E.P. Thompson
Ðñüëïãïò óôï “ÖôéÜîéìï ôçò
ÁããëéêÞò ÅñãáôéêÞò ÔÜîçò”
ÁèÞíá
ÖëåâÜñçò ôïõ 2012
óðïõäåò óôï
ãáëáíïìáõñï
Áíåýñåóç: ÓðïõäÝò óôï Ãáëáíüìáõñï
Áîéïëüãçóç ðñïôåñáéïôÞôùí: Antifa Scripta
Ðëçêôñïëüãçóç, ãêñßíéåò, ÷áìüãåëá: ÓðïõäÝò óôï Ãáëáíüìáõñï
Ôá ðåñéå÷üìåíá ìðïñïýí íá ÷ñçóéìïðïéçèïýí åëåýèåñá ãéá ôïõò óêïðïýò ôïõ
ôáîéêïý áíôáãùíéóìïý. Óå êÜèå ðåñßðôùóç, ç êéíçìáôéêÞ çèéêÞ åðéâÜëëåé ôçí
áíáöïñÜ ôùí ðçãþí.
Áñ÷éêÞ ðçãÞ: Ðåñéïäéêü Áõôï/ #2, 5/2004.
Åéóáãùãç
Âáóéêåò Èåóåéó Ìå÷ñé Óôéãìçó
Áðü ôï ôåý÷ïò 12 ôïõ ðåñéïäéêïý antifa êáé ìåôÜ, ðñïóðáèïýìå íá âÜëïõìå óå ìéá óåéñÜ ôçí éóôïñßá
ôïõ åëëçíéêïý öáóéóìïý. ¼ðùò èá Ý÷ïõí êáôáëÜâåé ïé ìüíéìïé áíáãíþóôåò, áõôÞ ç åíáó÷üëçóÞ ìáò
óéãÜ óéãÜ Ý÷åé öôÜóåé íá äéåîÜãåôáé áêïëïõèþíôáò ïñéóìÝíåò âáóéêÝò èÝóåéò. Ãéá ðáñÜäåéãìá:
ÈÝóç ðñþôç: êïìâéêü óçìåßï óôçí éóôïñßá ôïõ åëëçíéêïý êñÜôïõò åßíáé ç äçìéïõñãßá åíüò åõìåãÝèïõò ðñïëåôáñéÜôïõ Ýðåéôá áðü ôçí Þôôá ðïõ ôá ó÷ïëéêÜ âéâëßá áðïêáëïýí "ìéêñáóéáôéêÞ êáôáóôñïöÞ". ÌåôÜ ôçí "ìéêñáóéáôéêÞ êáôáóôñïöÞ" ôï åëëçíéêü êñÜôïò âñÝèçêå çôôçìÝíï óôï åîùôåñéêü (áí
ìðïñåß êáíåßò íá áðïêáëÝóåé Þôôá ôïí ó÷åäüí äéðëáóéáóìü ôçò åðéêñÜôåéÜò ôïõ) êáé áíôéìÝôùðï ìå áõôü ôï ðñïëåôáñéÜôï óôï åóùôåñéêü. Óõíåðþò, Ý÷ïíôáò Þäç åãêáôáëåßøåé ôá üíåéñá ôçò ìåãÜëçò éäÝáò,
áíáãêÜóôçêå íá óôñáöåß áðü ôïõò åîùôåñéêïýò å÷èñïýò óôïí ðïëý äõóêïëüôåñá áíôéìåôùðßóéìï åóùôåñéêü å÷èñü. Ç äçìéïõñãßá ôùí åëëçíéêþí ìõóôéêþí õðçñåóéþí, ôçò åëëçíéêÞò áóôõíïìßáò üðùò ôçí
îÝñïõìå êáé ôùí ðñþôùí åëëçíéêþí öáóéóôéêþí ïñãáíþóåùí, åßíáé üëåò ôïõò äéáäéêáóßåò ðïõ Ýëáâáí
÷þñá êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1920 ìå óôü÷ï áõôüí ôïí åóùôåñéêü å÷èñü.
ÈÝóç äåýôåñç: áõôÞ ç éóôïñéêÞ åîÝëéîç ïäÞãçóå óôçí Ýíáñîç åíüò åìöýëéïõ ðïëÝìïõ ÷áìçëÞò Ýíôáóçò. Áðü ôç ìéá ðëåõñÜ ôïõ åìöõëßïõ Þôáí ôï åëëçíéêü êñÜôïò êáé ç åëëçíéêÞ áóôéêÞ ôÜîç. Áðü ôçí
Üëëç ôï íåïãÝííçôï ðñïëåôáñéÜôï, ïé ðñüóöõãåò êáé ïé "ìåéïíüôçôåò" ôçò íåïêáôáêôçìÝíçò Ìáêåäïíßáò. Äåí ðñÝðåé âÝâáéá íá öáíôáæüìáóôå êáèïñéóìÝíïõò áíôéðÜëïõò ðïõ äéáôÜóóïíôáé áðÝíáíôé üðùò
óå ðïäïóöáéñéêü áãþíá. Áíôßèåôá, áõôü ãéá ôï ïðïßï ìéëÜìå Þôáí ìéá éóôïñéêÞ äéáäéêáóßá· ç äéáäéêáóßá ãÝíåóçò ôïõ åëëçíéêïý ðñïëåôáñéÜôïõ êáé ìáæß ôçò åëëçíéêÞò Üñ÷ïõóáò ôÜîçò ìå ôçí Ýííïéá ðïõ
äßíåé óôïõò üñïõò ï E. P. Thompson:
(...) äåí ðñüêåéôáé íá êáôáëÜâïõìå ôçí ôÜîç ðáñåêôüò áí ôçí åííïÞóïõìå óáí êïéíùíéêü êáé ðïëéôéóìéêü ó÷çìáôéóìü ðïõ áíáäýåôáé áðü äéáäéêáóßåò ïé ïðïßåò ìðïñïýí íá ìåëåôçèïýí ìüíï êáèþò
åîåëßóóïíôáé ãéá óçìáíôéêÝò éóôïñéêÝò ðåñéüäïõò. Óôá ÷ñüíéá áíÜìåóá óôï 1780 êáé ôï 1832, ïé ðåñéóóüôåñïé åñãáæüìåíïé ¢ããëïé Ýöôáóáí íá íéþèïõí ìéá êïéíüôçôá óõìöåñüíôùí ìåôáîý ôïõò êáé
3
ìéá áíôßèåóç óõìöåñüíôùí áðÝíáíôé óôïõò êõâåñíÞôåò êáé ôïõò åñãïäüôåò ôïõò. Ìå ôç óåéñÜ ôçò,
åêåßíç ç Üñ÷ïõóá ôÜîç Þôáí äéáéñåìÝíç ìå ÷ßëéïõò ôñüðïõò, êáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá áðÝêôçóå ôç
óõíï÷Þ ôçò áêñéâþò êáôÜ ôçí ßäéá ðåñßïäï, êáèþò óõãêåêñéìÝíïé áíôáãùíéóìïß åðéëýèçêáí (Þ îåèþñéáóáí) ìðñïóôÜ óôïí êßíäõíï ìéáò åîåãåñìÝíçò åñãáôéêÞò ôÜîçò. Åßíáé ìå áõôü ôïí ôñüðï ðïõ
ç ðáñïõóßá ôçò åñãáôéêÞò ôÜîçò Þôáí, óôá 1832, ï ðéï óçìáíôéêüò ðáñÜãïíôáò óôç âñåôáíéêÞ ðïëéôéêÞ æùÞ.
Áðïêáëïýìå åëëçíéêü åìöýëéï ðüëåìï ôï "öôéÜîéìï" ôïõ åëëçíéêïý ðñïëåôáñéÜôïõ êáé ìáæß ôçò åëëçíéêÞò Üñ÷ïõóáò ôÜîçò. Ï åìöýëéïò ðüëåìïò îåêßíçóå ôï 1922 êáé åîåëß÷èçêå ãéá äýï äåêáåôßåò, üëï
êáé ðéï Ýíôïíïò, üëï êáé ðéï áéìáôçñüò, Ýùò ôçí Ýíáñîç ôçò ãåñìáíéêÞò êáôï÷Þò. Ç Ýíáñîç ôçò êáôï÷Þò äåí óôáìÜôçóå ôïí åìöýëéï ðüëåìï, áíôéèÝôùò, áõôü ðïõ óõíÝâç Þôáí üôé áðü ôüôå êáé ìåôÜ ï åìöýëéïò Ýðáøå íá åßíáé "÷áìçëÞò Ýíôáóçò", áí ìðïñåß íá áðïêáëÝóåé êáíåßò "÷áìçëÞ Ýíôáóç" ìéá äéáäéêáóßá ðïõ ìåôñïýóå äåêÜäåò êáé åêáôïíôÜäåò íåêñïýò êÜèå ÷ñüíï, êáé ìåôáôñÜðçêå óå ìáæéêÞ áíèñùðïóöáãÞ åêáôïíôÜäùí ÷éëéÜäùí ðñïëåôÜñéùí áðü ôç ìéá êáé ðïëýìïñöç (êáé ìåôáîý Üëëùí Ýíïðëç) óýãêñïõóç ãéá ôçí åîïõóßá áðü ôçí Üëëç.
