθεί γηα πνιιά ρξφληα δελ κπνξεί λα δηαηεξεζεί παξά κφλν απφ κηα ζχγρξνλε βηνκεραλνπνηεκέλε νηθνλνκία πςειήο παξαγσγηθφηεηαο θαη ελαιιαθηηθά απφ κηα νηθνλνκία ε νπνία βξίζθεηαη ζηα ρέξηα ησλ κε καρίκσλ ηκεκάησλ ηνπ πιεζπζκνχ. Παξαδνζηαθέο αγξνηηθέο νηθνλνκίεο δελ κπνξνχλ ζπλήζσο λα επηζηξαηεχζνπλ κηα ηφζν πςειή αλαινγία ηνπ εξγαηηθνχ ηνπο δπλακηθνχ παξά κφλν επνρηαθά δηφηη ππάξρνπλ επνρέο ζην γεσξγηθφ έηνο φπνπ ρξεηάδνληαη φια ηα ρέξηα, (επνρή ζνδεηάο). Όκσο αθφκε θαη ζηηο βηνκεραληθέο θνηλσλίεο κηα ηέηνηα κεγάιε επηζηξάηεπζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ δεκηνπξγεί ηξνκεξέο πηέζεηο ζηνλ ηνκέα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, πξάγκα πνπ εμεγεί ην γηαηί νη καδηθνί πφιεκνη ελίζρπζαλ θαη ηελ ηζρχ ηεο ζπλδηθαιηζκέλεο εξγαζίαο θαη πξνθάιεζαλ επαλάζηαζε ζηελ απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ έμσ απφ ην λνηθνθπξηφ ηνπο πξνζσξηλά ζηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν, κφληκα ζην δεχηεξν. Δπίζεο νη πφιεκνη ηνπ 20νπ αηψλα ήηαλ καδηθνί κε ηελ έλλνηα φηη ρξεζηκνπνίεζαλ θαη θαηέζηξεςαλ αδηαλφεηεο κέρξη ηφηε πνζφηεηεο ζηα πεδία ησλ καρψλ· εμ νπ θαη ε γεξκαληθή θξάζε Materialschlacht δειαδή κάρεο πιηθψλ. Γηα λα έρνπκε έλα κέηξν ζχγθξηζεο κε ηνλ πξνεγνχκελν αηψλα αλαθέξνπκε φηη ν Ναπνιέσλ παξά ην εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλν βηνκεραληθφ δπλακηθφ ηεο Γαιιίαο, ζηάζεθε ηπρεξφο δηφηη κπφξεζε λα θεξδίζεη ηε κάρε ηεο Ηέλα ην 1806 θαη λα θαηαζηξέςεη ηηο δπλάκεηο ηεο Πξσζίαο ξίρλνληαο πεξίπνπ 1500 βνιέο ππξνβνιηθνχ. 15 ηελ δηάξθεηα ηνπ Α παγθνζκίνπ πνιέκνπ ε Γαιιία έπξεπε λα παξάγεη 200.000 νβίδεο ηελ εκέξα. Απνηέιεζκα ησλ αλαγθψλ ζε ζηξαηησηηθφ πιηθφ ήηαλ ε επαλάζηαζε πνπ ζεκεηψζεθε ζηελ εθκεράληζε ησλ εξγνζηαζίσλ. Βέβαηα ππήξραλ θαη ε ιηγφηεξν θαηαζηξνθηθή θαηαλάισζε. Έηζη ζηε δηάξθεηα ηνπ Β παγθνζκίνπ πνιέκνπ ν ζηξαηφο ησλ ΖΠΑ παξήγγεηιε πάλσ απφ 519 εθαηνκκχξηα δεπγάξηα θάιηζεο θαη πάλσ απφ 219 εθαη. παληειφληα, ελψ νη γεξκαληθέο δπλάκεηο πηζηέο ζηε γξαθεηνθξαηηθή παξάδνζε παξήγγεηιαλ 4,4 εθαη. ςαιίδηα θαη 6,2 εθαη. ζθξαγίδεο. Με άιια ιφγηα ν καδηθφο πφιεκνο απαίηεζε θαη καδηθή παξαγσγή. Αιιά ε καδηθή παξαγσγή απαηηνχζε επίζεο νξγάλσζε θαη management. Απφ απηή ηελ άπνςε ν νινθιεξσηηθφο πφιεκνο ήηαλ ε κεγαιχηεξε επηρείξεζε πνπ είρε γλσξίζεη κέρξη ηφηε ν άλζξσπνο ε νπνία έπξεπε ζπλεηδεηά λα νξγαλσζεί θαη λα δηνηθεζεί. Ήδε απφ ηνλ 17ν αηψλα φηαλ νη θπβεξλήζεηο αλέιαβαλ ηε ζπληήξεζε κνλίκσλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ αληηθαζηζηψληαο ηνπο ηδηψηεο επηρεηξεκαηίεο, ζηξαηφο θαη πφιεκνο έγηλαλ ζπκπιέγκαηα νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο πνιχ κεγαιχηεξα ζε ζρέζε κε ηηο ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο. Σν γεγνλφο απηφ εμεγεί ην γηαηί απφ ην ηνκέα απηφλ πξνέξρνληαλ νη εηδηθφηεηεο θαη νη δηνηθεηηθέο ηθαλφηεηεο πνπ ρξεηάζηεθαλ νη κεγάιεο ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο νη νπνίεο αλαπηχρζεθαλ ζηε βηνκεραληθή επνρή φπσο νη ζηδεξφδξνκνη. Δπηπιένλ, φιεο ζρεδφλ νη θπβεξλήζεηο θαηαζθεχαδαλ φπια θαη πνιεκηθφ πιηθφ, κνινλφηη ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα αλαπηχρζεθε θάπνην είδνο ζπκβησηηθήο ζρέζεο κεηαμχ θπβέξλεζεο θαη εμεηδηθεπκέλσλ εηαηξηψλ παξαγσγήο εμνπιηζκψλ ηδηαίηεξα ζηνπο ηνκείο πςειήο ηερλνινγίαο-φπσο ην ππξνβνιηθφ θαη ην λαπηηθφπξάγκα πνπ απνηέιεζε θαη ηνλ πξνπνκπφ ησλ «ζηξαηησηηθν-βηνκεραληθψλ ζπκπιεγκάησλ». Χζηφζν ε βαζηθή παξαδνρή ζην δηάζηεκα κεηαμχ ηεο Γαιιηθήο επαλάζηαζεο θαη ηνπ Α παγθνζκίνπ πνιέκνπ ήηαλ φηη ε νηθνλνκία ζα ζπλέρηδε λα ιεηηνπξγεί ζηελ πεξίνδν πνιέκνπ φπσο είρε ιεηηνπξγήζεη ζηελ εηξεληθή πεξίνδν (δειαδή ρσξίο αιιαγή) αλ θαη νξηζκέλεο βηνκεραλίεο φπσο ε βηνκεραλία ελδπκάησλ ζα επεξεάδνληαλ απφ ηνλ πφιεκν. Έλα απφ ηα θχξηα πξφβιεκα ησλ θπβεξλήζεσλ ήηαλ δεκνζηνλνκηθφ, δειαδή πσο ζα ρξεκαηνδνηνχζαλ ηνλ πφιεκν. Θα έπξεπε λα γίλεη κε ζχλαςε δαλείσλ θαη κε επηβνιή θνξνινγίαο (θπθινθνξία πιεζσξηζηηθνχ ρξήκαηνο) Παξάδεηγκα 16 αλαγθαζηηθνχ δαλεηζκνχ απνηειεί θαη ε δηρνηφκεζε ηεο δξαρκήο ηνλ Μάξηην ηνπ 1922.. Καηά ζπλέπεηα δηεπζχλνληεο ηεο πνιεκηθήο νηθνλνκίαο ζεσξήζεθαλ ηα Τπνπξγεία Οηθνλνκηθψλ. Όκσο ε δηεμαγσγή πνιέκνπ ζε ζχγρξνλε θιίκαθα ζεκαίλεη φρη κφλν ππνινγηζκφ ηνπ θφζηνπο αιιά θαη ηθαλφηεηα δηεχζπλζεο, δηαρείξηζεο θαη ζρεδηαζκνχ ηεο παξαγσγήο θαη ηειηθά νιφθιεξεο ηεο νηθνλνκίαο. Οη θπβεξλήζεηο ζα έπξεπε λα αλαιάβνπλ ηνλ πιήξε έιεγρν ηεο νηθνλνκίαο θαη ηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ θαηαλνκή ησλ πφξσλ (δηαθνξεηηθφ απφ ηελ θαηαλνκή κέζσ ησλ ζπλεζηζκέλσλ νηθνλνκηθψλ κεραληζκψλ). Γελ είλαη ηπραίν φηη νη ζνβηεηηθέο ηδέεο πεξί ζρεδηαζκνχ άληιεζαλ ηελ αξρηθή ηνπο έκπλεπζε θαη ζε θάπνην βαζκφ βαζίζηεθαλ ζε φζα νη κπνιζεβίθνη γλψξηδαλ γηα ηε γεξκαληθή ζρεδηαζκέλε πνιεκηθή νηθνλνκία ηεο πεξηφδνπ 1914-1915. Σα γεξκαληθά πεηξάκαηα ηνπ θξαηηθνχ ειέγρνπ ηεο πνιεκηθήο νηθνλνκίαο έγηλαλ έλα είδνο πξνηχπνπ γηα φιεο ηηο εκπφιεκεο ρψξεο πεξηιακβαλνκέλεο θαη ηηο Μεγάιεο Βξεηαλίαο. Οη θξαηηθέο παξεκβάζεηο, νη νπνίεο είραλ ζεκαληηθή πξντζηνξία απφ ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα, έπαημαλ δηαδνρηθά έλαλ νινέλα πην ζεκαληηθφ ξφιν, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Μεγάιεο Ύθεζεο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πνιεκηθψλ πξνπαξαζθεπψλ ζην δεχηεξν κηζφ ηεο ίδηαο δεθαεηίαο θαη, ηέινο θαηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν. Ζ πνιεκηθή νηθνλνκία αλέδεημε θαζαξά κηα λέα δπλαηφηεηα ηεο αληηκεηψπηζεο ησλ ηεξάζηησλ νηθνλνκηθψλ ζηφρσλ κε ηηο ρψξεο λα πνιιαπιαζηάδνπλ ηηο πξνζπάζεηεο ηνπο1. Πόιεκνο θαη Τερλνινγία Έλα άιιν δήηεκα είλαη ην θαηά πφζν ν νινθιεξσηηθφο πφιεκνο πξνψζεζε ηελ ηερλνινγία θαη ηελ παξαγσγή. Ή γηα λα ζέζνπκε ηελ εξψηεζε δηαθνξεηηθά πξνψζεζε ή επηβξάδπλε ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Καηαξράο είλαη ζαθέο φηη πξνψζεζε ηελ ηερλνινγία εθφζνλ ε ζχγθξνπζε ησλ εκπνιέκσλ πξνεγκέλσλ θξαηψλ δελ ήηαλ κφλν κηα ζχγθξνπζε θξαηψλ αιιά θαη κηα ζχγθξνπζε αληαγσληδφκελσλ ηερλνινγηψλ ζηελ πξνζπάζεηα εμνπιηζκνχ ησλ ζηξαηψλ κε απνηειεζκαηηθά φπια θαη άιιεο νπζηαζηηθέο ππεξεζίεο. 1 Γηαβάζηε απφ ηνλ Berend ην ππνθεθάιαην «Ζ θξίζηκε θακπή: ε πνιεκηθή νηθνλνκία, 1914-18, ην κεηαπνιεκηθφ ράνο θαη ε αγσλία ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο,ζ.84-95 17 Έηζη ν πφιεκνο απνηέιεζε κεραληζκφ γηα ηελ επηηάρπλζε ηεο ηερληθήο πξνφδνπ επσκηδφκελνο ην θφζηνο αλάπηπμεο ηεο ηερλνινγηθήο θαηλνηνκίαο ην νπνίν είλαη ζρεδφλ βέβαην φηη νπδείο ζα αλαιάκβαλε ζηε βάζε νπνηνπδήπνηε θφζηνποσθέιεηαο ελ θαηξψ εηξήλεο ή ην νπνίν ζα αλαιακβαλφηαλ κε βξαδχηεξνπο ξπζκνχο θαη πεξηζζφηεξε δηζηαθηηθφηεηα. Απφ ηελ άιιε ν πφιεκνο πξνψζεζε ηελ αχμεζε ησλ νηθνλνκηθψλ κεγεζψλ; αθψο φρη. Οη απψιεηεο παξαγσγηθψλ πφξσλ ήηαλ βαξηέο, εθηφο απφ ηε κείσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Ό,ηη απέκεηλε ζην ηέινο δελ ήηαλ παξά κηα ηεξάζηηα θαη κε πξνζαξκφζηκε βηνκεραλία εμνπιηζκψλ. Οη θάηνηθνη ηεο Βξεηαλίαο θαη ηεο Γαιιίαο πνπ επέδεζαλ ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ήηαλ πην πγηείο αλ θαη θησρφηεξνη ζε ζρέζε κε ηελ πεξίνδν πξηλ ηνλ πφιεκν ελψ απμήζεθε ην πξαγκαηηθφ εηζφδεκα ησλ εξγαηψλ. Οη Γεξκαλνί ήηαλ πην πεηλαζκέλνη, ελψ νη πξαγκαηηθνί κηζζνί ησλ εξγαηψλ έπεζαλ. ηνλ Πξψην παγθφζκην Πφιεκν ν θφξνο αίκαηνο ησλ ζηξαηησηψλ θαη ησλ πνιηηψλ, πνπ ζπλδπάζηεθε κε κηα κείσζε ηνπ ξπζκνχ γελλήζεσλ, άθεζε ηελ Δπξψπε (ρσξίο ηε Ρσζία) κε έλα πιεζπζκηαθφ έιιεηκκα ησλ 22-24 εθαη. Άιια 7 εθαηνκκχξηα έγηλαλ κφληκα αλάπεξνη. Ζ Ρσζία έραζε ζρεδφλ 16 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, ηεο επαλάζηαζεο θαη ηνπ εκθπιίνπ, θαη ππέζηε έλα έιιεηκκα γελλήζεσλ πεξίπνπ 10 εθαη. Μεηαμχ 1914 θαη 1921 εμαηηίαο ηεο πηψζεο ηνπ ξπζκνχ ησλ γελλήζεσλ θαη ηεο επηδεκίαο ηεο «ηζπαληθήο» γξίπεο 2 ε Δπξψπε έραζε 50-60 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο. Απφ ηελ άιιε κεξηά θαη νη δπν πφιεκνη ήηαλ εμαηξεηηθά επσθειείο γηα ηελ νηθνλνκία ησλ ΖΠΑ. Οη ξπζκνί αλάπηπμεο πνπ πέηπραλ θαη ζηνπο δχν πνιέκνπο ήηαλ εθπιεθηηθνί. Οη ΖΠΑ επσθειήζεθαλ απφ ην γεγνλφο φηη γεσγξαθηθά ήηαλ καθξηά απφ ηα ζέαηξα ηνπ πνιέκνπ, φληαο ηαπηφρξνλα θαη ην θπξηφηεξν νπινζηάζην ησλ ζπκκάρσλ ηνπο, θαζψο θαη απφ ην γεγνλφο φηη ε νηθνλνκίαο ηνπο είρε ηελ ηθαλφηεηα λα νξγαλψλεη ηελ επέθηαζε ηεο παξαγσγήο πην απνηειεζκαηηθά ζε ζρέζε κε νπνηαδήπνηε άιιε. Ζ πην δηαξθήο φκσο επίπησζε θαη ησλ δχν παγθνζκίσλ πνιέκσλ ήηαλ φηη έδσζε ζηελ νηθνλνκία ησλ ΖΠΑ κηα παγθφζκηα πξσηνθαζεδξία θαζ’φιε ηε δηάξθεηα 2 Ζ παλδεκία ηζπαληθήο γξίπεο ηνπ 1918-19 ζεσξείηαη φηη ήηαλ ε ρεηξφηεξε ζηε ζχγρξνλε ηζηνξία. Δίρε ζθνηψζεη πεξίπνπ 21 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο θαη είρε πξνζβάιεη πεξίπνπ ην 40% ηνπ πιαλήηε. 18 ηνπ χληνκνπ Δηθνζηνχ Αηψλα. Ήδε ην 1914 νη ΖΠΑ ήηαλ ε κεγαιχηεξε βηνκεραληθή νηθνλνκία, φρη φκσο αθφκα ε θπξίαξρε. Οη πφιεκνη κεηέβαιαλ ηελ νηθνλνκηθή ηνπο θαηάζηαζε εληζρχνληαο ηνπο ελψ παξάιιεια εμαζζέλεζαλ ηνπο αληηπάινπο ηνπο. Οη νηθνλνκηθέο επηπηώζεηο ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ θαη νη αιιαγέο ζηηο δηεζλείο νηθνλνκηθέο ηζνξξνπίεο. Ζ βαζηθή νηθνλνκηθή ζπλέπεηα ηνπ Α Παγθνζκίνπ πνιέκνπ είλαη νη αιιαγέο πνπ επέθεξε ζηηο θαπηηαιηζηηθέο ηζνξξνπίεο, αιιαγέο πνπ γίλνπλ αθφκε πην νξαηέο κε ηνλ Β Παγθφζκην πφιεκν. Ήδε απφ ην 1919 δελ κπνξνχκε λα κηιάκε γηα κηα Γ. Δπξψπε πνπ θπξηαξρεί νηθνλνκηθά θαη πνιηηηθά ζηνλ ππφινηπν θφζκν. Σν θαηλνχξγην ζηνηρείν είλαη ε επηβεβαίσζε ηεο ππεξνρήο ηεο ακεξηθάληθεο νηθνλνκίαο. Οη ΖΠΑ απνηέιεζαλ ηνπο βαζηθνχο πξνκεζεπηέο ηεο Δπξψπεο ζηελ δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. Οη ζπγθξνχζεηο δελ άγγημαλ ην έδαθφο ηεο. Οη παξαγσγηθέο ηεο δπλαηφηεηεο θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ απμήζεθαλ ζεκαληηθά. Κπξίσο φκσο αλαδείρζεθαλ ζηνπο ζεκαληηθφηεξνπο πηζησηέο ηεο Δπξψπεο θαη θαηά ζπλέπεηα νιφθιεξνπ ηνπ θφζκνπ. Ζ θπβέξλεζε θαη νη ηξάπεδεο ησλ ΖΠΑ δάλεηζαλ ρξήκαηα ζηνπο πειάηεο ηνπο θαη ζπκκάρνπο θαη ηνπο βνήζεζαλ έηζη λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο δαπάλεο ηνπ πνιέκνπ. Οη ρξεκαηηθέο ξνέο απφ ηηο ΖΠΑ ζπλερίζηεθαλ θαη κεηά ηνλ πφιεκν θαη βνήζεζαλ ηελ Δπξψπε λα αλνηθνδνκεζεί κεηά ηηο θαηαζηξνθέο ηνπ πνιέκνπ. Έηζη νη ΖΠΑ απφ νθεηιέηεο ηεο Δπξψπεο κεηαβιήζεθαλ ζε πηζησηέο ηεο. Όπσο αλαθέξεη θαη ν Γάιινο νηθνλνκνιφγνο A. Siegfried «Οη ηξαπεδίηεο ηεο Νέαο Τφξθεο έρνπλ πιένλ ζπκθέξνληα ζε φια ηα κέξε ηνπ θφζκνπ. Παληνχ ειέγρνπλ ηηο επηρεηξήζεηο θξαηνχλ ζην έιενο ηνπο ηηο θπβεξλήζεηο ηηο νπνίεο κε κηα ηνπο θίλεζε κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηελ ρξενθνπία. Απέλαληη ζηελ γεξαηά ήπεηξν ν Ακεξηθάλνο ηξαπεδίηεο βξίζθεηαη ζηε ζέζε ηνπ πινχζηνπ πνπ βνεζάεη έλα θησρφ. Ο θίλδπλνο έγθεηηαη ζην φηη φια επηηξέπνληαη ζηελ Ακεξηθή. Ζ Ακεξηθή αλ ζέιεη κπνξεί λα βνεζήζεη ηηο θπβεξλήζεηο κε ηνπο φξνπο πνπ απηή ππαγνξεχεη λα ηηο ειέγμεη θαη ηέινο λα ηηο θξίλεη απφ κηα αλψηεξε εζηθή ζθνπηά... Έηζη γελληέηαη έλαο ηκπεξηαιηζκφο θαηλνθαλήο θαη δηαθξηηηθφο (εθιεπηπζκέλνο)». 19 ηελ πξαγκαηηθφηεηα ν ακεξηθάληθνο επεθηαηηζκφο φπσο αλαπηχρζεθε ηελ πεξίνδν 1920-1930 θαη απφ ην 1945 θαη κεηά δελ έρεη ηίπνηα ην θαηλνχξγην νχηε ην εθιεπηπζκέλν εθηφο ίζσο απφ ην φηη θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ «δπλακηθέο παξεκβάζεηο» γηα ηελ δηαθχιαμε ησλ ζπκθεξφλησλ ηνπ. Ο ακεξηθαληθφο επεθηαηηζκφο ηελ πεξίνδν απηή ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ «δηπισκαηία ηνπ δνιαξίνπ». Χζηφζν ε νηθνλνκηθή ζέζε ησλ ΖΠΑ ηελ πεξίνδν ηνπ κεζνπνιέκνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ θάηη ην κνλαδηθφ γηα ηα ρξνληθά ηεο νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο. Ζ ρψξα απηή ζπλερίδεη λα έρεη έλα πιενλαζκαηηθφ εκπνξηθφ ηζνδχγην ελψ ζην εμήο έρεη έλα ζεηηθφ ηζνδχγην αδήισλ πφξσλ πνπ πξνέξρεηαη απφ ηνλ επαλαπαηξηζκφ ησλ ηφθσλ πνπ απνδίδνπλ νη ηνπνζεηήζεηο θεθαιαίσλ ζην εμσηεξηθφ θαζψο θαη απφ ηελ αικαηψδε αλάπηπμε ηεο εκπνξηθήο λαπηηιίαο. Καηά ζπλέπεηα ην ηζνδχγην ηξερνπζψλ ζπλαιιαγψλ είλαη πιενλαζκαηηθφ. Όκσο νη ρξεψζηεο ησλ ΖΠΑ θαη ηδηαίηεξα ε Δπξψπε αδπλαηνχλ λα πιεξψλνπλ θαλνληθά ηα νθεηιφκελα ηνθνρξενιχζηα. Ζ αηηία νθείιεηαη ζηελ αδπλακία ηνπο λα πξνκεζεπηνχλ δνιάξηα κέζν ηνπ εκπνξίνπ αθ’ ελφο ζηνπο πςεινχο πξνζηαηεπηηθνχο δαζκνχο πνπ ηζρχνπλ ζηηο ΖΠΑ θαη αθ εηέξνπ ζην γεγνλφο φηη ζε γεληθέο γξακκέο ε Δπξψπε αγνξάδεη απφ ηελ Ακεξηθή πεξηζζφηεξα απφ φηη ηεο πνπιάεη. Απηή είλαη ε βάζε ηεο πεξίθεκεο έλδεηαο δνιαξίσλ (dollar-gap) πνπ εκθαλίζηεθε ζηηο παγθφζκηεο αληαιιαγέο απφ ηελ δεθαεηία ηνπ 1920. Τπάξρεη έιιεηςε δνιαξίσλ απφ ηνπο ρξεψζηεο ησλ ΖΠΑ άξα αδπλακία απνπιεξσκήο ησλ ρξεψλ. Ζ κφλε δηέμνδνο είλαη νη ΖΠΑ λα εμαθνινπζήζνπλ λα εμάγνπλ θεθάιαηα θαη λα δαλείδνπλ δνιάξηα ηνλ Κφζκν γηα λα κπνξεί ν Κφζκνο λα μεπιεξψλεη λα ρξέε ηνπ πξνο ηηο ΖΠΑ. Απηή είλαη αθξηβψο ε θαηάζηαζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920 αιιά θαη ηεο πεξηφδνπ πνπ αθνινχζεζε ηνλ Β Παγθφζκην πφιεκν. (ρέδην Marshall 1948-1952). Δδψ αθξηβψο θαίλεηαη ε ζεκαληηθή δηαθνξά κεηαμχ ηεο θπξίαξρεο ζέζεο πνπ είραλ νη ΖΠΑ κεηά ηνλ πφιεκν ηνπ 1914-18 θαη ηεο θπξίαξρεο ζέζεο πνπ είρε ε Αγγιία απφ ηα κηζά ηνπ 19νπ αηψλα. Ζ Αγγιία κέζσ ηνπ δφγκαηνο ηνπ ειεχζεξνπ εκπνξίνπ είρε έλα ειιεηκκαηηθφ εκπνξηθφ ηζνδχγην. Άξα επέηξεπε ζηνπο ρξεψζηεο ηεο ηνπ εμσηεξηθνχ (ζηνπο νπνίνπο ήηαλ θαη ν ηξαπεδίηεο) λα πξνκεζεχνληαη κέζσ ηνπ εκπνξίνπ ηηο 20 απαξαίηεηεο, γηα ηελ απνπιεξσκή ησλ ρξεψλ ηνπο, ιίξεο ζηεξιίλεο. Έηζη ε αλακθηζβήηεηε βξεηαληθή θπξηαξρία ζπλππήξρε κε θάπνηα δηεζλή νηθνλνκηθή ηζνξξνπία. ηελ πεξίπησζε ηεο ακεξηθάληθεο θπξηαξρίαο ηνπ 20νπ αηψλα δελ ππάξρεη ηζνξξνπία. Οη ΖΠΑ πνπιάλε ηα πάληα αθφκε θαη ην ρξήκα πνπ ρξεηάδεηαη γηα λα ηηο πιεξψζνπλ. Ζ νηθνλνκηθή θπξηαξρία ησλ ΖΠΑ ζηελ δεθαεηία ηνπ 1920 πξννησλίδεη θαη ηελ θπξίαξρε ζέζε πνπ ζα απνθηνχζε ζην λνκηζκαηηθφ επίπεδν κεηά ην 1945. Σν δνιάξην απφ ην 1914 κέρξη ηελ άλνημε ηνπ 1933 παξακέλεη ην κνλαδηθφ λφκηζκα πνπ παξακέλεη ζπλερψο κεηαηξέςηκν ζε ρξπζφ. (Ζ ιίξα ζηεξιίλα δελ ζα επηζηξέςεη ζην θαζεζηψο ηεο κεηαηξεςηκφηεηαο παξά ηνλ Μάην ηνπ 1925). Κάησ απφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ην δνιάξην αληαγσλίδεηαη ηελ Λίξα σο «παγθφζκην λφκηζκα», «δηεζλέο λνκηζκαηηθφ δηαζέζηκν» ζην πιαίζην ηνπ «θαλφλα ζπλαιιάγκαηνο ρξπζνχ» πνπ ίζρπζε κεηαμχ 1922 θαη 1931-33. Έηζη ην δνιάξην φπσο θαη ε ιίξα απνθηά ιεηηνπξγίεο ηφζν «εζσηεξηθνχ» φζν θαη «εμσηεξηθνχ» λνκίζκαηνο. 21 ΙΙ. Ο μεζοπόλεμος και η κρίζη ηοσ 1929. Ο πξψηνο παγθφζκηνο πφιεκνο εξήκσζε θπξίσο ηελ Δπξψπε. Ζ παγθφζκηα επαλάζηαζε πνπ αθνινχζεζε απιψζεθε απφ ην Μεμηθφ κέρξη ηελ Κίλα θαη ηα θηλήκαηα γηα ηελ απειεπζέξσζε απφ ηνλ απνηθηνθξαηηθφ δπγφ απφ ηηο ρψξεο Maghreb έσο ηελ Ηλδνλεζία. Χζηφζν ππήξραλ πεξηνρέο ζηνλ πιαλήηε καο, ζηηο ΖΠΑ ή ζε κεγάιεο πεξηνρέο ηεο απνηθηαθήο Αθξηθήο φπνπ νη πνιίηεο ήηαλ καθξηά απφ φια απηά. Όκσο ε νηθνλνκηθή θαηάξξεπζε πνπ αθνινχζεζε ηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν είρε παγθφζκην ραξαθηήξα θαη επεξέαζε ην ζχλνιν ησλ αλζξψπσλ νη νπνίνη κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν ήηαλ ελζσκαησζεί ζην θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα. Ζ κεγάιε θξίζε ησλ ρξφλσλ ηνπ '30 ππήξμε ζαλ ηελ παλνχθια,. Διάρηζηεο ήηαλ νη ρψξεο ή νη θνηλσληθέο νκάδεο πνπ γιίησζαλ. Ζ θαηαζηξνθή άιισζηε δελ μεθίλεζε απφ ηηο ΖΠΑ, ηνλ λέν βηνκεραληθφ γίγαληα ηεο επνρήο έλα γίγαληα πνπ νη πξννπηηθέο αλάπηπμήο ηνπ θαίλνληαλ απεξηφξηζηεο. Ζ θαηάξξεπζε ήηαλ θαη'αξρήλ κία ππφζεζε αξηζκψλ θαη εηδηθψλ: έηζη ην κεγάιν θνηλφ ζεσξνχζε αξρηθά ην ρξεκαηηζηεξηαθφ θξαρ ηεο Ν.Τ. θάηη αξθεηά καθξηλφ, αθφκα θαη αλ νη απηνθηνλίεο ησλ θαηεζηξακκέλσλ θεξδνζθφπσλ, πνπ ξίρλνληαλ απφ ηα παξάζπξα ησλ θηεξίσλ ηνπ Μαλράηαλ, γέκηδαλ ηα πξσηνζέιηδα ησλ εθεκεξίδσλ. Δλφζσ πνιιαπιαζηάδνληαλ νη πησρεχζεηο νη απνιχζεηο, ν λνκηζκαηηθφο θαη ρξεκαηνδνηηθφο παληθφο αιιά θαη νη θξαηηθέο ρξενθνπίεο, ην πξνζθήλην παξέκελε θαηεηιεκκέλν απφ ηνπο εηδηθνχο ηεο θπβέξλεζεο θαη ηηο δηπισκαηηθέο ζπλαληήζεηο. ηγά – ζηγά φκσο επηβιήζεθε κία άιιε πξαγκαηηθφηεηα: Οη βξαδηιηάληθέο αηκνκεραλέο έθαηγαλ ηνλ θαθέ πνπ δελ κπνξνχζαλ λα πνπιήζνπλ νχηε θαλ ζε εμεπηειηζηηθέο ηηκέο, ηα απνζέκαηα ζπζζσξεχνληαλ νη επηρεηξήζεηο έθιεηλαλ ηηο πφξηεο ηνπο: εθαηνκκχξηα άλζξσπνη βξίζθνληαλ μαθληθά ρσξίο δνπιεηά, κε άιια ιφγηα δίρσο πφξνπο θαη αμηνπξέπεηα δίρσο θνηλσληθή αζθάιηζε, αλίθαλνη λα πιεξψζνπλ ην λνίθη ηνπο, δίρσο άιιε ειπίδα εθηφο απφ ηηο δσξεάλ δηαλνκέο ηξνθίκσλ θαη ζθεπαζκάησλ, εμσζεκέλνη ζην πεξηζψξην θαη ζηε δεηηαληά. 22 Δίλαη αδχλαην λα θαηαιάβνπκε ηνλ θφζκν ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20νπ αηψλα αλ δελ θαηαλνήζνπκε ηελ επίδξαζε ηεο νηθνλνκηθήο θαηάξξεπζεο. Υσξίο ηελ θαηάξξεπζε απηή αζθαιψο δελ ζα ππήξρε Υίηιεξ. Δίλαη ζρεδφλ βέβαην φηη δελ ζα ππήξρε Ρνχζβειη. Δίλαη επίζεο εμαηξεηηθά απίζαλν φηη ην ζνβηεηηθφ ζχζηεκα ζα εθιακβαλφηαλ ζαλ ζνβαξφο νηθνλνκηθφο αληίπαινο θαη ελαιιαθηηθή ιχζε απέλαληη ζηνλ παγθφζκην θαπηηαιηζκφ. Αο δνχκε φκσο ηα πξάγκαηα πην αλαιπηηθά: Οη ιεηηνπξγίεο κηαο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο νπδέπνηε είλαη νκαιέο θαη νη νηθνλνκηθέο δηαθπκάλζεηο πνπ ζπρλά είλαη πνιχ ζνβαξέο απνηεινχλ ζπζηαηηθά κέξε ηνπ ζπζηήκαηνο. Απφ ηνλ 19ν αηψλα θηφιαο νη επηρεηξεκαηίεο ήηαλ εμνηθεησκέλνη κε ηνλ απνθαινχκελν "θχθιν εκπνξίνπ" δειαδή ηεο έμαξζεο θαη ηεο πηψζεο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Όινη αλέκελαλ ηελ επαλάιεςή ηνπ, κε δηάθνξεο παξαιιαγέο, θάζε επηά κε έληεθα ρξφληα. Οη θχθινη απηνί πνπ γίλνληαλ απνδεθηνί φπσο νη γεσξγνί απνδέρνληαλ ηηο δηαθπκάλζεηο ησλ θαηξηθψλ ζπλζεθψλ , κπνξνχζαλ λα νδεγήζνπλ ζε απξνζδφθεηα θέξδε ή ζηε ρξενθνπία άηνκα ή βηνκεραλίεο. Σν θαηλνχξγην ζηνηρείν ηεο λέαο χθεζεο ήηαλ φηη γηα πξψηε θαη πξνο ην παξφλ γηα κνλαδηθή θνξά ζηελ ηζηνξία ηνπ θαπηηαιηζκνχ, θάλεθε λα θηλδπλεχεη ην ίδην ην ζχζηεκα. Δπηρεηξεκαηίεο θαη θπβεξλήζεηο πεξίκελαλ αξρηθά φηη κεηά ηηο πξφζθαηξεο δηαηαξάμεηο πνπ επέθεξε ν παγθφζκηνο πφιεκνο, ε παγθφζκηα νηθνλνκία ζα επαλεξρφηαλ θαηά θάπνην ηξφπν ζηελ πξηλ απφ ην 1914 belle époque. Μεηά απφ κεξηθνχο κήλεο νηθνλνκηθήο επθνξίαο πνπ αθνινχζεζαλ ηελ ιήμε ηνπ πνιέκνπ, μεζπάεη ην 1920-1921 κηα ζχληνκε αιιά εμαηξεηηθά βίαηε νηθνλνκηθή θξίζε πνπ έρεη φια ηα ραξαθηεξηζηηθά κηαο θξίζεο ππεξπαξαγσγήο. Σν γεγνλφο απηφ ππνλφκεπζε ηελ ηζρχ ησλ εξγαηηθψλ ζπλδηθάησλ, πνπ είραλ εληζρπζεί ζηελ δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. Δηδηθφηεξα ζηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ ηα εξγαηηθά ζπλδηθάηα έραζαλ ην 50% ησλ κειψλ ηνπο ελψ ε αλεξγία απμαλφηαλ (π.ρ.) Βξεηαλία). Μεηά ην 1924 ππήξμε κηα πεξίνδνο φπνπ φια έδεηρλαλ φηη ν θφζκφο επέζηξεθε ζηελ νηθνλνκηθή νκαιφηεηα. Πξάγκαηη εκθαλίζηεθε κηα ηάζε αχμεζεο ησλ νηθνλνκηθψλ κεγεζψλ. Θα ήηαλ ππεξβνιηθφ λα κηιά θαλείο γηα boom κεηαμχ 1925 θαη 1929: ε αλάπηπμε σζηφζν ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ θφζκνπ ήηαλ εθπιεθηηθή. 