ÈÝóç ôñßôç: Óõíåðþò áí êáíåßò øÜ÷íåé ãéá ôïí åëëçíéêü öáóéóìü äåí èá ðñÝðåé íá ôïí áíáæçôÞóåé
óå ðåñéèùñéáêÝò ïñãáíþóåéò ôïõ ìåóïðïëÝìïõ êáé ôçí éóôïñßá ôïõò (éäÝá ðïõ áñ÷éêÜ öáßíåôáé äåëåáóôéêÞ), áëëÜ èá ðñÝðåé íá óôñáöåß óôçí åëëçíéêÞ Üñ÷ïõóá ôÜîç êáé ôçí ðïëéôéêÞ ôçò Ýêöñáóç, óôï ßäéï ôï åëëçíéêü êñÜôïò. ËÝìå "åëëçíéêüò öáóéóìüò" êáé åííïïýìå ôéò ðñïóðÜèåéåò ôçò åëëçíéêÞò Üñ÷ïõóáò ôÜîçò: ðñþôïí, íá âãÜëåé Üêñç ìå ôïí åóùôåñéêü ðüëåìï ôùí öñáîéþí ðïõ ôçí áðïôåëïýóáí·
äåýôåñïí, íá êáèõðïôÜîåé ôï åëëçíéêü ðñïëåôáñéÜôï ðïõ áðü ôï 1922 êáé ìåôÜ "óõíÝâáéíå" üëï êáé
ðéï Ýíôïíá, ãéá íá îáíáèõìçèïýìå ôïí E. P. Thompson· ôñßôïí, íá åêöñÜóåé ôçí äéáäéêáóßá õðïôßìçóçò
ôçò áîßáò ôçò åñãáôéêÞò äýíáìçò ìÝ÷ñé ôïõ óçìåßïõ ôçò ìáæéêÞò åîüíôùóçò ðïõ ÷áñáêôÞñéóå üëá ôá
êáðéôáëéóôéêÜ êñÜôç ôïõ ìåóïðïëÝìïõ· ôÝôáñôïí, íá ðñïåôïéìáóôåß ãéá ôç óýãêñïõóç ìå ôïõò ïìïßïõò
ôçò óôï óöáãåßï ôïõ Äåýôåñïõ Ðáãêüóìéïõ ÐïëÝìïõ· ðÝìðôïí íá åðéâéþóåé åíþ ï áíôßðáëüò ôçò "óçêùíüôáí ãéãÜíôéïò åìðñüò ôçò" êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò êáôï÷Þò. Êáé ôá ëïéðÜ.
ÈÝóç ÔÝôáñôç: Áíáãíùñßæïõìå ëïéðüí üôé éóôïñéêÞ óõíÝ÷åéá åíþíåé ôéò äéÜöïñåò ðïëéôéêÝò åêöñÜóåéò ôçò åëëçíéêÞò Üñ÷ïõóáò ôÜîçò üðùò áõôÝò åìöáíßæïíôáé áðü ôï 1922 êáé Ýðåéôá. Èåùñïýìå ðùò
åßíáé üëåò ôïõò ðñïúüíôá ìßáò êáé ôçò áõôÞò äéáäéêáóßáò: ôïõ öôéáîßìáôïò ôçò åëëçíéêÞò Üñ÷ïõóáò ôÜîçò áðÝíáíôé óôïí êßíäõíï ôïõ ðñïëåôáñéÜôïõ. ÊáôÜ óõíÝðåéá ôï åëëçíéêü êñÜôïò åßíáé Ýíá êñÜôïò ìå
ìßá éóôïñßá êáé ü÷é ìéá áêáôáíüçôç äéáäï÷Þ "åêôñïðþí", ðñáîéêïðçìÜôùí êáé öéëüäïîùí çãåôþí. Ç åíáó÷üëçóÞ ìáò ìå ôçí ðåñßïäï ôçò äéêôáôïñßáò ôïõ ÌåôáîÜ ãßíåôáé ìå âÜóç áõôÞ ôçí ðñïóÝããéóç. Ç
äéêôáôïñßá ôïõ ÌåôáîÜ Þôáí ç ðñïóðÜèåéá ôïõ åëëçíéêïý êñÜôïõò íá ðñïåôïéìáóôåß ãéá ôïí äåýôåñï
ðáãêüóìéï ðüëåìï. Óõíåðþò ðñïóðáèïýìå íá åíôïðßóïõìå ôá óôïé÷åßá óõíÝ÷åéáò ìåôáîý ôçò äéêôáôïñßáò, ôùí åðåéóïäßùí ðïõ ðñïçãÞèçêáí êáé ôùí åðåéóïäßùí ðïõ áêïëïýèçóáí.
ÖõóéêÜ èÝóåéò üðùò áõôÝò ðïõ ðñïçãÞèçêáí äåí ðñïêýðôïõí áðü ôï ìçäÝí. Áêïëïõèïýìå ôá üóá åßðáí ïé Éôáëïß åñãáôéóôÝò êáé áõôüíïìïé êáôÜ ôéò äåêáåôßåò ôùí '60 êáé '70. Åðßóçò ôéò éäÝåò ôçò Áõôïíïìßáò óôçí ÅëëÜäá üðùò áõôÝò åêöñÜóôçêáí êáôÜ ôéò äåêáåôßåò ôïõ '90 êáé ôïõ '00. Áêïëïõèïýìå
åðßóçò ðëçèþñá Üëëùí éäåþí êáé ðïëéôéêþí èÝóåùí ðïõ Ý÷ïõí åêöñáóôåß êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ 19ïõ
êáé ôïõ 20ïõ áéþíá. Ðñïóðáèïýìå íá áíáöÝñïõìå áõôÝò ôéò èÝóåéò üðïôå ôéò ÷ñçóéìïðïéïýìå óå âáèìü íá êïõñÜæïõìå ìå õðïóçìåéþóåéò êáé ðáñáèÝìáôá, áëëÜ åßíáé Ýíá ôßìçìá ðïõ ðñÝðåé íá ðëçñþóåé
êáíåßò. Ôï áíôßèåôï èá óÞìáéíå üôé ðñïóðáèïýìå íá ðáñïõóéÜóïõìå ôéò éäÝåò ìáò ùò ðñïúüíôá ôùí åãêåöÜëùí ìáò, ìéá ãñáöéêÞ áíôßëçøç ãéá ôéò éäÝåò ðïõ ìðïñåß íá ãßíåé ðéóôåõôÞ ìüíï áðü áíèñþðïõò
ðïõ äåí åß÷áí ðïôÝ ôïõò êáìßá åðáöÞ ìå áõôü ôï ìáãéêü ðñÜãìá êáé ôçí êïéíùíéêüôçôÜ ôïõ.
4
¼ðùò åßðáìå ðáñáðÜíù ëïéðüí, ç èÝóç óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ç åñãáôéêÞ ôÜîç äåí åßíáé Ýíá óýíïëï
áôüìùí, áëëÜ ìéá éóôïñéêÞ äéáäéêáóßá ðïõ "óõìâáßíåé", åßíáé ç ìåèïäïëïãéêÞ áñ÷Þ ðïõ äéÝðåé ôï âéâëßï ôïõ E. P. Thompson, The Making of the English Working Class, Penguin, 1991 (ðñþôç Ýêäïóç 1963).
Ç åéóáãùãÞ áõôïý ôïõ âéâëßïõ ôï ïðïßï ìå ôïí ôñüðï ôïõ ìÜò Ý÷åé åðçñåÜóåé üóï êáé ôá ó÷åôéêÜ êåßìåíá ôùí Éôáëþí åñãáôéóôþí êáé áõôüíïìùí (èá ðáñáîåíåõüìáóôáí Üëëùóôå áí ïé Éôáëïß äåí ôï åß÷áí
õð' üøç), âñßóêåôáé ìåôáöñáóìÝíç åäþ. Ç ìåôÜöñáóç ðáñïõóéÜóôçêå ãéá ðñþôç öïñÜ óôï ðåñéïäéêü
Áõôï/, #2, 5/2004, ìáæß ìå ôéò åðåîçãçìáôéêÝò õðïóçìåéþóåéò. Ãéá éóôïñéêïýò ëüãïõò ðáñáèÝôïõìå êáé
ôçí åéóáãùãÞ ôçò óõíôáêôéêÞò ïìÜäáò ôïõ ðåñéïäéêïý ðïõ óõíüäåõå ôï êåßìåíï ôïõ Thompson óôçí
ðñþôç ôïõ äçìïóßåõóç. Ìáò öáßíåôáé ðùò áõôÞ ç åéóáãùãÞ äåß÷íåé ôï åßäïò ôùí áíôéëÞøåùí ðïõ êõñéáñ÷ïýóáí ôüôå ãýñù áðü ôçí ýðáñîç -Þ ôç ìç ýðáñîç- ôçò åñãáôéêÞò ôÜîçò, ôçí áðëïúêüôçôá êáé ôçí
áðÞ÷çóÞ ôïõò. Óõíåðþò ìðïñåß íá ìÜò äþóåé ìéá éäÝá ãéá ôïõò äñüìïõò ìÝóù ôùí ïðïßùí Ý÷ïõìå öôÜóåé ìÝ÷ñé åäþ.
ÓðïõäÝò óôï ãáëáíüìáõñï
2/2012
5
Åéóáãùãéêï Êåéìåíï
(áðü ôï ðåñéïäéêü Áõôï/ #2, 5/2004)
Ôï êåßìåíï ðïõ áêïëïõèåß åßíáé ï ðñüëïãïò êé åíá ìÝñïò ôïõ åðéëüãïõ áðü ôï âéâëßï ôïõ Üããëïõ éóôïñéêïý E. P.
Thompson, The Making of the English Working Class. Ãéá ôçí éóôïñßá, ðñÝðåé íá ðïýìå üôé ôï âéâëßï áó÷ïëåßôáé ìå
ôçí åìöÜíéóç ôçò áããëéêÞò åñãáôéêÞò ôÜîçò ìåôáîý ôïõ 1780 êáé ôïõ 1832, êé ïôé åêäüèçêå ãéá ðñþôç öïñÜ ôï
1963 óôçí Áããëßá êáé óõíå÷ßæåé íá åêäßäåôáé ìÝ÷ñé óÞìåñá. Áí êáé ôï âéâëßï åßíáé áðü ôá ðïëý must äéáâÜóìáôá
óôïõò áêáäçìáúêïýò éóôïñéêïýò êýêëïõò, äåí Ý÷åé ìåôáöñáóôåß ìÝ÷ñé óÞìåñá óôá åëëçíéêÜ. Ó' áõôü óßãïõñá
ðáßæåé ôï ñüëï ôçò ç óôåíÞ ðñïóêüëëçóç ôïõ Thompson óôá ðïëéôéóôéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ âñåôáíéêïý
ðñïëåôáñéÜôïõ, ìÝóù ôçò ïðïßáò ôï âéâëßï ãåìßæåé ìå éóôïñßåò ðñïóþðùí ãåãïíüôùí êáé èåóìþí åíôåëþò
âñåôáíéêþí, Üñá åíôåëþò Üãíùóôùí óôïõò íôüðéïõò áíáãíþóôåò.
Ï ðñüëïãïò ôïõ âéâëßïõ ëïéðüí åßíáé Ýíá áêáäçìáúêü êåßìåíï. Ï Thompson óõíïøßæåé ôï ôß èá ðåé óôá
ðáñáêÜôù, ôçí ðÝöôåé óôïõò äåîéïýò áêáäçìáúêïýò ôçò åðï÷Þò ôïõ êáé, óáí íÝïò éóôïñéêüò, êÜíåé ÷þñï ãéá ôïí
åáõôü ôïõ óôï áêáäçìáúêü óôåñÝùìá. Åí ôù ìåôáîý üìùò, êÜíåé êáé Üëëá ðñÜãìáôá: ËÝåé ìéá Üðïøç ãéá ôï ôß åßíáé
ç åñãáôéêÞ ôÜîç, ðáñáèÝôåé Üëëåò óýã÷ñïíÝò ôïõ ðñïóåããßóåéò, õðåñáóðßæåôáé ôï Ìáñî áðÝíáíôé óôïõò ìáñîéóôÝò
êáé, êáôÜ ôç ãíþìç ìáò, äßíåé óýíôïìá ìéá åéêüíá ôïõ ðüóï ðåñßðëïêï ìðïñåß åí ôÝëåé íá åßíáé ôï æÞôçìá ôçò
"ôÜîçò", áëëÜ êáé ôïõ ðüóï âëáêþäåò åßíáé íá ðáñáâëÝðåé êáíåßò Ýíá âáóéêü ãåãïíüò -óôïí êáðéôáëéóìü ïé ôÜîåéò
õðÜñ÷ïõí, ôüóï óßãïõñá üóï õðÜñ÷åé ç ìéóèùôÞ åñãáóßá, ôüóï óßãïõñá üóï ï ðëïýôïò áõôïý ôïõ êüóìïõ
ðáñÜãåôáé áð' áõôÞí, ôüóï óßãïõñá üóï óßãïõñï åßíáé êáé ôïýôï: áõôüò ï êüóìïò äåí êõâåñíéÝôáé áðü èåïýò, äåí
êáôïéêåßôáé áðü öáíôÜóìáôá, ôï âéïò ðïõ ìáæåýåé êáé ëïãáñéÜæåé äåí åßíáé Üûëá óýìâïëá.
Áí êáé åß÷áìå ôéò áìöéâïëßåò ìáò ëïéðüí, Ý÷ïõìå íá ðïýìå ïôé áõôü ôï êåßìåíï ôåëéêÜ ÷ùñÜåé. ×ùñÜåé ó' Ýíá
ôõ÷Üñðáóôï áõôïåêäéäüìåíï Ýíôõðï ðïõ åêäßäåôáé óå ìéá ãùíéÜ ôïõ ðëáíÞôç ôÝôïéá ðïõ íá ìðïñåß ï êáèåßò íá
÷Ýæåé áäéÜöïñá ôçí Ýííïéá ôçò (åñãáôéêÞò) ôÜîçò ùò ôÜ÷á ìïõ "ìáñîéóôéêÞ", áêüìç êé üôáí -åéäéêÜ üôáí- áð' ôïí
Ìáñî Ý÷åé äåé ìüíï ôï ìïýóé. Áðïöáóßóáìå áêüìç êáé íá áöÞóïõìå êïììÜôéá ðïõ áíáöÝñïíôáé óôç äïìÞ ôïõ
âéâëßïõ, êáèþò ìáò öáßíåôáé ïôé áõôÜ ôá êïììÜôéá, áðü ìüíá ôïõò, âÜæïõí Ýíá áêüìç æÞôçìá: Õðïíïïýí ïôé ôï
"öôéÜîéìï" ôçò åñãáôéêÞò ôÜîçò ðïõ áðáó÷ïëåß ôïí Thompson åßíáé èñçóêåßåò ðïõ åîåëßóóïíôáé êáé ëüãéá ðïõ
áëëÜæïõí êáé Üíèñùðïé ðïõ ðëáíïýí êáé ðëáíåýïíôáé êáé ëáèåýïõí êáèþò åííïïýí ôïí åáõôü ôïõò êáé ôïõò ãýñù
ôïõò ìå ôñüðïõò äéáñêþò ìåôáëáóóüìåíïõò, üôé åßíáé äçëáäÞ ìéá äéáäéêáóßá ðåñßðëïêç, äéáñêþò äéáöåýãïõóá.
Êáô' áõôü ôïí ôñüðï, áõôÜ ôá êïììÜôéá ôçò äïìÞò, áíôéôßèåíôáé óôç óõíçèéóìÝíç êáôÜóôáóç äéáíïçôéêÞò ïêíçñßáò
óôï ðÝëáãïò ôçò ïðïßáò ï êáèÝíáò ìðïñåß íá åðéêáëåßôáé åðé÷åéñÞìáôá êáôÜ öáíôáóßáí áäéÜóåéóôá üðùò "êáé ìéá
ãñáììáôÝáò ôß åßíáé;" êáé íá îåìðåñäåýåé ìå ôéò ôÜîåéò, êëåßíïíôáò ðåéóìáôéêÜ ôá ìÜôéá óôçí ðïëõðëïêüôçôá ôïõ
ðñáãìáôéêïý êüóìïõ, áêñéâþò ôç óôéãìÞ ðïõ äÞèåí ôçí åðéêáëåßôáé.
Êáé ìéá ôåëåõôáßá äéåõêñßíéóç, ãéá íá ìç ÷Ýóåé êáíåßò êé åìÜò, ðñÜãìá ðïõ åßíáé ðïëý åõêïëüôåñï áð' ôï íá ÷Ýæåé
ôéò ôÜîåéò ùò ýðïðôåò ìáñîéóìïý: Äåí óõìöùíïýìå ìå ôïí Thompson. Ãéá ðáñÜäåéãìá, äå óõìöùíïýìå ïôé ç
åñãáôéêÞ ôÜîç "óõìâáßíåé" ùò ôÝôïéá ìüíï åö' üóïí êáé êáèþò äéáìïñöþíåôáé ç ôáîéêÞ ôçò óõíåßäçóç. Ïýôå êáé
äéáöùíïýìå âÝâáéá. ÊáôÜ ôç ãíþìç ìáò, ôï èÝìá óÞìåñá äåí åßíáé íá ðáñéóôÜíåéò ïôé "îÝñåéò", êáé ðïéï ôï íüçìá
Üëëùóôå, ãíùñßæïíôåò õðÜñ÷ïõí ðïëëïß êáé ôá êáôáöÝñíïõí ìéá ÷áñÜ íá åßíáé ï Ýíáò ðéï éäåïëüãïò áð' ôïí Üëëï.
Áíôßèåôá, ôï èÝìá åßíáé íá êáôáëáâáßíåéò óôï ðåôóß óïõ ïôé äåí îÝñåéò. Äåí îÝñïõìå ëïéðüí áí Ý÷åé äßêéï ï
Thompson, äåí ôï øÜîáìå êáé äåí âñÞêáìå ôá ëÜèç ôïõ. Ðáñüë' áõôÜ, øá÷íüìáóôå, øá÷ïõëåýïõìå, óêåöôüìáóôå
êáé óõæçôÜìå. Êáé, ó' áõôïýò ôïõò äýóêïëïõò êáéñïýò, áõôü åßíáé ôï ðåñéóóüôåñï ðïõ ìðïñåß íá åëðßæåé êáíåßò.