23 (Τπήξμαλ βέβαηα νξηζκέλεο ππνρσξήζεηο ην 1926 γηα ηε Γεξκαλία θαη ηε Βξεηαλία, ην 1927 γηα ηηο ΖΠΑ). Ζ ακεξηθάληθε πεξίπησζε είλαη ζπκβνιηθή κηαο λέαο επνρήο: Ζ εηήζηα παξαγσγή απηνθίλεησλ ηεηξαπιαζηάδεηαη ζην δηάζηεκα 1919-1929, (Φνξληηζκφο): κεγάιε ήηαλ άιισζηε θαη ε δηάδνζε ηνπ ξαδηνθψλνπ ησλ δίζθσλ αιιά θαη ηνπ πεηξειαίνπ θαη ηνπ θανπηζνχθ. Νέεο δπλαηφηεηεο αλνίγνληαλ γηα ηελ θαηαλάισζε boom ζηηο θαηαζθεπέο. Χζηφζν ε νηθνλνκηθή επεκεξία δελ άγγημε ζηνλ ίδην βαζκφ φια ηα βηνκεραληθά θξάηε. Βέιγην θαη Γαιιία γλσξίδνπλ ηζρπξή αλάπηπμε, ελψ ε Μεγάιε Βξεηαλία, κεηά ηηο απνπιεζσξηζηηθέο ηάζεηο πνπ εθδειψζεθαλ ζηελ νηθνλνκία ηεο, σο ζπλέπεηα ηεο επηζηξνθήο ζηνλ θαλφλα ρξπζνχ, δελ ζπκκεηείρε θαζφινπ ζηελ πξφζθαηξε αλάπηπμε. Δπίζεο ππνθέξεη απφ πςειά πνζνζηά αλεξγίαο. Ο ππφινηπφο θφζκνο εκθαλίδεη εμαηξεηηθά άληζεο επηδφζεηο έσο θαη ζηαζηκφηεηα. Όκσο κέζα ζηε γεληθή επθνξία ππήξραλ θάπνηα ζηνηρεία ηα νπνία πξνεηδνπνηνχζαλ γηα ηελ επεξρφκελε νηθνλνκηθή ζχειια. Απφ κηα άπνςε ε παγθφζκηα νηθνλνκία δε ζεκείσλε θακηά επέθηαζε. ην κεζνπφιεκν ε παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο ζηακάηεζε λα πξνρσξεί. Πεξηνξηζκφο ηεο κεηαλάζηεπζεο ηα πξνπνιεκηθά ρξφληα ζεκεηψζεθε ην κεγαιχηεξν κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα ζηελ ηζηνξία. . Όκσο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '20 νη ρψξεο πνπ άιινηε απνηεινχζαλ ηηο δηθιείδεο δεκνγξαθηθήο αζθαιείαο γηα ηνλ πιενλάδνληα πιεζπζκφ ηεο Δπξψπεο φπσο ήηαλ νη ΖΠΑ, ν Καλαδάο, ε Απζηξαιία, ε Νφηηα Ακεξηθή άξρηζαλ λα θιείλνπλ ηα ζχλνξα ηνπο ζηνπο κεηαλάζηεο. Όκσο ε ηξαγηθή ξνή ησλ πξνζθχγσλ κεηά ησλ πφιεκν θαη κεηά ηελ επαλάζηαζε πνπ κεηξηέηαη ζε εθαηνκκχξηα ζα έπξεπε λα νδεγήζεη ζε αχμεζε ηεο κεηαλάζηεπζεο. Έηζη ε ειάηησζε ησλ πιεζπζκηαθψλ εθξνψλ ζε ζπλδπαζκφ κε ην απμαλφκελν πξνζθπγηθφ ξεχκα λα δεκηνπξγήζνπλ έλα εθξεθηηθφ δεκνγξαθηθφ κείγκα θαη ε Δπξψπε επξφθεηην λα ππνζηεί ηηο ζπλέπεηεο. Γηεζλέο Δκπόξην Σν δηεζλέο εκπφξην εκθαλίδεη ζηαζηκφηεηα. ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '20 ήηαλ ιίγν ςειφηεξα απφ ην επίπεδν φπνπ βξηζθφηαλ ην 1913 γηα λα μαλαπέζεη ζηε 24 δηάξθεηα ηεο κεγάιεο χθεζεο θαη λα βξεζεί πάιη ζηα επίπεδα ησλ παξακνλψλ ηνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ ην 1948. Απηά φηαλ ζηελ πεξίνδν 1890-1913 είρε ππεξδηπιαζηαζηεί, ελψ ζην δηάζηεκα 1948-1971 ζα πεληαπιαζηάδνηαλ. Ζ ζηαζηκφηεηα απηή πξνθαιεί έθπιεμε, αλ ζπκεζνχκε φηη ν πξψηνο παγθφζκηνο πφιεκνο δεκηνχξγεζε ζεκαληηθφ αξηζκφ λέσλ θξαηψλ ηφζν ζηελ Δπξψπε φζν θαη ζηε Μέζε Αλαηνιή. Μφιηο επαλαραξάρζεθαλ ηα ζχλνξα ζηελ Δπξψπε, ηξηάληα νθηψ αλεμάξηεηεο νηθνλνκηθέο κνλάδεο, αληηθαηέζηεζαλ ηηο είθνζη έμη πξνπνιεκηθέο, θαη ηέζεθαλ ζε θπθινθνξία είθνζη επηά λνκίζκαηα έλαληη ησλ δεθαηεζζάξσλ πξνπνιεκηθψλ. Σφζα πην πνιιά ρηιηφκεηξα θξαηηθψλ ζπλφξσλ ζα καο νδεγνχζαλ λα αλακέλνπκε κηα απηφκαηε αχμεζε ηνπ δηαθξαηηθνχ εκπνξίνπ θαζψο νη εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο πνπ γίλνληαλ εληφο ηεο ίδηαο ηεο ρψξαο (π.ρ.) ηεο Απζηξν-νπγγαξίαο) δελ θαηαγξάθνληαλ σο δηεζλείο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο Μεγάιεο Ύθεζεο αθφκε θαη ε δηεζλήο θίλεζε ησλ θεθαιαίσλ πεξηνξίζηεθε δξακαηηθά. Μεηαμχ 1927 θαη 1933, ν δηεζλήο δαλεηζκφο κεηψζεθε ζε πνζνζηφ πάλσ ηνπ 90%. Πσο εμεγείηαη ε ζηαζηκφηεηα απηή; Όια ζρεδφλ ηα θξάηε ζηξάθεθαλ ζηνλ νηθνλνκηθφ εζληθηζκφ. Ζ απηάξθεηα, βαζηζκέλε ζηελ απαγφξεπζε ησλ εηζαγσγψλ θαη ηεο ππνθαηάζηαζήο ηνπο κε ηα εγρψξηα πξντφληα, έγηλε ε ηδεψδεο θαηάζηαζε. Σα δαζκνιφγηα, νη πνζνζηψζεηο ζηηο εηζαγσγέο, νη άδεηεο γηα εμσηεξηθφ εκπφξην θαη άιια πεξηνξηζηηθά κέηξα ζπλέρηδαλ λα εθαξκφδνληαη κεηά ηνλ πφιεκν.3 Οη ΖΠΑ ε κεγαιχηεξε εζληθή νηθνλνκία ηνπ θφζκνπ έθηαλαλ νπζηαζηηθά ζηα φξηα ηεο απηάξθεηα, εθηφο απφ ηελ πξνκήζεηα ιίγσλ πξψησλ πιψλ. Όκσο νη ΖΠΑ νπδέπνηε ήηαλ εμαξηεκέλεο απφ ην παγθφζκην εκπφξην. Χζηφζν, αθφκε θαη ρψξεο κε κεγάιεο εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο, φπσο ε Βξεηαλία θαη ηα θαλδηλαβηθά θξάηε έδεημαλ ηελ ίδηα ηάζε. Κάζε θξάηνο ηψξα έθαλε φ,ηη κπνξνχζε γηα λα πξνζηαηεχζεη ηελ νηθνλνκία ηνπ έλαληη ησλ εμσηεξηθψλ απεηιψλ. Ννκηζκαηηθέο αζζέλεηεο θαη ρξπζόο θαλόλαο (δεθαεηία 1920). Αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ αλαζέξκαλζε ησλ επξσπατθψλ νηθνλνκηψλ ήηαλ ε επηζηξνθή ζην ζηαζεξφ λνκηζκαηηθφ ζχζηεκα ηνπ παξειζφληνο πνπ βαζηδφηαλ ζηνλ θαλφλα ρξπζνχ θαη ζηελ πγηή ρξεκαηνδφηεζε. Σν ζχζηεκα απηφ είρε θαηαξξεχζεη ζηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. 3 Γηαβάζηε Berend, ζ.102-103 25 Ζ ππνηίκεζε ησλ λνκηζκάησλ ηνλ 20ν αηψλα αθνινχζεζε ηελ θαηάξγεζε, απφ ην 1914, ηεο ειεχζεξεο κεηαηξεςηκφηεηαο ησλ ηξαπεδνγξακκαηίσλ. Με ηελ ιήμε ηνπ Α παγθνζκίνπ πνιέκνπ (1918) ην δνιάξην παξέκελε ην κφλν λφκηζκα πνπ ήηαλ κεηαηξέςηκν ζε ρξπζφ. Ζ επηζηξνθή ζηελ θαλνληθφηεηα ζεκαηνδνηήζεθε απφ ηελ ζηαζεξνπνίεζε ησλ λνκηζκάησλ θαη ηελ απνθαηάζηαζε ηνπ θαλφλα ρξπζνχ είηε κε ηε κνξθή ηνπ θαλφλα απνζέκαηνο ρξπζνχ είηε κε ηε κνξθή ηνπ θαλφλα ζπλαιιάγκαηνο ρξπζνχ. Σελ πεξίνδν 1923-1926 δεθάμη ρψξεο ζηαζεξνπνίεζαλ ην λφκηζκά ηνπο θαη αθνινχζεζαλ άιιεο ηέζζεξηο (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε Διιάδα ηελ πεξίνδν 1927-1928. Ζ ιίξα Αγγιίαο επέζηξεςε ζην θαζεζηψο ηεο ειεχζεξεο κεηαηξεςηκφηεηαο ην 1925. Αθνινχζεζαλ ε ηηαιηθή ιίξα 1927, θαη ην γαιιηθφ θξάγθν 1928 αθνχ φκσο πξνεγήζεθε κηα ζεκαληηθή ππνηίκεζε ηεο αμίαο ηνπο. Χζηφζν απηή ε κεηαηξεςηκφηεηα παξέκελε αξθεηά ζεσξεηηθή. Γελ είρακε λα θάλνπκε κε ηνλ θαλφλα θπθινθνξίαο ρξπζνχ πνπ ίζρπε πξηλ απφ ην 1914, αιιά κε ηνλ θαλφλα απνζέκαηνο ρξπζνχ. Σα ηξαπεδνγξακκάηηα ήηαλ κεηαηξέςηκα απφ έλα νξηζκέλν πνζφ θαη πάλσ θαη κάιηζηα ζε ξάβδνπο ρξπζνχ. Σα θξάηε ηεο ππφινηπεο Δπξψπεο πνπ δελ δηέζεηαλ απνζέκαηα ρξπζνχ εθάξκνζαλ ηνλ θαλφλα ζπλαιιάγκαηνο ρξπζνχ (Γηεζλήο δηάζθεςε Γέλνβαο 1922). Σα ραξηνλνκίζκαηά ηνπο ήηαλ κεηαηξέςηκα ζε ζπλάιιαγκα άιισλ ρσξψλ πνπ αθνινπζνχζαλ ηνλ ρξπζφ θαλφλα (ιίξα Αγγιίαο, δνιάξην). Οη ρψξεο απηέο δαλείδνληαλ ην απαηηνχκελν ζπλάιιαγκα απφ ηελ Αγγιία θαη ηηο ΖΠΑ κε ηελ ππνρξέσζε λα ην ηνπνζεηνχλ βξαρππξφζεζκα ζηηο ρξεκαηηζηεξηαθέο αγνξέο ηνπ Λνλδίλνπ θαη ηεο Νέαο Τφξθεο. Σν ζχζηεκα απηφ επέηξεπε ζην Λνλδίλν θαη ηελ Ν. Τφξθε αθ' ελφο λα δηαηεξνχλ ηα απνζέκαηα ηνπο ζε ρξπζφ θαη αθεηέξνπ λα ζπζζσξεχνπλ ηνλ παγθφζκην ρξπζφ ζηα ζεζαπξνθπιάθηα ησλ ηξαπεδψλ ηνπο. Με άιια ιφγηα ν θαλφλαο ζπλαιιάγκαηνο ρξπζνχ απνηεινχζε έλα κέζν θπξηαξρίαο ησλ κεγάισλ θξαηψλ ηεο δχζεο απέλαληη ζηηο κηθξέο ρψξεο, έλα είδνο θαιπκκέλνπ ηκπεξηαιηζκνχ. Σν ζχζηεκα απηφ δελ επξφθεηην λα δηαηεξεζεί γηα πνιχ. Με ηελ εθδήισζε ηεο κεγάιεο θξίζεο φιεο νη ρψξεο αξρίδνπλ λα εγθαηαιείπνπλ ην θαζεζηψο ηεο ειεχζεξεο κεηαηξεςηκφηεηαο. 26 Πιεζσξηζκόο ππνηίκεζε λνκηζκάησλ Χζηφζν ζηελ δψλε ηεο ήηηαο θαη ηεο επαλάζηαζεο απφ ηε Γεξκαλία ζηε Γχζε κέρξη ηε νβηεηηθή Έλσζε ζηελ Αλαηνιή ζεκεηψζεθε ζεακαηηθή θαηάξξεπζε ηνπ λνκηζκαηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ κπνξεί λα ζπγθξηζεί κφλν κε απηή πνπ ζπλέβε ζε κέξνο ηνπ κεηά-θνκκνπληζηηθνχ θφζκνπ κεηά ην 1989. ηελ αθξαία πεξίπησζε ηεο Γεξκαλίαο ην 1923, ε λνκηζκαηηθή κνλάδα κεηψζεθε ζην εθαηνκκπξηνζηφ ηνπ εθαηνκκπξίνπ ηεο αμίαο πνπ είρε ην 1913, ζηελ πξάμε ε αμία ηνπ ρξήκαηνο εθκεδελίζηεθε. Σνλ Ννέκβξην ηνπ 1923 έλα δνιάξην αληηζηνηρνχζε ζην αζηξνλνκηθφ πνζφ ησλ 4,2 δηζεθαηνκκπξίσλ κάξθσλ. Σξηάληα ραξηνπνηεία, 150 εθηππσηηθέο επηρεηξήζεηο θαη 2.000 εθηππσηηθέο κεραλέο ιεηηνπξγνχζαλ επί 24ψξνπ βάζεσο γηα λα ηππψλνπλ ραξηνλνκίζκαηα ρσξίο θακία αληαιιαθηηθή αμία. Ζ ρψξα ζηξάθεθε ζηνλ αληηπξαγκαηηζκφ: ε ηηκή γηα έλα θνχξεκα ήηαλ 4 αβγά θαη κηα θεδεία πξψηεο ηάμεσλ θφζηηδε 40 αβγά. Όηαλ ν κεγάινο πιεζσξηζκφο ηειείσζε ην 1922-23, νπζηαζηηθά κε ηελ απφθαζε ησλ θπβεξλήζεσλ λα ζηακαηήζνπλ λα εθηππψλνπλ ραξηνλφκηζκα ζε απεξηφξηζηεο πνζφηεηεο θαη λα αιιάμνπλ ην λφκηζκα νη κεζαίεο θαη θαηψηεξεο κεζαίεο ηάμεηο ζηελ Γεξκαλία, πνπ είραλ βαζηζηεί ζε θαζνξηζκέλα εηζνδήκαηα θαη απνηακηεχζεηο ππέζηεζαλ θπξηνιεθηηθφ αθαληζκφ. Σν γεγνλφο απηφ πξνεηνίκαζε ην έδαθνο γηα ην θαζηζκφ. (ηελ Διιάδα νη θπβεξλήζεηο νπδέπνηε έραζαλ ηνλ έιεγρν ηνπ πιεζσξηζκνχ παξφιν πνπ ην επίπεδφ ηνπ ήηαλ εμαηξεηηθά πςειφ. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη κεραληζκνί νη νπνίνη ζα θάλνπλ ηνλ πιεζπζκφ λα ζπλεζίζεη ζε καθξέο πεξηφδνπο παζνινγηθνχ πιεζσξηζκνχ ( δειαδή κεραληζκνί πνπ ζα ζπλδένπλ ηνπο κηζζνχο θαη ηα άιια εηζνδήκαηα κε ην επίπεδν ησλ ηηκψλ) αλαθαιχθζεθαλ νπζηαζηηθά κεηά ην 1960. πλνπηηθά, νη ηδησηηθέο απνηακηεχζεηο εμαθαλίζηεθαλ εληειψο, δεκηνπξγψληαο έηζη έλα ζρεδφλ θελφ θεθαιαίσλ θίλεζεο γηα ηηο επηρεηξήζεηο, πξάγκα πνπ εμεγεί ζε κεγάιν βαζκφ ην γεγνλφο φηη ε γεξκαληθή νηθνλνκία ζηεξίρηεθε ζε μέλα δάλεηα ηα επφκελα ρξφληα. Καη απηφ ηελ έθαλε επάισηε φηαλ ήξζε ε Ύθεζε. 27 Κξίζε ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα Γηα ηνπο παξαγσγνχο πξψησλ πιψλ θαη ηξνθίκσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ηδηαίηεξα ησλ θηεκαηηψλ παξαγσγψλ ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο ( ΖΠΑ, Καλαδά,) αιιά θαη ηεο Νφηηαο Ακεξηθήο (Αξγεληηλή) ηα πξάγκαηα ήηαλ δχζθνια επεηδή νη ηηκέο ησλ πξντφλησλ ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα, κεηά απφ κηα ζχληνκε αλάθακςε άξρηζαλ θαη πάιη λα πέθηνπλ. Οπσζδήπνηε ε δεθαεηία ηνπ 1920 δελ ήηαλ ε ρξπζή επνρή γηα ηα αγξνθηήκαηα ησλ ΖΠΑ. Μεηά ηα ρξπζά ρξφληα 1914-1920 γηα ηηο ρψξεο πνπ γιίησζαλ απφ ηελ παγθφζκηα ζχξξαμε ε επέθηαζε ησλ θαιιηεξγνχκελσλ εδαθψλ ζπκβαδίδεη κε νπζηψδεηο ηερληθέο πξνφδνπο. Απφ ηε ζηηγκή φκσο πνπ ε δήηεζε δελ αθνινπζεί ηελ ίδηα πνξεία νη ηηκέο πέθηνπλ θαη ηα απνζέκαηα ζσξεχνληαη. έθηαζε κάιηζηα λα γίλεηαη ιφγνο γηα πξαγκαηηθή χθεζε θαηά ηελ δεθαεηία ηνπ '20 κε ζπλέπεηα κεγάιεο δπζρέξεηεο πίζησζεο γηα ηνπο ππεξρξεσκέλνπο αγξφηεο. Ζ αγξνηηθή ππεξπαξαγσγή ήηαλ έλα παγθφζκην θαηλφκελν. Καηά ζπλέπεηα, ε ζπλδπαζκέλε κέζε ηηκή ησλ βαζηθψλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ κεηψζεθε πεξίπνπ θαηά 30%. Οη αγξφηεο απ’ φιν ηνλ θφζκν αληέδξαζαλ απμάλνληαο παξαηηέξσ ηελ παξαγσγή γηα λα αληηζηαζκίζνπλ ηε κείσζε ηεο ηηκήο. Ζ παγθφζκηα παξαγσγή ησλ βαζηθψλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ απμήζεθε 30-80% θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920. Έηζη ε ζπλερήο θξίζε ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ επεκεξία πνπ εκθαλίδνπλ νξηζκέλνη ηνκείο ηεο βηνκεραλίαο. Οη νηθνλνκνιφγνη ραξαθηεξίδνπλ ην θαηλφκελν απηφ σο "θαηλφκελν ηεο ςαιίδαο", (Οη βηνκεραληθέο ηηκέο αλεβαίλνπλ ελψ νη αγξνηηθέο ηηκέο αλεβαίλνπλ ιηγφηεξν ή αθφκε θαη κεηψλνληαη). Δλ θαηαθιείδη νη αγξφηεο -πσιεηέο γεσξγηθψλ πξντφλησλ θαη αγνξαζηέο βηνκεραληθψλ- είλαη ηα ζχκαηα ηνπ ράζκαηνο πνπ δεκηνπξγήζεθε αλάκεζα ζηνπο δχν ηνκείο θαη ην νπνίν δηεπξχλεηαη ζπλερψο. Αλεξγία Δπηπιένλ ε αλεξγία ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο παξέκεηλε ζε πνιχ πςειά επίπεδα ζε ζχγθξηζε κε ηελ πξν ηνπ 1914 επνρή. Αθφκα θαη ζηα ρξφληα ηεο αλφδνπ ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '20 (1924-1929) αλεξγία θπκαίλνληαλ θαηά κέζν φξν κεηαμχ 10% θαη 12% ζηε Βξεηαλία ζηε Γεξκαλία θαη ηε νπεδία θαη δελ έπεζε θάησ απφ ην 28 17% κε 18% ζηε Γαλία θαη ηε Ννξβεγία. Ζ αλεξγία πιήηηεη εηδηθφηεξα ζηνπο παξαδνζηαθνχο θιάδνπο ηεο βηνκεραλίαο φπσο ε ζηδεξνπξγία, ηα αλζξαθσξπρεία θαη ε βακβαθνπξγία. Μφλν ζηηο ΖΠΑ, κε αλεξγία θαηά κέζν φξν 4%, ε νηθνλνκία βξηζθφηαλ ζε πιήξε θίλεζε. Ζ βαζηθφηεξε αηηία ηεο αλεξγίαο, ηνπιάρηζηνλ ζηε κηθξή δηάξθεηα, ήηαλ ε ηερλνινγηθή πξφνδνο πνπ επέθεξε θαη ηελ νξζνινγηθνπνίεζε ηεο νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο. Ζ θξίζε ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα θαη ε αλεξγία επηζεκαίλνπλ ηηο ζνβαξέο αδπλακίεο πνπ ππήξραλ ζηελ νηθνλνκία. Η δηεζλήο ξνή θεθαιαίσλ θαη ν δηεζλήο Γαλεηζκόο Γελ ζα πξέπεη λα παξαγλσξίζνπκε ην γεγνλφο φηη ηελ άλνδν ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ηξνθνδφηεζαλ νη ηεξάζηηεο ξνέο δηεζλνχο θεθαιαίνπ (θπξίσο ππφ ηε κνξθή δηεζλψλ δαλείσλ) πνπ ζε εθείλα ηα ρξφληα δηαπεξλνχζαλ ηα ζχλνξα ηνπ βηνκεραληθνχ θφζκνπ ηδηαίηεξα δε πξνο ηε Γεξκαλία. Ζ ρψξα απηή ππνδέρηεθε ην κηζφ φιεο ηεο παγθφζκηαο εμαγσγήο θεθαιαίσλ ην 1928 ζπλάπηνληαο κεγάια δάλεηα ηα κηζά απφ ηα νπνία ήηαλ βξαρππξφζεζκα. Σν γεγνλφο απηφ έθαλε ηε γεξκαληθή νηθνλνκία γηα κηα αθφκε θνξά επάισηε, φπσο απνδείρζεθε φηαλ απνζχξζεθε ην ακεξηθάληθν ρξήκα κεηά ην 1929. Οη πξψελ ρψξεο δαλεηζηέο ηεο Δπξψπεο έγηλαλ ρψξεο ρξεψζηεο ησλ ΖΠΑ. Ζ Γαιιία κηα ρψξα πηζησηήο πξηλ απφ ηνλ πφιεκν, βγήθε απφ ηνλ πφιεκν κε βαζχ ρξένο, θαη αλαγθάζηεθε λα θαηαβάιεη 3,7 δηο δνιάξηα ζηηο ΖΠΑ γηα λα ην απνπιεξψζεη. Σν «ζηέγλσκα» ησλ ακεξηθάληθσλ πηζηψζεσλ απφ ηα κέζα ηνπ 1928 απνηέιεζε αιιά κηα αηηία ηεο πιαζηήο επεκεξίαο. ε έλα κφλν έηνο νη βαζηθέο εμαγσγέο κεηψζεθαλ ζην κηζφ. Καηά ζπλέπεηα νη ρψξεο ρξεψζηεο έπξεπε λα πιεξψζνπλ πεξηζζφηεξα ζε ηφθνπο, εηήζηεο δφζεηο θαη θεθάιαην απφ φζα έιαβαλ ην 1928. Μέρξη ην 1930 νη θαζαξέο εμαγσγέο θεθαιαίνπ κεηψζεθαλ θαηά 85%. Οπζηαζηηθά ζηακάηεζε ε δηεζλήο ρξεκαηνδφηεζε. Καηά ζπλέπεηα ην γεγνλφο φηη ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ε παγθφζκηα νηθνλνκία ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ζα αληηκεηψπηδε θνβεξέο δπζθνιίεο δελ εμέπιεμε θαλέλα εθηφο 29 ίζσο απφ θάπνηνπο πνπ πξνσζνχζαλ ηελ εηθφλα κηαο Ακεξηθήο κηθξψλ γξαθηθψλ πφιεσλ. Ζ θνκκνπληζηηθή δηεζλήο πξάγκαηη πξνέβιεςε κηα άιιε νηθνλνκηθή θξίζε ηε ζηηγκή πνπ ε άλνδνο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο βξηζθφηαλ ζην απνθνξχθσκά ηεο, αλακέλνληαο φηη ε θξίζε απηή –έηζη ηνπιάρηζηνλ πίζηεπαλ ή πξνζπνηνχληαλ φηη πίζηεπαλ νη εθπξφζσπνη ηεο- ζα νδεγνχζε ζε έλα λέν γχξν επαλαζηάζεσλ. Πνιχ ζχληνκα φκσο νδήγεζε ζην αληίζεην. Χζηφζν, απηφ πνπ θαλείο δελ πεξίκελε, πηζαλφηαηα νχηε αθφκα θαη νη επαλαζηάηεο ζηηο πην αηζηφδνμεο ζηηγκέο ηνπο, ήηαλ ε εθπιεθηηθή νηθνπκεληθφηεηα θαη ην βάζνο ηεο θξίζεο πνπ άξρηζε κε ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ ηεο Ν.Τ. ζηηο 29 Οθησβξίνπ 1929. Καη απηφ ηζνδπλακνχζε ζρεδφλ κε ηελ θαηάξξεπζε ηεο παγθφζκηαο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο, ε νπνία θάλεθε ηψξα λα είλαη παγηδεπκέλε ζε έλα θαχιν θχθιν πνπ θάζε πησηηθή θίλεζε νξηζκέλσλ δεηθηψλ (εθηφο ηεο αλεξγίαο πνπ θπζηθά νδεγήζεθε ζε λέα αζηξνλνκηθά χςε) παξέζπξαλ ζηελ πηψζε θαη φινπο ηνπο άιινπο. Τα αίηηα ηεο Κξίζεο. ΗΠΑ Γηαηί ζηε δηάξθεηα ηνπ κεζνπνιέκνπ ε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία δελ θαηάθεξε λα ιεηηνπξγήζεη; Ζ θαηάζηαζε πνπ επηθξαηνχζε ζηηο ΖΠΑ θαηέρεη θεληξηθή ζέζε ζηελ απάληεζε. Γηφηη εάλ νη δηαηαξαρέο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζηελ Δπξψπε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ θαη κεηά ζα κπνξνχζαλ ελ κέξεη λα ζεσξεζνχλ ελ κέξεη ππεχζπλεο γηα ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα ηνπ δεκηνπξγήζεθαλ, νη ΖΠΑ βξέζεθαλ καθξηά απφ ηνλ πφιεκν, κνινλφηη ε ζχληνκε εκπινθή ηνπο ήηαλ απνθαζηζηηθή γηα ηελ έθβαζε ηνπ. Δπνκέλσο, ε νηθνλνκία ησλ ΖΠΑ φρη κφλν παξέκεηλε καθξηά απφ ηέηνηεο δηαηαξαρέο αιιά σθειήζεθε ζεακαηηθά απφ ηνλ πξψην φπσο βεβαίσο θαη απφ ηνλ δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν. ηα 1913 νη ΖΠΑ είραλ ήδε ηελ κεγαιχηεξε νηθνλνκία ζηνλ θφζκν παξάγνληαο πάλσ απφ ην έλα ηξίην ηεο βηνκεραληθήο παξαγσγήο –κέγεζνο πνπ ήηαλ ιίγν κηθξφηεξν απφ ηελ παξαγσγή ηεο Γεξκαλίαο, ηεο Βξεηαλίαο θαη ηεο Γαιιίαο καδί. Σν 1929 παξήγαγαλ πάλσ απφ ην 42% ηεο ζπλνιηθήο παγθφζκηαο παξαγσγήο έλαληη ηνπ 28% θαη ησλ ηξηψλ ρσξψλ καδί. 30 πλνπηηθά, κεηά ην ηέινο ηνπ πξψηνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ ε νηθνλνκία ησλ ΖΠΑ θπξηαξρνχζε δηεζλψο φπσο έγηλε, γηα κηα αθφκε θνξά θαη κεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν. Μφλν ε Μεγάιε Ύθεζε δηαηάξαμε πξνζσξηλά ηελ αλνδηθή απηή πνξεία. Δπηπιένλ, ν πφιεκνο φρη κφλν ελδπλάκσζε ηε ζέζε ηνπο σο ηε κεγαιχηεξε ρψξα βηνκεραληθήο παξαγσγήο, αιιά θαη σο ηε κεγαιχηεξε πηζηψηξηα ρψξα. Οη Ακεξηθάλνη πνπ είραλ αξρίζεη ην πφιεκν ζαλ ρξεψζηξηα ρψξα ηεξκάηηζαλ ζηε ζέζε ηνπ θπξηφηεξνπ δηεζλή δαλεηζηή. Δθφζνλ νη ΖΠΑ ζπγθέληξσλαλ ηηο επηρεηξεζηαθέο ηνπο δξαζηεξηφηεηεο ζηελ Δπξψπε θαη ην δπηηθφ εκηζθαίξην ε επίδξαζε ηνπο ζηελ Δπξψπε ήηαλ απνθαζηζηηθή. πλνπηηθά δελ ππάξρεη εμήγεζε ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε ρσξίο ηηο ΖΠΑ. Απφ νηθνλνκηθή άπνςε, ην εηδηθφ βάξνο ησλ ΖΠΑ ζηελ νηθνλνκηθή θαηάξξεπζε ηνπ κεζνπνιέκνπ κπνξεί λα εμεηαζζεί κε δχν ηξφπνπο: Ο πξψηνο αλαθέξεηαη ζηελ έληνλε θαη απμαλφκελε αληζνξξνπία ζηε δηεζλή νηθνλνκία, ιφγσ ηεο αζπκκεηξίαο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε κεηαμχ ΖΠΑ θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ. Μπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ην παγθφζκην ζχζηεκα δελ ιεηηνπξγνχζε δηφηη ζε αληίζεζε κε ηε Μεγάιε Βξεηαλία πνπ ήηαλ ην θέληξν πξηλ απφ ην 1914, νη ΖΠΑ δελ είραλ θαη κεγάιε αλάγθε ηνλ ππφινηπν θφζκν. Οη ΖΠΑ δελ είραλ θαη πνιχ αλάγθε ηνλ ππφινηπν θφζκν δηφηη κεηά ηνλ πξψην παγθφζκην πφιεκν ρξεηάδνληαλ λα εηζάγνπλ ιηγφηεξν θεθάιαην εξγαζία θαη (ζρεηηθά) ιηγφηεξα εκπνξεχκαηα απφ πνηέ άιινηε – εθηφο απφ νξηζκέλεο πξψηεο χιεο. Οη εμαγσγέο ηνπο κνινλφηη ζεκαληηθέο απφ δηεζλή άπνςε ζπλέβαιαλ πνιχ ιηγφηεξν ζην Δζληθφ εηζφδεκα ζε ζχγθξηζε κε θάζε άιιε βηνκεραληθή ρψξα. Χζηφζν ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη ΖΠΑ ήηαλ ε πξψηε εμαγσγηθή ρψξα ζηε δεθαεηία ηνπ '20 θαη κεηά ηε Βξεηαλία ν κεγαιχηεξνο εηζαγσγέαο. Γη' απηφ ην ιφγν ήηαλ θαη ε πξψηε ρψξα πνπ έπεζε ζχκα ηεο Ύθεζεο. Σν παγθφζκην εκπφξην έπεζε θαηά ην έλα ηξίην αιιά νη εμαγσγέο ησλ ΖΠΑ κεηψζεθαλ θαηά ην ήκηζπ. Αλαθνξηθά κε ηηο πξψηεο χιεο θαη ηα ηξφθηκα απνξξνθνχζε πεξίπνπ ην 40% φισλ ησλ εηζαγσγψλ ησλ δεθαπέληε πην ζεκαληηθψλ εκπνξηθψλ εζλψλ, γεγνλφο 31 πνπ εμεγεί ζε κεγάιν βαζκφ ηα θαηαζηξνθηθά απνηειέζκαηα ηεο χθεζεο γηα ηνπο παξαγσγνχο εκπνξεπκάησλ φπσο ζίηνπ, βάκβαθνο, δάραξήο θανπηζνχθ, κεηάμεο, ραιθνχ, ιεπθνζηδήξνπ θαη θαθέ. Ζ δεχηεξε πξννπηηθή γηα ηελ Ύθεζε επηθεληξψλεηαη ζηελ απνηπρία ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο λα δεκηνπξγήζεη αξθεηή δήηεζε γηα κηα παγθφζκηα επέθηαζε. Σα ζεκέιηα ηεο επεκεξίαο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920 ήηαλ αζζελή αθφκε θαη ζηηο Ζ.Π.Α., φπνπ ε γεσξγία ήηαλ νπζηαζηηθά ζε θάζε χθεζεο θαη νη ρξεκαηηθνί κηζζνί παξέκελαλ ζηάζηκνη ζηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο αλφδνπ ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Απηφ πνπ ζπλέβαηλε ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο αλφδνπ ζηελ ειεχζεξε αγνξά, ήηαλ φηη ελψ νη κηζζνί απμάλνληαλ ηα θέξδε απμάλνληαλ δπζαλάινγα θαη νη επεκεξνχληεο έπαηξλαλ κεγαιχηεξν θνκκάηη ηεο εζληθήο πίηαο. Αιιά θαζψο ε καδηθή δήηεζε δελ κπνξνχζε λα παξαθνινπζήζεη ηνλ ηαρχηαην βεκαηηζκφ ηεο απμαλφκελεο παξαγσγηθφηεηαο ηνπ βηνκεραληθνχ ζπζηήκαηνο ζηηο κέξεο αθκήο, ην απνηέιεζκα ήηαλ ππεξπαξαγσγή θαη θεξδνζθνπία. Έηζη φηαλ επήιζε ε θαηάξξεπζε, ηα πξάγκαηα πήξαλ πην δξακαηηθέο δηαζηάζεηο ζηηο ΖΠΑ δηφηη ε ρσιαίλνπζα επέθηαζε ηεο δήηεζεο ηνλψζεθε κε κηα ηεξάζηηα επέθηαζε ηεο θαηαλαισηηθήο πίζηεο. Έλαο απφ ηνπο λεσηεξηζκνχο ησλ "ηξειψλ ρξφλσλ" ζηηο ΖΠΑ ππήξμε θαη ε θαηαλάισζε επί πηζηψζεη. Σν 1927 ην 15% ησλ πσιήζεσλ ζηνλ θαηαλαισηή γίλνληαη επί πηζηψζεη, αιιά φκσο ζε απηφ ην πνζνζηφ πεξηιακβάλνληαη ην 85% ησλ επίπισλ, ην 80% ησλ θσλνγξάθσλ, ην 75% ησλ πιπληεξίσλ… Απηά είλαη άιισζηε θαη ηα πξντφληα πνπ πιήηηνληαη ηδηαίηεξα απφ ηελ θαηάξξεπζε: ην 1930 ε κείσζε ηεο αηνκηθήο θαηαλάισζεο είλαη ηεο ηάμεο ηνπ 6% έσο 20% φκσο γηα ηα δηαξθή θαηαλαισηηθά αγαζά ησλ νπνίσλ ν ηξφπνο αγνξάο δηαθέξεη ε κείσζε ζα θηάζεη ην 50% κεηαμχ 1929 θαη 1933. Οη ηξάπεδεο ιφγσ ηεο ηεξάζηηαο θεξδνζθνπίαο ζηα αθίλεηα πνπ είρε θηάζεη ζην απνθνξχθσκά ηεο κεξηθά ρξφληα, ππεξθνξηψζεθαλ κε επηζθαιή θαη αλεμφθιεηα ρξέε θαη σο εθ ηνχηνπ αξλήζεθαλ ηε ρνξήγεζε λέσλ ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ ή ηελ επαλαρξεκαηνδφηεζε απηψλ πνπ ήδε είραλ ρνξεγήζεη θαη ήηαλ αλεμφθιεηα. Αιιά απηφ δελ εκπφδηζε ηε ρξενθνπία ηνπο θαηά ρηιηάδεο ελψ ην 1933 ζρεδφλ ην κηζφ ησλ ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ δελ κπνξνχζαλ λα εμνθιεζνχλ κε ηηο ζπλήζεηο 32 δφζεηο θαη θάζε κέξα 1000 πεξίπνπ ηδηνθηεζίεο έπαηξλαλ ηνλ δξφκν ηεο θαηάζρεζεο. Σν ίδην ζπλέβαηλε θαη κε απηνχο πνπ είραλ αγνξάζεη απηνθίλεηα. Δδψ ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη ην ηξαπεδηθφ ζχζηεκα ησλ ΖΠΑ δελ επέηξεπε ηελ χπαξμε ηνπ επξσπατθνχ ζπζηήκαηνο είδνπο γηγαληηαίαο ηξάπεδαο κε παλεζληθφ ζχζηεκα ππνθαηαζηεκάησλ. Δπνκέλσο απνηειείην απφ ζρεηηθά αδχλακεο ηνπηθέο ηξάπεδεο, ή ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε απφ ηξάπεδεο πνπ ιεηηνπξγνχζαλ ζε επίπεδν πνιηηείαο. Απηφ πνπ έθαλε ηελ νηθνλνκία επάισηε ζ'απηή ηελ εθξεθηηθή άλνδν ηεο πίζηεο ήηαλ φηη νη δαλεηνιήπηεο αγφξαδαλ δηαξθή θαηαλαισηηθά αγαζά ηεο ζχγρξνλεο θαηαλαισηηθήο θνηλσλίαο φπνπ νη ΖΠΑ πξσηνπνξνχζαλ αθφκε θαη ηφηε. Αιιά ε αγνξά αθηλήησλ θαη απηνθηλήησλ ζα κπνξνχζε ηαρχηαηα λα αλαβιεζεί θαη ελ πάζε πεξηπηψζεη ηα αγαζά απηά είραλ θαη έρνπλ πνιχ πςειή ειαζηηθφηεηα. Δπνκέλσο ηα απνηειέζκαηα κηαο καθξνρξφληαο θξίζεο ήηαλ δξακαηηθά. Ζ παξαγσγή απηνθηλήησλ κεηψζεθε θαηά ην ήκηζπ ελψ ε παξαγσγή δίζθσλ Jazz (θπιεηηθψλ δίζθσλ φπσο ηνπο απνθαινχζαλ) νπζηαζηηθά ζηακάηεζε γηα ιίγν δηάζηεκα. πλνπηηθά ζε αληίζεζε κε ηνπο ζηδεξνδξφκνπο ή ηελ θαηαζθεπή βειηησκέλσλ πινίσλ ή ηελ παξαγσγή ράιπβα θαη κεραληθψλ εξγαιείσλ πνπ κεηψλνπλ ην θφζηνο – ηα λέα πξντφληα θαη ν λένο ηξφπνο δσήο απαηηνχζαλ πςειά θαη απμαλφκελα επίπεδα εηζνδήκαηνο θαζψο θαη πςειφ βαζκφ εκπηζηνζχλεο ζην κέιινλ. Αιιά αθξηβψο απηή ε εκπηζηνζχλε ήηαλ πνπ θαηέξξεπζε. Δπξώπε – Οη Γεξκαληθέο επαλνξζώζεηο. Όια απηά δελ πξέπεη καο νδεγήζνπλ ηηο απζηεξά επξσπατθέο ξίδεο ησλ νηθνλνκηθψλ πξνβιεκάησλ ηα νπνία ζε κεγάιν βαζκφ είραλ πνιηηηθή πξνέιεπζε. Ζ ζπλζήθε Δηξήλεο ησλ Βεξζαιιηψλ έγηλε ή εηξήλε ησλ ληθεηψλ, θαη παξαθξάδνληαο ηνλ Καξι θνλ Κιανχζεβηηο, ε εηξήλε δελ ήηαλ ηίπνηα πεξηζζφηεξν απφ ηε ζπλέρηζε ηνπ πνιέκνπ κε άιια κέζα. ηε δηάζθεςε εηξήλεο ησλ Βεξζαιιηψλ 1919 επηβιήζεθαλ ζηε Γεξκαλία σο "επαλνξζψζεηο" ηεξάζηηα πνζά, ηα νπνία έπξεπε λα πιεξψζεη γηα ην θφζηνο ηνπ πνιέκνπ θαη ηηο δεκηέο πνπ πξνθάιεζε ζηηο ληθήηξηεο δπλάκεηο. Σα πνζά πνπ έπξεπε λα πιεξψζεη ε Γεξκαλία παξέκεηλαλ απξνζδηφξηζηα, απνηέιεζκα 33 ζπκβηβαζκνχ κεηαμχ ηεο ζέζεο ησλ ΖΠΑ πνπ ππνζηήξημαλ λα θαζνξηζηνχλ αθξηβψο νη πιεξσκέο ηεο Γεξκαλίαο ζχκθσλα κε ηελ νηθνλνκηθή δπλαηφηεηα ηεο ρψξαο θαη ηεο ζέζεο ησλ άιισλ πκκάρσλ - θπξίσο ηεο Γαιιίαο – πνπ επέκελαλ λα θαιχςνπλ νιφθιεξν ην θφζηνο ηνπ πνιέκνπ. Πξαγκαηηθφο αληηθεηκεληθφο ζηφρνο ησλ πκκάρσλ θαη θπξίσο ηεο Γαιιίαο ήηαλ λα θξαηήζνπλ ηε Γεξκαλία αδχλακε θαη λα έρνπλ ζηα ρέξηα ηνπο έλα κέζν πίεζεο. Σν ηειηθφ πνζφ ζα θαζνξηδφηαλ απφ ηε δηαζπκκαρηθή «Δπηηξνπή Απνδεκηψζεσλ». Σνλ Απξίιην ηνπ 1921, ππφ ηελ ηζρπξή πίεζε ηεο Γαιιίαο ην πνζφ θαζνξίζηεθε ζε 132 δηο ρξπζά κάξθα δειαδή 33 δηο δνιάξηα, έλα πνζφ πνπ μεπεξλνχζε ηα φξηα ηνπ θαληαζηηθνχ. Δηδηθφηεξα νη γαιιηθέο αμηψζεηο ήηαλ εμσθξεληθέο. Ζ Γαιιία απαηηνχζε παξαδείγκαηνο ράξηλ, 75 δηο θξάγθα γηα ηελ θαηαζηξνθή ησλ θηεξίσλ ζηε Β.Α. Γαιιία, ε νπνία αληηπξνζψπεπε κφλν ην 4% ηνπ εδάθνπο ηεο ρψξαο, ελψ νη επίζεκεο ζηαηηζηηθέο ηνπ 1917 είραλ εθηηκήζεη ηελ αμία ησλ θαηνηθηψλ νιφθιεξεο ηεο ρψξαο κφλν ζε 59,5 δηο θξάγθα. Οη "επαλνξζψζεηο" νδήγεζαλ ζε αηειείσηεο δηακάρεο θαη δηεπζεηήζεηο εθφζνλ νη ΖΠΑ πξνο κεγάιε δπζαξέζθεηα ησλ πξψελ πκκάρσλ ηεο επηζπκνχζαλ λα ζπλδέζνπλ ην ζέκα ησλ γεξκαληθψλ ρξεψλ πξνο ηνπο πκκάρνπο κε ην ζέκα ησλ ρξεψλ πνπ δεκηνχξγεζαλ νη ζχκκαρνη πξνο ηελ Οπάζηγθηνλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. Σα πνζά πνπ δεηνχζαλ νη ΖΠΑ ήηαλ ηφζν παξάινγα φζν απηά πνπ δεηνχζαλ νη χκκαρνη απφ ηελ Γεξκαλία θαη ηα νπνία ηζνδπλακνχζαλ κε κηάκηζε θνξά ην εζληθφ εηζφδεκα ηεο ρψξαο ην 1929. Σα βξεηαληθά ρξέε πξνο ηηο ΖΠΑ αλέξρνληαλ ζην κηζφ ηνπ βξεηαληθνχ εζληθνχ εηζνδήκαηνο θαη ηα γαιιηθά ζηα δχν ηξίηα. Γχν ήηαλ ηα ζέκαηα ζε ζρέζε κε ηηο γεξκαληθέο επαλνξζψζεηο. Πξώην ην ζέκα πνπ επηζήκαλε ν Keynes, φηη ρσξίο ηελ απνθαηάζηαζε ηεο γεξκαληθήο νηθνλνκίαο ήηαλ αδχλαηε ε απνθαηάζηαζε ελφο ζηαζεξνχ θηιειεχζεξνπ πνιηηηζκνχ θαη κηαο ζηαζεξήο νηθνλνκίαο ζηελ Δπξψπε. Όκσο ε γαιιηθή πνιηηηθή ήηαλ αληίζεηε θαη απνζθνπνχζε ζην λα θξαηά ηε Γεξκαλία αλίζρπξε γηα ιφγνπο δηθήο ηεο αζθάιεηαο. Γεύηεξν, ππήξρε ην πξφβιεκα ηνπ ηξφπνπ πιεξσκήο ησλ επαλνξζψζεσλ. Όζνη ήζειαλ ηε Γεξκαλία αλίζρπξε, δεηνχζαλ κεηξεηά κάιινλ παξά αγαζά απφ ηελ 34 ηξέρνπζα παξαγσγή ηεο (φπσο ζα ήηαλ ινγηθφ) ή ηνπιάρηζηνλ απφ ην εηζφδεκα ησλ γεξκαληθψλ εμαγσγψλ, εθφζνλ θάηη ηέηνην ζα ελδπλάκσλε ηε γεξκαληθή νηθνλνκία έλαληη ησλ αληαγσληζηψλ ηεο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα εμαλάγθαζαλ ηε Γεξκαλία λα θαηαθχγεη ζε επαρζή δαλεηζκφ, κε ζπλέπεηα ηα ηεξάζηηα πνζά ησλ επαλνξζψζεσλ λα πξνέξρνληαη απφ καδηθά ακεξηθάληθα δάλεηα πνπ ζπλήςε ε Γεξκαλία ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '20. Γηα ηνπο αληηπάινπο ηεο Γεξκαλίαο, ην γεγνλφο απηφ θαηλφηαλ λα έρεη ην πξφζζεην πιενλέθηεκα φηη ε Γεξκαλία βπζηδφηαλ ζηα ρξέε. Όκσο ε δηεπζέηεζε απηή έθαλε θαη ηε Γεξκαλία αιιά θαη ηελ ππφινηπε Δπξψπε εμαηξεηηθά επαίζζεηεο ζηε κείσζε ηνπ ακεξηθάληθνπ δαλεηζκνχ πνπ άξρηζε πξηλ απφ ηελ θξίζε θαη ζηελ παχζε ησλ ακεξηθάληθσλ δαλείσλ σο επαθφινπζν ηνπ θξαρ ηνπ 1929. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο χθεζεο νη πιεξσκή ησλ πνιεκηθψλ επαλνξζψζεσλ ζηακάηεζε. Αιιά φκσο ν ηεξκαηηζκφο ησλ πιεξσκψλ απηψλ εθ κέξνπο ηεο Γεξκαλίαο δελ είρε θαλέλα απνηέιεζκα ζηελ νηθνλνκία. Απηφ πνπ ζα πξέπεη λα θξαηήζνπκε είλαη ε αζζελέζηεξε ζέζε πνπ πεξηέπεζαλ νη νθεηιέηξηεο ρψξεο. Απφ ηε κία έλα ππέξνγθν καθξνπξφζεζκν ρξένο λα βαξχλεη ηελ νηθνλνκία ηνπο, θη απφ ηελ άιιε, κηα νινέλα εληεηλφκελε πξνζθπγή ζε βξαρππξφζεζκν δαλεηζκφ γηα ηελ εμηζνξξφπεζε ησλ ηζνδπγίσλ ηνπο. (πιεξσκή θπξίσο ηνθνρξεσιπζίσλ. Σν θάζε έζλνο έηζη εμαξηηφηαλ απφ ηελ θαιή ζέιεζε ησλ ακεξηθαληθψλ θπξίσο ηξαπεδψλ. Οη ηδησηηθέο φκσο απηέο ζπκβνιέο ήηαλ εμαηξεηηθά επκεηάβιεηεο θαη ε ηπρφλ παχζε ηνπο κπνξνχζε λα επηθέξεη ζσξεία πησρεχζεσλ. Ήηαλ πξνθαλέο φηη ε αγνξά αλζξψπσλ, θεθαιαίσλ θαη αγαζψλ νδεγνχληαλ πξνο κηα γεληθεπκέλε εκπινθή. Κάησ απφ απηέο ηηο πεξηζηάζεηο κεξηθά ρξεκαηηζηεξηαθά επεηζφδηα θεξδνζθνπηθνχ ραξαθηήξα αξθνχζαλ γηα λα θαηαξξεχζεη ην νηθνδφκεκα ηεο επεκεξίαο. Τν ρξνληθό ηεο ρξεκαηηζηεξηαθήο θξίζεο ηνπ 1929. Σν θξαρ ηνπ 1929 ήηαλ ν βίαηνο επίινγνο ελφο απφ ηα κεγαιχηεξα θεξδνζθνπηθά boom ( κηαο απφ ηηο κεγαιχηεξεο θεξδνζθνπηθέο αλφδνπο) πνπ γλψξηζε ην 35 ρξεκαηηζηήξην ηεο Νέαο Τφξθεο. Απφ απηή ηελ άπνςε ην ρξεκαηηζηεξηαθφ θξαρ ήηαλ θπξίσο ακεξηθάληθε ππφζεζε. Ζ αχμεζε ησλ ηηκψλ ησλ κεηνρψλ δελ ζρεηηδφηαλ κε ηελ αχμεζε ησλ θεξδψλ ησλ εηαηξηψλ αιιά ήηαλ ην απνηέιεζκα κηαο θξελήξνπο θαη γεληθεπκέλεο θεξδνζθνπίαο φρη κφλν απφ ηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο αιιά θαη απφ κηα ζεκαληηθή κεξίδα ηνπ θφζκνπ νη νπνίνη πξνζδνθνχζαλ έλα εχθνιν θέξδνο. Ζ θαζαξά θεξδνζθνπηθή θάζε ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ ηεο Ν. Τ. άξρηζε ηνλ Μάξηην ηνπ 1928. Οη αηζηφδνμεο δειψζεηο ησλ επηρεηξεκαηηψλ γηα ην κέιινλ ηεο νηθνλνκίαο ηξνθνδνηνχζαλ ηελ θεξδνζθνπία. ηηο 12 Ηνπλίνπ ζεκεηψζεθε ε πξψηε ππνρψξεζε ηνπ δείθηε θαηά 23 κνλάδεο. Χζηφζν ε άλνδνο μαλαξρίδεη απφ ηνλ Ηνχιην αλάκεζα ζε πξνεθινγηθέο ππνζρέζεηο γηα επεκεξία θαη ζπλερή νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Οη ηξάπεδεο έδηλαλ βξαρππξφζεζκα δάλεηα γηα αγνξά κεηνρψλ κε επηηφθην 12% ελψ ηα ρξεκαηηζηεξηαθά γξαθεία δάλεηδαλ ηνπο πειάηεο ηνπο γηα λα ηνπνζεηεζνχλ ζην ρξεκαηηζηήξην ιακβάλνληαο σο εγγχεζε ηηο αγνξαζκέλεο κεηνρέο. Ζ πξαθηηθή ησλ Call Loans πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ γηα ηελ αγνξά ησλ κεηνρψλ επέηξεπε ηελ θεξδνζθνπία επί ρξενγξάθσλ κε ηελ θαηαβνιή ηνπ 10% ηεο αμίαο ηνπο. Ο κεραληζκφο ήηαλ απιφο: ν αγνξαζηήο ηαθηνπνηεί ην 10% ηεο ηηκήο ηεο κεηνρήο ελψ δαλείδεηαη ην ππφινηπν 90% απφ ηνλ ρξεκαηηζηή ηνπ. Ο ηειεπηαίνο πάιη πξνκεζεχεηαη ην ελ ιφγσ πνζφλ απφ ηξάπεδεο, δαλεηδφκελνο θαη ν ίδηνο ρξήκαηα κέξα κε ηε κέξα. (on call). To 1928-1929 έγηλε ζπζηεκαηηθή ρξήζε ηεο αγνξάο κε πεξηζψξηα θέξδνπο, ελψ ν δαλεηζκφο ζηνπο ρξεκαηηζηέο εμειίρζεθε ηαρχηαηα. 4.430 δηο $ ζηηο 31/12/1927 6.440 δηο $ ζηηο 31/12/1928 8.525 δηο $ ζηηο 4/10/1929 χκθσλα κε εθηηκήζεηο ηνπ 1934 ζην 1,5 εθαηνκκχξηα αηφκσλ πνπ δηέζεηαλ ηίηινπο ζην ρξεκαηηζηήξην ηεο Ν.Τ. ηα 600.000 ηνπιάρηζηνλ δηελεξγνχζαλ αγνξά κε πεξηζψξην θέξδνπο θαηά ην 1929. Χζηφζν ν κεραληζκφο ησλ call loans γηα λα ιεηηνπξγήζεη απαηηεί κηα θαη κφλε πξνυπφζεζε: πξέπεη νη αμίεο πάληα λα αλεβαίλνπλ. Ζ θεξδνζθνπία ηξέθεηαη απφ ηνλ ίδην ηεο ηνλ εαπηφ. Αξρηθά, κία επλντθή εμέιημε ησλ ζπλαιιαγψλ επηηξέπεη ηελ πξνζδνθία απμεκέλσλ κεξηζκάησλ θαη άξα 36 ηνλψλεη ηηο κεηαβηβάζεηο κεηνρψλ νη ηηκέο ησλ νπνίσλ αλεβαίλνπλ· ζηε ζπλέρεηα θαη ζην κέηξν πνπ ε εμέιημε ησλ ηηκψλ επηηξέπεη ηελ πξαγκαηνπνίεζε θεξδψλ κέζσ αγνξψλ θαη κεηαπσιήζεσλ, ε αγνξά ράλεη θάπνηα ζηηγκή απφ ηα κάηηα ηεο ηα ηνθνκεξίδηα. Ζ έθηαζε ηεο θεξδνζθνπίαο αζθνχζε έληνλε πίεζε ζην δηεζλέο πηζησηηθφ ζχζηεκα θαη ηδηαίηεξα ζηε ρξεκαηαγνξά ηνπ Λνλδίλνπ, θαζψο πξνζείιθπε ζηε Νέα Τφξθε μέλα θεθάιαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ άκεζα γηα ηελ αγνξά κεηνρψλ είηε γηα ηε ρξεκαηνδφηεζε επελδπηηθψλ εηαηξεηψλ είηε γηα call loans. Σν 1929 πξνζπάζεηα ησλ λνκηζκαηηθψλ αξρψλ λα αλαραηηίζνπλ ηηο εμειίμεηο κε ηελ άλνδν ησλ επηηνθίσλ απέηπρε, ε αγνξά ζπλέρηζε ηελ μέθξελε πνξεία ηεο. Όκσο ε ραξαθηεξηζηηθή επθνξία πνπ δηαπλέεη έλα θεξδνζθνπηθφ boom απνθαιχπηεη παξάιιεια θαη κηα εχζξαπζηε ςπρνινγία ζην βαζκφ πνπ παξαγλσξίδεη ην πξαγκαηηθφ αληίθξηζκα ησλ κεηνρψλ – εξγνζηάζηα, κεραλέο, απνζέκαηα εκπνξεπκάησλ. Έηζη ε ζπκπεξηθνξά ηνπ θεθαιαίνπ αιιά θαη ηνπ θνηλνχ βξίζθεηαη ζην έιενο θαη ηνπ ειάρηζηνπ αθφκε αηνπήκαηνο πνπ ελδέρεηαη λα δηαπξαρζεί ζην επνηθνδφκεκα. Αξθεί νξηζκέλνη κεγαινκέηνρνη, κε νπνηνδήπνηε πξφζρεκα, λα αξρίζνπλ λα πσινχλ θαη λα απνζχξνληαη απφ ηελ αγνξά, γηα λα παγψζεη ε άλνδνο. Σφηε ε κηα πηψζε θέξλεη ηελ άιιε θαη ν θαζέλαο πξνζπαζεί λα δηαζψζεη ην δηθφ ηνπ κεξίδην πνπιψληαο θαη θέξλνληαο έηζη αθφκα πην θνληά ηελ θαηάξξεπζε θαη άξα ηε γεληθή θαηαζηξνθή. Σν 1929 πξφθαζε ηεο θαηάξξεπζεο ζηε Ν.Τ. ζηάζεθε ε δφιηα ρξενθνπία, ζηηο 20 επηεκβξίνπ, ελφο επηρεηξεκαηία ηνπ Clarence Hatry, πνπ είρε θαηαθέξεη λα επηβιεζεί κε θνκπίλεο. ηηο αξρέο Οθησβξίνπ 1929 ν πξφεδξνο ηνπ Federal Reserve Mitchell δήισλε φηη ε θαηάζηαζε ηεο ακεξηθάληθεο βηνκεραλίαο είλαη ηθαλνπνηεηηθή θαη φηη ε άλνδνο ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ ζα ζπλερηζζεί. ηηο 15 Οθησβξίνπ έιεγε φηη ε άλνδνο ησλ κεηνρψλ ζηεξίδεηαη ζε κηα πγηή βάζε δεδνκέλεο ηεο επεκεξίαο ηεο ρψξαο. Όκσο ήδε απφ ην θαινθαίξη ηνπ 1929 είρε ήδε αξρίζεη ε πηψζε ησλ ηηκψλ ρνλδξηθήο πψιεζεο θαη ην ζηακάηεκα ηεο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο ζηελ Βξεηαλία, ηελ Γεξκαλία θαη ηηο ΖΠΑ. Όζνλ αθνξά ηελ γεσξγηθή θξίζε απηή είρε εθδεισζεί, φπσο είπακε, πνιχ πξηλ ην 1929 (εηδηθφηεξα ζηηο ΖΠΑ). ηηο ΖΠΑ ε παξαγσγή απηνθηλήησλ ηνλ επηέκβξην πέθηεη ζηα 416 ρηι. θνκκάηηα απφ 622 ρηι πνπ βξηζθφηαλ ηνλ Μάξηην θαηαγξάθνληαο κηα πηψζε ηνπ 33%. 37 Οη πξψηεο πησηηθέο ηάζεηο ζην ρξεκαηηζηήξην εκθαλίζηεθαλ απφ ηηο αξρέο Οθησβξίνπ. Χζηφζν ε κεγάιε πηψζε άξρηζε ηελ Πέκπηε 24 Οθησβξίνπ φηαλ εθδειψζεθε πξνζθνξά 12.894.650 κεηνρψλ απέλαληη ζε κεδακηλή πξνζθνξά. Οη ηξάπεδεο επεκβαίλνπλ γηα λα αλαραηηίζνπλ ηελ πηψζε θαη απνθαζηζηνχλ πξνο ζηηγκήλ ηελ εξεκία. ην ηέινο ηεο ζπλεδξίαο ε πηψζε ησλ κεηνρψλ θπκαίλεηαη απφ 12 έσο 25 κνλάδεο. Σελ Παξαζθεπή θαη ην άββαην φιε πηζηεχνπλ φηη ε θξίζε έρεη μεπεξαζηεί. Σελ Γεπηέξα 28 Οθησβξίνπ ε πηψζε μεθηλά ρσξίο θαλείο λα κπνξεί λα ηελ απνηξέςεη. Ζ πξνζθνξά θηάλεη ηνπο 9.250.000 θαη ν δείθηεο βηνκεραληθψλ κεηνρψλ ηνπ N.Y. Times πέθηεη θαηά 49 κνλάδεο. Οη ηξαπεδίηεο πξνζπαζνχλ λα θαζεζπράζνπλ ηνπο επελδπηέο ρσξίο σζηφζν εθείλνη λα πξνβαίλνπλ ζε αγνξέο. Ζ επφκελε εκέξα Σξίηε 29 Οθησβξίνπ θαηαγξάθεθε σο ε ρεηξφηεξε ζηελ κέρξη ηφηε ηζηνξία ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ ηεο Ν.Τ. Οη πξνζθεξφκελνη ηίηινη αλήιζαλ ζηα 33 εθαηνκκχξηα θαη ε πηψζε ηνπ γεληθνχ δείθηε ήηαλ ηεο ηάμεο ηνπ 12%. Απφ ηνλ Οθηψβξην ηνπ κέρξη ηνλ Ηνχιην ηνπ 1932 ν δείθηεο N.Y. Times έπεζε θαηά 77%. Ζ κεγάιε χθεζε είρε αξρίζεη. ε πνιχ ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα ε δξακαηηθή θξίζε ζχληνκα απιψζεθε ζηελ άιιε ζεκαληηθή βηνκεραληθή ρψξα ηε Γεξκαλία.. Ζ βηνκεραληθή παξαγσγή ησλ ΖΠΑ ζηελ πεξίνδν 1929-1931 κεηψζεθε θαηά ην έλα ηξίην ελψ ην ίδην ζπλέβε θαη ζηε Γεξκαλία. Σν Δζληθφ Δηζφδεκα ησλ ΖΠΑ απφ 87,4 δηο. $ ην 1929 έπεζε ζηα 39,6 δηο. $ ην 1933. 5096 ηξάπεδεο αλαζηέιινπλ ηηο πιεξσκέο ηνπο απφ ην 1929 κέρξη ην 1932. Όκσο απηνί πνπ ρηππήζεθαλ πεξηζζφηεξν απφ ηελ θξίζε ήηαλ νη θιάδνη αηρκήο. Έηζη ζηηο ΖΠΑ, νη πσιήζεηο ηεο Westinhouse, ηεο κεγάιεο ειεθηξηθήο εηαηξίαο κεηψζεθαλ θαηά ηα δχν ηξίηα ζηελ πεξίνδν 1929-1933. Ζ θξίζε επεξέαζε θαη ηνλ ήδε πξνβιεκαηηθφ πξσηνγελή ηνκέα. Οη ηηκέο ησλ ηξνθίκσλ θαη ησλ πξψησλ πιψλ πνπ δελ κπνξνχζαλ λα ζηεξηρηνχλ κε ηε δεκηνπξγία απνζεκάησλ. Ζ ηηκή ηνπ ηζαγηνχ θαη ηνπ ζηαξηνχ έπεζε θαηά 70% ελψ ε ηηκή ηνπ κεηαμηνχ θαηά 80%. Σν γεγνλφο απηφ θαηέζηξεςε ηελ νηθνλνκία ησλ ρσξψλ πνπ ην δηεζλέο εκπφξην ηνπο εμαξηηφηαλ απφ ιίγα πξσηνγελή πξντφληα θαη έθαλε ηελ θξίζε παγθφζκηα. 38 Ζ θξίζε απηή είλαη κνλαδηθή γηα ηελ δηάξθεηά ηεο, ηελ έθηαζε ηεο θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο. Πνηέ δελ κπφξεζε λα ζβεζηεί απφ ηελ κλήκε ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ θπβεξλήζεσλ. Δλέπλεπζε ζπγγξαθείο φπσο ηνλ J. Stainbeck "ζηα ζηαθχιηα ηεο νξγήο". Ζ πξσηαξρηθή θνηλσληθή ζπλέπεηα ηεο θξίζεο ήηαλ ε αλεξγία πνπ έθηαζε ζε άλεπ πξνεγνπκέλνπ επίπεδα θαη γηα δηάζηεκα κεγαιχηεξν απφ φζν ζα πεξίκελε θαλείο. ηε ρεηξφηεξε πεξίνδν ηεο Ύθεζεο (1932-33) ην 44% ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηε Γεξκαλία, ην 29% ζηελ Απζηξία ην 27% ζηηο ΖΠΑ ην 22-23% ζηε Βξεηαλία θαη ζην Βέιγην βξέζεθε άλεξγν. ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Παξά ηελ αλάπηπμε πνπ ζεκεηψζεθε κεηά ην 1933 ε αλεξγία δελ κεηψζεθε θάησ απφ ην 20% ζηηο ΖΠΑ θαη ηελ Απζηξία θαη θάησ απφ ην 16% ζηελ Βξεηαλία θαη ηε νπεδία. Σελ ίδηα επνρή επηβάιιεηαη κείσζε ησλ σξαξίσλ κε αληίζηνηρε κείσζε ησλ απνδνρψλ. ηελ βηνκεραλία ησλ ΖΠΑ ηελ πεξίνδν 1929-1933 ηα σξάξηα κεηψζεθαλ θαηά 20% ελψ νη απνδνρέο θαηά 45%. Δπξφθεηην πεξηζζφηεξν γηα θαηακεξηζκφ αλεξγίαο παξά γηα θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Οπδέπνηε ππήξμε ζηε δσή ησλ εξγαδνκέλσλ ηέηνηα κεγάιε νηθνλνκηθή θαηαζηξνθή. Γηα ηελ πιεηνλφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ ησλ βηνκεραλνπνηεκέλσλ ρσξψλ, ε Μεγάιε Ύθεζε ζήκαηλε πάλσ απφ φια ηελ ηξαπκαηηθή εκπεηξία ηεο καδηθήο αλεξγίαο θαη ν θφβνο ηεο αλαζθάιεηαο. Μπνξεί ε πιεηνλφηεηα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πνπ είρε απαζρφιεζε αθφκα θαη ζηηο ρεηξφηεξεο ζηηγκέο ηεο θξίζεο λα πεξλνχζε ζεκαληηθά θαιχηεξα εθφζνλ νη ηηκέο εηδηθφηεξα ησλ ηξνθίκσλ έπεθηαλ κε ηαρχηεξν ξπζκφ ζε ζρέζε κε νηηδήπνηε άιιν ζηα ρξφληα ηεο Ύθεζεο. Ζ εηθφλα πνπ θπξηαξρνχζε ήηαλ ηα ζπζζίηηα γηα ηνπο θησρνχο, ε εκθάληζε ησλ παξαγθνππφιεσλ γηα ηνπο άζηεγνπο, νη πνξείεο ησλ πεηλαζκέλσλ πνπ μεθηλνχζαλ απφ ηηο αλελεξγέο πιένλ βηνκεραληθέο πεξηνρέο φπνπ νη κεηαιινπξγίεο θαη ηα λαππεγεία είραλ πάςεη λα ιεηηνπξγνχλ. Οη λεθξνί απφ πείλα έθηαζαλ ηνπο 29 ζηελ Ν.Τ. ηνπ 1933 ελψ πνιιαπιαζηάζηεθαλ ιφγσ ηεο αζηηίαο ηα θξνχζκαηα ζθνξβνχηνπ, ξαρίηηδαο θαη δεξκαηηθψλ λφζσλ. Σελ θαηάζηαζε επηβάξπλε θαη ε απνπζία ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο. 39 Ο κφλνο ηνκέαο πνπ ζξηάκβεπζε ήηαλ ε βηνκεραλία ηνπ Υφιπγνπλη. Οη ηεξάζηηνη θηλεκαηνγξάθνη μεπήδεζαλ ζαλ παιάηηα νλείξνπ ζηηο γθξίδεο πφιεηο φπνπ ηηο κάζηηδε ε καδηθή αλεξγία. Σν γεγνλφο απηφ δελ απνηειεί έθπιεμε γηαηί ηα εηζηηήξηα ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ ήηαλ εθπιεθηηθά θηελά θαη νη άλεξγνη είραλ αλάγθε λα νλεηξεπηνχλ θαη λα μεράζνπλ. ην κεγάιν παγθφζκην απνηθηαθφ ηνκέα, ε χθεζε πξνθάιεζε έληνλε αχμεζε ηεο αληη-ηκπεξηαιηζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, ελ κέξεη ιφγσ ηεο θαηάξξεπζεο ησλ ηηκψλ ησλ εκπνξεπκάησλ απφ ηα νπνία εμαξηψλην νη απνηθηαθέο νηθνλνκίεο, ελ κέξεη δηφηη νη ίδηεο νη κεηξνπνιηηηθέο ρψξεο έζπεπζαλ λα πξνζηαηεχζνπλ ηε δηθή ηνπο γεσξγία αλεμάξηεηα απφ ηα απνηειέζκαηα πνπ ζα είρε κηα ηέηνηα πνιηηηθή ζηηο νηθνλνκίεο ησλ απνηθηψλ ηνπο. Απφ νηθνλνκηθή άπνςε απηά πνπ ρηππήζεθαλ πεξηζζφηεξν ήηαλ ην θέξδνο θαη ε απνδνηηθφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ, κε άιια ιφγηα ηα ζεκέιηα ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Σν 1929, 728 βηνκεραληθέο θαη εκπνξηθέο εηαηξίεο ζηηο ΖΠΑ είραλ πξαγκαηνπνηήζεη θέξδε 3 εθαη. δνιαξίσλ. Σν 1932 ην έιιεηκκα ηνπο μεπεξλνχζε ηα 10 εθαη. δνιάξηα. Όιεο ινηπφλ νη πξνζπάζεηεο (ζεξαπείεο απνζθνπνχζαλ) ζπλέθιηλαλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αλαγέλλεζεο ηνπ θέξδνπο ην νπνίν ζε θακηά πξνεγνχκελε θξίζε δελ είρε πιεγεί ηφζν πνιχ. Αληηκεηώπηζε ηεο Κξίζεο. Σα κέηξα πνπ εθαξκφζηεθαλ γηα ηελ ζεξαπεία ηεο θξίζεο, κέηξα ραξαθηεξίδνληαλ απφ κηα θαζνιηθφηεηα, ήηαλ ηα αθφινπζα. 1. Άκεζε θξαηηθή βνήζεηα ζηνπο πξνβιεκαηηθνχο ηνκείο ππφ ηελ κνξθή επηρνξεγήζεσλ. Οη θπβεξλήζεηο αλέιαβαλ εηδηθφηεξα λα πξνζηαηεχζνπλ ηνλ αγξνηηθφ ηνκέα. Δγγπήζεθαλ ηηο ηηκέο ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ, αγφξαζαλ ηα 40 πιενλάζκαηα θαη ηα θαηέζηξεςαλ (φπσο ζα δνχκε πην θάησ) επηδφηεζαλ ηνπο θαιιηεξγεηέο λα κε παξάγνπλ. 2. Πνιηηηθή θαηαζθεπήο κεγάισλ δεκνζίσλ έξγσλ γηα ηελ κείσζε ηεο αλεξγίαο. Ζ πνιηηηθή ησλ δεκνζίσλ έξγσλ απνζθνπνχζε ζηελ ηφλσζε ηεο ελεξγνχ δήηεζεο (δεκηνπξγία θαηαλαισηψλ). Σν γεγνλφο απηφ ζεκαδεχεη ηελ αξρή ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο ζηελ νηθνλνκηθή δσή. 3. Απζηεξή πξνζηαηεπηηθή πνιηηηθή πνπ απφ ην 1930 ζπλνδεχηεθε απφ ηελ επηζηξνθή ζηνπο πνζνηηθνχο πεξηνξηζκνχο ησλ εηζαγσγψλ.(neomercantilisme). ε νξηζκέλα θξάηε (Ναδηζηηθή Γεξκαλία, Ηηαιία ηνπ Μνπζνιίλη, Ηαπσλία) αλαπηχζζνληαλ πνιηηηθέο πνπ έθηαλαλ κέρξη ηελ νηθνλνκηθή απηάξθεηα. (Κιεηζηφ νηθνλνκηθφ θχθισκα, ζε ζπλδπαζκφ κε κείσζε ησλ εηζαγσγψλ θαη πξνζπάζεηα γηα αχμεζε ησλ εμαγσγψλ). Σα κέζα γηα ηελ επίηεπμε ηεο πνιηηηθήο απηήο ήηαλ ν θξαηηθφο έιεγρνο ηεο θίλεζεο ησλ θεθαιαίσλ θαη ησλ εκπνξεπκάησλ. Λφγσ ηεο δπζθνιηψλ ζηηο πιεξσκέο, νη ρψξεο ζηξάθεθαλ ζην εκπφξην αληηπξαγκαηηζκνχ, δειαδή πιήξσλαλ ε κηα ηελ άιιε ζε είδνο. Ζ Γεξκαλία έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ πηνζέηεζε απηψλ ησλ ξπζκίζεσλ εηζάγνληαο ηηο δηκεξείο ζπκθσλίεο ζπκςεθηζκνχ ησλ ζπλαιιαγψλ (clearing). Ζ Γαιιία ήηαλ ε πξψηε ρψξα πνπ εηζήγαγε πνζνζηψζεηο εηζαγσγψλ θαη άδεηεο εηζαγσγψλ πνπ έγηλαλ ε πην δηαδεδνκέλε κέζνδνο πξνζηαζίαο ησλ εγρψξησλ αγνξψλ. Οη πνζνζηψζεηο ζηηο εηζαγσγέο ήηαλ πην θαηαζηξνθηθέο ζην δηεζλέο εκπφξην απφ ηνπο δαζκνχο, δεδνκέλνπ φηη κηα πνζφζησζε πεξηνξίδεη άκεζα ην φξην ησλ επηηξεπηψλ εηζαγσγψλ θαη ιεηηνπξγεί έηζη αλεμάξηεηα απφ ην κεραληζκφ ησλ ηηκψλ. Αθφκε θαη ε Μεγάιε Βξεηαλία εγθαηέιεηςε ην ειεχζεξν εκπφξην ην 1931, πξάγκα πνπ απνηεινχζε ην θεληξηθφ ζηνηρείν ηεο βξεηαληθήο νηθνλνκηθήο ηαπηφηεηαο απφ ην 1840.4 4. Καηαζηξνθή ησλ βηνκεραληθψλ θαη αγξνηηθψλ πιενλαζκάησλ θαη ησλ απνχιεησλ απνζεκάησλ. Αδπλακία λα δηαλεκεζνχλ ηα απνζέκαηα απηά ζηνπο άλεξγνπο κε ην επηρείξεκα φηη θάζε δηαλνκή ζα επηηάρπλε αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ κείσζε ησλ ηηκψλ θαη ησλ θεξδψλ. "Σα παηδηά πνπ είραλ πξνζβιεζεί απφ 4 Γηαβάζηε Berend ζ.105-107 41 πειιάγξα έπξεπε λα πεζάλνπλ επεηδή θάζε πνξηνθάιη έπξεπε λα απνθέξεη θέξδνο..." (Steinbeck) 5. Ρχζκηζε ηεο παξαγσγήο θαη ησλ εμσηεξηθψλ αληαιιαγψλ κε ηελ βνήζεηα ηεο θξαηηθή παξέκβαζεο. (Γηεπζπλφκελε νηθνλνκία). Σν θξάηνο επεμέηεηλε επξχηαηα ην ξφιν ηνπ σο ξπζκηζηήο, ρξεκαηνδφηεο θαη αγνξαζηήο ελφο ζπλερψο απμαλφκελνπ κεξηδίνπ ηεο παξαγσγήο, θαζψο επίζεο θαη ην ξφιν ηνπ σο ηδηνθηήηεο κεγάισλ ηκεκάησλ ηεο νηθνλνκίαο. ην πιαίζην ηεο δηεπζπλφκελεο νηθνλνκίαο νη παιηέο (παξαδνζηαθέο) ζρέζεηο κεηαμχ ηεο πνιηηηθήο εγεζίαο θαη ησλ νηθνλνκηθψλ παξαγφλησλ έγηλαλ αθφκε πην ζηελέο. Όηαλ ηα ηδησηηθά ζπκθέξνληα απνδεηθλχνληαλ αλίθαλα λα ζπλερίζνπλ ηελ εθκεηάιιεπζε ελφο ζεκαληηθνχ ηνκέα ηεο νηθνλνκία αλειάκβαλε ην θξάηνο σο επηρεηξεκαηίαο θαη δηαρεηξηζηήο. (Δζληθνπνηήζεηο ή θξαηηθνπνηήζεηο, ή ζπκκεηνρηθνί έιεγρνη ηνπ θξάηνπο ζηνπο ζηδεξνδξφκνπο, ζηηο ηξάπεδεο ή ζε ζηξαηεγηθέο βηνκεραλίεο. Έηζη ν θαπηηαιηζκφο εκθαλίδεηαη κε λέεο κνξθέο δηαηεξψληαο σζηφζν ηηο βαζηθέο ηνπ δνκέο. Έσο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, ε θξαηηθή παξέκβαζε θαη ν έιεγρνο ησλ νηθνλνκηψλ είραλ απμεζεί καδί κε ηηο πξνεηνηκαζίεο γηα πφιεκν. Οη δαπάλεο ησλ εμνπιηζκψλ ζε πξαγκαηηθέο ηηκέο απμήζεθαλ αηζζεηά ζε νιφθιεξε ηελ Δπξψπε: 470% ζηε Γεξκαλία, 250% ζηε Μ. Βξεηαλία, 370% ζηε νβηεηηθή Έλσζε θ.