6
E. P. Thompson, The Making of the
English Working Class
Ðñïëïãïò óôï
"öôéáîéìï ôçò áããëéêçò åñãáôéêçò ôáîçò"
Åôïýôï ôï âéâëßï Ý÷åé Ýíáí Üôóáëï ôßôëï, ï ïðïßïò üìùò, ðáñÜ ôçí áôóáëïóýíç ôïõ, åðéôåëåß ôï óêïðü ôïõ. ÖôéÜîéìï, ãéáôß åßíáé ç ìåëÝôç ìéáò åíåñãçôéêÞò äéáäéêáóßáò ðïõ åßíáé áðïôÝëåóìá, áöåíüò ôçò
õðïêåéìåíéêÞò äñÜóçò êáé áöåôÝñïõ åîù-õðïêåéìåíéêþí ðáñáãüíôùí.1 Ç åñãáôéêÞ ôÜîç äåí áíÝôåéëå
óáí ôïí Þëéï ôçí ðñïêáèïñéóìÝíç þñá. ÐáñáâñÝèçêå óôï ßäéï ôçò ôï öôéÜîéìï.
ÔÜîç, áíôß ãéá ôÜîåéò, ãéá ëüãïõò ôùí ïðïéùí ç åîÝôáóç áðïôåëåß óôü÷ï áõôïý ôïõ âéâëßïõ. ÕðÜñ÷åé,
öõóéêÜ, ìéá äéáöïñÜ. "Ïé åñãáôéêÝò ôÜîåéò" åßíáé Ýíáò ðåñéãñáöéêüò üñïò ðïõ óõóêïôßæåé ôüóá ðïëëÜ
üóá ðïëëÜ ïñßæåé. ÓõíäÝåé ìå ÷áëáñü ôñüðï ìéá äÝóìç äéáêñéôþí öáéíïìÝíùí. ÕðÞñ÷áí ñÜöôåò åäþ
êáé õöáíôÝò åêåß, êáé üëïé ìáæß áðïôåëïýí ôéò åñãáôéêÝò ôÜîåéò.
Ìå ôïí üñï ôÜîç êáôáëáâáßíù Ýíá éóôïñéêü öáéíüìåíï, ôçí åíïðïßçóç åíüò áñéèìïý áíüìïéùí êáé
öáéíïìåíéêÜ áóýíäåôùí ãåãïíüôùí ðïõ Ýëáâáí ÷þñá ôüóï óôï ðåäßï ôçò áêáôÝñãáóôçò åìðåéñßáò, üóï êáé óôï ðåäßï ôçò óõíåßäçóçò. ÅðéìÝíù åìöáôéêÜ óôï üôé ðñüêåéôáé ãéá Ýíá öáéíüìåíï éóôïñéêü. Äåí
âëÝðù ôçí ôÜîç óáí "äïìÞ", ïýôå êáí óáí "êáôçãïñßá", áëëÜ óáí êÜôé ðïõ ðñáãìáôéêÜ óõìâáßíåé (êáé
ìðïñåß íá áðïäåé÷èåß üôé Ý÷åé óõìâåß) óôéò áíèñþðéíåò ó÷Ýóåéò.
ÐÝñá áðü áõôÜ, ç Ýííïéá ôçò ôÜîçò åíÝ÷åé ôçí Ýííïéá ôçò éóôïñéêÞò ó÷Ýóçò. Êáé üðùò êÜèå Üëëç ó÷Ýóç, åßíáé Ýíá ñåõóôü ðïõ äéáöåýãåé ôçí áíÜëõóç áí åðé÷åéñÞóïõìå íá ôï áêéíçôïðïéÞóïõìå óå êÜðïéá
äåäïìÝíç ÷ñïíéêÞ óôéãìÞ êáé íá áíáôÝìïõìå ôç äïìÞ ôïõ. Áêüìç êáé ôï ðéï ëåðôïðëåãìÝíï êïéíùíéïëïãéêü äß÷ôõ èá áðïôý÷åé íá ìáò äþóåé Ýíá äåßãìá ôçò ôÜîçò, üðùò áêñéâþò èá áðïôý÷åé íá ìáò äþóåé
Ýíá äåßãìá ôçò áãÜðçò Þ ôçò õðáêïÞò. Ç ó÷Ýóç ðñÝðåé ðÜíôá íá åíóáñêþíåôáé óå áëçèéíïýò áíèñþðïõò êáé ó' Ýíá áëçèéíü ðëáßóéï. ÅðéðëÝïí, äåí ìðïñïýìå íá Ý÷ïõìå äýï îå÷ùñéóôÝò ôÜîåéò, êáèåìéÜ
ìå ôç äéêÞ ôçò áíåîÜñôçôç ýðáñîç êé Ýðåéôá íá ôéò öÝñïõìå óå ó÷Ýóç ìåôáîý ôïõò. Äåí õðÜñ÷åé áãÜ-
Åäþ ÷ñçóéìïðïéïýíôáé ïé üñïé "agency" êáé "conditioning", áíôéèåôéêÜ ìåôáîý ôïõò. Ï äåýôåñïò óçìáßíåé ôç äñÜóç
êÜôù áðï óõíèÞêåò ðïõ âñßóêïíôáé Ýîù áðü ôï äñïí õðïêåßìåíï. ÌåôáöñÜæïõìå ôï áðüóðáóìá üðùò ôï
ìåôáöñÜæïõìå, ãéáôß ç áõôïëåîåß ìåôÜöñáóç (êÜôé óáí "êáôÜ óõíèÞêç äñÜóç") ìÜëëïí éäéïêáôáóêåõÞ èá Þôáí. Ï
Thompson ðÜíôùò, ìÜëëïí èá äéáöùíïýóå ïôé õðÜñ÷åé Ýíá óôáèåñü áíôéêåéìåíéêü ðëáßóéï ìÝóá óôï ïðïßï
äéåîÜãåôáé ôï öôéÜîéìï ôçò åñãáôéêÞò ôÜîçò. Åííïåß ïôé ç åñãáôéêÞ ôÜîç öôéÜ÷íåé ôïí åáõôü ôçò êáé ôáõôü÷ñïíá
ôïõò áíôéðÜëïõò ôçò, ïé ïðïßïé ðÜíôùò êáèþò êé áõôïß ìå ôç óåéñÜ ôïõò "óõìâáßíïõí", áðïôåëïýí ðáñÜãïíôåò Ýîù
áðü ôçí åñãáôéêÞ ôÜîç ðïõ óõìâÜëëïõí óôï öôéÜîéìü ôçò... (Ó.ô.ì)
1
7
ðç äß÷ùò åñáóôÝò ïýôå õðáêïÞ äß÷ùò ôóéöëéêÜäåò êáé äïõëåõôÝò. Êáé ç ôÜîç óõìâáßíåé üôáí êÜðïéïé
Üíèñùðïé, óáí áðïôÝëåóìá êïéíþí åìðåéñéþí (ðïõ êëçñïíüìçóáí Þ âßùóáí ïé ßäéïé) íéþèïõí êáé åêöñÜæïõí ìéá êïéíüôçôá óõìöåñüíôùí, áðü ôç ìéá ìåôáîý ôïõò, êé áðü ôçí Üëëç åíÜíôéá óå Üëëïõò áíèñþðïõò, ôùí ïðïßùí ôá óõìöÝñïíôá åßíáé äéáöïñåôéêÜ (êáé óõíÞèùò áíôßèåôá) áðü ôá äéêÜ ôïõò. Ç ôáîéêÞ åìðåéñßá êáèïñßæåôáé óå ìåãÜëï âáèìü áðü ôéò ðáñáãùãéêÝò ó÷Ýóåéò ìÝóá óôéò ïðïßåò ïé Üíèñùðïé
ãåííéïýíôáé Þ åéóÝñ÷ïíôáé äß÷ùò ôç èÝëçóÞ ôïõò. Ç ôáîéêç óõíåßäçóç, áðü ôçí Üëëç, åßíáé ï ôñüðïò ìå
ôïí ïðïßï ïé Üíèñùðïé áíôáðåîÝñ÷ïíôáé ó' áõôÝò ôéò åìðåéñßåò ìå ðïëéôéóìéêïýò üñïõò: åíóùìáôþíåôáé Ýôóé óå ðáñáäüóåéò, áîéáêÜ óõóôÞìáôá, éäÝåò êáé èåóìïýò. Áí ç åìðåéñßá ðáñïõóéÜæåôáé ëïéðüí êáèïñéóìÝíç, ç ôáîéêÞ óõíåßäçóç êáèüëïõ êáèïñéóìÝíç äåí åßíáé. Ìðïñïýìå íá äéáêñßíïõìå ìéá ëïãéêÞ
óôéò áíôéäñÜóåéò ïìÜäùí ìå ðáñüìïéåò åðáããåëìáôéêÝò åíáó÷ïëÞóåéò ðïõ âéþíïõí ðáñüìïéåò åìðåéñßåò, áëëÜ äåí ìðïñïýìå íá ìéëÞóïõìå ãéá êáíÝíá íüìï. Ç óõíåßäçóç ôçò ôÜîçò áíáäýåôáé ìå ôïí ßäéï
ôñüðï óå äéáöïñåôéêïýò ôüðïõò êáé ÷ñüíïõò, áëëÜ ðïôÝ ìå ôïí ßäéï áêñéâþò ôñüðï.
ÕðÜñ÷åé óÞìåñá Ýíáò ðáíôá÷ïý ðáñüí ðåéñáóìüò íá õðïèÝóïõìå ðùò ç ôáîç åßíáé Ýíá ðñÜãìá. Áí
êáé äåí Þôáí áõôü ôï íüçìá ìå ôï ïðïßï ÷ñçóéìïðïßçóå ôïí üñï ï Ìáñî óôá äéêÜ ôïõ éóôïñéêÜ ãñáðôÜ, ôï óõãêåêñéìÝíï ëÜèïò íïèåýåé ðïëëÞ áðü ôç "ìáñîéóôéêÞ" óêÝøç ôùí åðüìåíùí ÷ñüíùí. "Áõôü",
ç åñãáôéêÞ ôÜîç äçëáäÞ, õðïôßèåôáé ðùò äéáèÝôåé ìéá áëçèéíÞ, óõãêåêñéìÝíç õðüóôáóç, ç ïðïßá ìðïñåß íá ïñéóôåß ó÷åäüí ìáèçìáôéêÜ - ôüóïé Üíèñùðïé ðïý Ý÷ïõí ôÜäå ó÷Ýóç ìå ôá ìÝóá ðáñáãùãÞò.
Ìüëéò ãßíåé áõôÞ ç õðüèåóç, åßíáé ðëÝïí äõíáôü íá óõíá÷èåß ëïãéêÜ ç ôáîéêÞ óõíåßäçóç ðïõ "áõôü" èá
Ýðñåðå íá Ý÷åé (áëëÜ óðáíßùò Ý÷åé) áí âÝâáéá "áõôü" åß÷å ôçí ðñÝðïõóá áíôßëçøç ôçò èÝóçò ôïõ êáé
ôùí áëçèéíþí ôïõ óõìöåñüíôùí. ÕðÜñ÷åé üìùò ìéá ðïëéôéóôéêÞ õðåñäïìÞ ìÝóù ôçò ïðïßáò áõôÞ ç áíáãíþñéóç óõíçèßæåé íá åìöáíßæåôáé ìå ìç áðïäïôéêïýò ôñüðïõò. ÔÝôïéåò ðïëéôéóôéêÝò õóôåñÞóåéò êáé
äéáóôñåâëþóåéò åßíáé ìåãÜëïò ìðåëÜò, êé Ýôóé åýêïëá ðåñíÜ êáíåßò áðü ôéò èåùñÞóåéò ôÝôïéïõ åßäïõò
óå êÜðïéá èåùñßá õðïêáôÜóôáóçò: êüììáôá, óÝ÷ôåò êáé èåùñçôéêïß ðïõ áðïêáëýðôïõí ôçí ôáîéêÞ óõíåßäçóç, ü÷é üðùò åßíáé, áëëÜ üðùò ïöåßëåé íá åßíáé.
ÁëëÜ Ýíá ðáñüìïéï óöÜëìá äéáðñÜôôåôáé êáèçìåñéíÜ óôçí Üëëç Üêñç ôïõ éäåïëïãéêïý ÷Üóìáôïò.
Óå ìéá ôïõ ìïñöÞ, áõôü ôï óöÜëìá åêöñÜæåôáé áðïêëåéóôéêÜ ìå áñíçôéêüôçôá. Åö' üóïí ç ÷ïíäñïåéäÞò Ýííïéá ôçò ôÜîçò ðïõ áðïäßäåôáé óôï Ìáñî ìðïñåß íá äéáøåõóèåß ìå ìåãÜëç åõêïëßá, äéÜöïñïé õðïèÝôïõí üôé êÜèå áíáöïñÜ óå ôÜîç äåí åßíáé ðáñÜ Ýíá åîåõôåëéóôéêü èåùñçôéêü êáôáóêåýáóìá ðïõ
åðéâÜëëåôáé ìå ôï æüñé ðÜíù óôá ðñáãìáôéêÜ óôïé÷åßá êáé ãåãïíüôá. ¸ôóé, ìðïñïýí íá õðïóôçñßæïõí
ìå åõêïëßá ðùò ç ôÜîç ðïôÝ äåí óõíÝâç. Ìå ìéá Üëëç ìïñöÞ, êáé ìÝóù ìéáò ðåñßåñãçò áíôéóôñïöÞò,
åßíáé äõíáôü íá ðåñÜóåé êáíåßò áðü ìéá äõíáìéêÞ óå ìéá óôáôéêÞ èåþñçóç ôçò ôÜîçò. "Áõôü" -ç åñãáôéêÞ ôÜîç- õðÜñ÷åé, êáé ìðïñåß íá ïñéóôåß ìå áñêåôÞ áêñßâåéá óáí óõóôáôéêü êïììÜôé ôçò êïéíùíéêÞò
äïìÞò. Ç ôáîéêÞ óõíåßäçóç, ùóôüóï, åßíáé Ýíá êáêü ðñÜãìá ðïõ åðéíïÞèçêå áðü ðåñéèùñéáêïýò äéáíïïýìåíïõò, áöïý êáèåôß ðïõ äéáôáñÜóóåé ôçí áñìïíéêÞ óõíýðáñîç ïìÜäùí ðïõ åðéôåëïýí äéáöïñåôéêïýò "êïéíùíéêïýò ñüëïõò" (êáèõóôåñþíôáò óõíåðþò ôçí ïéêïíïìéêÞ áíÜðôõîç) ðñÝðåé íá áðïäïêéìÜæåôáé óáí "áäéêáéïëüãçôï äéáôáñáêôéêü óýìðôùìá".2 Ôï ðñüâëçìá åßíáé íá âñåèïýí ïé ôñüðïé þóôå
"áõôü" íá ÷åéñáãùãçèåß þóôå íá áðïäå÷èåß ôïí "êïéíùíéêü ñüëï" ôïõ, êáé ïé ôñüðïé þóôå ôá ðáñÜðïíÜ ôïõ íá "áíôéìåôùðéóôïýí êáé íá äéï÷åôåõèïýí" ìå ôïí êáëýôåñï äõíáôü ôñüðï.
Áí üìùò Ý÷ïõìå óôï ìõáëü ìáò ðùò ç ôÜîç åßíáé ìéá ó÷Ýóç, êáé ü÷é Ýíá ðñÜãìá, äåí ìðïñïýìå íá
óêåöôüìáóôå ìå ôÝôïéïõò ôñüðïõò. "Áõôü" äåí õðÜñ÷åé, ïýôå ãéá íá äéáèÝôåé éäåáôÜ óõìöÝñïíôá êáé
¸íá ðáñÜäåéãìá ôÝôïéáò ðñïóÝããéóçò, ðïõ áíáöÝñåôáé óôçí ðåñßïäï ðïõ êáëýðôåé êé åôïýôï ôï âéâëßï, ìðïñåß íá
âñåèåß óôç äïõëåéÜ åíüò óõíÜäåëöïõ ôïõ êáèçãçôÞ Talcott Parsons: N. J. Smelser, Social Change in the Industrial
Revolution (1959)
2
8
óõíåßäçóç, ïýôå ãéá íá êåßôåôáé óáí áóèåíÞò óôá áíáôïìéêÜ ôñáðÝæéá ôùí êÜèå åßäïõò ñõèìéóôþí. Ïýôå êáé ìðïñïýìå íá ãõñßæïõìå ôá ðñÜãìáôá áíÜðïäá, üðùò Ýêáíå Ýíáò ãíùóôüò êáé ðÝñá áðü êÜèå áìöéóâÞôçóç åéäéêüò ðïõ (óå ìéá ìåëÝôç ôùí ôÜîåùí ôüóï öáíáôéêÜ ðñïóçëùìÝíç óôç ìåèïäïëïãßá ðïõ
öôÜíåé óôï óçìåßï íá áðïêëåßåé ôçí åîÝôáóç Ýóôù êáé ìßáò ôáîéêÞò êáôÜóôáóçò óå êÜðïéï ðñáãìáôéêü
éóôïñéêü ðëáßóéï) ìáò ðëçñïöïñåß:
Ïé ôÜîåéò âáóßæïíôáé óôéò äéáöïñÝò íüìéìçò éó÷ýïò ðïõ ó÷åôßæïíôáé ìå óõãêåêñéìÝíåò èÝóåéò, äçëáäÞ óôç äüìçóç ôùí êïéíùíéêþí ñüëùí áíáöïñéêÜ ìå ôéò åðéäéþîåéò ôïõò ãéá åîïõóßá (...) Ýíá Üôïìï ãßíåôáé ìÝëïò ìéáò ôÜîçò ðáßæïíôáò Ýíá êïéíùíéêü ñüëï ó÷åôéêü ìå áõôÞ ôçí ôÜîç áðü ôçí Üðïøç ôçò Üóêçóçò åîïõóßáò (...) ÁíÞêåé óå ìéá ôÜîç ãéáôß êáôÝ÷åé ìéá èÝóç óå ìéá êïéíùíéêÞ ïñãÜíùóç. Ôï íá åßóáé ìÝëïò ìéáò ôÜîçò åßíáé Üìåóç óõíÝðåéá ôçò õéïèÝôçóçò åíüò êïéíùíéêïý ñüëïõ3
Ôï åñþôçìá, öõóéêÜ, åßíáé ðþò ôï Üôïìï Ýöôáóå í' áíáëÜâåé áõôü ôïí "êïéíùíéêü ñüëï" êáé ðþò áõôÞ
ç óõãêåêñéìÝíç "êïéíùíéêÞ ïñãÜíùóç" (ìå ôá äéêáéþìáôá éäéïêôçóßáò êáé ôéò óõãêåêñéìÝíåò äïìÝò åîïõóßáò) âñÝèçêå åêåß. Êé áõôÜ åßíáé åñùôÞìáôá éóôïñéêÜ. Áí óôáìáôÞóïõìå ôçí éóôïñßá ó' Ýíá óõãêåêñéìÝíï óçìåßï, ôüôå äåí õðÜñ÷ïõí ôÜîåéò, ìüíï Ýíá ðëÞèïò áôüìùí ìå Ýíá áíôßóôïé÷ï ðëÞèïò åìðåéñéþí. ÁëëÜ áí ðáñáôçñÞóåé êáíåßò áõôïýò ôïõò áíèñþðïõò ãéá ìéá åðáñêÞ ðåñßïäï êïéíùíéêÞò áëëáãÞò, èá äåé ôéò ó÷Ýóåéò ôïõò, ôéò éäÝåò ôïõò, ôïõò èåóìïýò ôïõò, íá ðáßñíïõí ìïñöÞ êáé êáôåýèõíóç. Ç
ôÜîç ïñßæåôáé áðü ôïõò áíèñþðïõò êáèþò æïõí ôçí éóôïñßá ôïõò, êáé, óå ôåëéêÞ áíÜëõóç, áõôüò åßíáé
êáé ï ìïíáäéêüò ïñéóìüò ôçò.