α. ε πνιηηηθφ θαη ζεσξεηηθφ επίπεδν ε κεγάιε χθεζε θαηέζηξεςε ηνλ νηθνλνκηθφ θηιειεπζεξηζκφ γηα κηζφ αηψλα. Οη Οξζνδνμίεο ηεο θαζαξφαηκεο ειεχζεξεο αγνξάο είραλ ράζεη θάζε ίρλνο αμηνπηζηίαο ζηα ρξφληα ηεο κεγάιεο χθεζεο. Χζηφζν θαηά πεξίεξγν ηξφπν έθηαζαλ λα θπξηαξρνχλ πάιη ζε κηα πεξίνδν χθεζεο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80 θαη ζηηο αξρέο ηνπ '90. Καη ζηελ πεξίπησζε απηή κε ακθηζβεηνχκελα απνηειέζκαηα. Όκσο ηη λα ήηαλ άξαγε κηα "ειεχζεξε νηθνλνκία ηεο αγνξάο" φηαλ ζηελ νηθνλνκία θπξηαξρνχζαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ηεξάζηηεο επηρεηξήζεηο πνπ αθχξσλαλ θάζε λφεκα ηεο θξάζεο "ειεχζεξνο αληαγσληζκφο". Με άιια ιφγηα ν παιηνκνδίηηθνο θηιειεπζεξηζκφο ήηαλ λεθξφο ή θάλεθε θαηαδηθαζκέλνο. 42 Σψξα γηα ηελ νηθνλνκηθφ-πνιηηηθή εγεκνλία αληαγσλίδνληαλ ηψξα ηξεηο επηινγέο. Ζ κία ήηαλ ν θνκκνπληζκόο. ην θάησ-θάησ ε ΔΓ ήηαλ ε κφλε ρψξα πνπ θάλεθε λα είλαη απξφζβιεηε απφ ηε Κξίζε. Δλψ ν ππφινηπνο θφζκνο, ή ηνπιάρηζηνλ ν θηιειεχζεξνο δπηηθφο θαπηηαιηζκφο, παξέκεηλε ζε ζηαζηκφηεηα, ε ΔΓ πξνσζνχζε κηα ηαρχηαηε εθβηνκεράληζε κε ηα λέα ηεο Πεληαεηή Πιάλα. Απφ ην 1929 έσο ην 1940 ε ζνβηεηηθή βηνκεραληθή παξαγσγή ηνπιάρηζηνλ ηξηπιαζηάζηεθε. Καη επηπιένλ δελ ππήξρε αλεξγία. Σα επηηεχγκαηα απηά εληππσζίαζαλ ηνπο μέλνπο παξαηεξεηέο θάζε ηδενινγηθήο απφρξσζεο πεξηζζφηεξν απφ ηνλ νξαηφ πξσηνγνληζκφ θαη ηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ηεο ζνβηεηηθήο νηθνλνκίαο ή ηε ζθαηά θαη βάλαπζε θνιεθηηβνπνίεζε θαη καδηθή θαηαπίεζε ηνπ ηάιηλ. Ζ δεχηεξε επηινγή εκθαλίδεηαη κε ηε κνξθή ελφο θαπηηαιηζκνχ απφ ηε πίζηε ηνπ ζηα άξηζηα απνηειέζκαηα ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη κεηαξξπζκηζκέλνπ κεηά απφ έλα είδνπο δηαξθνχο δηαζχλδεζεο κε ηε κεηξηνπαζή ζνζηνδεκνθξαηία ησλ κε θνκκνπληζηηθψλ εξγαηηθψλ θηλεκάησλ. Μεηά ηνλ δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ε επηινγή απηή απνδείρζεθε ε πην απνηειεζκαηηθή. Ζ ηξίηε επηινγή ήηαλ ν θαζηζκόο πνπ ε Ύθεζε κεηέβαιε ζε παγθφζκην θίλεκα, θαη γηα ηελ αθξίβεηα ζε παγθφζκην θίλδπλν. Ο θαζηζκφο ζηε γεξκαληθή ηνπ έθδνζε (Δζληθνζνζηαιηζκφο) άληιεζε ηφζν απφ ηε γεξκαληθή πλεπκαηηθή παξάδνζε, ε νπνία (ζε αληίζεζε κε ηελ απζηξηαθή) ήηαλ ερζξηθή απέλαληη ζηηο λενθιαζηθέο ζεσξίεο ηνπ νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ πνπ είραλ γίλεη δηεζλψο ε νξζνδνμία απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1880 θαη κεηά, φζν θαη απφ κηα αδίζηαθηε θπβέξλεζε πνπ ήηαλ απνθαζηζκέλε λα εμαιείςεη ηελ αλεξγία κε θάζε ηίκεκα. Πξέπεη λα πνχκε φηη αληηκεηψπηζε ηε Μεγάιε Ύθεζε κε ηαρχηεηα θαη κε κεγαιχηεξε επηηπρία απφ νπνηνλδήπνηε άιινλ (ε επίδνζε ηνπ ηηαιηθνχ θαζηζκνχ ήηαλ ιηγφηεξν εληππσζηαθή). Παξάιιεια κε ηελ εθαξκνγή ησλ νηθνλνκηθψλ κέηξσλ πνπ απνζθνπνχζαλ ζηελ επαλεκθάληζε ηνπ θέξδνπο ζην εζσηεξηθφ ησλ ρσξψλ, εκθαλίδεηαη θαη κηα λέα δηεζλήο πνιηηηθή ε νπνία ζα απνδεηρζεί θαζνξηζηηθή γηα ην κέιινλ ηνπ θφζκνπ. Ζ πνιηηηθή απηή κεηαθξάδεηαη ζε έλα αλειέεην αληαγσληζκφ γηα ηελ θαηάθηεζε 43 ησλ δηεζλψλ αγνξψλ εκπνξεπκάησλ θαη θεθαιαίσλ θαη ηνλ έιεγρν ησλ πεγψλ ησλ πξψησλ πιψλ. ην πιαίζην απηψλ ησλ αληαγσληζκψλ δηαγξάθνληαη θαζαξά ηα ζχλνξα ησλ δχν ζπλαζπηζκψλ. Απφ ηελ κηα κεξηά βξίζθνληαη ηα θξάηε πνπ επιήγεζαλ πεξηζζφηεξν απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε, Γεξκαλία, Ηηαιία, Ηαπσλία. Σα θξάηε απηά παξνπζηάδνπλ έιιεηκκα ζηηο εμσηεξηθέο ηνπο ζπλαιιαγέο, ελψ θαηαθεχγνπλ ζε αθξαίεο κνξθέο απηαξρηθήο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο ζην εζσηεξηθφ θαη εμσηεξηθήο επηζεηηθφηεηαο. Πνιηηηθέο δειαδή νη νπνίεο απνδίδνληαη κε ηνλ γεληθφ φξν ηνπ θαζηζκνχ. Απφ ηελ άιιε ηνπνζεηνχληαη ηα θξάηε πνπ δηαζέηνπλ απνζέκαηα ρξπζνχ, άθζνλεο πξψηεο χιεο, απνηθηαθέο αγνξέο, φπσο είλαη ε Αγγιία, ε Γαιιία, θαη νη ΖΠΑ. Οη νηθνλνκηθνί αληαγσληζκνί έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηάζπαζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ θφζκνπ ζε δχν αλαηηζέκελνπο ζπλαζπηζκνχο ηηο παξακνλέο ηνπ Β' Παγθνζκίνπ πνιέκνπ. Ο εγέηεο ηνπ Ηηαιηθνχ Δζληθηζηηθνχ Κφκκαηνο Enrico Corradini «κεηέθξαζε» ηε καξμηζηηθή έλλνηα ηεο ηαμηθήο ζχγθξνπζεο ζε κηα εζληζηηθή έλλνηα ηεο δηεζλνχο ηαμηθήο ζχγθξνπζεο αλάκεζα ζηα «πξνιεηαξηαθά» θαη ηα «αζηηθά» έζλε. Ο Υίηιεξ, επίζεο, ζπλήζηδε λα δηαθξίλεη κεηαμχ πινπηνθξαηηθψλ θξαηψλ πνπ βξίζθνληαλ ζε αληηπαξάζεζε. πξνιεηαξηαθψλ θαη 44 ΙΙΙ. Η περίοδος 1950-1973 (Τα τρσζά τρόνια). ηελ πεξίνδν 1950-1970 ην κεγαιχηεξν θνκκάηη ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο ηδηαίηεξα ν αλεπηπγκέλνο θαπηηαιηζκφο γλψξηζε κηα κνλαδηθή θάζε ζηελ ηζηνξία ηεο αλάπηπμήο ηνπ. Χζηφζν ρξεηάζηεθε ε πεηξειατθή θξίζε ηνπ 1973 θαη ε κεγάιε θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80 γηα λα αξρίζνπλ νη δηάθνξνη παξαηεξεηέο, θαηαξράο νη νηθνλνκνιφγνη, λα ζπλεηδεηνπνηνχλ ηα ρξπζά ρξφληα πνπ ήηαλ ήδε παξειζφλ. Σα πεξηζζφηεξα αλζξψπηλα φληα ιεηηνπξγνχλ ζαλ ηζηνξηθνί: κφλν αλαδξνκηθά αλαγλσξίδνπλ ηε θχζε ηεο εκπεηξίαο ηνπο. Τπάξρνπλ αξθεηνί ιφγνη πνπ εμεγνχλ ην γηαηί ρξεηάζηεθε λα πεξάζεη ηφζνο θαηξφο γηα λα αλαγλσξηζζεί ε ηδηαίηεξε θχζε ηεο επνρήο απηήο. Γηα ηηο ΗΠΑ, νη νπνίεο θπξηάξρεζαλ κεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία ε επνρή απηή δελ ήηαλ θαζφινπ επαλαζηαηηθή· ζπλερίζηεθε θπξίσο ε επέθηαζε πνπ είρε αξρίζεη ζηα ρξφληα ηνπ πνιέκνπ πνπ ήηαλ πνιχ επλντθά γηα ηε ρψξα. Οη ΖΠΑ δελ ππέζηεζαλ δεκηέο, αχμεζαλ ην ΑΔΠ θαηά 2/3 θαη ηειείσζαλ ηνλ πφιεκν παξάγνληαο ζρεδφλ ηα 2/3 ηεο παγθφζκηαο βηνκεραληθήο παξαγσγήο. Δπηπιένλ, ιφγσ αθξηβψο ηνπ κεγέζνπο θαη ηεο πξνφδνπ πνπ ζεκείσζε ε ακεξηθάληθε νηθνλνκία, ε πξαγκαηηθή ηεο επίδνζε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ρξπζψλ ρξφλσλ δελ ήηαλ ηφζν εληππσζηαθή φζν νη ξπζκνί αλάπηπμεο άιισλ ρσξψλ πνπ εθθίλεζαλ απφ πνιχ ρακειά. ηελ πεξίνδν 1950-1973, ε ακεξηθάληθε νηθνλνκία αλαπηχρζεθε κε βξαδχηεξν ξπζκφ ζε ζρέζε κε νπνηαδήπνηε άιιε βηνκεραληθή ρψξα. Αληίζεηα ζε φιεο ηηο ππφινηπεο βηνκεραληθέο ρψξεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο βξαδππνξνχζαο Βξεηαλίαο, ε ρξπζή επνρή έζπαζε θάζε πξνεγνχκελν ξεθφξ αλάπηπμεο. Γηα ηηο επξσπατθέο ρψξεο θαη ηελ Ηαπσλία, χςηζηε πξνηεξαηφηεηα κεηά ηνλ πφιεκν ήηαλ ε αλάθακςε ηεο νηθνλνκίαο. ηα πξψηα ρξφληα κεηά ην 1945 κεηξνχζαλ ηελ επηηπρία ηνπο κε γλψκνλα ηελ επίηεπμε ζηφρσλ πνπ έζεζαλ ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ θαη φρη ζε ζρέζε κε ην κέιινλ. 45 ηα κε θνκκνπληζηηθά θξάηε, αλάθακςε ζήκαηλε ην μεπέξαζκα ηνπ θφβνπ ηεο θνηλσληθήο επαλάζηαζεο θαη ηεο θνκκνπληζηηθήο πξνψζεζεο. Έηζη, ελψ ζηα 1950 νη πεξηζζφηεξεο ρψξεο, κε εμαίξεζε ηε Γεξκαλία θαη ηελ Ηαπσλία, είραλ θηάζεη ζηα πξνπνιεκηθά επίπεδα, ν Φπρξφο Πφιεκνο, θαη ε χπαξμε ηζρπξψλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ ζηε Γαιιία θαη ηελ Ηηαιία απνζάξξπλαλ θάζε επθνξία. Δπηπιένλ, ην κπζηηθφ φπιν κηαο θνηλσλίαο ιατθήο αθζνλίαο, ζπγθεθξηκέλα ε πιήξεο απαζρφιεζε, δε γεληθεχηεθε παξά κφλν ζηε δεθαεηία ηνπ '60 φηαλ ε αλεξγία ζηελ Δπξψπε ήηαλ θαηά κέζν φξν κφιηο 1,5%. ηε δεθαεηία ηνπ '50, ε αλεξγία ζηελ Ηηαιία βξηζθφηαλ αθφκα ζην επίπεδν ηνπ 8,5%. Με ιίγα ιφγηα κφλν ζηε δεθαεηία ηνπ ΄60 ε Δπξψπε άξρηζε λα παίξλεη σο δεδνκέλε ηελ επεκεξία ηεο, φηαλ εμεηδηθεπκέλνη παξαηεξεηέο άξρηζαλ λα βαζίδνπλ ηηο πξνβιέςεηο ηνπο φηη ε νηθνλνκία ζα ζπλέρηδε ηελ αλνδηθή ηεο πνξεία γηα πάληα. Δίλαη θαλεξφ φηη ε ρξπζή επνρή αθνξνχζε, θπξίσο, ζηηο αλεπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, πνπ ζε φιεο απηέο ηηο δεθαεηίεο αληηπξνζψπεπαλ ηα ηξία ηέηαξηα ηεο παγθφζκηαο παξαγσγήο θαη πάλσ απφ ην 80% ησλ εμαγσγψλ πξντφλησλ κεηαπνίεζεο. Παξφια απηά ε νηθνλνκηθή άλνδνο θαηλφηαλ λα είλαη παγθφζκηα θαη αλεμάξηεηε απφ ηα νηθνλνκηθά θαζεζηψηα. Αξρηθά θάλεθε φηη ππεξηεξνχζαλ ηα θαηλνχξγηα ζνζηαιηζηηθά θαζεζηψηα: νη ξπζκνί αλάπηπμεο ηεο ΔΓ ζηε δεθαεηία ηνπ '50 ήηαλ ηαρχηεξνη απφ θάζε άιιε δπηηθή ρψξα· επίζεο νη νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο απμάλνληαλ ζρεδφλ κε ηνλ ίδην ξπζκφ – κε ηαρχηεξν ζηηο κέρξη ηφηε θαζπζηεξεκέλεο ρψξεο , κε βξαδχηεξν ζηηο ήδε εθβηνκεραληζκέλεο ρψξεο. Κη φκσο ζηε δεθαεηία ηνπ '60 έγηλε ζαθέο φηη ν θαπηηαιηζκφο ππεξηεξνχζε ζε δπλακηθή ηνπ ζνζηαιηζκνχ. Έηζη ε Υξπζή επνρή απνηέιεζε παγθφζκην θαηλφκελν, κνινλφηη ε γεληθή αθζνλία νπδέπνηε άγγημε ηελ πιεηνλφηεηα ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ πνπ δνχζε ζε ρψξεο θησρέο θαη θαζπζηεξεκέλεο. Χζηφζν δελ ππήξραλ θαηλφκελα καδηθήο πείλαο, εθηφο θαη αλ πξνέθππηε σο πξντφλ πνιέκνπ ή πνιηηηθήο παξαθξνζχλεο, φπσο ζηελ Κίλα. Έηζη ν πιεζπζκφο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ απμήζεθε κε ζεακαηηθφ ξπζκφ. Δηδηθφηεξα, θαηά ηελ πεξίνδν 1950-1980 ν πιεζπζκφο ηεο Αθξηθήο, ηεο Αλαηνιηθήο θαη Νφηηαο Αζίαο 46 ππεξδηπιαζηάζηεθε, ελψ ζηε Λαηηληθή Ακεξηθή απμήζεθε κε αθφκε κεγαιχηεξνπο ξπζκνχο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε παγθφζκηα παξαγσγή ηξνθίκσλ απμήζεθε ηαρχηεξα απφ ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζηηο δεθαεηίεο ηνπ '50 θαη ηνπ '60. ηε δεθαεηία ηνπ '70, νη αληζφηεηεο πνπ ππήξραλ κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ πεξηνρψλ ηνπ θησρνχ θφζκνπ αρξεζηεχνπλ ηα ζπλνιηθά ζηνηρεία. ε νξηζκέλεο πεξηνρέο, φπσο ε Άπσ Αλαηνιή θαη Λαηηληθή Ακεξηθή, ε αχμεζε ηεο παξαγσγήο ηξνθίκσλ μεπεξλνχζε θαηά πνιχ ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ, ελψ ζηελ Αθξηθή ππνιεηπφηαλ 1% θαη πιένλ εηεζίσο. ηε δεθαεηία ηνπ '80 ε θαηά θεθαιή παξαγσγή ηξνθίκσλ ηνπ θησρνχ θφζκνπ δελ απμήζεθε θαζφινπ . Οξηζκέλεο κάιηζηα πεξηνρέο, φπσο ε Αθξηθή, ε Κεληξηθή Ακεξηθή θαη ε Αζηαηηθή Δγγχο Αλαηνιή έπεζαλ θάησ απφ ην επίπεδν ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70 θαη ζπλέρηζαλ λα πέθηνπλ. ηηο δεθαεηίεο ηνπ '70 θαη ηνπ '80 έρνπκε πάιη ηελ θιαζζηθή εηθφλα ηνπ θφζκνπ απηνχ: ηελ εηθφλα ηεο καδηθήο ιηκνθηνλίαο, ηελ εηθφλα ηνπ πεηλαζκέλνπ "εμσηηθνχ" παηδηνχ πνπ πεζαίλεη. ην κεηαμχ, ην πξφβιεκα ηνπ αλεπηπγκέλνπ θφζκνπ ήηαλ φηη παξήγε ηφζα πνιιά πιενλάζκαηα ηξνθίκσλ πνπ δελ ήμεξε ηη λα ηα θάλεη. ηε δεθαεηία ηνπ '80 απνθάζηζε λα παξάγεη ζεκαληηθά κηθξφηεξεο πνζφηεηεο ή δηαθνξεηηθά φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο λα πνπιάεη ηα "βνπλά βνπηχξνπ" θαη ηηο "ιίκλεο γάιαθηνο" θάησ ηνπ θφζηνπο, πιήηηνληαο έηζη ηνπο παξαγσγνχο ησλ θησρψλ ρσξψλ. Η αλαζπγθξόηεζε ηεο δηεζλνύο νηθνλνκίαο Ζ δηεζλνπνίεζε ηεο Μεγάιεο Ύθεζεο ηνπ 1929 νθεηιφηαλ θπξίσο ζηε θαηάξξεπζε ηνπ παγθφζκηνπ εκπνξίνπ θαη ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ είρε σο απνηέιεζκα ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηνπ θφζκνπ ζε εζληθέο νηθνλνκίεο ή απηνθξαηνξίεο. Έηζη ε πξνηεξαηφηεηα δφζεθε ζηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο δηεζλνχο νηθνλνκίαο. Ζ πνιηηηθή πίεζε πξνήιζε απφ ηηο ΖΠΑ αλ θαη πνιιέο πξσηνβνπιίεο πξνήιζαλ απφ ηε Βξεηαλία. Σνλ Ηνχιην ηνπ 1944 ζην Bretton Woods έγηλε κηα δηεζλήο δηάζθεςε, κε ηελ ζπκκεηνρή 44 θξαηψλ, ε νπνία είρε σο ζθνπφ ηελ αλνηθνδφκεζε ηνπ δηεζλνχο λνκηζκαηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ είρε θαηαξξεχζεη κεηά ην 1929. 47 Οη αξρέο ηνπ Bretton Woods Ζ αλαζπγθξφηεζε ηνπ δηεζλνχο λνκηζκαηηθνχ ζπζηήκαηνο βαζίζηεθε ζε ηξεηο αξρέο: Ζ ζηαζεξόηεηα ησλ ηζνηηκηώλ ησλ ζπλαιιαγκάησλ απνηεινχζε ηνλ θεληξηθφ κεραληζκφ γηα ηελ επηζηξνθή ζε έλα θιίκα λνκηζκαηηθήο ζηαζεξφηεηαο. Κάζε ρψξα δεζκεπφηαλ λα θαζνξίζεη κηα επίζεκε ηζνηηκία ηνπ λνκίζκαηφο ηεο ζε ζρέζε κε ην ρξπζφ ή κε ην δνιάξην Ακεξηθήο θαη λα πεξηνξίζεη ηηο δηαθπκάλζεηο ζην +/-1%. Σν δνιάξην θαζηεξώζεθε σο δηεζλέο λόκηζκα ηζνδχλακν κε ην ρξπζφ γεγνλφο πνπ αληαλαθινχζε ηελ νηθνλνκηθή πξσηνθαζεδξία ησλ ΖΠΑ. Σν πιενλέθηεκα απηφ ηνπ δνιαξίνπ βαζηδφηαλ ζηελ κεηαηξεςηκφηεηα ηνπ ακεξηθάληθνπ λνκίζκαηνο ζε ρξπζφ. Ιδξύνληαη ην Γηεζλέο Ννκηζκαηηθό Τακείν θαη ε Γηεζλήο Τξάπεδα γηα ηελ Αλαζπγθξφηεζε θαη ηελ Αλάπηπμε (Παγθφζκηα Σξάπεδα) κε ζθνπφ ηελ δηεζλή ζπλεξγαζία ζην λνκηζκαηηθφ θαη ρξεκαηνδνηηθφ επίπεδν. Οη δχν δηεζλείο ζεζκνί πνπ αθφκα εμαθνινπζνχλ λα ππάξρνπλ, ζρεδηάζηεθαλ γηα λα ελζαξξχλνπλ θαη λα ζηεξίμνπλ καθξνπξφζεζκεο δηεζλείο επελδχζεηο γηα λα δηαηεξήζνπλ ηε ζπλαιιαγκαηηθή ζηαζεξφηεηα θαζψο επίζεο θαη γηα λα αληηκεησπίζνπλ πξνβιήκαηα ηζνδπγίνπ πιεξσκψλ. Τν δηεζλέο λνκηζκαηηθό ηακείν είρε σο απνζηνιή, βαζηδφκελν ζηηο ζπλεηζθνξέο ησλ κειψλ ηνπ, λα δαλεηνδνηεί ηα θξάηε πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπίζνπλ νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο θαη βξαρπρξφληα πξνβιήκαηα ζην ηζνδχγην πιεξσκψλ κε ζθνπφ ηελ απνθπγή ππνηηκήζεσλ. Χζηφζν ζηελ πεξίπησζε ησλ καθξνρξφλησλ νηθνλνκηθψλ πξνβιεκάησλ έγηλε απνδεθηή ε ππνηίκεζε ησλ εγρψξησλ λνκηζκάησλ. Η Παγθόζκηα Τξάπεδα είρε σο θχξηα ιεηηνπξγία λα βνεζήζεη ηελ αλαζπγθξφηεζε ησλ ρσξψλ πνπ θαηαζηξάθεθαλ απφ ηνλ πφιεκν θαη αξγφηεξα λα ρνξεγεί καθξνπξφζεζκα δάλεηα ζε θησρέο ρψξεο πξνθεηκέλνπ λα πινπνηνχλ αλαπηπμηαθά πξνγξάκκαηα. Βεβαίσο φηαλ ην αξρηθφ πξφηππν ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ θαηέξξεπζε ζηελ επνρή ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, νη ζεζκνί απηνί ππνηάρζεθαλ de facto ζηελ ακεξηθάληθε πνιηηηθή. 48 Η δύζθνιε εθαξκνγή ησλ αξρώλ ηνπ Bretton Woods. 1945-1959, ην dollar-gap Χζηφζν ε εθαξκνγή ηεο ζπκθσλίαο ηνπ Bretton Woods απνδείρζεθε εμαηξεηηθά δχζθνιε. Οη αλάγθεο ηεο αλνηθνδφκεζεο ζηελ Δπξψπε δεκηνχξγεζαλ κηα βαζηά αληζνξξνπία ζην ζχζηεκα ησλ δηεζλψλ αληαιιαγψλ. Οη ΖΠΑ θαηέγξαθαλ έλα ηεξάζηην πιεφλαζκα ζην ηζνδχγην πιεξσκψλ γεγνλφο πνπ ξνθάληδε ηα απνζέκαηα ησλ άιισλ ρσξψλ θαη θαζηζηνχζε ην δνιάξην λφκηζκα ζε αλεπάξθεηα. Γηα λα απνθχγνπλ ηε επηζηξνθή ζηελ θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '20 θαη λα απνηξέςνπλ κηα παξάιπζε ησλ εμαγσγψλ ηνπο ιφγσ έιιεηςεο κέζσλ πιεξσκήο νη ΖΠΑ αθνινχζεζαλ ηελ αθφινπζε πνιηηηθή: Μηα καδηθή ακεξηθάληθε βνήζεηα δηαλεκήζεθε ζην εμσηεξηθφ. Αθπξψζεθαλ ηα πνιεκηθά ρξέε θαη δφζεθαλ ζπκπιεξσκαηηθέο πηζηψζεηο ζηελ Μεγάιε Βξεηαλία, ζηελ Γαιιία, ΟΓΓ θαη ζηελ Ηαπσλία. Απφ ην 1947 έσο ην 1952, "European Recovery Program" κεηαθέξεη δσξεάλ, ζην πιαίζην ηνπ ρεδίνπ Μάξζαι ,12 δηο δνιάξηα ζηηο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο. Ζ βνήζεηα απηή, πνπ ζπκπιεξψζεθε απφ ην 1951 θαη απφ κηα ζηξαηησηηθή βνήζεηα, επέηξεςε ηελ επηηάρπλζε ηεο αλνηθνδφκεζεο ζηελ Δπξψπε, δηαηεξψληαο παξάιιεια ζε πςειά επίπεδα ηηο ακεξηθάληθεο πσιήζεηο. Δπίζεο κείσζε ηνλ ππεξπιεζσξηζκφ έλδεηαο θαη ηα δηεζλή ειιείκκαηα. Δπίζεο ην ΓΝΣ ελέθξηλε ζεκαληηθέο ππνηηκήζεηο ζηα λνκίζκαηα ησλ πεξηζζφηεξσλ ρσξψλ ηεο Δπξψπεο (Μ. Βξεηαλία, Γαιιία) (Δπξσπατθή ππνηίκεζε ηνπ 1949) Σν ζρέδην Μάξζαι βνήζεζε ηηο ρψξεο πνπ έιαβαλ ηε βνήζεηα απηή λα εθζπγρξνληζηνχλ, ππφ ηνλ φξν θπζηθά φηη ζέιεζαλ λα ηε ρξεζηκνπνηήζνπλ γη’απηφ ην ζθνπφ – φπσο έθαλαλ ζπζηεκαηηθά Απζηξία θαη ε Γαιιία. Ζ ακεξηθάληθε βνήζεηα έπαημε επίζεο απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηελ επηηάρπλζε ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο Γπηηθήο Γεξκαλίαο θαη ηεο Ηαπσλίαο. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη νη δχν απηέο ρψξεο ζα γίλνληαλ έηζη θη αιιηψο κεγάιεο νηθνλνκηθέο δπλάκεηο. Σν γεγνλφο φκσο φηη σο εηηεκέλα θξάηε δελ είραλ ηνλ έιεγρν ηεο εμσηεξηθήο ηνπο πνιηηηθήο, ηνπο έδσζε έλα πιενλέθηεκα, δηφηη δε κπήθαλ ζηνλ πεηξαζκφ λα δηνρεηεχζνπλ, πέξα απφ έλα ειάρηζην πνζνζηφ, ηνπο δηαζέζηκνπο πφξνπο ηνπο ζηε καχξε ηξχπα ησλ ζηξαηησηηθψλ δαπαλψλ. Δηδηθφηεξα ε αλάπηπμε ηεο Ηαπσλίαο νθείιεηαη ζηηο ΖΠΑ. Ζ Ακεξηθή ήηαλ εθείλε πνπ ρξεκαηνδφηεζε ηελ ηαπσληθή βηνκεραλία, ε νπνία ζην δηάζηεκα 49 1949-1953 δηπιαζίαζε ηελ παξαγσγή ηεο. Οη ΖΠΑ ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ Ηαπσλία σο βηνκεραληθή βάζε γηα ηνλ πφιεκν ηεο Κνξέαο θαη αξγφηεξα, ην 1965 γηα ηνλ πφιεκν ηνπ Βηεηλάκ. Γελ είλαη θαζφινπ ηπραίν φηη ζηελ πεξίνδν 1966-1970 ε αλάπηπμε ηεο Ηαπσλίαο έθηαζε ζην απνθνξχθσκά ηεο – κε ξπζκφ αλάπηπμεο πνπ έθηαλε ζην 14,6% εηεζίσο. Οη ιόγνη ηεο αλάπηπμεο ησλ ρξπζώλ ρξόλσλ Απφ κηα καθξνπξφζεζκε νπηηθή, ε ρξπζή επνρή δελ είλαη παξά έλα αθφκε αλνδηθφ θχκα ηχπνπ Kondratief (ηνπ νπνίνπ ε θχζε δελ έρεη εμεγεζεί επαξθψο) φπσο ε κεγάιε νηθνλνκηθή άλνδνο πνπ ζεκεηψζεθε ζηε Βηθησξηαλή πεξίνδν (1850-1973) θαη ε belle époque ηεο πεξηφδνπ 1893-1914. Όπσο ζπλέβε θαη κε πξνεγνχκελεο αλνδηθέο πεξηφδνπο βξίζθνπκε εδψ λα πξνεγείηαη θαη λα έπεηαη κηα πεξίνδνο χθεζεο. Η κίκεζε ηνπ ακεξηθάληθνπ κνληέινπ Μεηά ηνλ πφιεκν πνιιέο ρψξεο πξνζπάζεζαλ λα κηκεζνχλ ηελ νηθνλνκία κνληέιν κηαο βηνκεραληθήο θνηλσλίαο πνπ δηακνξθψζεθε ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα, δειαδή ηελ νηθνλνκία ησλ ΖΠΑ. Ζ δηαδηθαζία απηή επηηάρπλε ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε εθφζνλ είλαη πάληνηε εχθνιν πην εχθνιν λα πξνζαξκφδεηαη ζηελ ππάξρνπζα ηερλνινγία παξά λα αλαθαιχπηεη θάπνηα θαηλνχξγηα. Απηφ κπνξεί λα ζπκβεί αξγφηεξα φπσο δείρλεη ην παξάδεηγκα ηεο Ηαπσλίαο. Χζηφζν ε κεγάιε αλάπηπμε ήηαλ ζαθψο θάηη πεξηζζφηεξν απφ κίκεζε. Τπήξρε κηα ζεκαληηθή αλαδηάξζξσζε θαη νπζηαζηηθόο κεηαζρεκαηηζκόο ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαζψο θαη ζεακαηηθή πξνψζεζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη δηεζλνπνίεζεο ηεο νηθνλνκίαο. Η αλαδηάξζξσζε ηνπ θαπηηαιηζκνύ θαη ε κηθηή νηθνλνκία Δίλαη γεγνλφο φηη ν θαπηηαιηζκφο κεηαζρεκαηίζηεθε ζηε βάζε εζειεκέλνπ ζρεδίνπ κε ζθφπηκεο παξεκβάζεηο ζηηο ΖΠΑ θαη ηε Βξεηαλία. Γηα φζνπο 50 βξέζεθαλ ζηα θέληξα ιήςεο ησλ απνθάζεσλ ήηαλ πξνθαλέο φηη ε Μεγάιε Ύθεζε νθεηιφηαλ ζηελ απνηπρία ηεο άλεπ θξαγκψλ ειεχζεξεο αγνξάο. Καηά ζπλέπεηα, ε αγνξά ζα έπξεπε λα ιεηηνπξγήζεη κέζα ζην πιαίζην ελφο δεκφζηνπ πξνγξακκαηηζκνχ θαη νηθνλνκηθνχ management. Γηα θνηλσληθνχο θαη πνιηηηθνχο ιφγνπο δελ έπξεπε λα επηηξαπεί επηζηξνθή ζηε καδηθή αλεξγία. Με ιίγα ιφγηα πνιηηηθνί θξαηηθνί αμησκαηνχρνη αιιά θαη πνιινί επηρεηξεκαηίεο ήηαλ πεπεηζκέλνη φηη επηζηξνθή ζην laissez-faire θαη ζηε ειεχζεξε αγνξά ήηαλ έμσ απφ θάζε ζπδήηεζε. Οξηζκέλνη αληηθεηκεληθνί ζηφρνη πνιηηηθήο είραλ απφιπηε πξνηεξαηφηεηα θαη δηθαηνινγνχζαλ ηελ ηζρπξφηαηε θπβεξλεηηθή παξνπζία, φπσο ε πιήξεο απαζρφιεζε, ε αλαραίηηζε ηνπ θνκκνπληζκνχ, ν εθζπγρξνληζκφο ησλ νηθνλνκηψλ πνπ είηε πζηεξνχζαλ είηε βξίζθνληαλ ζε θάκςε. Σν κέιινλ βξηζθφηαλ ζηνλ θξαηηθό παξεκβαηηζκό θαη ηελ "κηθηή νηθνλνκία". Ο θξαηηθφο παξεκβαηηζκφο δελ ήηαλ θάηη εληειψο θαηλνθαλέο, αθνχ ππήξμε ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο ειεγρφκελεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δεθαεηηψλ ηνπ κεζνπνιέκνπ. Δληνχηνηο ν κεηαπνιεκηθόο παξεκβαηηζκόο έγηλε πην ζχλζεηνο: εθηφο απφ ηα αληηθπθιηθά κέηξα, ηηο επηδνηήζεηο, ην εμσηεξηθφ εκπφξην ηηο λνκηζκαηηθέο ξπζκίζεηο νδήγεζε, ζηελ ελφο ηζρπξνχ θξαηηθνχ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο, ν νπνίνο ζπρλά ζπλδπάζηεθε κε ηνλ ζρεδηαζκφ. Έηζη ν θξαηηθφο παξεκβαηηζκφο πξνρψξεζε πνιχ πην καθξηά, θαη ην θξάηνο έγηλε ζεκαληηθφο επηρεηξεκαηίαο ζηε κεηαπνιεκηθή Δπξψπε. Ζ κεξηθή εζληθνπνίεζε έγηλε δηαδεδνκέλε, ρσξίο λα εμαιείςεη ηελ θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηελ θξαηηθή εγεκνλία ζηνλ θαζνξηζκφ ηνπ ηερλνινγηθνχ θαη δηαξζξσηηθνχ εθζπγρξνληζκνχ. Οχηε ε κηθηή θαηά θαλόλα ηδησηηθή θαη ελ κέξεη, θξαηηθή νηθνλνκία απνηεινχζε κηα θαηλνηνκία. Ο νηθνλνκηθφο δηεζπληηζκφο (dirigisme) είρε ήδε ιεηηνπξγήζεη ζην πιαίζην κηαο κηθηήο νηθνλνκίαο ζηελ εηξεληθή πεξίνδν ηνπ κεζνπνιέκνπ ζηελ Ηηαιία θαη ηελ Ηζπαλία. Παξά ηαχηα, νη κεηαπνιεκηθέο, κηθηέο νηθνλνκίεο, κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο θαη ζε δηαθνξεηηθή έθηαζε, ρξεζηκνπνίεζαλ επίζεο ηνλ θξαηηθό ζρεδηαζκό. Απηή ε κέζνδνο πάιη ήηαλ ήδε γλσζηή ζην ζνβηεηηθφ ζχζηεκα ηνπ κεζνπνιέκνπ. Όκσο, ζηηο κηθηέο νηθνλνκίεο, φπνπ αθφκε θαη νη δεκφζηεο επηρεηξήζεηο δηαηήξεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο θαη ελήξγεζαλ ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο ηεο αγνξάο, ν ζρεδηαζκφο ήηαλ αξθεηά δηαθνξεηηθφο απφ ηνλ ζρεδηαζκφ ζνβηεηηθνχ ηχπνπ. 51 Μεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν νη δεκφζηεο επηρεηξήζεηο αθνινχζεζαλ ηνπο ζηφρνπο ηνπ θξαηηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη ιεηηνχξγεζαλ ζην πιαίζην κηα αδηαηάξαθηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο. Ο ζρεδηαζκφο δελ επέδξαζε πάλσ ηνπο κε βίαην ηξφπν – δελ ππήξμαλ αλαγθαζηηθνί δείθηεο πινπνίεζεο ησλ πιάλσλ - αιιά εμππεξέηεζε ηελ αληαγσληζηηθφηεηα θαη ηελ πηνζέηεζε λέσλ ηνκέσλ ηεο πςειήο ηερλνινγίαο. Με άιια ιφγηα ν κεηαπνιεκηθφο θαπηηαιηζκφο ήηαλ έλα ζχζηεκα πνπ κεηακνξθψζεθε ζεκαληηθά κεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν. Οπζηαζηηθά ήηαλ έλα είδνο ζχδεπμεο νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ θαη ζνζηαιδεκνθξαηίαο ( ε πνιηηηθή New Deal γηα ηελ Ακεξηθή), κε ζεκαληηθά δάλεηα απφ ηελ ΔΓ, ε νπνία ήηαλ πξσηνπφξνο ζηνλ ηνκέα ηνπ νηθνλνκηθνχ ζρεδηαζκνχ. Με άιια ιφγηα ε αλαδηάξζξσζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ δηακφξθσζε κηα "κηθηή νηθνλνκία". Γηα ηα θξάηε ήηαλ ηψξα πνιχ πην εχθνιν λα ζρεδηάδνπλ θαη λα δηαρεηξίδνληαη ηελ νηθνλνκία απμάλνληαο ηε δήηεζε ζε ηεξάζηην βαζκφ. Ζ κεγάιε νηθνλνκηθή αλάπηπμε πνπ ζεκείσζαλ θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο κεηά ηνλ πφιεκν, νθείιεηαη, κε ειάρηζηεο εμαηξέζεηο (Υνλγθ-Κνλγθ) ζηελ επίβιεςε, θαζνδήγεζε θαη κεξηθέο θνξέο ζρεδηαζκφ θαη management ησλ θπβεξλήζεσλ. (Γαιιία, Ηζπαλία, Ηαπσλία, ηγθαπνχξε, Ν. Κνξέα). Σαπηφρξνλα, ε πνιηηηθή δέζκεπζε ησλ θπβεξλήζεσλ σο πξνο ηελ πιήξε απαζρφιεζε θαη σο πξνο ην θξάηνο πξφλνηαο θαη ηελ θνηλσληθή αζθάιηζε, γηα πξψηε θνξά δεκηνχξγεζε κηα καδηθή θαηαλαισηηθή αγνξά. Σψξα αγαζά πνπ άιινηε ζεσξνχληαλ πνιπηειείαο γίλνληαλ απνδεθηά σο είδε πξψηεο αλάγθεο. Αγαζά θαη ππεξεζίεο πνπ πξνεγνπκέλσο πεξηνξίδνληαλ ζε κεηνλφηεηεο, παξάγνληαλ ηψξα γηα ηε καδηθή αγνξά θαη ζεσξνχληαλ αλακελφκελν επίπεδν άλεζεο γηα φινπο: ην ςπγείν, ην πιπληήξην ξνχρσλ, ην ηειέθσλν. Με ιίγα ιφγηα γηα ην κέζν πνιίηε ζηηο ρψξεο ηνπ αλεπηπγκέλνπ θαπηηαιηζκνχ ήηαλ ηψξα δπλαηφ λα δεη φπσο κφλν νη πνιχ πινχζηνη δνχζαλ ζηε επνρή ησλ γνλέσλ ηνπο. Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη ζηε δεθαεηία ηνπ '30 αθφκε θαη ζηηο πινχζηεο ΖΠΑ ην έλα ηξίην πεξίπνπ ησλ δαπαλψλ ελφο λνηθνθπξηνχ δηαηίζελην γηα ηελ αγνξά ηξνθίκσλ. ηε δεθαεηία ηνπ '80 ην πνζνζηφ απηφ ήηαλ κφιηο 13%. Σν ππφινηπν πνζνζηφ ηνπ εηζνδήκαηνο αθνξνχζε άιιεο αλάγθεο. Ζ ρξπζή επνρή εθδεκνθξαηηθνπνίεζε ηελ αγνξά. 52 Σν Κξάηνο επίζεο έπαημε έλαλ ελεξγφ ζηε ζεζκνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο εηξήλεο κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ θξάηνπο θνηλσληθήο πξφλνηαο. Δηδηθφηεξα ε κεηαπνιεκηθή Γπηηθή Δπξψπε νηθνδφκεζε έλα θξάηνο θνηλσληθήο πξφλνηαο κε ηελ εθαξκνγή θαη ηελ πεξαηηέξσ αλάπηπμε ηεο πνιηηηθήο θαη ζεζκψλ πξφλνηαο, θαη ηε δεκηνπξγία ελφο ζχλζεηνπ ζπζηήκαηνο θνηλσληθήο πξφλνηαο κε επαλεξκελεία ησλ δηθαησκάησλ ηνπ πνιίηε. Δθηφο απφ ηα πνιηηηθά δηθαηψκαηα έγηλε αληηιεπηφ φηη ζηα θπζηθά δηθαηψκαηα ησλ πνιηηψλ ζπγθαηαιέγνληαη ε απαζρφιεζε θαη ε θνηλσληθή αζθάιηζε. Ζ θνηλσληθή πξφλνηα ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο εηζήγαγε ηελ θνηλσληθή αζθάιηζε ηεο κεζαίαο ηάμεο, αιιά θαη κεζφδνπο γηα ηελ ηζφηεηα ζηε δηαλνκή εηζνδήκαηνο, αληηζηαζκίδνληαο ηνπο ρακεινχο κηζζνχο κε ηηο δεκφζηεο θξαηηθέο ππεξεζίεο. Σν πινχζην Γπηηθφ θξάηνο θνηλσληθήο πξφλνηαο κε ηνλ αλαδηαλεκεηηθφ κεραληζκφ ηνπ, ηελ θνηλσληθή ηνπ πνιηηηθή, ηελ πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε θαη ηελ εθπαηδεπηηθή ηνπ πνιηηηθή αληηζηάζκηζε επηηπρψο ηηο αθξαίεο εηζνδεκαηηθέο δηαθνξέο, πξνάγνληαο ηηο ίζεο επθαηξίεο πξνζζέηνληαο έηζη κηα νηθνλνκηθή παξάκεηξν ζηνπο δεκνθξαηηθνχο ζεζκνχο. Δπηπιένλ πξφζζεζε κηα θνηλσληθή παξάκεηξν ζηελ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Γηα λα πξαγκαηνπνηήζνπλ απηέο ηηο πνιηηηθέο ηα δπηηθνεπξσπατθά θξάηε εηζήγαγαλ κηα ξσκαιέα πνιηηηθή εηζνδεκαηηθήο αλαθαηαλνκήο. Ζ πςειή θνξνινγία θαη ζπγθέληξσζε ελφο ζπλερψο δηεπξπκέλνπ κεξηδίνπ ηνπ ΑΔΠ ζηνλ θξαηηθφ πξνυπνινγηζκφ πξνθεηκέλνπ λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηηο δεκφζηεο δαπάλεο έγηλε ην ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ησλ δπηηθνεπξσπατθψλ ρσξψλ κεηά ην Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν. Οη ζπληειεζηέο ηεο πξννδεπηηθήο θνξνινγίαο ζπρλά μεπεξλνχζαλ ην 50% ηνπ πξνζσπηθνχ εηζνδήκαηνο θαη ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο, ππεξέβαηλαλ ην 70% ζηελ θαηεγνξία ησλ πςειψλ εηζνδεκάησλ. Με κεγάια έζνδα απφ θφξνπο ηα δπηηθνεπξσπατθά θξάηε αχμεζαλ ηηο δαπάλεο ηνπο αλαιφγσο. ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο πξηλ απφ ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, πεξίπνπ ην 10-12% ηνπ ΑΔΠ ηξνθνδνηνχζε ζηηο δεκφζηεο δαπάλεο∙ έσο ην 1935 ην πνζνζηφ απηφ ήηαλ 20-33%∙ Μεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν ην κεξίδην απμήζεθε εληππσζηαθά γηα λα θηάζεη ην 46-62% ην 1980. Έλα απμαλφκελν κεξίδην ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ θαηεπζχλζεθε ζε θνηλσληθέο δαπάλεο. Ο ζπλδπαζκφο πιήξνπο απαζρφιεζεο θαη θξάηνπο πξφλνηαο δελ ήηαλ παξά κηα πνιηηηθή θαηαζθεπή. 53 Βαζίζηεθε ζε κηα απνηειεζκαηηθή πνιηηηθή ζπλαίλεζεο κεηαμύ Γεμηάο θαη Αξηζηεξάο ζηηο πεξηζζφηεξεο "δπηηθέο" ρψξεο. Δπίζεο βαζίζηεθε ζηε ξεηή ή ζησπεξή ζπλαίλεζε κεηαμύ εξγνδνηώλ θαη εξγαηηθώλ νξγαλώζεσλ, ώζηε νη εξγαηηθέο δηεθδηθήζεηο λα ζπγθξαηνύληαη εληόο νξηζκέλσλ νξίσλ γηα λα κελ ππνλνκεχνπλ ηα θέξδε ηα νπνία δηνρεηεχνληαλ ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεξάζηησλ επελδχζεσλ ρσξίο ηηο νπνίεο δελ ζα κπνξνχζε λα ππάξμεη ε ζεακαηηθή αχμεζε ηεο εξγαηηθήο παξαγσγηθφηεηαο ζηε ρξπζή επνρή. Δπξφθεηην γηα δηεπζεηήζεηο πνπ ήηαλ απνδεθηέο απφ φινπο. Απφ ηε κεξηά ησλ εξγνδνηψλ ε πξαγκαηνπνίεζε πςειψλ θεξδψλ έδηλε ηα πεξηζψξηα πςειψλ κηζζψλ, ελψ ε πξνβιεςηκφηεηα θαζηζηνχζε ηνλ πξνγξακκαηηζκφ πην εχθνιν. Απφ ηελ άιιε κεξηά νη εξγαδφκελνη έβιεπαλ ηνπο κηζζνχο ηνπο θαη ηηο άιιεο παξνρέο λα απμάλνληαη θαλνληθά, θαζψο επίζεο θαη έλα θξάηνο πξφλνηαο ην νπνίν θαη επεθηείλνληαλ ζηαζεξά θαη γηλφηαλ φιν θαη πην γελλαηφδσξν. Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη ζηηο ζπλζήθεο επθνξίαο ηνπ '60 νξηζκέλεο θπβεξλήζεηο έθηαζαλ ζην ζεκείν λα εγγπεζνχλ επηδφκαηα αλεξγίαο ίζα κε ην 80% ηνπ πξαγκαηηθνχ κηζζνχ ησλ εξγαδνκέλσλ. Βεβαίσο ε αλεξγία βξηζθφηαλ ζε πνιχ ρακειά επίπεδα. Οη δαπάλεο γηα ηελ θνηλσληθή πξφλνηα – ζηήξημε εηζνδεκάησλ, ηαηξνθαξκαθεπηηθή πεξίζαιςε, θνηλσληθή αζθάιηζε, παηδεία θιπ. απνξξνθνχζαλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ ζπλνιηθψλ δεκφζησλ δαπαλψλ. Μέρξη ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70 φια ηα πξνεγκέλα θαπηηαιηζηηθά θξάηε είραλ γίλεη "θξάηε θνηλσληθήο πξφλνηαο" ελψ έμη θξάηε δηέζεηαλ πάλσ απφ ην 60% ησλ ζπλνιηθψλ ηνπο δαπαλψλ ζηελ θνηλσληθή πξφλνηα (Απζηξαιία, Βέιγην, Γαιιία, ΟΓΓ, Ηηαιία, Οιιαλδία). Σν γεγνλφο απηφ ζα δεκηνπξγήζεη ζεκαληηθά πξνβιήκαηα κεηά ην ηέινο ηεο ρξπζήο επνρήο. Γεπηεξεπόλησο ε ρξπζή επνρή νθείινληαλ ζην θόβν ηνπ θνκκνπληζκνύ. Σν θπξηφηεξν εκπφδην γηα κηα δηεζλή θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία ειεχζεξνπ εκπνξίνπ ήηαλ ε παξαδνζηαθή ακεξηθάληθε πνιηηηθή πςειψλ δαζκψλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα απμήζνπλ ζην κέγηζην βαζκφ ηηο εμαγσγέο ηνπο, πξάγκα πνπ νη ζρεδηαζηέο πνιηηηθήο ζηελ επνρή ηνπ πνιέκνπ ζηελ Οπάζηλγθηνλ ζεσξνχζαλ σο "νπζηαζηηθφ ζηνηρείν γηα ηελ επίηεπμε πιήξνπο θαη απνηειεζκαηηθήο απαζρφιεζεο ζηηο ΖΠΑ" 54 Ο Φπρξφο πφιεκνο έπεηζε ηηο ΖΠΑ φηη ε βνήζεηα πξνο ηνπο κειινληηθνχο αληαγσληζηέο ηνπο ψζηε λα αλαπηπρζνχλ φζν ην δπλαηφλ ηαρχηεξα, απνηεινχζε επείγνπζα πνιηηηθή πξνηεξαηφηεηα. Έηζη ν Φπρξφο Πφιεκνο θαη ν αληαγσληζκφο αλάκεζα ζην θαπηηαιηζκφ θαη ηνλ ζνζηαιηζκφ έγηλε ε θπξηφηεξε αηκνκεραλή ηεο κεγάιεο παγθφζκηαο νηθνλνκηθήο αλφδνπ. Ήηαλ κηα ζχλζεηε αληηπαξάζεζε, κε κηα έληνλε θνχξζα εμνπιηζκψλ θαη θαηάθηεζεο ηνπ δηαζηήκαηνο θαη κε κηα εμίζνπ επδηάθξηηε θνχξζα κεγέζπλζεο θαη επεκεξίαο. Ο κεηαπνιεκηθφο θαπηηαιηζκφο επηδίσμε λα ρηππήζεη ην αληίπαιν θαζεζηψο φρη κφλν κε ηε κεγαιχηεξε ζηξαηησηηθή ηζρχ, ηελ πςειφηεξε παξαγσγηθφηεηα, ηα ηερλνινγηθά επηηεχγκαηα θαη ηελ νηθνλνκηθή απνδνηηθφηεηα, αιιά θαη κε ηηο θαιχηεξεο πνιηηηθέο θαη ηα πξφηππα πξφλνηαο. Ο δπηηθφο θαπηηαιηζκφο θαζηέξσζε έηζη έλαλ «λέν θαπηηαιηζκό κε αλζξώπηλν πξόζσπν». Βεβαίσο καθξνπξφζεζκα νη ηεξάζηηνη πφξνη πνπ ηα θξάηε δηνρέηεπζαλ ζηνλ αληαγσληζκφ ησλ εμνπιηζκψλ ήηαλ επηβιαβείο. ηελ αθξαία πεξίπησζε ηεο ΔΓ νη επηπηψζεηο απηέο ήηαλ κνηξαίεο. φκσο αθφκα θαη νη ΖΠΑ ρξεζηκνπνίεζαλ ηε ζηξαηησηηθή ηνπο ηζρχ, κνινλφηη απφ νηθνλνκηθή άπνςε εμαζζελνχζαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν. ηελ θνξχθσζε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ νη παγθφζκηεο εηήζηεο ακπληηθέο δαπάλεο έθζαζαλ ηα 750 δηο δνιάξηα. Οη θπβεξλήζεηο απαζρφιεζαλ θαη ρξεκαηνδφηεζαλ ζηξαηηέο επηζηεκφλσλ θαη κεραληθψλ πνπ εξγάζηεθαλ ζηελ αλάπηπμε ηνπ ξαληάξ, αεξησζνπκέλσλ αεξνζθαθψλ, ππξαχισλ, ππνινγηζηψλ, αηνκηθψλ βνκβψλ θαη βνκβψλ πδξνγφλνπ θαη δηαζηεκηθψλ πξνγξακκάησλ. Γηα ηα ακπληηθά-ζηξαηησηηθά πξνγξάκκαηα ιεηηνχξγεζαλ θπβεξλεηηθά εξγαζηήξηα, θαζψο επίζεο θαη νξγαληζκνί αιιά θαη ηδησηηθέο εηαηξίεο. ηηο δεθαεηίεο 1960-70 ν κηζφο πεξίπνπ ακεξηθάληθνο πξνυπνινγηζκφο δαπαλήζεθε γηα ηελ άκπλα, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ δαπαλψλ γηα ηελ έξεπλα θαη αλάπηπμε (R&D) ησλ εμνπιηζκψλ. Απηφ ην κεξίδην ήηαλ νπζηαζηηθά ην ίδην ζηε Μεγάιε Βξεηαλία, ελψ ε Γαιιία δαπάλεζε ην 1/3 θαη ε Γεξκαλία δαπάλεζε θάηη αλάκεζα ζην 10 θαη ην 20 % ησλ πξνυπνινγηζκψλ ηεο ζηελ έξεπλα θαη ηελ αλάπηπμε ηεο άκπλαο. 55 Τα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλάπηπμεο – ν ξόινο ηεο ηερλνινγίαο. Αξρηθά ε εθπιεθηηθή απηή έθξεμε ηεο νηθνλνκίαο θάλεθε λα απνηειεί απιψο κηα γηγαληηαία εθδνρή ελφο θαηλφκελνπ ηνπ παξειζφληνο. Έκνηαδε δειαδή ζαλ κηα γελίθεπζε ζε παγθφζκηα θιίκαθα ηεο θαηάζηαζεο πνπ επηθξαηνχζε ζηηο ΖΠΑ πξηλ απφ ην 1945. Ζ ρψξα απηή ζα απνηειέζεη εθεμήο ην πξφηππν ηεο θαπηηαιηζηηθήο βηνκεραληθήο θνηλσλίαο. Ζ κεγάιε άλνδνο πνπ ζεκεηψζεθε ζηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα γηα κελ ηηο ΖΠΑ δελ ήηαλ παξά ζπλέρηζε ηεο αλάπηπμεο ηεο πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ, γηα άιιεο φκσο ρψξεο ήηαλ έλαο αγψλαο δξφκνπ, φπσο είδακε παξαπάλσ, γηα λα ηηο θηάζνπλ. Σν πξφηππν παξαγσγήο ηνπ Henry Ford απιψζεθε ζ'φιεο ηηο λέεο απηνθηλεηνβηνκεραλίεο, ελψ ζηηο ΖΠΑ ε αξρή ηνπ θνξληηζκνχ εθαξκφζηεθε ζε λέα είδε παξαγσγήο: απφ ηελ θαηαζθεπή θηηξίσλ κέρξη ηελ παξαγσγή πξφρεηξνπ θαγεηνχ (παξάδεηγκα ε ηεξάζηηα επηηπρία ηεο αιπζίδαο McDonald's κεηά ηνλ πφιεκν). Χζηφζν, απηφ πνπ καο πξνθαιεί εληχπσζε είλαη ε έθηαζε ζηελ νπνία ε νηθνλνκηθή απηή άλνδνο θαηλφηαλ λα έρεη σο θηλεηήξηα δχλακε ηελ ηερλνινγηθή επαλάζηαζε. ην βαζκφ απηφ πνιιαπιαζηάζηεθαλ φρη κφλν βειηησκέλα πξντφληα παιαηνχ είδνπο, αιιά θαη άιια ηα νπνία νχηε ζα κπνξνχζε λα θαληαζηεί θαλείο πξηλ απφ ηνλ πφιεκν (πιαζηηθά, έγγξαθή ζε καγλεηηθή ηαηλία, αεξησζνχκελν, ηξαλδίζηνξ θιπ.). Ζ ρξπζή επνρή βαζίζηεθε ζηελ πην πξνεγκέλε θαη ζπρλά κπζηηθή επηζηεκνληθή έξεπλα, πνπ ηψξα έβξηζθε πξαθηηθή εθαξκνγή εληφο νιίγσλ εηψλ. Γηα πξψηε θνξά, βηνκεραλία θαη γεσξγία θηλήζεθαλ απνθαζηζηηθά πέξα απφ ηελ ηερλνινγία ηνπ 19νπ αηψλα. Τα ηξία ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηερλνινγηθήο επαλάζηαζεο. Πξώην φηη κεηέβαιε ηειείσο ηελ θαζεκεξηλή δσή ζηνλ πινχζην θφζκν θαη κηθξφηεξν βαζκφ ζην θησρφ θφζκν· ην ξαδηφθσλν κπνξνχζε ηψξα λα θηάζεη θαη ζην πην απφκαθξν ρσξηφ ράξηο ζην ηξαλδίζηνξ θαη ηε κηθξνζθνπηθή κπαηαξία, φπνπ ε "πξάζηλε επαλάζηαζε" κεηέβαιε ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ ξπδηνχ θαη ησλ 56 δεκεηξηαθψλ θαη φπνπ νη μππφιπηνη ρσξηθνί θνξνχζαλ πιένλ πιαζηηθά ζαλδάιηα. ε ζχγθξηζε κε ην 1950, ην πνζνζηφ ησλ θπζηθψλ ή παξαδνζηαθψλ πιηθψλ ζηελ θνπδίλα ζηελ επίπισζε αιιά θαη ζην ληχζηκν έρεη δξακαηηθά κεησζεί. Ζ ηερλνινγηθή επαλάζηαζε εηζήιζε ζηελ θαηαλαισηηθή ζπλείδεζε ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε ην "λέν" πξντφλ έγηλε ην ζήκα ηεο θπξηφηεξεο απήρεζήο ηνπ ζηνπο θαηαλαισηέο, φ,ηη θη'αλ ζήκαηλε απηφ, απφ ηα ζπλζεηηθά απνξξππαληηθά κέρξη ηνπο ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο. Όια απηά βαζίδνληαλ ζηελ ππνζεηηθή παξαδνρή φηη ην "λέν" ηζνδπλακνχζε φρη κε ην θαιχηεξν αιιά κε θάηη ην επαλαζηαηηθφ. (θαηλφκελα επίδεημεο) Απεξηφξηζηνο είλαη ν θαηάινγνο: ηξαλδίζηνξ, ηειεφξαζε, δίζθνη βηλπιίνπ, καγλεηνηαηλίεο, θαζέηεο, compact discs, βίληεν, ππνινγηζηέο θιπ. Μηα απφ ηηο πιεπξέο ησλ θαηλνηνκηψλ ήηαλ ε ζπζηεκαηηθή δηαδηθαζία ψζηε ηα πξντφληα απηά λα γίλνληαη φζν ην δπλαηφλ κηθξφηεξα ζε κέγεζνο. Γεύηεξν, φζν πην πνιχπινθε ήηαλ ε ηερλνινγία ηφζν πην πνιχπινθε θαη δαπαλεξή γηλφηαλ ε κεηάβαζε απφ ην ζηάδην ηεο εθεχξεζεο ζην ζηάδην ηεο παξαγσγήο. Ζ "Έξεπλα θαη Αλάπηπμε" (R&D), απέθηεζε θαίξηα ζέζε ζηε δηαδηθαζία ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο θαη γη'απηφ ην ιφγν εληζρχζεθε ε ήδε εμαηξεηηθά πιενλεθηηθή ζέζε ησλ "αλεπηπγκέλσλ νηθνλνκηψλ ηεο αγνξάο" ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο νηθνλνκίεο. (Γηα παξάδεηγκα ε ηερλνινγηθή θαηλνηνκία δελ επδνθίκεζε ζηηο ζνζηαιηζηηθέο ρψξεο). Δπηπιένλ, ε δηαδηθαζία ηεο θαηλνηνκίαο έγηλε ηφζν ζπλερήο ψζηε ην θφζηνο δεκηνπξγίαο λέσλ πξντφλησλ απνηεινχζε, πιένλ έλα φιν θαη κεγαιχηεξν αιιά αλαγθαίν πνζνζηφ ηνπ ζπλνιηθνχ θφζηνπο παξαγσγήο. ηελ αθξαία πεξίπησζε ηεο βηνκεραλίαο φπισλ ηα λέα πξντφληα αρξεζηεχνληαλ πξηλ θαλ πξνιάβνπλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ (πφιεκνη γηα δνθηκαζζνχλ λέα φπια). Οη βηνκεραλίεο ησλ νπνίσλ ηα λέα πξντφληα πξνζηαηεχνληαλ απφ δηθαηψκαηα επξεζηηερλίαο κπνξνχζαλ λα απνθνκίζνπλ ηεξάζηηα θέξδε πνπ ηα δηθαηνινγνχζαλ σο αλαγθαία γηα ηε δηεμαγσγή πεξαηηέξσ έξεπλαο. Άιιεο θαηλνηφκεο εηαηξίεο πνπ δελ είραλ ηελ ίδηα πξνζηαζία, έπξεπε λα βγάινπλ ηα θέξδε ηνπο πνιχ πην γξήγνξα, δηφηη απφ ηε ζηηγκή πνπ άιια παξφκνηα 57 πξντφληα ζα θπθινθνξνχζαλ ζηελ αγνξά ε ηηκή ηνπο έπεθηε θαηαθφξπθα. (πξντφληα πιεξνθνξηθήο, επεμεξγαζηέο, επηειή πιηθά, πςειέο ηηκέο αξρηθά). Τξίην, νη λέεο ηερλνινγίεο ήηαλ ζε ζπληξηπηηθφ βαζκφ ηερλνινγίεο εληάζεσο θεθαιαίνπ θαη εμνηθνλνκνχζαλ ηφζν εξγαζηαθφ ρξφλν φζν θαη εξγαηηθά ρέξηα, εθηφο απφ ηελ πεξίπησζε επηζηεκφλσλ θαη ηερληθψλ πςειήο εηδίθεπζεο. Σν θπξηφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο ρξπζήο επνρήο ήηαλ φηη ρξεηαδφηαλ δηαξθείο θαη κεγάιεο επελδχζεηο ελψ ζ'φιν θαη κεγαιχηεξν βαζκφ δελ είρε αλάγθε ηνπο αλζξψπνπο σο παξαγσγνχο αιιά σο θαηαλαισηέο αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ. Όκσο ήηαλ ηέηνηα ε σζηηθή δχλακε θαη ηαρχηεηα ηεο νηθνλνκηθήο αλφδνπ, ψζηε ην πξφβιεκα δελ έγηλε αληηιεπηφ γηα κηα νιφθιεξε γεληά. Αληίζεηα, ε νηθνλνκία αλαπηπζζφηαλ ηφζν γξήγνξα ψζηε αθφκα θαη ζηηο βηνκεραληθέο ρψξεο ε βηνκεραληθή εξγαηηθή ηάμε δηαηήξεζε ή αθφκα θαη αχμεζε ην κέγεζφο ηεο σο πνζνζηφ ηνπ απαζρνινχκελνπ πιεζπζκνχ. ε φιεο ηηο πξνεγκέλεο ρψξεο εθηφο ησλ ΖΠΑ, νη εθεδξηθέο δεμακελέο εξγαζίαο απνζηξαγγίζηεθαλ, ελψ απνξξνθήζεθε θαη ε λέα πξνζθνξά εξγαζίαο πνπ πξνεξρφηαλ απφ ηελ χπαηζξν θαη απφ ηελ κεηαλάζηεπζε ησλ μέλσλ. Μεηαπνιεκηθέο δηεζλείο δηεπζεηήζεηο θαη δηεζλείο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο Ζ πιένλ ραξαθηεξηζηηθή θαηλνηνκία ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θαπηηαιηζκνχ ήηαλ ε νινθιήξσζε φισλ απηψλ ησλ ζηνηρείσλ ηνπ θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ ζην πιαίζην ελφο ζπζηήκαηνο θηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ ζπλαιιαγψλ. Οη θξαηηθνί έιεγρνη, νη παξεκβάζεηο θαη νη δεκφζηνη θξαηηθνί ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο θαηά ηελ δηάξθεηα ησλ εηψλ ηνπ Μεζνπνιέκνπ είραλ πξνσζήζεη ηελ απηάξθεηα θαη είραλ ζπλδπαζηεί κε κέηξα πξνζηαηεπηηζκνχ. Οη ΖΠΑ ππεξαζπίζηεθαλ επίζεο ην ζχζηεκα ηεο δηεζλνχο θηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ ζπλαιιαγψλ. Σν 1947, ε ακεξηθάληθε θπβέξλεζε θάιεζε ζηε Γελεχε είθνζη επηά ρψξεο γηα δηαπξαγκαηεχζεηο πξνθεηκέλνπ λα κεησζνχλ νη δαζκνί θαη νη 58 ινηπνί εκπνξηθνί πεξηνξηζκνί, φπσο νη πνζνζηψζεηο ησλ εηζαγσγψλ. Όηαλ ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1947 ππνγξάθεθε, απφ 23 ρψξεο, ε GATT (General Agreement on Tariffs and Trade), ε πνιπκεξήο Γεληθή πκθσλία Γαζκψλ θαη Δκπνξίνπ ελζσκαηψζεθαλ ζηε ζπκθσλία 123 θχθινη δηαπξαγκαηεχζεσλ πνπ αθνξνχζαλ 50.000 είδε. Οη δαζκνί ζπγθξαηήζεθαλ. ε δηάζηεκα κηθξφηεξν απφ 15 ρξφληα, ν αξηζκφο ησλ κειψλ ηεο GATT απμήζεθε ζε 75 ρψξεο πνπ, φιεο καδί αληηπξνζψπεπαλ ην 80% ηνπ παγθφζκηνπ εκπνξίνπ. πλεπεία ηεο GATT ζεκεηψζεθε πξφνδνο ζηε κείσζε θαη ηελ εμάιεηςε ησλ πνζνηηθψλ πεξηνξηζκψλ θαη εμνβειίζηεθε ν νηθνλνκηθφο εζληθηζκφο ηνπ Μεζνπνιέκνπ. ηελ πξάμε, ε ρξπζή επνρή ήηαλ επνρή ειεχζεξνπ εκπνξίνπ θαη ειεχζεξσλ θηλήζεσλ θεθαιαίνπ. Τν γεγνλόο νθεηιόηαλ πξσηαξρηθά ζηε ζπληξηπηηθή νηθνλνκηθή θπξηαξρία ησλ ΗΠΑ θαη ηνπ δνιαξίνπ, πνπ ιεηηνχξγεζε άξηζηα σο ζηαζεξνπνηεηηθφο παξάγνληαο δηφηη, φπσο είπακε, ήηαλ ζπλδεδεκέλν κε ζπγθεθξηκέλε πνζφηεηα ρξπζνχ κέρξη ην ζχζηεκα ρξπζνχ λα θαηαξξεχζεη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70. ηα 1950 νη ΖΠΑ αληηπξνζψπεπαλ ην 60% πεξίπνπ ηνπ κεηνρηθνχ θεθαιαίνπ θαη ηεο ζπλνιηθήο παξαγσγήο φισλ ησλ πξνεγκέλσλ θαπηηαιηζηηθψλ ρσξψλ. Αθφκα θαη ζην απνθνξχθσκα ηεο ρξπζήο επνρήο (1970), εμαθνινπζνχζαλ λα θαηέρνπλ ην 50% ηνπ ζπλνιηθνχ κεηνρηθνχ θεθαιαίνπ φισλ απηψλ ησλ ρσξψλ θαη λα παξάγνπλ ζρεδφλ ην κηζφ ηεο ζπλνιηθήο παξαγσγήο. Χζηφζν ε παγθφζκηα νηθνλνκία ζηε ρξπζή επνρή παξέκεηλε δηεζλήο κάιινλ παξά δηεζληθή. Σν εκπφξην κεηαμχ ησλ ρσξψλ απμήζεθε φζν πνηέ άιινηε. Αθφκα θαη νη ΖΠΑ, πνπ πξηλ απφ ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ζηεξίδνληαλ ζηελ απηάξθεηα άξρηζαλ, απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '50, λα γίλνληαη φιν θαη πην καδηθφο εηζαγσγέαο θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ, ελψ απφ ην 1970 άξρηζαλ λα εηζάγνπλ θαη απηνθίλεηα. Όκσο αλ θαη είρε απμεζεί ην δηεζλέο εκπφξην θπξίσο κεηαμχ ησλ βηνκεραληθψλ νηθνλνκηψλ, ν θχξηνο φγθνο ησλ νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ είρε σο επίθεληξν ηελ εζσηεξηθή αγνξά. Αληίζεηα, θπξίσο, ζηε κεηαπνιεκηθή Γπηηθή Δπξψπε ε πνιηηηθή θηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ ζπλαιιαγψλ νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία κηαο εληαίαο αγνξάο θαη, ζηε ζπλέρεηα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ησλ ρσξψλ κε ειεγρφκελεο ή κηθηέο νηθνλνκίεο αιιά θαη ζηα θξάηε θνηλσληθήο πξφλνηαο. 59 Ζ δηεζλνπνίεζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ πνιιαπιαζίαζε ηελ παξαγσγηθή ηθαλφηεηα ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο δεκηνπξγψληαο έλαλ εμεηδηθεπκέλν θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Αξρηθά ν θαηακεξηζκφο απηφο πεξηνξίζηεθε ζε κεγάιν βαζκφ ζην ζχλνιν ησλ απνθαινχκελσλ "αλεπηπγκέλσλ νηθνλνκηψλ ηεο αγνξάο", δειαδή ζηηο ρψξεο πνπ αλήθαλ ζην ακεξηθάληθν ζηξαηφπεδν. Σν ζνζηαιηζηηθφ ζηξαηφπεδν απνηεινχζε μερσξηζηή πεξίπησζε ελψ ηα πην δπλακηθά θξάηε ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ επέιεμαλ ην δξφκν κηαο απνκνλσκέλεο θαη ζρεδηαζκέλεο εθβηνκεράληζεο πνπ βαζηδφηαλ ζηελ ππνθαηάζηαζε ησλ εηζαγσγψλ κεηαπνηεκέλσλ πξντφλησλ. Φπζηθά νη βαζηθέο ρψξεο ηνπ δπηηθνχ θαπηηαιηζκνχ εκπνξεχνληαλ κε ηνλ ππφινηπν θφζκν· εκπφξην απφ ην νπνίν αληινχζαλ νθέιε εθφζνλ νη φξνη ηνπ εκπνξίνπ ήηαλ επλντθνί γη'απηέο – κπνξνχζαλ λα αγνξάδνπλ πην θηελά πξψηεο χιεο θαη ηξφθηκα. (ζεσξίεο ηεο άληζεο αληαιιαγήο). Όκσο, ε πξαγκαηηθή έθξεμε ζεκεηψζεθε ζην εκπφξην βηνκεραληθψλ πξντφλησλ, θπξίσο κεηαμχ ησλ βαζηθψλ βηνκεραληθψλ θξαηψλ. Ζ ρξπζή επνρή αθνξνχζε θπξίσο ηηο νηθνλνκίεο ησλ βαζηθψλ θαπηηαιηζηηθψλ ρσξψλ – αθφκα θαη απφ άπνςε πνζνηηθή. ηα 1975 νη 7 κεγάιεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο (Καλαδά, ΖΠΑ, Ηαπσλία, Γαιιία, Ο.