Áí êáé ìïõ öáßíåôáé ðùò äéáêáôÝ÷ïìáé áðü áíåðáñêÞ êáôáíüçóç ôùí ìåèïäïëïãéêþí åíáó÷ïëÞóåùí äéáöüñùí êïéíùíéïëüãùí, åëðßæù ðáñüë' áõôÜ åôïýôï ôï âéâëßï íá ðñïóöÝñåé óôçí êáôáíüçóç ôçò
ôÜîçò. Ãéáôß åßìáé ðåðåéóìÝíïò ðùò äåí ðñüêåéôáé íá êáôáëÜâïõìå ôçí ôÜîç ðáñåêôüò áí ôçí åííïÞóïõìå óáí êïéíùíéêü êáé ðïëéôéóìéêü ó÷çìáôéóìü, ðïõ áíáäýåôáé áðü äéáäéêáóßåò ïé ïðïßåò ìðïñïýí íá
ìåëåôçèïýí ìüíï êáèþò åîåëßóóïíôáé ãéá óçìáíôéêÝò éóôïñéêÝò ðåñéüäïõò. Óôá ÷ñüíéá áíÜìåóá óôï
1780 êáé ôï 1832, ïé ðåñéóóüôåñïé åñãáæüìåíïé Üããëïé Ýöôáóáí íá íéþèïõí ìéá êïéíüôçôá óõìöåñüíôùí ìåôáîý ôïõò êáé ìéá áíôßèåóç óõìöåñüíôùí áðÝíáíôé óôïõò êõâåñíÞôåò êáé ôïõò åñãïäüôåò ôïõò.
Ìå ôç óåéñÜ ôçò, åêåßíç ç Üñ÷ïõóá ôÜîç Þôáí äéáéñåìÝíç ìå ÷ßëéïõò ôñüðïõò, êáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá áðÝêôçóå ôç óõíï÷Þ ôçò áêñéâþò êáôÜ ôçí ßäéá ðåñßïäï, êáèþò óõãêåêñéìÝíïé áíôáãùíéóìïß åðéëýèçêáí (Þ îåèþñéáóáí) ìðñïóôÜ óôïí êßíäõíï ìéáò åîåãåñìÝíçò åñãáôéêÞò ôÜîçò. Åßíáé ìå áõôü ôïí ôñüðï ðïõ ç ðáñïõóßá ôçò åñãáôéêÞò ôÜîçò Þôáí, óôá 1832, ï ðéï óçìáíôéêüò ðáñÜãïíôáò óôç âñåôáíéêÞ
ðïëéôéêÞ æùÞ.
Ôï âéâëßï åßíáé ãñáììÝíï ìå áõôü ôïí ôñüðï. Óôï ðñþôï ìÝñïò áó÷ïëïýìáé ìå ôéò ðñïûðÜñ÷ïõóåò
ëáúêÝò ðáñäüóåéò ôïõ 18ïõ áéþíá êáé ôïõò ôñüðïõò ìå ôïõò ïðïßïõò åðçññÝáóáí ôéò ôáñá÷Ýò ôùí Ãéáêùâßíùí4 êáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1790. Óôï äåýôåñï ìÝñïò ðåñíÜù áðü ôéò õðïêåéìåíéêÝò óôéò áíôéêåéìåíéêÝò åðéññïÝò -óôéò åìðåéñßåò ïìÜäùí åñãáôþí êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò âéïìç÷áíéêÞò åðáíÜóôáóçò ðïõ
ìïõ öáßíåôáé ðùò åßíáé éäéáßôåñá óçìáíôéêÝò. Åðé÷åéñþ åðßóçò ìéá áðïôßìçóç ôïõ ÷áñáêôÞñá ôçò íÝáò
åñãïóôáóéáêÞò åñãáóéáêÞò ðåéèáñ÷ßáò êáé ôçò ó÷Ýóçò ôçò ìå ôçí åêêëçóßá ôùí ìåèïäéóôþí. Óôï ôñßôï
ìÝñïò êáôáðéÜíïìáé ìå ôçí éóôïñßá ôïõ ðëçâåéáêïý ñéæïóðáóôéóìïý êáé, ðåñíþíôáò áðü ôïõò ëïõäßR. Dahrendorf, Class and Class Conflict in Industrial Society (1959)
Ï Thompson åííïåß ôï âñåôáíéêü ãéáêùâßíéêï êßíçìá, ôï ïðïßï óýìöùíá ìå ôïí ßäéï, Ýìïéáæå ëéãüôåñï ìå ôïõò
ãéáêùâßíïõò ôçò ÃáëëéêÞò åðáíÜóôáóçò êáé ðåñéóóüôåñï ìå ôïõò ðáñéóéíïýò áêôÞìïíåò ðïõ Ýìåéíáí óôçí éóôïñßá
ìå ôï üíïìá sans culottes (Ó.ô.ì.)
3
4
9
ôåò,5 öôÜíù ìÝ÷ñé ôçí çñùéêÞ åðï÷Þ ôïõ ôÝëïõò ôùí íáðïëåüíôéùí ðïëÝìùí. ÔÝëïò, óõæçôÜù ìåñéêÜ æçôÞìáôá ðïëéôéêÞò èåùñßáò êáé ôáîéêÞò óõíåßäçóçò êáôÜ ôéò äåêáåôßåò ôïõ 1820 êáé ôïõ 1830.
Ôï âéâëßï åßíáé ìéá ïìÜäá ìåëåôþí óå èÝìáôá ðïõ ó÷åôßæïíôáé ìåôáîý ôïõò, êé ü÷é ìéá óõíå÷Þò áöÞãçóç. ÅðéëÝãïíôáò áõôÜ ôá èÝìáôá, åß÷á õð' üøç ìïõ, ìåñéêÝò öïñÝò, ðùò Ýãñáöá õðü ôï âÜñïò ðáíôïäýíáìùí ïñèïäïîéþí. ÕðÜñ÷åé ç ÖáìðéáíÞ ïñèïäïîßá, êáôÜ ôçí ïðïßá ç ìåãÜëç ðëåéïøçößá ôùí
åñãáæïìÝíùí äåí åßíáé ðáñÜ ðáèçôéêÜ èýìáôá ôïõ laissez faire, ìå ôçí åîáßñåóç åëÜ÷éóôùí ïñáìáôéóôþí
ïñãáíùôþí (óõãêåêñéìÝíá ôïõ Francis Place6). ÕðÜñ÷åé Ýðåéôá ç ïñèïäïîßá ôùí åìðåéñéêþí éóôïñéêþí
ôçò ïéêïíïìßáò, óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ïé Üíèñùðïé ðïõ åñãÜæïíôáé åßíáé åñãáôéêÞ äýíáìç, ìåôáêéíïýìåíïé ðëçèõóìïß Þ "óôïé÷åßá", åîáéñåôéêÜ ÷ñÞóéìá óôï ãÝìéóìá óôáôéóôéêþí ðéíÜêùí. ÕðÜñ÷åé ç ïñèïäïîßá ôçò "ðñïüäïõ" óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ç ðåñßïäïò øÜ÷íåôáé åîïíõ÷éóôéêÜ ãéá ðñïäñüìïõò êáé
ðñùôïðüñïõò ôïõ êñÜôïõò ðñüíïéáò, ãéá ðñïãüíïõò ìéáò óïóéáëéóôéêÞò êïéíïðïëéôåßáò, Þ (ðéï ðñüóöáôá) ãéá ðñþéìá ðáñáäåßãìáôá ôùí ëåãüìåíùí "ïñèïëïãéêþí âéïìç÷áíéêþí ó÷Ýóåùí". ÊÜèå ìéá áðü
áõôÝò ôéò ïñèïäïîßåò Ý÷åé ìéá óõãêåêñéìÝíç åãêõñüôçôá. ¼ëåò ðñïóÝèåóáí êÜôé óôç ãíþóç ìáò. Ç äéáöùíßá ìïõ ìå ôéò ðñþôåò äýï åßíáé üôé óõóêïôßæïõí ôç äñþóá õðïêåéìåíéêüôçôá ôùí åñáãáæüìåíùí áíèñþðùí, ôï âáèìü óôïí ïðïßï óõíåéóÝöåñáí, ìå ôéò äéêÝò ôïõò óõíåéäçôÝò ðñïóðÜèåéåò, óôçí éóôïñéêÞ åîÝëéîç. Ç äéáöùíßá ìïõ ìå ôçí ôñßôç åßíáé ïôé äéáâÜæåé ôçí éóôïñßá õðü ôï öùò êáôïðéíþí ðñïôåñáéïôÞôùí êé ü÷é üðùò óõíÝâáéíå üôáí óõíÝâáéíå. Ìüíï ïé åðéôõ÷çìÝíïé (ìå ôçí Ýííïéá åêåßíùí ôùí ïðïßùí ïé ëá÷ôÜñåò êé ïé ðñïóäïêßåò áíôéóôïß÷çóáí óå êÜðïéá êáôïðéíÞ åîÝëéîç) ðåñíïýí áðü ôï ößëôñï ôçò ìíÞìçò áõôþí ôùí éóôïñéêþí. Ôá ôõöëÜ äñïìÜêéá, ïé çôôçìÝíïé áãþíåò êáé ïé çôôçìÝíïé ïé ßäéïé, îå÷íéïýíôáé.
Åãþ áð' ôç ìåñéÜ ìïõ, åðéæçôþ íá äéáóþóù ôï öôù÷ü êáëôóïðïéü, ôï ëïõäßôç èåñéóôÞ, ôïí "áðáñ÷áéùìÝíï" ÷åéñüíáêôá õöáíôÞ, ôïí "ïõôïðéóôÞ" ôå÷íßôç, áêüìç êáé ôïí ðëáíçìÝíï áêüëïõèï ôçò Joanna
Southcott7 áðü ôçí ôåñÜóôéá óõãêáôÜâáóç ôùí ìåôáãåíÝóôåñùí. ºóùò ïé ôÝ÷íåò êáé ïé ðáñáäüóåéò ôïõò
íá ðÝèáéíáí. ºóùò íá 'ôáí ïðéóèïäñïìéêÞ ç å÷èñüôçôÜ ôïõò óôï íÝï âéïìç÷áíéêü êüóìï. ºóùò íá 'ôáí
öáíôáóéþóåéò ôá êïéíïôéóôéêÜ éäáíéêÜ ôïõò. Êé ßóùò íá 'ôáí áðåñßóêåðôåò ïé åîåãåñôéêÝò óõíùìïóßåò
ôïõò. ÁëëÜ üëïé ôïõò Ýæçóáí ó' åêåßíïõò ôïõò êáéñïýò ôçò Ýíôïíçò êïéíùíéêÞò áíáôáñá÷Þò êé åìåßò ü÷é. Ïé ðñïóäïêßåò ôïõò Þôáí Ýãêõñåò ìå ôïõò üñïõò ôçò äéêÞò ôïõò åìðåéñßáò, êáé, üðïôå ãßíïíôáé èýìáôá ôçò éóôïñßáò, ðáñáìÝíïõí, êáôáäéêáóìÝíïé óôéò äéêÝò ôïõò éäéùôéêÝò æùÝò, áðüíôåò.
Ôï ìïíáäéêü ìáò êñéôÞñéï äåí èá 'ðñåðå íá åßíáé ôï áí ïé ðñÜîåéò êÜðïéïõ äéêáéïëïãïýíôáé õðü ôï
öùò ôùí êáôïðéíþí åîåëßîåùí. Óôï êÜôù êÜôù, ïýôå êé åìåßò åßìáóôå óôï ôÝëïò ôçò êïéíùíéêÞò åîÝëé-
Êßíçìá ôùí Üããëùí åñãáôþí ôùí áñ÷þí ôïõ 19ïõ áéþíá. Åêôüò áð' ôï íá óðÜíå ôéò -ðñùôïöáíåßò ôüôå- ìç÷áíÝò
ôçò âéïìç÷áíéêÞò ðáñáãùãÞò, ðñÜãìá ãéá ôï ïðïßï Ýìåéíáí ãíùóôïß íá óçìáßíïõí ôç ìåôáöõóéêÞ áíôßäñáóç óôçí
ôå÷íïëïãéêÞ "ðñüïäï", ïé ëïõäßôåò åðéôßèïíôáí óôçí éäéïêôçóßá ôùí áöåíôéêþí ôïõò -óðáñôÜ, áêßíçôá, æþá êáé
êÜèå åßäïõò ìç ìç÷áíéêÝò õðïäïìÝò êáôáóôñÝöïíôáí ìå åðéìÝëåéá. Áõôü ôïõëÜ÷éóôïí õðïóôçñßæåé ï Thompson,
ðïõ ìÜëëïí åßíáé êáé ï ðñþôïò ðïõ áíáãíþñéóå óôïõò Ëïõäßôåò Ýíá åñãáôéêü êßíçìá, ìå óõíùìïôéêïýò êáíüíåò
êáé äñÜóç. (Ó.ô.Ì.)
6
Ôå÷íßôçò êáé áãêéôÜôïñáò ôïõ ôÝëïõò ôïõ 18ïõ êáé ôùí áñ÷þí ôïõ 19ïõ áéþíá. Áðü ôá ðéï ìåôñéïðáèÞ ìÝëç êé
Ýíáò áðü ôïõò ðñïÝäñïõò ôçò London Corresponding Society, ìéáò ïñãÜíùóçò ðïõ ðÜëåõå çìéðáñÜíïìá ãéá ôç
ãåíßêåõóç ôïõ äéêáéþìáôïò ôçò øÞöïõ êáé èåùñåßôáé áðü ôïí Thompson ðïëý óçìáíôéêÞ. (Ó.ô.Ì.)
7
Ç Joanna Southcott, ç "ìåãáëýôåñç ðñïöÞôéóóá áð' üëåò" çôáí êüñç ÷ùñéêïý êáé ïéêéáêÞ âïçèüò. Óôá 1801
äçìïóßåõóå ôï ðñþôï áðü ôá ðïëëÜ ôçò öõëëÜäéá, ãåìÜôï, üðùò êé áõôÜ ðïõ áêïëïýèçóáí, ìå áüñéóôåò
ìåóóéáíéêÝò ðñïöçôåßåò êáôáóôñïöÞò êáé ïëÝèñïõ, êáèþò êáé åðéèÝóåéò óôçí êõñßáñ÷ç åêêëçóßá ôùí ìåèïäéóôþí
êáé óôïõò ðëïýóéïõò. Ç áßñåóç ôùí ðéóôþí ôçò Joanna áðëþèçêå óå ìåãÜëï ìÝñïò ôçò Âñåôáíßáò, áíôëþíôáò ìÝëç
áðü ôéò êáôþôåñåò ôÜîåéò êáé öôÜíïíôáò óôçí áêìÞ ôçò íá áñéèìåß 100.000 "ðéóôïýò" (Ó.ô.Ì.)
5
10
îçò. Óå êÜðïéïõò áðï ôïõò ÷áìÝíïõò áãþíåò ôùí áíèñþðùí ôçò âéïìç÷áíéêÞò åðáíÜóôáóçò, ìðïñåß íá
áíáêáëýøïõìå ôçí åðßãíùóç êïéíùíéêþí êáêþí ðïõ áêüìç ðåñéìÝíïõí ôç èåñáðåßá ôïõò. ÅðéðëÝïí, ôï
ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôïõ êüóìïõ óÞìåñá áêüìç áíáìåôñÜôáé ìå ôá ðñïâëÞìáôá ôçò âéïìç÷áíïðïßçóçò
êáé ôïõ ó÷çìáôéóìïý äçìïêñáôéêþí èåóìþí, ìå ðñïâëÞìáôá äçëáäÞ ðïõ áíáëïãïýí ìå ðïëëïýò ôñüðïõò óôéò åìðåéñßåò ôçò âéïìç÷áíéêÞò åðáíÜóôáóçò. Ïé áãþíåò ðïõ ÷Üèçêáí óôçí Áããëßá èá ìðïñïýóáí, óôçí Áóßá Þ óôçí ÁöñéêÞ, íá êåñäçèïýí.