Γ.Γ., Ηηαιία θαη Μ. Βξεηαλία), είραλ ηα 2/3 φισλ ησλ επηβαηεγψλ απηνθηλήησλ πνπ θπθινθνξνχζαλ ζηε Γε θαη ζρεδφλ ηελ ίδηα πςειή αλαινγία ηειεθσληθψλ ζπζθεπψλ. Παξ'φια απηά ε λέα βηνκεραληθή επαλάζηαζε δελ κπνξνχζε λα πεξηνξηζηεί ζε θακηά πεξηνρή. Σν κεγάιν κέξνο ηεο λέαο εθβηνκεράληζεο ηηο δεθαεηίεο απηέο αθνξνχζε θπξίσο ηελ εμάπισζε θαη ηελ δηάδνζε ηεο εθβηνκεράληζεο παιαηνχ ηχπνπ ζηηο λέεο ρψξεο· εθβηνκεράληζε πνπ βαζίζηεθε ζε παιαηέο ηερλνινγίεο: ηερλνινγίεο εθβηνκεράληζεο ηνπ 19νπ αηψλα βαζηζκέλεο ζηνλ άλζξαθα, ην ζίδεξν θαη ην ράιπβα ζηελ πεξίπησζε ησλ αγξνηηθψλ ζνζηαιηζηηθψλ ρσξψλ, ηερλνινγίεο ακεξηθάληθεο εθβηνκεράληζεο ηνπ 20νπ αηψλα βαζηζκέλεο ζην πεηξέιαην θαη ηε κεραλή εζσηεξηθήο θαχζεσο ζηελ πεξίπησζε ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ. Ζ επίδξαζε ηεο πςειήο ηερλνινγίαο, ε αλάπηπμε ηεο νπνίαο πξνθαιείηαη απφ ηελ έξεπλα ζηελ κε πνιεκηθή βηνκεραλία πξνζέιαβε κεγάιεο δηαζηάζεηο, θπξίσο, κεηά ην 1973, φηαλ ζπληειέζηεθαλ ηα κεγάια επηηεχγκαηα ζηνπο ηνκείο ηεο πιεξνθνξηθήο θαη ηεο γελεηηθήο κεραληθήο. Οη θπξηφηεξεο ίζσο θαηλνηνκίεο πνπ 60 άξρηζαλ λα κεηαβάινπλ ηνλ θφζκν ζρεδφλ ακέζσο κφιηο έιεμε ν πφιεκνο ζπληειέζηεθαλ ζηνλ ηνκέα ησλ ρεκηθψλ θαη ησλ θαξκαθεπηηθψλ. (αληηβηνηηθά) Άκεζε ήηαλ ε επίδξαζή ηνπο ζηε δεκνγξαθία ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ. πκπεξαζκαηηθά ζην νηθνλνκηθφ επίπεδν ε ηζνξξνπία ηεο ρξπζήο επνρήο εμαξηάην απφ ην ζπληνληζκφ κεηαμχ αχμεζεο ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη απνδνρψλ πνπ θξαηνχζε ηα θέξδε πςειά. Κάπνηα ραιάξσζε ή θάκςε ζηε ζπλερή αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ή θαη δπζαλάινγε αχμεζε ησλ κηζζψλ ζα είρε σο απνηέιεζκα ηελ απνζηαζεξνπνίεζε. Με άιια ιφγηα νη κηζζνί έπξεπε λα απμάλνληαη αξθεηά γξήγνξα ψζηε λα θξαηνχλ ηελ αγνξά ζε δσηηθφηεηα,αιιά φρη ηφζν γξήγνξα ψζηε λα ζπκπηέδνπλ ηα θέξδε. Αιιά πσο ζα κπνξνχζε θαλείο λα ειέγμεη ην χςνο ησλ κηζζψλ ζε πεξίνδν έιιεηςεο εξγαηηθψλ ρεξηψλ ή γεληθφηεξα λα ζπγθξαηήζεη ηηο ηηκέο ζε πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ε δήηεζε ήηαλ θαη' εμαίξεζε πςειή; ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '60 φια απηά άξρηζαλ λα δείρλνπλ ζεκάδηα θφπσζεο θαη θζνξάο. Ζ εγεκνλία ησλ ΖΠΑ – νη νπνίεο ιεηηνπξγνχζαλ σο ζηαζεξνπνηεηηθφο παξάγνληαο θαη εγγπεηήο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο – εμαζζέληζε δηαιχνληαο θαη ηε ζρέζε ρξπζνχ – δνιαξίνπ πάλσ ζηελ νπνία βαζηδφηαλ ην παγθφζκην λνκηζκαηηθφ ζχζηεκα. Δπίζεο ππήξραλ νξηζκέλεο ελδείμεηο επηβξάδπλζεο ηεο παξαγσγηθφηεηαο ζε αξθεηέο ρψξεο θαη αζθαιψο ελδείμεηο φηη ε κεγάιε εξγαηηθή δεμακελή ηεο εζσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο ηνπ ηξνθνδφηεζε ηε βηνκεραληθή άλνδν θφληεπε λα ζηεξέςεη. Μηα λέα γεληά εξγαηψλ ζπλεζηζκέλε λα έρεη ή λα βξίζθεη εχθνια δνπιεηά αλαθάιπςε φηη νη θαλνληθέο θαη εππξφζδεθηεο απμήζεηο πνπ κέρξη ηφηε θαηάθεξλαλ λα δηαζθαιίδνπλ ηα ζπλδηθάηα ηνπο θαηφπηλ δηαπξαγκαηεχζεσλ ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πνιχ κηθξφηεξεο απφ απηέο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα απνζπάζνπλ απφ ηελ ειεχζεξε αγνξά. Έηζη ππάξρεη κηα εληππσζηαθή αιιαγή θιίκαηνο ζηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο ρξπζήο επνρήο ζε ζρέζε κε ηε κεηξηνπάζεηα θαη ηελ εξεκία ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ γηα ην επίπεδν ησλ κηζζψλ πξηλ ην 1968. Έηζη ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '60 κπνξνχκε λα κηιάκε γηα "έθξεμε κηζζψλ". 61 Ζ κεηαβνιή απηή ηνπ εξγαηηθνχ θιίκαηνο, εθφζνλ είρε άκεζε ζρέζε κε ηνλ ηξφπν πνπ ιεηηνπξγνχζε ε νηθνλνκία ήηαλ πνιχ πην ζεκαληηθή απφ ην μέζπαζκα ηεο θνηηεηηθήο δπζαξέζθεηαο γχξσ ζην 1968. Μνινλφηη ε θνηηεηηθή εμέγεξζε έδσζε πνιχ πην δξακαηηθφ πιηθφ ζηα Μέζα Μαδηθήο Δλεκέξσζεο θαη πνιχ πεξηζζφηεξε ηξνθή ζηνπο ζρνιηαζηέο ήηαλ έλα θαηλφκελν πνπ ε πνιηηηζηηθή ηεο αμία ήηαλ πνιχ κεγαιχηεξε απφ ηελ πνιηηηθή ηεο πνπ ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφζθαηξε – ζε αληίζεζε κε αλάινγα θηλήκαηα πνπ εκθαλίζηεθαλ ζηνλ Σξίην Κφζκν ή ζε άιιεο ρψξεο κε δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο. Κηλεηνπνίεζε έλα ηδηαίηεξα κηθξφ ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ πνπ κέρξη ηφηε δελ αλαγλσξηδφηαλ ζαλ κηα ηδηαίηεξε νκάδα ζην δεκφζην βίν θαη πνπ ζε κεγάιν βαζκφ δελ είρε θακηά ζρέζε κε ηελ νηθνλνκία εθφζνλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ζπνχδαδε. Ήηαλ ε κεζναζηηθή λενιαία. Έηζη ην 1968 απνηέιεζε έλα ζεκαδηαθφ κήλπκα παξφιν πνπ ε θνηηεηηθή εμέγεξζε δελ ζπγθαηαιέγεηαη κεηαμχ ησλ παξαγφλησλ πνπ ζπλεηέιεζαλ ζην λα επηθέξνπλ ην ηέινο ηεο ρξπζήο επνρήο . ηελ νπζία απηνί ήηαλ, ε κηζζνινγηθή έθξεμε, ε θαηάξξεπζε ηνπ δηεζλνχο λνκηζκαηηθνχ ζπζηήκαηνο ηνπ Bretton Woods ην 1971, ε ηεξάζηηα άλνδνο ησλ εκπνξεπκάησλ ζηα 1972-73, θαη ε αχμεζε ηεο ηηκήο ηνπ πεηξειαίνπ απφ ηνλ OPEC ην 1973. Ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ '70 ηα ζεκάδηα πξνεηδνπνηνχζαλ γηα ηελ επεξρφκελε θξίζε. Ζ επέθηαζε ηεο νηθνλνκίαο πνπ επηηαρχλζεθε κε ηε ξαγδαία αχμεζε ηνπ πιεζσξηζκνχ, κε ηηο καδηθέο απμήζεηο ηεο παγθφζκηαο πξνζθνξάο ρξήκαηνο θαη ηα ηεξάζηηα ακεξηθάληθα ειιείκκαηα, απέθηεζε ηεξάζηηεο δηαζηάζεηο. Κνηλψο "ππεξζεξκάλζεθε". Σν 1973 ηειείσζε κηα νιφθιεξε επνρή. Ζ δεθαεηίεο πνπ ζα αθνινπζήζνπλ ήηαλ γηα κηα αθφκε θνξά πεξίνδνο θξίζεο. 62 IV. Οι δεκαεηίες ηης κρίζης Μηα θξίζε δηαθνξεηηθή από ηηο άιιεο: Οη δπζθνιίεο ζηε δηάγλσζε Ζ ηζηνξία ηεο εηθνζαεηίαο κεηά ην 1973 είλαη ε ηζηνξία ελφο θφζκνπ πνπ γιίζηξεζε απφ ηελ κεγάιε επεκεξία ηεο ρξπζήο επνρήο πξνο ηελ αζηάζεηα θαη ηελ θξίζε. Χζηφζν κέρξη θαη ηελ δεθαεηία ηνπ '80 ην εξψηεκα πνπ εηίζεην κεηαμχ ησλ νηθνλνκνιφγσλ ήηαλ αλ πξαγκαηηθά κπνξνχζαλ λα κηιάλε γηα θξίζε. Σα αλεπηπγκέλα θαπηηαιηζηηθά θξάηε κπφξεζαλ λα δηαγλψζνπλ θαη λα παξαδερζνχλ ηε παγθφζκηα θχζε ηεο θξίζεο, κφλν αθνχ θαηέξξεπζε εληειψο έλα κέξνο ηνπ θφζκνπ – ε ΔΓ θαη ε Αλαηνιηθή Δπξψπε ηνπ "ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ". Ζ δπζθνιία ηεο δηάγλσζεο ηεο παγθφζκηαο θχζεο ηεο θξίζεο έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη νη δεθαεηίεο κεηά ην 1973 δε ζπληζηνχζαλ δεθαεηίεο "Μεγάιεο Οηθνλνκηθήο Κάκςεο" κε ηελ έλλνηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '30 θαη ζε ζρέζε κε ηηο δεθαεηίεο κεηά ην 1873. Η παγθόζκηα νηθνλνκία δελ θαηέξξεπζε νύηε γηα ιίγν, κνινλφηη ε ρξπζή επνρή ηεξκαηίζηεθε ζηα 1973-1975 κε θάηη πνπ έκνηαδε κε κηα θιαζζηθή θπθιηθή χθεζε, ε νπνία κείσζε ηε βηνκεραληθή παξαγσγή ζηηο "αλεπηπγκέλεο νηθνλνκίεο ηεο αγνξάο" θαηά 10% ζε έλα ρξφλν θαη ην δηεζλέο εκπφξην θαηά 13%. Σηνλ αλεπηπγκέλν θαπηηαιηζηηθό θόζκν βέβαηα ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε ζπλερίζηεθε, κνινλόηη ν ξπζκόο αύμεζεο ήηαλ αηζζεηά ρακειόηεξνο ζε ζρέζε κε ην ξπζκό ηεο ρξπζήο επνρήο, εθηόο από νξηζκέλεο (αζηαηηθέο θπξίσο) Νέν-εθβηνκεραληδόκελεο ρώξεο πνπ άξρηδαλ ηελ βηνκεραληθή ηνπο επαλάζηαζή κόιηο ζηε δεθαεηία ηνπ '60. Ζ αχμεζε ηνπ ζπιινγηθνχ ΑΔΠ ησλ αλεπηπγκέλσλ νηθνλνκηψλ κέρξη ην 1991 ήηαλ ζρεδφλ αδηαηάξαθηε κε εμαίξεζε ζχληνκεο πεξηφδνπο ζηαζηκφηεηαο ζηα ρξφληα ηεο χθεζεο ηνπ 1973-75, θαη 1981-1983. Σν δηεζλέο εκπφξην βηνκεραληθψλ πξντφλησλ, ε αηκνκεραλή ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ζπλέρηζε λα απμάλεηαη, θαη ζηε δεθαεηία ηνπ '80 επηηάρπλε κάιηζηα ηνλ ξπζκφ ηνπ ζε βαζκφ πνπ λα ζπγθξίλεηαη κε ηε ρξπζή επνρή 63 ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '90 νη ρψξεο ηνπ αλεπηπγκέλνπ θαπηηαιηζκνχ ήηαλ ζπλνιηθά αζχγθξηηα πινπζηφηεξεο θαη παξαγσγηθφηεξεο ζε ζρέζε κε ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70, ελψ ε παγθφζκηα νηθνλνκία ηεο νπνίαο απνηεινχζαλ αθφκα ην θεληξηθφ ζηνηρείν, ήηαλ πνιχ πην δπλακηθή. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ε θαηάζηαζε ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο ηνπ πιαλήηε ήηαλ ιηγφηεξν ξφδηλε. ηελ Αθξηθή, ηε Γπηηθή Αζία θαη ηε Λαηηληθή Ακεξηθή ην θαηά θεθαιήλ ΑΔΠ έπαςε λα απμάλεηαη. Ο πεξηζζφηεξνο θφζκνο έγηλε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θησρφηεξνο θαη θαλείο δελ ακθέβαιε φηη ζηε δεθαεηία ηνπ '80 ζηα κέξε απηά ηνπ θφζκνπ ζεκεηψζεθε ζνβαξή νηθνλνκηθή χθεζε. Αλαθνξηθά δε κε ηελ πξψελ πεξηνρή ηνπ δπηηθνχ "ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ", νη νηθνλνκίεο πνπ είραλ ζπλερίζεη λα απμάλνληαη κε κέηξην ξπζκφ ζηε δεθαεηία ηνπ '80, κεηά ην 1989 θαηέξξεπζαλ πιήξσο. ηελ πεξηνρή απηή ή ζχγθξηζε ηεο θξίζεο κεηά ην 1989 κε ηε Μεγάιε Ύθεζε ηνπ ΄30 ήηαλ θαζ'φια πξφζθνξε. Γε ζπλέβε ην ίδην ζηελ Αλαηνιή, φπνπ εληππσζηάδεη ε έληνλε αληίζεζε αλάκεζα ζηελ απνζχλζεζε ησλ νηθνλνκηψλ ηεο ζνβηεηηθήο πεξηνρήο θαη ηεο ζεακαηηθήο αλάπηπμεο ηεο νηθνλνκίαο ηεο Κίλαο ζηελ ίδηα πεξίνδν. ηελ Κίλα, θαζψο θαη ζε κεγάιν κέξνο ηεο Ννηηναλαηνιηθήο θαη Αλαηνιηθήο Αζίαο πνπ ζηε δεθαεηία ηνπ '70 αλαδχζεθε σο ε πην δπλακηθή νηθνλνκηθή πεξηνρή ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, ν φξνο "Οηθνλνκηθή Ύθεζε" δελ είρε θαλέλα λφεκα κε εμαίξεζε ηελ Ηαπσλία ηνπ ΄90. Χζηφζν παξά ηελ ππνηηζέκελε άλζηζε ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο κεηά ην 1973 έθαλαλ ηελ επαλεκθάληζε ηνπο ηα κεγάια πξνβιήκαηα πάλσ ζηα νπνία είρε θπξίσο επηθεληξσζεί ε θξηηηθή ηνπ θαπηηαιηζκνχ πξηλ ηνλ πφιεκν θαη ηα νπνία ε ρξπζή επνρή εμάιεηςε ζε κεγάιν βαζκφ – θηψρεηα, καδηθή αλεξγία, νηθνλνκηθή αζηάζεηα θαη θνηλσληθή αλαζθάιεηα. Τν ρξνληθό ηεο Κξίζεο Ζ πεξίνδνο ηεο κεγάιεο αλάπηπμεο ησλ ρξπζψλ ρξφλσλ δελ δηαθφπηεηαη απφηνκα ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1973 κε ηελ έθξεμε ηνπ αξαβντζξαειηλνχ πνιέκνπ θαη ηνλ ζπλεπαγφκελν ηεηξαπιαζηαζκφ ησλ ηηκψλ ηνπ πεηξειαίνπ κέζα ζε ιίγνπο κήλεο. Ζ θξίζε πνπ νδήγεζε ηνλ θφζκν ζε βαζηά θαη παξαηεηακέλε χθεζε είρε αξρίζεη λα εθδειψλεηαη πνιχ πξηλ απφ ην 1973. Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 δηαθξίλνπκε θηφιαο ηα πξψηα ζεκάδηα ησλ δπζιεηηνπξγηψλ σο ζπλέπεηα ησλ 64 νξίσλ πνπ ζπλάληεζε ε αχμεζε ησλ απνδφζεσλ ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο, ηνπ θνξεζκνχ ησλ αγνξψλ, θαη ηεο θξίζεο ηνπ δνιαξίνπ Δηδηθφηεξα γχξσ ζην 1968, ε ηξηκεξήο ζπλεξγαζία ηειείσζε θαη ε αχμνπζα πνιηηηθή αλαηαξαρή – κηα κηθξή επαλάζηαζε ζηε Γαιιία ην 1968 – θνηλσληθέο αλαηαξαρέο ζηε Γεξκαλία, θαη ην «θαπηφ θζηλφπσξν» ζηελ Ηηαιία ην 1969 – ζε κηα ππεξζεξκαζκέλε νηθνλνκία νδήγεζε ζε κηα έθξεμε ησλ κηζζψλ ζε δηάθνξεο ρψξεο. Έλαο πιεζσξηζηηθφο θαχινο θχθινο έγηλε ζαθψο νξαηφο ζην δηάζηεκα κεηαμχ 1968 θαη 1970 (βι. Πξνεγνχκελν θεθάιαην). Οη κεηαπνιεκηθέο λνκηζκαηηθέο ξπζκίζεηο θαηαζηξάθεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη 1980. Οη πξψηεο αιιαγέο πνιηηηθήο άξρηζαλ απφ ηηο θπβεξλήζεηο ησλ ΖΠΑ θαη ηεο Βξεηαλίαο ζηε δεθαεηία ηνπ ’60 ππφ ηε κνξθή κηαο απαιιαγκέλεο ξπζκίζεσλ «offshore» αγνξάο επξσδνιαξίνπ ζην Λνλδίλν. (γηα ηηο offshore βι. παξαθάησ).Σνλ Αχγνπζην ηνπ1971 ν Πξφεδξνο Νίμνλ, χζηεξα απφ ζπκβνπιέο ηνπ Μίιηνλ Φξίληκαλ εγθαηαιείπεη ηνλ θαλφλαο ηνπ δνιαξίνπ πνπ είρε πηνζεηεζεί ζηελ ζπλδηάζθεςε ηνπ Bretton Woods γηα λα δψζεη ηε ζέζε ηνπ ζε έλα λέν ζχζηεκα θπκαηλφκελσλ ζπλαιιαγκαηηθψλ ηζνηηκηψλ, φπνπ ην χςνο ηεο αμίαο ηνπ θάζε λνκίζκαηνο πξνθχπηεη απφ ην παηρλίδη δήηεζεο θαη πξνζθνξάο κε απνηέιεζκα λα είλαη αλά πάζα ζηηγκή δπλαηέο νη ηζρπξέο δηαθπκάλζεηο ηνπ. Δπξσδνιάξην Κάπνπ ζηελ δεθαεηία ηνπ '60 ε εθεχξεζε ηνπ "επξσδνιαξίνπ" κεηέηξεςε ην παιαηφ δηεζλέο ρξεκαηηζηηθφ θέληξν, ην ίηπ ηνπ Λνλδίλνπ ζε κεγάιν παγθφζκην θέληξν offshore. Σα "επξσδνιάξηα" ήηαλ δνιάξηα θαηαηεζεηκέλα ζε κε ακεξηθάληθεο ηξάπεδεο πνπ δελ επαλαπαηξίδνληαλ, θπξίσο γηα λα απνθχγνπλ ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο ακεξηθάληθεο ηξαπεδηθήο λνκνζεζίαο, έγηλαλ δηαπξαγκαηεύζηκν ρξεκαηηζηηθό εξγαιείν. Απηά ηα ειεχζεξεο δηαθχκαλζεο δνιάξηα, πνπ ζσξεχνληαλ ζε ηεξάζηηεο πνζφηεηεο ράξηο ζηηο απμαλφκελεο ακεξηθάληθεο επελδχζεηο ζην εμσηεξηθφ απνηέιεζαλ ην ζεκέιην γηα κηα αλεμέιεγθηε παγθόζκηα αγνξά, θπξίσο γηα βξαρππξόζεζκα δάλεηα. Ζ αγνξά απηή έγηλε ν θχξηνο κεραληζκφο γηα ηελ αλαθχθιεζε ησλ ηεξάζηησλ θεξδψλ πνπ απνθφκηδαλ απφ ηηο πσιήζεηο πεηξειαίνπ νη ρψξεο ηνπ OPEC, νη 65 νπνίεο μαθληθά βξέζεθαλ κε ηφζα ρξήκαηα ψζηε ήμεξαλ πψο λα ηα μνδέςνπλ θαη πνπ λα ηα επελδχζνπλ. Οη ΖΠΑ ήηαλ ε πξψηε ρψξα πνπ βξέζεθε ζην έιενο απηήο ηεο ηεξάζηηαο θαη πνιιαπιαζηαδφκελεο πιεκκπξίδαο αδέζπνηνπ θεθαιαίνπ πνπ μειχλνληαλ θάλνληαο ην γχξν ηνπ θφζκνπ απφ λφκηζκα ζε λφκηζκα επηδηψθνληαο γξήγνξα θέξδε. Σειηθά, φιεο νη θπβεξλήζεηο έπεζαλ ζχκαηα, εθφζνλ έραζαλ ηνλ έιεγρν επί ησλ ζπλαιιαγκαηηθψλ ηηκψλ θαη επί ηεο παγθφζκηαο πξνζθνξάο ρξήκαηνο. ηηο αξρέο ηνπ '90 αθφκα θαη ε αλάιεςε θνηλήο παξεκβαηηθήο δξάζεο απφ ηηο θπξηφηεξεο θεληξηθέο ηξάπεδεο απνδείρζεθε αλίζρπξε. Σν ίδην ην δνιάξην ππνηηκήζεθε δχν θνξέο (Αχγνπζηνο 1971, Φεβξνπάξηνο 1973) πξνθαιψληαο ηζρπξνχο θξαδαζκνχο ζην δηεζλέο λνκηζκαηηθφ ζχζηεκα. Σν 1977 δεκηνπξγήζεθε ην επξσπατθφ λνκηζκαηηθφ ζχζηεκα θαη θαηέζηε δπλαηή ε δεκηνπξγία κηαο ηνπηθήο δψλεο ζρεηηθήο λνκηζκαηηθήο ζηαζεξφηεηαο, φπνπ φκσο φπσο θαη ζηνλ ππφινηπν θφζκν ήηαλ ζπρλέο νη εθηεηακέλεο θαη απξνζδφθεηεο κεηαθηλήζεηο θεθαιαίσλ. Παξάιιεια ε παγθφζκηα νηθνλνκηθή επηηάρπλζε κεηέηξεςε ζηα 1972-73 ηηο ιαλζάλνπζεο απηέο δπζρέξεηεο ζε κηα ζπγθπξία θξίζεο. Ζ θαιπάδνπζα θαη γεληθεπκέλε αλάπηπμε έθαλε ηηο εθβηνκεραληζκέλεο ρψξεο λα απμήζνπλ ηηο αγνξέο πξψησλ πιψλ, πςψλνληαο απφηνκα ηηο ηηκέο ηνπο, ελψ ε καδηθή εηζαγσγή δεκεηξηαθψλ ζηε νβηεηηθή Έλσζε αλέβαζαλ ζηα χςε ηηο ηηκέο ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ. Γηα λα ζηακαηήζνπλ ηελ "ππεξζέξκαλζε" ηεο νηθνλνκίαο, νη θπβεξλήζεηο εθαξκφδνπλ αληηπιεζσξηζηηθή πνιηηηθή πνπ δηεπθνιχλεη ηε κεηαζηξνθή ηνπ θιίκαηνο. ηηο ζπλζήθεο απηέο νη αλαηηκήζεηο ηνπ 1973-1974 δίλνπλ ην έλαπζκα γηα ηε θξίζε. Δίραλ ήδε αξρίζεη λα θαξπνθνξνχλ, απφ ην 1970 θαη κεηά, νη πξνζπάζεηεο ηνπ ΟΠΔΚ λα απμήζεη ηηο ηηκέο ηνπ πεηξειαίνπ, φκσο ν αξαβν-ηζξαειηλφο πφιεκνο νδήγεζε πξαγκαηηθά ζηελ απνγείσζε ηνπ δίλνληαο ζηηο πεηξειαηνπαξαγσγνχο ρψξεο ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ ηελ επθαηξία λα αζθήζνπλ πίεζε ζηελ αγνξά πεξηνξίδνληαο απφ ζπκθψλνπ ηελ παξαγσγή ηνπ "καχξνπ ρξπζνχ". Έηζη ε ηηκή ηνπ αξγνχ πεηξειαίνπ, πνπ ζηα ηξία πξνεγνχκελα 66 ρξφληα είρε απμεζεί απφ 2 ζε 3 δνιάξηα ην βαξέιη, αλέβεθε ζηα 12 δνιάξηα κεηαμχ Οθησβξίνπ 1973 θαη Ηαλνπαξίνπ 1974 πξνθαιψληαο ηελ πξψηε πεηξειατθή θξίζε. Ζ ηηκή απηή ζα παξακείλεη κέρξη ην 1978 γηα λα απμεζεί ζηα 30 δνιάξηα ην βαξέιη ζηελ δηάξθεηα ηεο δεχηεξεο πεηξειατθήο θξίζεο, ην 197980, πνπ πξνθάιεζε ε Ηξαληθή Δπαλάζηαζε θαη ν πφιεκνο Ηξάλ-Ηξάθ. Ζ ππέξνγθε αλαηίκεζε ηνπ πεηξειαίνπ επέδξαζε κε δχν ηξφπνπο ζηηο νηθνλνκίεο ηεο Γχζεο: ελέηεηλε απφηνκα ηηο πιεζσξηζηηθέο πηέζεηο θαη επηβάξπλε δπζαλάινγα ηνπο πφξνπο ησλ νηθνλνκηψλ ηνπο, πνπ αλαγθάδνληαλ λα πιεξψλνπλ αδξά γηα λα θαιχςνπλ ηηο ελεξγεηαθέο ηνπο αλάγθεο. Οη επηπηψζεηο ήηαλ ζνβαξφηεξεο ζηε δπηηθή Δπξψπε παξά ζηηο ΖΠΑ πνπ παξήγαλ άθζνλν πεηξέιαην απφ κφλεο ηνπο θαη δηέζεηαλ ηεξάζηηα απνζέκαηα πδξνγνλαλζξάθσλ αιιά θαη ππνθαηάζηαηα ελεξγεηαθψλ πεγψλ. Πξψηε ζπλέπεηα ηεο θξίζεο ήηαλ κηα θιαζηθνχ ηχπνπ χθεζε πνπ έβαιε ηέινο ζηελ αικαηψδε αλάπηπμε ησλ ρξπζψλ ρξφλσλ. Σν ΑΔΠ ησλ θπξηφηεξσλ επξσπατθψλ ρσξψλ ζα πέζεη ειαθξά ην 1975. Ζ βηνκεραληθή παξαγσγή ειαηηψζεθε ζεκαληηθά ηδηαίηεξα ζηνπο παξαδνζηαθνχο ηνκείο (λαππεγηθή, πθαληνπξγία, ζηδεξνπξγία) πνπ είραλ θαζπζηεξήζεη λα εθζπγρξνληζηνχλ θαη λα αλαδηαξζξσζνχλ θαη έηζη ρηππήζεθαλ απφ ηνλ αληαγσληζκφ ηεο Ηαπσλίαο θαη ησλ λέσλ βηνκεραληθψλ ρσξψλ ηεο Αζίαο. Παξάιιεια πιήζπλαλ νη πησρεχζεηο θαη πνιιέο επηρεηξήζεηο, αθφκε θαη ζε θιάδνπο πνπ παξακέλνπλ θεξδνθφξνη, φπσο ε θαηαζθεπή απηνθηλήησλ θαη αεξνπιάλσλ αλαγθάδνληαη λα πξνβνχλ ζε καδηθέο απνιχζεηο. Ζ ηδηνηππία ηεο θξίζεο απηήο είλαη φηη ζπλδπάδεη κε ηξφπν πξσηφγλσξν ηελ αλεξγία θαη ηελ επηβξάδπλζε ηνπ ξπζκνχ ηεο αλάπηπμεο (πνπ πέθηεη θάησ απφ ην κηζφ ηεο ηηκήο ηεο πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ) κε ηνλ πςειφ πιεζσξηζκφ (πάλσ απφ 10% ζην ζχλνιν ησλ ρσξψλ ηνπ ΟΟΑ. Καη εδψ νη απνθιίζεηο είλαη ζεκαληηθέο: 5% ζηελ Γπηηθή Γεξκαλία, πάλσ απφ 20% ζηελ Ηηαιία). Σν θαηλφκελν απηφ, πνπ βαθηίζηεθε "ζηαζηκνπιεζσξηζκφο" (stagflation), νθείιεηαη βαζηθά ζηελ αχμεζε ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο, ζπλέπεηα ησλ αλαηηκήζεσλ ζηα θαχζηκα θαη ηηο πξψηεο χιεο, ηεο αδηάθνπεο αχμεζεο ησλ κηζζψλ θαη ησλ επηβαξχλζεσλ πνπ ζπλεπάγεηαη γηα ηηο επηρεηξήζεηο ε απνδεκίσζε ησλ αλέξγσλ. Καη εδψ νη ρψξεο ηεο Δπξψπεο πιήηηνληαη πεξηζζφηεξν απφ ηηο ΖΠΑ ή ηελ Ηαπσλία φπνπ νη θνηλσληθέο παξνρέο είραλ κηθξφηεξε βαξχηεηα. 67 Πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζζεί κηα "ππεξζέξκαλζε" ηεο νηθνλνκίαο ή αληίζεηα, κηα χθεζε πνπ επηδείλσλε ηελ αλεξγία, νη θιαζηθέο νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ελαιιάμ ηα φπια ηνπ απνπιεζσξηζκνχ ή ηεο αλάπηπμεο. Σν λέν ηνπίν ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο ππνρξέσλε ηηο θπβεξλήζεηο λα αληηκεησπίζνπλ ηαπηφρξνλα δχν αληηθαηηθά ζπκπηψκαηα. Πξνέθπςαλ έηζη, κε δηάθνξεο πνζνηηθέο θαη ρξνλνινγηθέο παξαιιαγέο, δχν δηακεηξηθά αληίζεηεο πνιηηηθέο. Ζ πξψηε, θαηά βάζε θηιειεχζεξε θαη κνλεηαξηζηηθή, εθαξκφζηεθε κεηά ην 1979 ζηε Μεγάιε Βξεηαλία απφ ηελ Μάξγθαξεη Θάηζεξ, ζηε Γαιιία απφ ηνλ Ρευκνλ Μπαξ κεηαμχ 1976 θαη 1981 θαη ζηε Γπηηθή Γεξκαλία απφ ηνλ Υέικνπη κηη θαη ηνλ Υέικνπη Κνι ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο πεξηφδνπ. Ζ δεχηεξε, βαζηζκέλε άκεζα ή έκκεζα ζην θευλζηαλφ κνληέιν, εθαξκφζηεθε απφ ηε ζνζηαιηζηηθή θπβέξλεζε ηνπ Πηέξ Μσξνπά ζηε Γαιιία κεηαμχ 1981 θαη 1983. (Γηα ηε δηακάρε λενθηιειεχζεξσλ θαη θευλζηαλψλ βι. παξαθάησ). ηε ζπλέρεηα φκσο νη ρψξεο ηνπ ΟΟΑ πηνζέηεζαλ φιεο κηα πνιηηηθή δεκνζηνλνκηθήο θαη λνκηζκαηηθήο ιηηφηεηαο. ηε ζπλέρεηα ε ζηαζεξνπνίεζε ηεο αγνξάο πεηξειαίνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θάκςε ησλ ηηκψλ ησλ πξψησλ πιψλ, ηελ πηψζε ηνπ δνιαξίνπ θαη ηελ απμεκέλε παξαγσγηθφηεηα πνπ πξνζθέξνπλ νη λέεο θαηαθηήζεηο ηεο ειεθηξνληθήο θαη ηεο πιεξνθνξηθήο επηηξέπνλ ζρεδφλ ζε φιεο ηηο θπβεξλήζεηο λα πεξηνξίζνπλ κε ηελ πνιηηηθή ηνπο ηνλ πιεζσξηζκφ ζηα επίπεδα ηνπ 3% θαηά κέζν φξν. Τα αίηηα ηεο Κξίζεο: Η παγθνζκηνπνίεζε θαη ε θξίζε ησλ δνκώλ. Παγθνζκηνπνίεζε Απφ ηε δεθαεηία ηνπ '60 θαη κεηά, άξρηζε λα αλαδχεηαη κηα φιν θαη πεξηζζφηεξν δηεζληθή νηθνλνκία, δειαδή έλα ζχζηεκα νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζχκθσλα κε ην νπνίν ηα θξαηηθά εδάθε θαη ηα θξαηηθά ζχλνξα δελ απνηεινχλ ην βαζηθφ πιαίζην αιιά κάιινλ παξάγνληεο πνπ πεξηπιέθνπλ ηα πξάγκαηα. ηελ αθξαία πεξίπησζε δεκηνπξγείηαη κηα παγθόζκηα νηθνλνκία πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ έρεη ζπγθεθξηκέλε νηθνλνκηθή βάζε ή ζπγθεθξηκέλα φξηα. Απηή φκσο ε παγθφζκηα νηθνλνκία νπνία ζέηεη φξηα ζηε δξάζε ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ αθφκε θαη ησλ πνιχ κεγάισλ θαη παλίζρπξσλ θξαηψλ. Κάπνηα ζηηγκή ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70 κηα ηέηνηα δηεζληθή νηθνλνκία έγηλε απνηειεζκαηηθή παγθφζκηα δχλακε, ελψ ζπλέρηζε λα απμάλεηαη κε 68 ηαρχηαην ξπζκφ απφ νπνηαδήπνηε άιιε πεξίνδν ζην παξειζφλ ηδηαίηεξα κεηά ην 1973. Ζ ζχγρξνλε παγθνζκηνπνίεζε είλαη έλα θαηλφκελν πνπ νη απαξρέο ηνπ αληρλεχνληαη αηψλεο πξηλ. Απφ ην ηέινο ησλ κεζαησληθψλ ρξφλσλ ην εκπφξην ησλ κεγάισλ απνζηάζεσλ θαη ηα δίθηπα ζπλαιιαγψλ πνπ πξαγκαηνπνηνχληαλ ρσξίο ρξεκαηηθέο πιεξσκέο άξρηζαλ λα δηεζλνπνηνχλ ηελ επξσπατθή νηθνλνκία. Χζηφζν ην κεγάιν άικα ηεο νινθιήξσζεο ησλ εκπνξεπκαηηθψλ αγνξψλ θαη ησλ αγνξψλ παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ ζηνλ πιαλήηε πξαγκαηνπνηήζεθε ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα. Οη απνηθηαθέο απηνθξαηνξίεο, ν ζηδεξφδξνκνο, ην ζχζηεκα ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο θαη ν θαλφλαο ρξπζνχ ζπλέβαιαλ ζηελ δηαδηθαζία απηή. Οξηζκέλνη ηζηνξηθνί θάλνπλ ιφγν γηα ηελ «πξψηε παγθνζκηνπνίεζε απφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα θαη, χζηεξα απφ ηξηάληα ρξφληα νπηζζνδξφκεζεο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ, γηα έλα δεχηεξν θχκα παγθνζκηνπνίεζεο κεηά ην Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν. Οη νηθνλνκηθέο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ ρσξψλ θαη επείξσλ –εκπφξην, κεηαλάζηεπζε, επελδχζεηο θεθαιαίνπ, ίδξπζε ζπγαηξηθψλ, παξαγσγή ζην εμσηεξηθφ θαη νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο- απνηεινπλ θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ηνπ ηέινπο ηνπ 19 νπ αηψλα θαη απηήο ηνπ ηέινπο ηνπ 20νπ αηψλα. Χζηφζν θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ηειεπηαίνπ ηεηάξηνπ ηνπ 20νπ αηψλα, κηα πεξαηηέξσ δξακαηηθή κεηαβνιή ζε απηέο ηηο αιιειεπηδξάζεηο, πνπ ζπλδπάζηεθε κε κηα πνηνηηθή κεηαβνιή ζηνλ δηεζλή θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο, κεηαζρεκάηηζε ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία, ψζηε λα κπνξνχκε λα κηιάκε γηα κηα λέα ζειίδα ζηελ ηζηνξία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο. Γελ είλαη ηπραίν φηη ν φξνο παγθνζκηνπνίεζε εκθαλίζηεθε ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 ζην Webster’s Dictionary. Απηά πνπ θάλνπλ μερσξηζηή απηή ηελ θάζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο είλαη φηη κε ηελ εμάπισζή ηεο απμήζεθαλ εληππσζηαθά νη νηθνλνκηθέο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ ρσξψλ, ην εκπφξην νη επελδχζεηο θεθαιαίν, νη επελδχζεηο ραξηνθπιαθίνπ, ε ίδξπζε ζπγαηξηθψλ θαη έλαο λενπαγήο ηχπνο θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο. Τξεηο πηπρέο ηεο δηεζλνπνίεζεο απηήο μερσξίδνπλ ηδηαίηεξα: 69 1. Οη δηεζληθέο εηαηξίεο (γλσζηέο σο "πνιπεζληθέο"). Οη πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο πξνέθπςαλ σο θπξίαξρνη παίρηεο ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία Ήηαλ αξθεηά θπζηνινγηθφ νη εηαηξείεο λα έρνπλ ηελ έδξα ηνπο ζε κηα ρψξα αιιά λα ιεηηνπξγνχλ ζε αξθεηέο άιιεο γηα λα επεθηείλνπλ ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηνπο. Με άιια ιφγηα ε θχξηα ιεηηνπξγία ηέηνησλ εηαηξηψλ ήηαλ λα ελζσκαηψλνπλ αγνξέο πέξα απφ ηα εζληθά ζχλνξα, δειαδή λα αλεμαξηεηνπνηεζνχλ απφ ην θξάηνο θαη ηνπο εδαθηθνχο ηνπο πεξηνξηζκνχο. Θα πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ε ιεηηνπξγία ηέηνησλ πνιπεζληθψλ δελ ήηαλ θαηλνχξγην θαηλφκελν. Ζ θαηαγσγή ησλ πνιπεζληθψλ εηαηξηψλ καο γπξίδεη πίζσ ζηελ ακεξηθάληθε αλάπηπμε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα, θαη ζηελ απηφκαηε πξνζαξκνγή ηνπο ζηηο πξνθιήζεηο ηεο ζχγρξνλεο καδηθή παξαγσγήο. Οη κεγάιεο επηρεηξήζεηο πξνσζνχζαλ ηελ θάζεηε νινθιήξσζε πξνθεηκέλνπ λα ειαρηζηνπνηήζνπλ ην θφζηνο παξαγσγήο θαη ηελ εμάξηεζή ηνπο απφ άιιεο επηρεηξήζεηο. Γηα κηα ζίγνπξε θαη αλεκπφδηζηε ξνή αγαζψλ, πνιιέο απφ απηέο ηηο επηρεηξήζεηο επέιεμαλ κηα θάζεηε νινθιήξσζε «πξνο ηα πίζσ» ψζηε λα ελζσκαηψζνπλ ηηο εμαγσγέο θαη ηελ παξαγσγή πξψησλ πιψλ εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηεο ίδηαο επηρείξεζεο. Οη επηρεηξήζεηο ησλ λέσλ θιάδσλ νδεγήζεθαλ ζε κηα νινθιήξσζε «πξνο ηα εκπξφο» κε ηα δίθηπα κεηαθνξάο θαη δηαλνκήο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ αιπζίδσλ ιηαληθήο πψιεζεο, θαη κε ηε δεκηνπξγία ηκεκάησλ δηνίθεζεο θαη άιισλ ππεξεζηψλ. Ζ ζχγρξνλε βηνκεραλία ζπλέλσζε ηελ καδηθή παξαγσγή κε ηε καδηθή δηαλνκή εληφο κηα «εληαίαο επηρείξεζεο». Ζ νινθιήξσζε πξνσζήζεθε ζπλήζσο κέζσ ησλ εμαγνξψλ θαη ζπγρσλεχζεσλ ησλ ππαξρνπζψλ επηρεηξήζεσλ. Ο Chandler κηιά γηα κηα «επέλδπζε κε 3 αηρκέο»: Πξψηνλ ζε παξαγσγηθέο κνλάδεο πξνθεηκέλνπ λα εθκεηαιιεπηνχλ ηα πιενλεθηήκαηα ηνπ κεγέζνπο θαη ηεο επέθηαζεο ∙ δεχηεξνλ, ζην κάξθεηηλγθ θαη ζην δίθηπν δηαλνκήο γηα λα ζπκβαδίδνπλ κε ηε καδηθή παξαγσγή θαη, ηξίηνλ ζηε δηνίθεζε ψζηε λα ζπληνλίδνληαη θαη λα δηνηθνχληαη νη δηεπξπκέλεο, ζχλζεηεο επηρεηξεκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Σν θαηλνχξγην θαηλφκελν έγθεηηαη κάιινλ ζηελ ίδηα ηελ θιίκαθα ησλ δξαζηεξηνηήησλ απηψλ ησλ δηεζληθψλ επηρεηξήζεσλ. 70 ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ππήξραλ πεξίπνπ 7.000 πνιπεζληθέο. ην ηέινο ηνπ 20νπ αηψλα 44.000 κε ζρεδφλ 300.000 μέλεο ζπγαηξηθέο, πνπ απαζρνινχζαλ 12 εθαηνκκχξηα άηνκα θαη παξήγαλ ην ¼ έσο ην 1/3 ηνπ ζπλνιηθνχ παγθφζκηνπ πξντφληνο. Οη 100 κεγαιχηεξεο πνιπεζληθέο ειέγρνπλ πεξίπνπ ην 20% ησλ ζπλνιηθψλ μέλσλ πεξηνπζηαθψλ ζηνηρείσλ, απαζρνινχλ 6 εθαηνκ άηνκα θαη πσινχλ ην 1/3 ησλ ζπλνιηθψλ πσιήζεσλ ησλ πνιπεζληθψλ. ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80, νη ακεξηθάληθεο δηεζληθέο εηαηξείεο είραλ ήδε ζηα ρέξηα ηνπο ηα ¾ ησλ εηζαγψλ ησλ ΖΠΑ θαη ζρεδφλ ην κηζφ ησλ εμαγσγψλ ηνπο, ελψ δηεζληθέο εηαηξίεο έιεγραλ πάλσ απφ ην 80% ησλ βξεηαληθψλ εμαγσγψλ. Βεβαίσο ην κεγαιχηεξν κέξνο πνπ εκθαλίδνπλ νη ζηαηηζηηθέο (νη νπνίεο θαηαξηίδνληαη ζε εζληθή βάζε) σο εηζαγσγέο θαη εμαγσγέο απνηειεί ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εζσηεξηθφ εκπφξην εληφο κηα δηεζληθνχο νληφηεηαο, φπσο ηεο General Motors πνπ ιεηηνπξγνχζε ζε 40 ρψξεο. Βεβαίσο ην κεγαιχηεξν κέξνο πνπ εκθαλίδνπλ νη ζηαηηζηηθέο (νη νπνίεο θαηαξηίδνληαη ζε εζληθή βάζε) σο εηζαγσγέο θαη εμαγσγέο απνηειεί ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εζσηεξηθφ εκπφξην εληφο κηα δηεζληθνχο νληφηεηαο, φπσο ηεο General Motors πνπ ιεηηνπξγνχζε ζε 40 ρψξεο. Έηζη, αθφκα θη αλ νη δεζκνί ηέηνησλ ππεξ-γηγάλησλ κε ηηο εζληθέο θπβεξλήζεηο ηνπο ήηαλ πνιχ ζηελνί, πξνο ηα ηέιε ηεο ρξπζήο επνρήο είλαη ακθίβνιν αλ κπνξνχζακε κε ζηγνπξηά λα πνχκε φηη ηαπηίδνληαλ κε ηα ζπκθέξνληα ηεο θπβέξλεζεο ηνπο ή ηνπ έζλνπο ηνπο, κε εμαίξεζε ηηο ηαπσληθέο εηαηξείεο θαη νξηζκέλεο εηαηξείεο πνπ αλήθαλ νπζηαζηηθά ζηνλ θιάδν ηεο ακπληηθήο βηνκεραλίαο. Γελ ήηαλ πιένλ ηφζν ζαθέο φζν άιινηε πσο φηη είλαη θαιφ γηα ηελ General Motors΄είλαη θαιφ γηα ηηο ΖΠΑ. Γηα παξάδεηγκα ε επηρεηξεκαηηθή ινγηθή εμαλαγθάδεη κηα εηαηξία πεηξειαίνπ λα ραξάμεη ηε ζηξαηεγηθή θαη ηελ πνιηηηθή ηεο πξνο ηε ρψξα θαηαγσγήο ηεο κε ηνλ ίδην αθξηβψο ηξφπν πνπ αληηκεησπίδεη ην ζέκα ζε ζρέζε κε ηε ανπδηθή Αξαβία θαη ηε Βελεδνπέια, ζπγθεθξηκέλα κε θξηηήξηα ην θέξδνο θαη ηε δεκία απφ ηε κηα κεξηά ή ηε ζπγθξηηηθή ηζρχ ηεο εηαηξείαο ζε ζρέζε κε ηε ζπγθεθξηκέλε θπβέξλεζε απφ ηελ άιιε. 71 2. Ο λένο δηεζλήο θαηακεξηζκόο εξγαζίαο Ζ ηάζε ησλ επηρεηξεκαηηθψλ ζπλαιιαγψλ θαη ησλ ίδησλ ησλ επηρεηξήζεσλ γηα ρεηξαθέηεζε απφ ην παξαδνζηαθφ εζληθφ θξάηνο έγηλε αθφκε πην έληνλε θαζώο ε βηνκεραληθή παξαγσγή άξρηζε αξγά ζηελ αξρή αιιά κε απμαλόκελε ηαρύηεηα ζηελ ζπλέρεηα λα κεηαθέξεηαη έμσ από ηηο ρώξεο ηεο Δπξώπεο θαη ηεο Βόξεηαο Ακεξηθήο πνπ ππήξμαλ πξσηνπφξεο ζηελ εθβηνκεράληζε θαη ηελ θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε. Οη ρψξεο απηέο βέβαηα παξέκεηλαλ ε θηλεηήξηα δχλακε ηεο αλάπηπμεο πνπ ζεκεηψζεθε ζηε ρξπζή επνρή. Όπσο είπακε ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '50 νη βηνκεραληθέο ρψξεο δηέζεηαλ ηα 3/5 ησλ κεηαπνηεηηθψλ εμαγσγψλ κεηαμχ ηνπο, ζηε δε δεθαεηία ηνπ '70 ηα ¾ . Όκσο ηφηε ηα πξάγκαηα άξρηζαλ λα αιιάδνπλ ν ηξίηνο θφζκνο άξρηζε λα εμάγεη κεηαπνηεηηθά πξντφληα ζηηο αλεπηπγκέλεο βηνκεραληθέο ρψξεο ζε ζεκαληηθή θιίκαθα. Έηζη έλαο λένο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο άξρηζε λα παίξλεη ηε ζέζε ηνπ παιηνχ. Γηα παξάδεηγκα ε γεξκαληθή εηαηξεία Volkswagen κεηά ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '60 εγθαηέζηεζε εξγνζηάζηα ζηελ Αξγεληηλή, ηε Βξαδηιία (3), ηνλ Καλαδά ην Δθνπαδφξ, ην Μεμηθφ, ηε Νηγεξία, ην Πεξνχ, ηε Νφηην Αθξηθή θαη ηε Γηνπγθνζιαβία. Οξηζκέλεο δηαδηθαζίεο έληαζεο εξγαζίαο εγθαηαζηάζεθαλ ζε ρψξεο κε θζελφηεξν εξγαηηθφ θφζηνο. Νέεο βηνκεραλίεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ζηνλ Σξίην Κφζκν πξνκήζεπαλ φρη κφλν ηηο δηνγθνχκελεο ηνπηθέο αγνξέο αιιά επίζεο θαη ηελ παγθφζκηα αγνξά. Έθαλαλ δε εμαγσγέο φρη κφλν πξντφλησλ πνπ παξάγνληαλ εμ νινθιήξνπ απφ ηελ εγρψξηα βηνκεραλία (π.ρ. θισζηνυθαληνπξγηθά πξντφληα) αιιά έγηλαλ κέξνο ηεο δηεζληθήο παξαγσγηθήο κεηαπνηεηηθήο δηαδηθαζίαο. Απφ ηελ άιιε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο εμαγσγήο επελδχζεσλ ζε πςειή ηερλνινγία θαη ππεξεζίεο θαηεπζχλζεθε ζε κεγάιν πνζνζηφ ζε ρψξεο κε πςειή αλάπηπμε θπξίσο ζε ρψξεο ηεο Δπξψπεο ηεο Αζίαο αιιά θαη ζηηο ΖΠΑ. ηηο αξρέο ηεο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 ε ηέηαξηε παγθνζκίσο κεγαιχηεξε πνιπεζληθή ζηηο ηειεπηθνηλσλίεο, ε Ericsson απαζρνινχζε πεξηζζφηεξν απφ 13.000 άηνκα ζηε Ννξβεγία, ηε Γαλία ηελ Οιιαλδία, ηε Γαιιία θαη ηελ Ηηαιία αιιά είρε κφλν 4.500 εξγαδφκελνπο ζηε Βξαδηιία, ην Μεμηθφ, ηε Βελεδνπέια, θαη ζηελ Αξγεληηλή. 72 Απηή ήηαλ θαη ε απνθαζηζηηθή θαηλνηνκία ηεο ρξπζήο επνρήο κνινλφηη ε δηαδηθαζία νινθιεξψζεθε αξγφηεξα. Καη δελ ζα κπνξνχζε λα είρε γίλεη ρσξίο ηελ επαλάζηαζε πνπ ζπληειέζηεθε ζηηο κεηαθνξέο θαη ηηο επηθνηλσλίεο. Σν δηεζλέο εκπφξην εληζρχζεθε απφ ηε ζεκαληηθή κείσζε ηνπ θφζηνπο ησλ κεηαθνξψλ θαη ησλ επηθνηλσληψλ. Σν θφζηνο κηα 3ιεπηεο ηειεθσληθήο επηθνηλσλίαο Λνλδίλνπ –Νέαο Τφξθεο κεηψζεθε απφ 5,3 δνιάξηα ην 1950 ζε 3,2 δνιάξηα ην 1970 θαη ζε 0,9 δνιάξηα ην 2000. Σν θφζηνο ελφο κηιίνπ αεξνπνξηθψλ κεηαθνξψλ ήηαλ 0,30$ ην 1950, 0,16$ ην 1970 θαη 0.11 ην 1990$. Οη επηθνηλσλίεο εηζήγαγαλ κηα λέα επνρή εμαηηίαο ηεο επαλάζηαζεο ησλ ππνινγηζηψλ, εμαηηίαο κέζσ ηεο εθεχξεζεο ηνπ Γηαδηθηχνπ θαη ηνπ Παγθφζκηνπ Ηζηνχ (Word Wide Web). Οη εμειίμεηο απηέο έθαλαλ δπλαηφ θαη νηθνλνκηθά εθηθηφ ην δηαρσξηζκφ ηεο παξαγσγήο ελφο θαη κνλαδηθνχ πξντφληνο πνπ, αο πνχκε ηψξα ζην Υηνχζηνλ, ηε ηγθαπνχξε θαη ηελ Σατιάλδε, ην εκηηειέο πξντφλ κεηαθεξφηαλ αεξνπνξηθψο ζηα θέληξα απηά ηεο παξαγσγήο γηα λα πάξεη ηελ ηειηθή ηνπ κνξθή, ελψ νιφθιεξε απηή ε δηαδηθαζία ειεγρφηαλ θεληξηθά ράξηο ζηε ζχγρξνλε ηερλνινγία ηεο πιεξνθνξηθήο. Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '60 θαη κεηά, νη κεγάιεο εηαηξείεο παξαγσγήο ειεθηξνληθψλ άξρηζαλ λα απνθηνχλ παγθφζκηα εκβέιεηα. IBM Ζ γξακκή ηεο παξαγσγήο δελ πεξλνχζε πιένλ κέζα απφ ηα γηγαληηαία ππφζηεγα ηνπ ίδηνπ εξγνζηαζίνπ αιιά δηέζρηδε φιν ηνλ πιαλήηε. 3. Η εκθάληζε θαη άλνδνο ησλ ρξεκαηνδνηηθώλ "εμσεδαθηθώλ ή ππεξάθηησλ παξαδείζσλ" offshore finance. Απηή ε ηειεπηαία πηπρή δείρλεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν κε ηνλ νπνίν ε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία θαηάθεξε λα μεθχγεη απφ εζληθνχο ειέγρνπο. Ο φξνο "offshore" εκθαλίζηεθε ζηε δεθαεηία ηνπ '60 γηα λα πεξηγξάςεη κηα ζπγθεθξηκέλε πξαθηηθή ησλ εηαηξεηψλ: Οη εηαηξείεο εγγξάθνληαλ ζηα κεηξψα κηθξψλ ελίνηε κηθξνζθνπηθψλ θξαηψλ, έρνληαο επνκέλσο εθεί ηε λφκηκε έδξα ηνπο. Σα θξάηε απηά παξείραλ γελλαηφδσξα πιενλεθηήκαηα απφ δεκνζηνλνκηθή άπνςε επηηξέπνληαο ζηνπο επηρεηξεκαηίεο λα απνθεχγνπλ ηνπο θφξνπο θαη άιινπο πεξηνξηζκνχο πνπ ηνπο επηβάιινληαλ ζηηο ρψξεο ηνπο. 73 Έλαο θαηάιιεια δηακνξθσκέλνο πεξίπινθνο θαη θαηλνχξγηνο ζπλδπαζκφο απφ λνκηθά "παξαζπξάθηα" ζηε λνκνζεζία πεξί εηαηξεηψλ θαη ζηελ εξγαηηθή λνκνζεζία ζηα ιηιηπνχηεηα απηά θξαηίδηα – φπσο ζην Καξαληζάν, ηηο Παξζέλνπο Νήζνπο θαη ην Ληρηελζηάηλ – κπνξνχζε λα θάλεη ζαχκαηα ζηνλ ηζνινγηζκφ ησλ επηρεηξήζεσλ. Ζ νπζία ηεο πξαθηηθήο απηήο έγθεηηαη ζην λα κεηαβάιεη ηνλ ηεξάζηην απηφ αξηζκφ απφ λνκηθά παξαζπξάθηα ζε κηα βηώζηκε επηρεηξεκαηηθή δνκή άλεπ πεξηνξηζηηθώλ ξπζκίζεσλ. Γηα πξνθαλείο ιφγνπο, ε πξαθηηθή απηή ήηαλ ηδηαίηεξα θαηάιιειε γηα ρξεκαηνπηζησηηθέο δνζνιεςίεο. Μεξηθέο εηαηξείεο εγθαηέζηεζαλ κνλάδεο ζηηο «ππεξάθηηεο ειεχζεξεο δψλεο παξαγσγήο» ή offshore κνλάδεο ζε ρψξεο πάξα πνιχ θησρέο πνπ πξνζέθεξαλ φκσο ην πιενλέθηεκα ησλ θζελψλ εξγαηηθψλ ρεξηψλ · θίλεζε πνπ απνηέιεζε έλαλ άιιν θαηλνχξγην ειηγκφ ησλ εηαηξεηψλ γηα λα απνθεχγνπλ ηνλ έιεγρν απφ έλα θαη κνλαδηθφ θξάηνο. Όια απηά πξνθάιεζαλ κηα παξάδνμε αιιαγή ζηελ πνιηηηθή δνκή ηεο παγθόζκηαο νηθνλνκίαο. Καζψο ν πιαλήηεο έγηλε πξαγκαηηθά κηα κνλάδα νη εζληθέο νηθνλνκίεο ησλ κεγάισλ θξαηψλ αλαθάιπςαλ πφζν νη ίδηεο είραλ παξακεξηζηεί απφ ηέηνηα offshore θέληξα παξαγσγήο, πνπ ηα πεξηζζφηεξα απ’απηά βξίζθνληαλ ζε κηθξά ή ιηιηπνχηεηα κίλη-θξάηε. χκθσλα κε ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα, ζηα ηέιε ηνπ 20νπ αηψλα ππήξραλ 78 νηθνλνκίεο κε πιεζπζκφ ιηγφηεξν απφ δπφκηζη εθαηνκκχξηα (18 απφ απηέο κε πιεζπζκφ ιηγφηεξν απφ 100.000) νη νπνίεο απνηεινχζαλ ηα δχν ηξίηα φισλ ησλ πνιηηηθψλ κνλάδσλ πνπ επίζεκα ζεσξνχληαλ σο νηθνλνκίεο. Μέρξη ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ηέηνηεο κνλάδεο δελ εζεσξνχλην νηθνλνκηθά βηψζηκεο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δε, δελ ζεσξνχλην νχηε θαλ θξαηηθέο νληφηεηεο. Ήηαλ θαη αζθαιψο εμαθνινπζνχλ λα είλαη αλίθαλα λα ππεξαζπίζνπλ ηελ ηππηθή ηνπο αλεμαξηεζία. Χζηφζν ζηε ρξπζή επνρή έγηλε θαλεξφ φηη κπνξνχζαλ λα αλζίζνπλ φπσο νη κεγάιεο εζληθέο νηθνλνκίεο, κεξηθέο θνξέο αθφκα θαιχηεξα, παξέρνληαο άκεζα ππεξεζίεο απεπζείαο ζηελ παγθφζκηα αγνξά. Γη' απηφλ ην ιφγν έρνπκε θαη ηελ αλάπηπμε πφιεσλ – θξαηψλ (φπσο ην ΥνλγθΚνλγθ θαη ε ηγθαπνχξε) – κνξθή πνιηηείαο πνπ βξίζθνπκε λα αλζίδεη ζην Μεζαίσλα (π.ρ Βελεηία, Γελνβα). Οξηζκέλεο πεξηνρέο ζηελ έξεκν ηνπ Πεξζηθνχ Κφιπνπ κεηαηξάπεθαλ ζε κεγάινπο παίθηεο ζηελ παγθφζκηα επελδπηηθή αγνξά 74 (Κνπβέηη, Νηνπκπάτ) θαη κεξηθά απφ ηα πνιιά offshore θαηαθχγηα γηα ηελ απνθπγή ηεο θξαηηθήο λνκνζεζίαο. Ζ θαηάζηαζε απηή ζα ηξνθνδνηνχζε ηα πνιιαπιαζηαδφκελα εζλνηηθά θηλήκαηα ηνπ εζληθηζκνχ πνπ εκθαλίζηεθαλ ζηα ηέιε ηνπ εηθνζηνχ αηψλα φπσο ηεο Κνξζηθήο ή ησλ Καλαξίσλ Νήζσλ. Χζηφζν ε κφλε αλεμαξηεζία πνπ ζα κπνξνχζε λα επηηεπρζεί κε ηελ απφζρηζε ηνπο ήηαλ ν ρσξηζκφο απφ ην έζλνοθξάηνο. Απφ νηθνλνκηθή άπνςε, ν ρσξηζκφο είλαη ζρεδφλ βέβαην φηη ζα ηα έθαλε πην εμαξηεκέλα απφ ηηο δηεζληθέο εηαηξίεο. Γηα ηνπο πνιπεζληθνχο γίγαληεο, ν πην βνιηθφο θφζκνο είλαη έλαο θφζκνο πνπ απνηειείηαη απφ θξάηε-λάλνπο ή έλαο θφζκνο φπνπ δελ ππάξρνπλ θαζφινπ θξάηε. Η θξίζε ησλ δνκώλ Απηφ πνπ έθαλε ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα, ζηηο δεθαεηίεο ηεο θξίζεο αζπλήζηζηα ζνβαξά θαη απφ θνηλσληθή άπνςε, αλαηξεπηηθά, ήηαλ νη ζπγθπξηαθέο δηαθπκάλζεηο πνπ ζπλέπεζαλ κε δνκηθέο αλαζηαηψζεηο. Ζ παγθφζκηα νηθνλνκία πνπ αληηκεηψπηζε ηα πξνβιήκαηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70 θαη ηνπ '80 δελ ήηαλ πιένλ ε ίδηα κε εθείλε ηεο ρξπζήο επνρήο. Σν ζχζηεκα ηεο παξαγσγήο κεηαβιήζεθε κε ηελ ηερλνινγηθή επαλάζηαζε απνθηψληαο εθπιεθηηθέο παγθφζκηεο ή "δηεζληθέο" δηαζηάζεηο. Ο θαιχηεξνο ηξφπνο γηα λα απεηθνλίζνπκε ηηο ζπλέπεηεο απηέο είλαη λα εμεηάζνπκε ηελ εξγαζία θαη ηελ αλεξγία. Γεληθή ηάζε ηεο εθβηνκεράληζεο ππήξμε ε αληηθαηάζηαζε ησλ αλζξψπηλσλ δεμηνηήησλ κε κεραλέο, ηεο αλζξψπηλεο εξγαζίαο κε κεραληθά κέζα, έρνληαο σο απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία αλεξγίαο. Χζηφζν ε ππφζεζε ήηαλ φηη ε ηεξάζηηα αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο, ηελ νπνία πξνθαινχζε ε ζηαζεξή βηνκεραληθή επαλάζηαζε, απηφκαηα ζα δεκηνπξγνχζε αξθεηέο ζέζεηο εξγαζίαο αληηθαζηζηψληαο ηηο παιηέο πνπ είραλ ραζεί. Ζ ρξπζή επνρή επηβεβαίσζε ηελ ππφζεζε απηή. Όπσο είδακε ε αλάπηπμε ηεο βηνκεραλίαο ήηαλ ηφζν κεγάιε ψζηε ν αξηζκφο θαη ε αλαινγία ησλ βηνκεραληθψλ εξγαηψλ αθφκα θαη ζηηο πνην εθβηνκεραληζκέλεο ρψξεο δε κεηψζεθε ζνβαξά. Όκσο ζηηο δεθαεηίεο ηεο Κξίζεο ν αξηζκφο ηνπο άξρηζε λα κεηψλεηαη θαη ζε ζρεηηθφ θαη ζε απφιπην κέγεζνο. 75 ηηο ΖΠΑ, ζην δηάζηεκα 1950-1970, ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ πνπ εξγάδνληαλ ζηα ηειεθσληθά θέληξα εμππεξεηψληαο δηεζλείο ζπλδηαιέμεηο κεηψζεθε θαηά 12% ελψ ζην δηάζηεκα 1970-1980 κεηψζεθε θαηά 40% Η απμαλόκελε αλεξγία ζηηο δεθαεηίεο απηέο δελ ήηαλ θπθιηθή αιιά δνκηθή. Με άιια ιφγηα νη ζέζεηο εξγαζίαο πνπ ράζεθαλ ζηηο άζρεκεο ζπγθπξίεο δελ ζα μαλαδεκηνπξγνχληαλ πνηέ αθφκε θαη αλ έθηηαρλαλ ηα πξάγκαηα. Κη απηφ δελ νθείινληαλ κφλν ζην γεγνλφο φηη ν λένο δηεζλήο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο κεηέθεξε βηνκεραλίεο απφ ηηο παιαηέο βηνκεραληθέο ρψξεο θαη επείξνπο ζε λέεο. Βεβαίσο ήηαλ θπζηνινγηθφ νη βηνκεραλίεο εληάζεσο εξγαζίεο λα κεηαλαζηεχζνπλ απφ ρψξεο κε πςειφ θφζηνο εξγαζίαο ζε ρψξεο ρακεινχ θφζηνπο. Γηα παξάδεηγκα ζπληζηνχζε νηθνλνκηθή πνιπηέιεηα γηα έλα Ακεξηθαλφ επηρεηξεκαηία ε απαζρφιεζε ελφο εξγάηε ζην Δι Πάζν ηνπ Σέμαο, ηε ζηηγκή πνπ θάπνηνο άιινο, έζησ θαη ιηγφηεξν ηθαλφο, ήηαλ δηαζέζηκνο ζηελ απέλαληη φρζε πνηακνχ Ρην Γθξάληε, ζην Juarez ηνπ Μεμηθνχ, θνζηίδνληαο κφιηο ην έλα δέθαην ηνπ κηζζνχ ηνπ Ακεξηθάλνπ εξγάηε. Όκσο, αθφκα θαη νη πξν-βηνκεραληθέο θαη νη λέεο βηνκεραληθέο ρψξεο θπβεξλψληαη απφ ηελ ίδηα ζηδεξά ινγηθή ηεο εθβηνκεράληζεο πνπ αξγά ή γξήγνξα θαζηζηά αθφκα θαη ηε θζελφηεξε αλζξψπηλε εξγαζία πην αθξηβή απφ ηε κεραλή ε νπνία είλαη ζε ζέζε λα θάλεη ηελ ίδηα δνπιεηά. Ζ επίδνζε θαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ κεραλψλ κπνξεί ζηαζεξά θαη γηα πξαθηηθνχο ιφγνπο λα βειηηψλεηαη ζπλέρεηα κε ηελ ηερλνινγηθή πξφνδν, ην δε θφζηνο ηεο κπνξεί λα κεηψλεηαη θαηά πνιχ. Απφ ηελ άιιε ην θφζηνο ηεο αλζξψπηλεο εξγαζίαο δελ κπνξεί λα κεησζεί γηα απεξηφξηζην ρξνληθφ δηάζηεκα θάησ απφ ην φξην ηνπ ειάρηζηνπ αλζξψπηλνπ επηπέδνπ δηαβίσζεο ην νπνίν ζεσξείηαη απνδεθηφ απφ ηελ εθάζηνηε θνηλσλία. ε θάζε πεξίπησζε νη άλζξσπνη δελ έρνπλ "ζρεδηαζηεί" κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα είλαη φιν θαη πην απνηειεζκαηηθνί γηα ην θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα παξαγσγήο. Έηζη φζν πςειφηεξν είλαη ην επίπεδν ηεο ηερλνινγίαο ηφζν πην αθξηβή είλαη ε αλζξψπηλε ζπληζηψζα ηεο παξαγσγήο ζε ζχγθξηζε κε ηε κεραληθή ζπληζηψζα. Ζ ηζηνξηθή ηξαγσδία ησλ Γεθαεηηψλ ηεο Κξίζεο έγθείηαη ζην γεγνλφο φηη ε παξαγσγή πξνθαινχζε ηψξα απψιεηεο ζε ζέζεηο εξγαζίαο κε ξπζκφ ηαρχηεξν απφ ηηο λέεο ζέζεηο πνπ δεκηνπξγνχζε ε νηθνλνκία ηεο αγνξάο. 76 Ζ παγθφζκηα νηθνλνκία κπνξεί λα επεθηεηλφηαλ, αιιά ν απηφκαηνο κεραληζκφο κε ηνλ νπνίν ε επέθηαζε απηή δεκηνπξγνχζε λέα απαζρφιεζε γηα άλδξεο θαη γπλαίθεο πνπ εηζέξρνληαλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ρσξίο ηδηαίηεξα πξνζφληα ήηαλ θαλεξφ φηη δελ ιεηηνπξγνχζε πιένλ. Γηα ηηο δεθαεηίεο ηεο θξίζεο ην βαζηθφ δελ είλαη φηη ν θαπηηαιηζκφο δε ιεηηνχξγεζε πιένλ ηφζν θαιά φζν ζηε ρξπζή επνρή αιιά φηη νη δξαζηεξηφηεηέο ηνπ είραλ γίλεη αλεμέιεγθηεο. Καλείο δε γλψξηδε πψο λα αληηκεησπίζεη ηηο ηδηνηξνπίεο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, νχηε δηέζεηε εξγαιεία γηα λα ηηο ρεηξηζηεί. Σν θπξηφηεξν εξγαιείν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηέηνησλ θαηαζηάζεσλ ζηε ρξπζή επνρή ήηαλ ε θπβεξλεηηθή πνιηηηθή, ζπληνληζκέλε ζε εζληθφ ή δηεζλέο επίπεδν. Σψξα φκσο απηφ ην εξγαιείν δε δνχιεπε. Οη Γεθαεηίεο ηεο Κξίζεο ήηαλ κηα επνρή φπνπ ην θξάηνο έραζε ηηο νηθνλνκηθέο ηνπ εμνπζίεο. Οη επηπηώζεηο ηεο Κξίζεηο Αλεξγία Ζ νηθνλνκηθή θάκςε θαη χθεζε ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλαδηάξζξσζε ηεο νηθνλνκίαο ζε καδηθή θιίκαθα είραλ σο απνηέιεζκα ηελ εθηφπηζε αλζξψπηλεο εξγαζίαο επαλαθέξνληαο πάιη ζην πξνζθήλην ηνλ εθηάιηε ηεο αλεξγίαο. Ζ αλεξγία ζηε Γπηηθή Δπξψπε απμήζεθε απφ 1,5% θαηά κέζν φξν πνπ ήηαλ ζηελ δεθαεηία ηνπ '60 ζε 4,2% ζηε δεθαεηία ηνπ '70. ην απνθνξχθσκα ηεο νηθνλνκηθήο αλφδνπ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80 ε αλεξγία έθηαζε θαηά κέζν φξν ζην 9,2% ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα θαη ην 1993 ζην 11%. Απφ ηνπο αλέξγνπο (1986-1987) νη κηζνί ήηαλ άλεξγνη πάλσ απφ έλαλ ρξφλν θαη ην έλα ηξίην πάλσ απφ δχν. Σα πνζνζηά αλεξγίαο κεηαμχ ησλ λέσλ ζηε δεθαεηία ηνπ '80 ήηαλ ηδηαίηεξα πςειά, απφ 20% ζηε Βξεηαλία (1982-1988) κέρξη πάλσ απφ 40% ζηελ Ηζπαλία θαη 46% ζηε Ννξβεγία. ηηο πινχζηεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, νη άλεξγνη έβξηζθαλ θαηαθχγην ζηα ζπζηήκαηα θνηλσληθήο, κνινλφηη φζνη εμαθνινπζνχζαλ λα έρνπλ εξγαζία θαη θέξδηδαλ ηε δσή ηνπο απ’απηή άξρηζαλ λα αηζζάλνληαη δπζαξέζθεηα αθφκε θαη πεξηθξφλεζε απέλαληη ζ’εθείλνπο πνπ πεξηέπεζαλ ζε κηα θαηάζηαζε δηαξθνχο εμάξηεζεο απφ ηελ θνηλσληθή πξφλνηα. 