ÔÝëïò, ìéá óçìåßùóç áðïëïãßáò ðñïò ôïõò óêþôïõò êáé ôïõò ïõáëïýò áíáãíþóôåò. ÐáñáìÝëçóá áõôÝò ôéò éóôïñßåò, ü÷é áðü óùâéíéóìü, áëëÜ áðü óåâáóìü. ÅðåéäÞ áêñéâþò ç ôÜîç åßíáé ôüóï ïéêïíïìéêüò
üóï êáé ðïëéôéóìéêüò ó÷çìáôéóìüò, Þìïõí åîáéñåôéêÜ ðñïóåêôéêüò óôéò ãåíéêåýóåéò ðÝñá áðü ôçí ÁããëéêÞ åìðåéñßá. (Áó÷ïëÞèçêá ìå ôïõò Éñëáíäïýò, ü÷é óôçí Éñëáíäßá, áëëÜ óáí ìåôáíÜóôåò óôçí Áããëßá). Ç ÓêùôóÝæéêç ðåñßðôùóç ðéï óõãêåêñéìÝíá, åßíáé ôï ßäéï äñáìáôéêÞ êáé ôï ßäéï âáóáíéóìÝíç ìå ôç
äéêÞ ìáò. Ç ÓêùôóÝæéêç ãéáêùâßíéêç åîÝãåñóç Þôáí ðéï Ýíôïíç êáé ðéï çñùéêÞ. ÁëëÜ ç ÓêùôóÝæéêç éóôïñßá äéáöÝñåé óçìáíôéêÜ. Ï Êáëâéíéóìüò äåí Þôáí ßäéïò ìå ôï Ìåèïäéóìü, áí êáé åßíáé äýóêïëï íá ðåé
êáíåßò ðïéïò áð' ôïõò äýï, óôéò áñ÷Ýò ôïõ 19ïõ áéþíá, Þôáí ï ÷åéñüôåñïò. Äåí õðÞñ÷å ðëçèõóìüò ÷ùñéêþí óôçí Áããëßá óõãêñßóéìïò ìå ôïõò ìåôáíÜóôåò áðü ôá óêùôéêÜ õøßðåäá. Êáé ç ëáúêÞ êïõëôïýñá
Þôáí ðïëý äéáöïñåôéêÞ. Åßíáé äõíáôüí ëïéðüí, ôïõëÜ÷éóôïí ìÝ÷ñé ôç äåêáåôßá ôïõ 1820, íá èåùñÞóïõìå ðùò ç ÁããëéêÞ êáé ç ÓêùôóÝæéêç åìðåéñßá åßíáé îå÷ùñéóôÝò, áöïý ïé åìðïñéêïß êáé ïé ðïëéôéêïß äåóìïß Þôáí ðåñéóôáóéáêïß êáé áíþñéìïé (...).
Ôï æÞôçìá ôïõ öôéáîßìáôïò ôçò åñãáôéêÞò ôÜîçò åßíáé, êáôÜ Ýíá ìÝñïò, æÞôçìá çèéêïý. Óôï ðéï áðëü
ôïõ åðßðåäï, óçìáßíåé ïôé åíäÝ÷åôáé ðïëëïß îå÷ùñéóôïß åñãÜôåò íá åß÷áí ôçí áßóèçóç ïôé ìåôÝ÷ïõí, ü÷é óå óðïñáäéêÜ îåóðÜóìáôá ôïõ ü÷ëïõ, áëëÜ üôé óôçñßæïõí Ýíá êßíçìá ìå êáèáñÜ äéêïýò ôïõò, ôáîéêïýò óôü÷ïõò, êáé ìéáí áõôïðåðïßèçóç ðïõ ôïõò åðÝôñåðå íá õðïìÝíïõí ôçí áíùôåñüôçôá ôùí áíôéðÜëùí ôïõò óå öõóéêÜ êáé çèéêÜ ìÝóá. Ôï ÌÜñôç ôïõ 1817, êáôÜ ôçí ðïñåßá ðñïò ôï Ëïíäßíï, Ýðéáóáí óôï Ashburn ôïõ Derbyshire Ýíá íåáñü õöáíôÞ. Óôçí ôóÝðç ôïõ âñÞêáí ôï ðáñáêÜôù óçìåßùìá:
"ÐáôÝñá êáé ìÜíá
Ýöôáóá ó' áõôÞ ôçí ðüëç óÞìåñá ôï âñÜäõ êé åëðßæù íá ìåßíù üëç ôç íý÷ôá. ×Üïò åðéêñáôåß ðáíôïý,
êé Üëëïõò áðü ìáò ôïõò áöÞíïõí íá ìðïõí óôçí ðüëç, êé Üëëïõò ôïõò áöÞíïõí áð' Ýîù. Ó' üëï ôï äñüìï üðùò åñ÷üìáóôáí, ìáò åß÷å æþóåé óôñáôüò êáé ðïëëïß ãýñéóáí ðßóù... ÂëÝðïõìå êáèáñÜ ðùò åßíáé
áðïöáóéóìÝíïé íá ìáò óôáìáôÞóïõí, êáé ðïëëïýò áðü ìáò ôïõò êëåßóáíå öõëáêÞ óå üëåò ôéò ðüëåéò
ðïõ ðåñÜóáìå. Ôá óðáèéÜ ôïõò áóôñÜöôïõí ðÜíù áð' ôá êåöÜëéá ìáò, áëëÜ ôá ðñÜãìáôá åßíáé üðùò åßíáé..."
Êáé êáôáëÞãåé: "ðåßôå óå üëïõò ðùò íéþèù êáëÜ, ðéï êáëÜ áðü ðïôÝ, ðáñüëï ðïõ äåí îÝñù áí óå äÝêá ëåðôÜ äå èá ì' Ý÷ïõíå êëåßóåé óôç öõëáêÞ. Åßìáé ãíÞóéïò ìåôáññõèìéóôÞò êáé äå ìå íïéÜæåé ü,ôé êé
áí ãßíåé". Áõôü åííïþ üôáí ëÝù ìéá íÝá ôáîéêÞ áõôïðåðïßèçóç.
¼óï ãéá ôïí èåùñçôéêü ïñéóìü ôçò ôÜîçò, ìðïñþ ìüíï íá åðáíáëÜâù êÜôé ðïõ Ýãñáøá êé áëëïý:
Ïé êïéíùíéïëüãïé ðïõ óôáìÜôçóáí ôç ìç÷áíÞ ôïõ ÷ñüíïõ êáé, áãêïìá÷þíôáò åííïéïëïãéêÜ, êáôÝâçêáí ìÝ÷ñé ôï ìç÷áíïóôÜóéï ãéá íá äïõí ôß óõìâáßíåé, ìáò ëÝíå ïôé ðïõèåíÜ äåí åíôüðéóáí ìéá ôÜîç.
Ìðïñïýí ìüíï íá âñïõí Ýíá ðëÞèïò áíèñþðùí ìå äéáöïñåôéêÝò áðáó÷ïëÞóåéò, åéóïäÞìáôá, èÝóåéò
óôçí éåñáñ÷ßá, êáé ôá ëïéðÜ êáé ôá ëïéðÜ. ÖõóéêÜ êé Ý÷ïõí äßêéï, áöïý ç ôÜîç äåí åßíáé ôï Ýíá Þ ôï Üëëï áíôáëëáêôéêü ôçò ìç÷áíÞò, áëëÜ ï ôñüðïò ìå ôïí ïðïßï ç ìç÷áíÞ äïõëåýåé ìüëéò ôåèåß óå ëåéôïõñãßá - ü÷é ôï Ýíá Þ ôï Üëëï óõìöÝñïí, áëëÜ ç ôñéâÞ ìåôáîý ôùí óõìöåñüíôùí - ç ßäéá ç êßíçóç, ç æÝóôç,
ï óáìáôÜò. Ç ôÜîç åßíáé Ýíáò êïéíùíéêüò êáé ðïëéôéóìéêüò ó÷çìáôéóìüò (ðïõ óõ÷íÜ âñßóêåé êáé ôéò èåóìéêÝò åêöñÜóåéò ôïõ) ðïõ äåí ìðïñåß íá ïñéóôåß áöçñçìÝíá, Þ áðïìïíùìÝíá, áëëÜ ìüíï ìÝóá áðü
ôéò ó÷Ýóåéò ôïõ ìå ôéò Üëëåò ôÜîåéò. Êáé óå ôåëåõôáßá áíÜëõóç, ï ïñéóìüò ìðïñåß ìüíï íá äùèåß ìÝóá
11
óôï ðåäßï ôïõ ÷ñüíïõ -ðÜåé íá ðåß ìÝóá áðü äñÜóç êáé áíôßäñáóç, áëëáãÞ êáé óýãêñïõóç. ¼ôáí ìéëÜìå ãéá ìéá ôÜîç, Ý÷ïõìå óôï ìõáëü ìáò ìéá ÷áëáñÜ ïñéæüìåíç ïìÜäá áíèñþðùí ðïõ óõììåñßæåôáé ôá
ßäéá óõìöÝñïíôá, ôéò ßäéåò êïéíùíéêÝò åìðåéñßåò, ôéò ßäéåò ðáñáäüóåéò êáé ôá ßäéá áîéáêÜ óõóôÞìáôá, ðïõ
Ý÷ïõí ôçí ôÜóç íá óõìðåñéöÝñïíôáé óáí ìéá ôÜîç, íá ïñßæïõí ôïí åõáôü ôïõò, óôéò ðñÜîåéò êáé óôéò óõíåéäÞóåéò ôïõò, óå ó÷Ýóç ìå Üëëåò ïìÜäåò áíèñþðùí ìå ôáîéêïýò ôñüðïõò. Ç ßäéá ç ôÜîç üìùò, äåí
åßíáé Ýíá ðñÜãìá -ç ôÜîç åßíáé êÜôé ðïõ óõìâáßíåé.
Áõôü ôï âéâëßï åßíáé ìéá ðñïóðáèåéá íá ðåñéãñÜøù áõôü ôï óõìâÜí, áõôÞ ôç äéáäéêáóßá áõôïáíáêÜëõøçò êáé áõôïêáèïñéóìïý.
12