77 Φηώρεηα Σελ δεθαεηία ηνπ '80 πνιιέο απφ ηηο πινπζηφηεξεο θαη πην αλεπηπγκέλεο ρψξεο άξρηζαλ γηα κηα αθφκε θνξά λα ζπλεζίδνπλ ζηελ θαζεκεξηλή εηθφλα ησλ δεηηάλσλ ζηνπο δξφκνπο θαη ην ζπγθινληζηηθφ ζέακα ησλ αζηέγσλ πνπ έβξηζθαλ θαηαθχγην γηα θνηκεζνχλ ζηα θαηψθιηα ησλ ζπηηηψλ θαη κέζα ζε ραξηνθηβψηηα, φηαλ δελ ηνπο απνκάθξπλε ε αζηπλνκία γηα λα απαιείςεη ηελ ελνριεηηθή απηή ζέα. ηε Νέα Τφξθε ην 1993, 23.000 άλδξεο θαη γπλαίθεο θνηκφληνπζαλ ζηνπο δξφκνπο ή ζε δεκφζηα ηδξχκαηα ελψ ζηε Μ. Βξεηαλία ην 1989 400.000 άηνκα ήηαλ επίζεκα θαηαγεγξακκέλα σο άζηεγα. Έηζη ζηηο πινχζηεο ρψξεο άξρηζε λα ζρεκαηίδεηαη κηα φιν θαη πεξηζζφηεξν μερσξηζηή θαη απνκνλσκέλε "under-class", πνπ ηα πξνβιήκαηα ηεο ζεσξνχληαλ de facto άιπηα, αιιά δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο εθφζνλ απαζρνινχζαλ κφλν κηα δηαξθή κεηνςεθία. Ζ θνηλσλία ηνπ γθέην ηνπ γεγελνχο πιεζπζκνχ ησλ Νέγξσλ ηεο Νέαο Τφξθεο έγηλε ην θιαζηθφ παξάδεηγκα ελφο ηέηνηνπ θνηλσληθνχ ππνθφζκνπ. Αλαζθάιεηα. Έλα άιιν απνηέιεζκα ηεο θξίζεο ήηαλ ε αλαζθάιεηα ε νπνία επεθηεηλφηαλ ζε φιν θαη πεξηζζφηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα. Ζ χθεζε ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80 δεκηνχξγεζε ζπλζήθεο αλαζθάιεηαο ζηε δσή ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο κεηαπνηεηηθέο βηνκεραλίεο. Όηαλ φκσο ήξζε ε Ύθεζε ζηηο αξρέο ηνπ ΄90 ζε ρψξεο φπσο ε Μεγάιε Βξεηαλία, κεγάια ηκήκαηα ησλ ππαιιειηθψλ ζηξσκάησλ θαη ησλ αζθνχλησλ ειεχζεξα επαγγέικαηα άξρηζαλ λα αηζζάλνληαη φηη νχηε νη δνπιεηέο ηνπο, νχηε ην κέιινλ ηνπο ήηαλ αζθαιέο: πάλσ απφ ηνπο κηζνχο ζε εχπνξεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο πίζηεπαλ φηη ίζσο έραλαλ ηε δνπιεία ηνπο. Η παγθνζκηνπνίεζε ηεο ηδενινγίαο ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο ειεύζεξεο νηθνλνκίαο. Ζ παγθνζκηνπνίεζε αληηπξνζσπεχεη κηα λέα επνρή επεηδή, θαηά κεγάιν κέξνο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ζπλνδεχηεθε απφ έλα ζχλνιν κεηαβνιψλ πνπ νλνκάζηεθαλ «ζπληεξεηηθή επαλάζηαζε». Ζ παγθνζκηνπνίεζε βάδηζε ρέξη-ρέξη καδί κε ηελ εκθάληζε ηεο λενθηιειεχζεξεο νηθνλνκίαο θαη ηνπ κεηακνληέξλνπ πνιηηηζηηθνχ κεδεληζκνχ. ε ζρέζε κε ην ηειεπηαίν, ζηηο θνηλσληθέο θαη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο εκθαλίζηεθε κηα παξάινγε δηαλνεηηθή ηάζε 78 αληηδηαθσηηζκνχ. Ζ ηζρπξή πίζηε ζηε δπλαηφηεηα θαηαλφεζεο ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθσζνχλ νη ηζηνξηθέο ηάζεηο πξνο ηελ πξφνδν εμαθαλίζηεθε. Απηφ ήηαλ έλα αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο δηεζλνπνηεκέλεο θηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ ζπλαιιαγψλ θαη ηεο ξνήο θεθαιαίσλ. Απφ ηε κηα πιεπξά ε θχζε ησλ δηεζλψλ νηθνλνκηθψλ αιιειεπηδξάζεσλ αλαδσπχξσζε ηελ ηδενινγία ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο. Χζηφζν, απφ ηελ άιιε, ην λέν πεξηβάιινλ ζα κπνξνχζε λα κειεηεζεί πξνθεηκέλνπ λα ζπλνδεπηεί απφ ηνλ έιεγρν θαη ηε ξχζκηζε. – θάηη πνπ ζα έβαδε απζηεξνχο πεξηνξηζκνχο ζηελ νηθνλνκηθή αξέλα. Χζηφζν, δελ ζπλέβε θάηη ηέηνην. Σν λέν θαηλφκελν δηεζλνπνίεζε ηελ ηδενινγηθή έλλνηα ηνπ «θνληακεληαιηζκνχ ηεο αγνξάο». ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ηα κέιε ηεο λενθηιειεχζεξεο ζρνιήο, κε επηθεθαιήο ηνλ Απζηξηαθφ Friedrich Hayek θαη ηνλ Ακεξηθαλφ Milton Frienman, πξαγκαηνπνίεζαλ, κεησπηθή επίζεζε θαηά ησλ ξπζκίζεσλ, ησλ θξαηηθψλ παξεκβάζεσλ, ηεο θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, παξνπζηάδνληαο ηηο λενθηιειεχζεξεο πξνηάζεηο ηνπο σο ηηο κφλεο ιχζεηο ζε έλα εμνλησηηθφ αληαγσληζκφ ζην πιαίζην κηαο ειεχζεξεο θνηλσλίαο. Η δηακάρε Κεϋζηαλώλ – λέν-θηιειεύζεξσλ ηηο πεξηζζφηεξεο πξνεγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, θαη ζην κεγαιχηεξν δηάζηεκα ηεο δεθαεηίαο ηνπ '70, ζηελ εμνπζία βξέζεθαλ ζνζηαιδεκνθξαηηθέο θπβεξλήζεηο. Οη θπβεξλήζεηο απηέο ήηαλ απίζαλν λα εγθαηαιείςνπλ ηελ πνιηηηθή πνπ είραλ αθνινπζήζεη ζηε ρξπζή επνρή. Ζ κφλε ελαιιαθηηθή ιχζε πνπ πξνζθεξφηαλ ηφηε ήηαλ απηή πνπ πξνπαγάλδηδε κηα κεηνςεθία αθξαίσλ ζενιφγσλ ηνπ νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ. Οη ζέζεηο ησλ ππνζηεξηθηψλ ηνπ αθξαίνπ θηιειεπζεξηζκνχ εληζρχζεθαλ απφ ηελ πξνθαλή αδπλακία ηεο ζπκβαηηθήο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο, ηδηαίηεξα κεηά ην 1973. Μεηά ην 1974, νη λέν-θηιειεχζεξνη πέξαζαλ ζηελ επίζεζε, κνινλφηη δελ θαηάθεξαλ λα επεξεάζνπλ απνθαζηζηηθά θαη θπξίαξρα ηελ θπβεξλεηηθή πνιηηηθή παξά κφλν ζηε δεθαεηία ηνπ ΄80, κε εμαίξεζε ηε Υηιή φπνπ ε ηξνκνθξαηηθή ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία επέηξεςε ζε Ακεξηθαλνχο ζπκβνχινπο λα δεκηνπξγήζνπλ κηα εληειψο κηα εληειψο άθξαγε νηθνλνκία ειεχζεξεο αγνξάο κεηά ηελ αλαηξνπή ηεο δεκνθξαηηθήο θπβέξλεζεο ηνπ Αιιηέληε ην 1973. Παξεκπηπηφλησο απνδείρζεθε φηη δελ ππάξρεη εζψηεξε ή εγγελήο ζρέζε ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη ηεο πνιηηηθήο δεκνθξαηίαο. 79 Ζ κάρε κεηαμχ Κευλζηαλψλ θαη λέν-θηιειεχζεξσλ δελ ήηαλ νχηε κηα θαζαξά ηερληθή αληηπαξάζεζε κεηαμχ επαγγεικαηηψλ νηθνλνκνιφγσλ νχηε αλαδήηεζε ηξφπσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θαηλνθαλψλ θαη πνιχπινθσλ πξνβιεκάησλ. Ήηαλ έλαο πφιεκνο αληίπαισλ θαη αζχκβαησλ ηδενινγηψλ. Βεβαίσο θαη νη δχν πιεπξέο πξφβαιαλ επηρεηξήκαηα. Όκσο ηα νηθνλνκηθά απηά επηρεηξήκαηα απιψο εθινγίθεπαλ κηα ηδενινγηθή ζηξάηεπζε κηα a priori άπνςε γηα ηελ αλζξψπηλε θνηλσλία. Οη λέν-θηιειεπζεξνη δελ έηξεθαλ θακία εκπηζηνζχλε απέλαληη ζηε ζνζηαιδεκνθξαηηθή νπεδία, ρψξα πνπ είρε λα επηδείμεη ζεακαηηθέο νηθνλνκηθέο επηηπρίεο ζηνλ εηθνζηφ αηψλα φρη επεηδή επξφθεηην θαη απηή λα αληηκεησπίζεη δχζθνια πξνβιήκαηα ζηηο Γεθαεηίεο ηεο Κξίζεο αιιά δηφηη βαζηδφηαλ ζην θεκηζκέλν ζνπεδηθφ κνληέιν κε ηηο αμίεο ηεο ηζφηεηαο θαη ηεο αιιειεγγχεο. Αληίζηξνθα, ε θπβέξλεζε ηεο Μ. Θάηζεξ ζηε Βξεηαλία ήηαλ αληηδεκνθηιήο ζηνπο θφιπνπο ηεο Αξηζηεξάο, αθφκα θαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εηψλ ησλ νηθνλνκηθψλ ηεο επηηπρηψλ, δηφηη βαζηδφηαλ ζε έλα αληηθνηλσληθφ εγσηζκφ. Οη ππνζηεξηθηέο ηεο πνιηηηθήο ηεο κηθηήο νηθνλνκίαο δε θάλεθε λα ζεκεηψλνπλ επηηπρία. Απηφ νθεηιφηαλ ζην γεγνλφο φηη νη επηινγέο ηνπο (πιήξεο απαζρφιεζε, θξάηνο θνηλσληθήο πξφλνηαο πνιηηηθή ηεο ζπλαίλεζεο) ζπκπηέδνληαλ κεηαμχ ησλ αηηεκάησλ ηνπ θεθαιαίνπ θαη ηεο εξγαζίαο, φηαλ ηψξα ζε αληίζεζε κε ηε ρξπζή επνρή, ε νηθνλνκηθή αχμεζε δελ επέηξεπε πιένλ θαη ζηα θέξδε θαη ζηα κε επηρεηξεκαηηθά εηζνδήκαηα λα αθνινπζνχλ ηελ πνξεία ηνπο ρσξίο αζπκβαηφηεηεο. Χζηφζν ην πξφηππν ηεο νζηαιδεκνθξαηίαο ππνλνκεχηεθε θαηά πην ζεκειηαθφ ηξφπν απφ ηελ παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο πνπ έζεζε ηηο θπβεξλήζεηο φισλ ησλ θξαηψλ – κε εμαίξεζε ίζσο ηηο ΖΠΑ ιφγσ ηεο ηεξάζηηαο νηθνλνκίαο ηεο – ζην έιενο κηαο αλεμέιεγθηεο "παγθφζκηαο αγνξάο". ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80 ε Γαιιία κηα πινχζηα θαη κεγάιε ρψξα ήηαλ αδχλαην λα ηνλψζεη κνλνκεξψο ηελ νηθνλνκία ηεο. Μέζα ζε δχν ρξφληα απφ ηελ εθινγή ηνπ Μηηεξάλ ε Γαιιία αληηκεηψπηζε θξίζε ζην ηζνδχγην πιεξσκψλ θαη αλαγθάζηεθε σο εθ ηνχηνπ λα ππνηηκήζεη ην λφκηζκά ηεο θαζψο επίζεο θαη λα αληηθαηαζηήζεη ηελ θευλζηαλή πνιηηηθή ηεο – ηελ πνιηηηθή ηφλσζεο ηεο δήηεζεο – κε κηα πνιηηηθή "ιηηφηεηαο κε αλζξψπηλν πξφζσπν". Απφ ηελ άιιε κεξηά νη λέν-θηιειεχζεξνη ηα είραλ θαη απηνί εμίζνπ ρακέλα, φπσο έγηλε θαλεξφ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80. 80 Γελ αληηκεηψπηζαλ θακηά ηδηαίηεξε δπζθνιία ζηηο επηζέζεηο ηνπο ελαληίνλ νξηζκέλσλ πηπρψλ ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ παξνπζίαδε δπζθακςίεο, αλαπνηειεζκαηηθφηεηα θαη ζπαηάιε πηπρέο πνπ ζπρλά ζπγθαιχπηνληαλ απφ ηελ επεκεξία, ηελ απαζρφιεζε θαη ηα θξαηηθά έζνδα ηεο ρξπζήο επνρήο. Τπήξραλ βάζηκνη, θνηλά απνδεθηνί, ιφγνη γηα λα γίλεη θάηη κε ηηο εζληθνπνηεκέλεο βηνκεραλίεο θαη ηε δεκφζηα δηνίθεζε ζηε δεθαεηία ηνπ '80. Παξφια απηά , απιψο θαη κφλν ε πεπνίζεζε φηη ε ηδησηηθή επηρείξεζε είλαη θαιή θαη ε θπβέξλεζε θαθή δελ απνηεινχζε ελαιιαθηηθή νηθνλνκηθή πνιηηηθή. Ο θξαηηθφο ηνκέαο ηεο νηθνλνκίαο κπνξνχζε βέβαηα λα δηεπζχλεηαη κε ηδησηηθννηθνλνκηθά θξηηήξηα θαζψο επίζεο θαη λα ιεηηνπξγεί ζηαζκίδνληαο ην θξηηήξην θφζηνο-σθέιεηα δελ κπνξνχζε φκσο ζηελ νπζία λα ιεηηνπξγήζεη φπσο νη αγνξέο. Οη πεξηζζφηεξεο λέν-θηιειεχζεξεο θπβεξλήζεηο ήηαλ ππνρξεσκέλεο λα δηεπζχλνπλ ηηο νηθνλνκίεο ηνπο ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ηζρπξίδνληαλ φηη ην κφλν πνπ έθαλαλ ήηαλ λα ελζαξξχλνπλ ηηο δπλάκεηο ηεο αγνξάο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, δελ ππήξρε θακηά εληαία ή ζπγθεθξηκέλε λέν-θηιειεχζεξε νηθνλνκηθή πνιηηηθή κε εμαίξεζε ηα πξψελ ζνζηαιηζηηθά θξάηε ηεο ζνβηεηηθήο ζθαίξαο κεηά ην 1989 φπνπ εθ ησλ πξνηέξσλ ήηαλ βέβαην φηη ζα είρε θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο.. Σν κεγαιχηεξν απφ ηα λέα θηιειεχζεξα θαζεζηψηα, νη ΖΠΑ ηνπ πξνέδξνπ Ρέηγθαλ κνινλφηη επίζεκα ήηαλ πξνζεισκέλν ζην δεκνζηνλνκηθφ ζπληεξεηηζκφ, (δειαδή ζηνπο ηζνζθειηζκέλνπο πξνυπνινγηζκνχο), ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ρξεζηκνπνίεζαλ δνθηκαζκέλεο Κευζληαλέο κεζφδνπο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ θάκςε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζηελ πεξίνδν 1979-1982, απμάλνληαο δειαδή ηηο δεκφζηεο δαπάλεο κε ηε δεκηνπξγία γηγαληηαίσλ δεκνζηνλνκηθψλ ειιεηκκάησλ θαη θαηαβάιινληαο εμίζνπ κεγάιε πξνζπάζεηα ζηνλ ηνκέα ησλ εμνπιηζκψλ. Έηζη, θάζε άιιν άθεζαλ ηελ αμία ηνπ δνιαξίνπ εληειψο ζην έιενο ησλ δπλάκεσλ ηεο αγνξάο. Ζ Οπάζηλγθηνλ, κεηά ην 1984 επέζηξεςε ζθφπηκα ζε κηα πνιηηηθή δνιαξίνπ ρξεζηκνπνηψληαο δηπισκαηηθέο πηέζεηο. Δπίζεο ηα θαζεζηψηα πνπ ήηαλ βαζηά πξνζεισκέλα ζηελ πνιηηηθή ηνπ Laissezfaire ήηαλ, ηδηαίηεξα νη θπβεξλήζεηο Ρέηγθαλ θαη Θάηζεξ, βαζχηαηα εζληθηζηηθά, ηξέθνληαο βαζχηαηε δπζπηζηία πξνο ηνλ έμσ θφζκν. Πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη νη δχν απηέο ζηάζεηο είλαη αληηθαηηθέο. Δλ θάζε πεξίπησζε, ν ζξηακβεπηηθφο ηφλνο ησλ λέν-θηιειεχζεξσλ δελ επέδεζε ησλ νηθνλνκηθψλ νπηζζνδξνκήζεσλ πνπ ζεκεηψζεθαλ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο 81 ηνπ '90 νχηε ηεο αλαθάιπςεο φηη ε πην δπλακηθή θαη ξαγδαία αλαπηπζζφκελε νηθνλνκία ζηνλ θφζκν κεηά ηελ πηψζε ηνπ ζνβηεηηθνχ θνκκνπληζκνχ ήηαλ ε νηθνλνκία ηεο Κίλαο. Έηζη εμέρνληεο δάζθαινη ζε δπηηθέο επηρεηξεκαηηθέο ζρνιέο θαζώο θαη ζπγγξαθείο εγρεηξηδίσλ γηα κάλαληδεξο άξρηζαλ λα εληξπθνύλ ζηε δηδαζθαιία ηνπ Κνκθνύθηνπ γηα λα αλαθαιύςνπλ ηα κπζηηθά ηεο επηρεηξεκαηηθήο επηηπρίαο. Η παγθνζκηνπνίεζε, ηα πξνβιήκαηα ζηε ιεηηνπξγία ησλ εζληθώλ θξαηώλ θαη νη λένη εζληθηζκνί. Καζψο ε δηεζληθή νηθνλνκία εδξαηψζεθε γεξά αγθαιηάδνληαο φιν ηνλ θφζκν, ππνλφκεπζε έλα κεγάιν θαη θαζνιηθφ ζεζκφ: ην εδαθηθφ έζλνο-θξάηνο, εθφζνλ ην θξάηνο απηφ δελ ήηαλ πιένλ ζε ζέζε λα ειέγρεη παξά έλα φιν θαη πην κηθξφ ηκήκα ησλ ππνζέζεσλ ηνπ. Έηζη νξγαλψζεηο πνπ ε εκβέιεηα ηεο δξάζεο ηνπο πεξηνξηδφηαλ απφ ηα θξαηηθά ζχλνξα, φπσο εξγαηηθά ζσκαηεία, θνηλνβνχιηα θαη εζληθά δεκφζηα ζπζηήκαηα ξαδηνθσληθήο θαη ηειενπηηθήο κεηάδνζεο, έραζαλ ζε ζρέζε κε νξγαλψζεηο πνπ δε γλψξηδαλ εδαθηθνχο πεξηνξηζκνχο, φπσο νη δηεζληθέο εηαηξίεο, ε δηεζλήο αγνξά ζπλαιιάγκαηνο, ηα παγθφζκηαο εκβέιεηαο θαη ιεηηνπξγίαο ΜΜΔ θαη ηηο δνξπθνξηθέο επηθνηλσλίεο. Αθφκε θαη ε πην αλαληηθαηάζηαηε ιεηηνπξγία πνπ ηα έζλε-θξάηε είραλ αλαπηχμεη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ αηψλα ε αλαδηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ ηνπο κε ηηο "κεηαβηβαζηηθέο πιεξσκέο" ζηνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο πξφλνηαο, ηεο παηδείαο θαη ηεο ηαηξνθαξκαθεπηηθήο πεξίζαιςεο δελ κπνξνχζε πιένλ ζεσξεηηθά λα έρεη απηνλνκία. Χζηφζν είλαη παξάδνμν αιιά εμεγήζηκν ην γεγνλφο φηη ε εμαζζέληζε απηή ηνπ έζλνπο-θξάηνπο ζπλνδεχηεθε κε κηα λέα ηάζε θαηαθεξκαηηζκνχ ησλ παιαηψλ εδαθηθψλ εζληθψλ-θξαηψλ ζε κηθξφηεξα θξάηε, ηα πεξηζζφηεξα πάλσ ζηε βάζε ηνπ αηηήκαηνο θάπνηαο νκάδαο πνπ δηεθδηθνχζε εζλνηηθφ-γισζζηθφ κνλνπψιην. Καη' αξράο, ε άλνδνο απηνλνκηζηηθψλ θαη απνζρηζηηθψλ θηλεκάησλ κεηά ην 1970 απνηέιεζε θπξίσο δπηηθφ θαηλφκελν θαη εκθαλίζηεθε ζηε Βξεηαλία, ηνλ Καλαδά, ην Βέιγην αθφκα δε θαη ζηελ Διβεηία θαζψο επίζεο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80 θαη κεηά ζηα ιηγφηεξν ζπγθεληξσηηθά ζνζηαιηζηηθά θξάηε φπσο ηε Γηνπγθνζιαβία. 82 Ζ θξίζε ηνπ θνκκνπληζκνχ ζπλεηέιεζε ζηελ εμάπισζε ηνπ θαηλνκέλνπ πξνο Αλαηνιάο, φπνπ κεηά ην 1991 ζρεκαηίζηεθαλ πεξηζζφηεξα θαη' φλνκα εζληθά θξάηε ζε ζρέζε κε νπνηαδήπνηε άιιε πεξίνδν ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Χζηφζν, ν λένο απηνλνκηζηηθφο εζληθηζκφο ησλ Γεθαεηηψλ ηεο Κξίζεο απνηέιεζε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εληειψο δηαθνξεηηθφ θαηλφκελν απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ έζλνπο-θξάηνπο ηνπ 19νπ θαη ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ αηψλα. Απνηέιεζε ζπλδπαζκό ηξηώλ θαηλνκέλσλ: Τν πξώην ήηαλ ε αληίζηαζε ησλ πθηζηάκελσλ εζλψλ-θξαηψλ ζηελ ππνβάζκηζή ηνπο. Σν γεγνλφο απηφ έγηλε φιν θαη πην ζαθέο ζηε δεθαεηία ηνπ '80 κε ηηο πξνζπάζεηεο ησλ κειψλ ή δπλάκεη κειψλ ηεο Δ.Δ. λα δηαηεξήζνπλ ηελ απηνλνκία ηνπο ζηε ζέζπηζε εληαίσλ θνηλνηηθψλ θαλφλσλ ζε ζέκαηα πνπ νη ίδηεο ζεσξνχζαλ δσηηθήο ζεκαζίαο. (Μ. Βξεηαλία, Ννξβεγία). Όκσο ην ζεκαληηθφ ήηαλ φηη ην θπξηφηεξν ππνζηχισκα ηεο απηνάκπλαο ηνπ έζλνπο-θξάηνπο, ν πξνζηαηεπηηζκφο, ήηαλ αζχγθξηηα πην αδχλακνο ζηηο Γεθαεηίεο ηεο Κξίζεο ζε ζρέζε κε ηελ Μεγάιε Ύθεζε ηνπ '30. Παξ'φια απηά δφζεθαλ κάρεο νπηζζνθπιαθψλ, πνπ δηεμάγνληαλ κε φιν θαη πεξηζζφηεξε δπζθνιία, ρσξίο λα ζεκαίλεη φηη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο δε ζεκείσζαλ επηηπρία. Γφζεθαλ κάιηζηα κε κεγαιχηεξν ζζέλνο εθεί φπνπ δε δηαθπβεχνληαλ ηφζν ηα νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα φζν ε εζληθή ηαπηφηεηα. Οη Γάιινη θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ νη Γεξκαλνί αγσλίζηεθαλ γηα λα δηαηεξήζνπλ ηηο επηδνηήζεηο πξνο ηνπο αγξφηεο ηνπο φρη κφλν δηφηη απνηεινχζαλ ζεκαληηθή εθινγηθή δχλακε, αιιά επίζεο δηφηη πίζηεπαλ φηη ε θαηαζηξνθή ηεο νηθνγελεηαθήο αγξνηηθήο εθκεηάιιεπζεο φζν αλαπνηειεζκαηηθή ή κε αληαγσληζηηθή θη αλ ήηαλ, ζα ζήκαηλε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ηνπίνπ ηεο παξάδνζεο πνπ απνηεινχζε κέξνο ηνπ εζληθνχ ραξαθηήξα. Έλα άιιν ζέκα ήηαλ ε αληίζηαζε ησλ Γάιισλ κε ηελ ππνζηήξημε θαη άιισλ επξσπαίσλ ζην ακεξηθάληθν αίηεκα γηα απειεπζέξσζε ηνπ εκπνξίνπ ζηνλ ηνκέα ησλ θηλεκαηνγξαθηθψλ ηαηληψλ. Τν δεύηεξν θαηλόκελν εθθξάδεη ηνλ ζπιινγηθφ εγσηζκφ γηα πινπηηζκφ θαη αληαλαθιά ηηο απμαλφκελεο αληζφηεηεο κεηαμχ επείξσλ, ρσξψλ θαη πεξηθεξεηψλ. Οη θπβεξλήζεηο ηνπ παιαηνχ έζλνπο θξάηνπο, ζπγθεληξσηηθνχ ή νκνζπνλδηαθνχ ραξαθηήξα θαζψο θαη ππεξεζληθέο νληφηεηεο φπσο ε Δ.Δ. είραλ απνδερζεί ηελ επζχλε γηα ηελ αλάπηπμε φιεο ηεο εδαθηθήο πεξηνρήο ηεο θαη θαηά ζπλέπεηα ζε θάπνην βαζκφ θαη ηνλ ηζφηηκν επηκεξηζκφ βαξψλ θαη σθειεηψλ. 83 Απηφ ζήκαηλε φηη νη πην πινχζηεο θαη πην πξνεγκέλεο ρψξεο έπξεπε λα επηδνηνχλ (δηακέζνπ θάπνηνπ θεληξηθνχ κεραληζκνχ θαηαλνκήο) ηηο πην θησρέο θαη θαζπζηεξεκέλεο πεξηνρέο ή λα ηνπο δίλνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηηο επελδχζεηο ψζηε λα κεηψζνπλ ηελ πζηέξεζε ηνπο. Δπίζεο είλαη παζίγλσζην φηη νη πινχζηεο πεξηνρέο δείρλνπλ απξνζπκία λα επηδνηνχλ ηηο θησρφηεξεο. Έηζη κέξνο ηνπ απηνλνκηζηηθνχ εζληθηζκνχ ζηηο Γεθαεηίεο ηεο Κξίζεο ηξνθνδνηήζεθε απφ ην ζπιινγηθφ εγσηζκφ. Ζ πίεζε γηα ηε δηάιπζε ηεο Γηνπγθνζιαβίαο πξνήιζε απφ ηηο "επξσπατθέο" ηεο ζπληζηψζεο, ηε ινβαθία θαη ηε Κξναηία, ε δε δηάζπαζε ηεο Σζερνζινβαθίαο απφ ηελ "δπηηθή", δεκνθξαηία ηεο Σζερίαο. Ζ Καηαινλία θαη ε ρψξα ησλ Βάζθσλ ήηαλ νη πην πινχζηεο θαη αλεπηπγκέλεο πεξηνρέο ηεο Ηζπαλίαο. Όκσο ην πην ζαθέο παξάδεηγκα ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ καο ην δίλεη ε αηθλίδηα εκθάληζε θαη άλνδνο ηεο Λίγθαο ηνπ Βνξά ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ '80, ε νπνία απνζθνπνχζε ζηελ απφζρηζε ηεο πεξηνρήο απηήο κε θέληξν ην Μηιάλν, ηελ "νηθνλνκηθή πξσηεχνπζα" ηεο Ηηαιίαο απφ ηε Ρψκε, ην πνιηηηθφ θέληξν ηεο ρψξαο. Τν ηξίην θαηλόκελν απνηέιεζε αληαπφθξηζε ζηελ εθπιεθηηθή απνζχλζεζε ησλ παξαδνζηαθψλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ, ηζηψλ θαη αμηψλ πνπ ζεκεηψζεθε ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ αηψλα. Ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ '60 έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο νκάδεο-ηαπηφηεηαο – δειαδή αλζξψπηλα νκαδηθά ζχλνια φπνπ ην άηνκν κπνξνχζε λα αλήθεη θαηεγνξεκαηηθά πέξαλ θάζε αβεβαηφηεηαο θαη ακθηβνιίαο. Γηα πξνθαλείο ιφγνπο νη πεξηζζφηεξεο απ'απηέο ηηο νκάδεο απεπζχλνληαλ ζηελ θνηλή "εζλνηηθή θαηαγσγή" κνινλφηη άιιεο νκάδεο αηφκσλ επεδίσθαλ ην ζπιινγηθφ δηαρσξηζκφ ηνπο απφ ηηο ππφινηπεο ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ ίδηα εζληθηζηηθή γιψζζα (φπσο ζηελ πεξίπησζε πνπ νη αθηηβηζηέο νκνθπιφθηινη κηινχζαλ γηα ην "έζλνο ησλ νκνθπινθίισλ". Όπσο δείρλεη ε εκθάληζε απηνχ ηνπ θαηλνκέλνπ ζηα πην ζπζηεκαηηθά πνιπεζληθά θξάηε, ε πνιηηηθή ησλ νκάδσλ ηαπηφηεηαο δελ είρε θακηά εζψηεξε ή εγγελή ζρέζε κε ηελ αξρή ηεο "εζληθήο απηνδηάζεζεο" κε ηελ επηζπκία δειαδή εζληθψλ θξαηψλ πνπ ζα πεξηιακβάλνπλ έλα ζπγθεθξηκέλν "ιαφ", πξάγκα πνπ είλαη θαη ε νπζία ηνπ εζληθηζκνχ. Ζ εδαθηθή απηνλνκία π.ρ. ησλ Νέγξσλ ή ησλ Ηηαιψλ πνπ δνχζαλ ζηηο ΖΠΑ, δελ είρε θαλέλα λφεκα νχηε απνηέιεζε πνηέ κέξνο ηεο εζλνηηθήο ηνπο πνιηηηθήο. 84 Ζ νπζία ηεο εζλνηηθήο ή παξφκνηαο πνιηηηθήο ζηα αζηηθά θέληξα δειαδή ζε θνηλσλίεο εμίζνπ εηεξνγελείο, ήηαλ ν αληαγσληζκφο κε άιιεο ηέηνηεο νκάδεο γηα ην θνκκάηη ηεο πίηαο ηνπ κε εζλνηηθνχ θξάηνπο, ρξεζηκνπνηψληαο σο κνριφ ηελ αθνζίσζε ησλ κειψλ ηεο νκάδαο. Κνηλφ ζεκείν κεηαμχ ηεο εζλνηηθήο πνιηηηθήο ηαπηφηεηαο θαη ηνπ εζλνηηθνχ εζληθηζκνχ πνπ εκθαλίζηεθε ζηα ηέιε ηνπ αηψλα,ήηαλ ή εκκνλή ζηελ πεπνίζεζε φηη ε ηαπηφηεηα κηαο νκάδαο απνηειείηαη απφ θάπνηα ππαξμηαθά ππνηηζέκελα αξρέγνλα αλαιινίσηα θαη επνκέλσο δηαξθή πξνζσπηθά ραξαθηεξηζηηθά, θνηλά κφλν γηα ηα κέιε ηεο νκάδαο. Ζ ίδηα φκσο ε ξεπζηφηεηα ηεο εζλφηεηαο κέζα ζην πιαίζην κηαο αζηηθνπνηεκέλεο θνηλσλίαο έθαλε ηελ επηινγή απηή ηνπ θξηηεξίνπ απηνχ, σο ηνπ κφλνπ θξηηεξίνπ ηεο νκάδαο απζαίξεην θαη ηερλεηφ. Ζ πξνζπνίεζε φηη ππήξρε θάπνηα αιήζεηα πνπ αλήθε απνθιεηζηηθά ζηνπο Μαχξνπο ή ζηνπο Ρψζνπο ή ζην ζειπθφ θχιν ηελ νπνία δελ κπνξνχζαλ λα θαηαιάβνπλ νη άιινη θαη επνκέλσο δελ κπνξνχζε λα απνηειέζεη αληηθείκελν επηθνηλσλίαο ή θηήκα άιισλ εθηφο απφ ηα κέιε ηεο ίδηαο ηεο νκάδαο , δελ κπνξνχζε λα επηδήζεη έμσ απφ ζεζκνχο πνπ σο κφλε ηνπο ιεηηνπξγία είραλ ηελ ελζάξξπλζε ηέηνησλ απφςεσλ. Αθφκα θαη έλαο θφζκνο δηαηξεκέλνο ζε ζεσξεηηθά νκνηνγελή απφ εζλνηηθή άπνςε εδάθε, αλαπφθεπθηα γίλνληαλ θαη πάιη εηεξνγελήο κε ηε καδηθή κεηαθίλεζε αλζξψπσλ πνπ είραλ ηνλ δηθφ ηνπο δηαθνξεηηθφ ηξφπν δσήο θαζψο επίζεο θαη κε ηα πινθάκηα ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο. Δπνκέλσο ε πνιηηηθή ηεο ηαπηόηεηαο θαη ν εζληθηζκόο πνπ εκθαλίζηεθε ζηα ηέιε ηνπ 20νπ αηώλα δελ απνηέιεζαλ ηόζν πξνγξάκκαηα γηα ηελ αληηκεηώπηζε ησλ πξνβιεκάησλ, όζν κάιινλ ζπγθηλεζηαθά ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο απέλαληη ζε απηά ηα πξνβιήκαηα. Κη φκσο θαζψο ν αηψλαο βάδηδε πξνο ην ηέινο ηνπ, άξρηζε λα γίλεηαη φιν θαη πην θαλεξή ε απνπζία ζεζκψλ θαη κεραληζκψλ ηθαλψλ πξαγκαηηθά λα αληηκεησπίζνπλ ηα πξνβιήκαηα απηά εθφζνλ ήηαλ πξνθαλέο φηη ην έζλνο θξάηνο δελ κπνξνχζε πιένλ λα ηα αληηκεησπίζεη.
© Copyright 2024 Paperzz
