Hellenic Psychiatric Association
11, Papadiamantopoulou str., 115 28 Athens, Greece
Τel.: 210-72 14 148, Fax: 210-72 42 032 • e-mail: [email protected]
Quarterly journal published by the Hellenic Psychiatric Association, Volume 23, No 1, January-March 2012
Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία
Παπαδιαμαντοπούλου 11, 115 28 Αθήνα
Τηλ.: 210-72 14 148, Fax: 210-72 42 032 • e-mail: [email protected]
Οι επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης στην ψυχική
υγεία παιδιών και εφήβων
∆.K. Αναγνωστόπουλος και Ε. Σουμάκη
•••
Γραμμή βοήθειας για την κατάθλιψη:
Αναζήτηση βοήθειας σε περίοδο
οικονομικής κρίσης
Μ. Οικονόμου και συν
•••
Αυτοκτονίες και υπηρεσίες παροχής
ψυχικής υγείας στην Ελλάδα
Ο. Γιωτάκος και συν
•••
Επιπολασμός της κατάθλιψης
σε πληθυσμό ηλικιωμένων
Κ. Αργυρόπουλος και συν
•••
Ψυχολογικά και ψυχιατρικά
προβλήματα σε ασθενείς με καρκίνο:
Σχέση με την εντόπιση της νόσου
Γ.Ι. Μουσσάς και συν
•••
Κλινική τελειοθηρία και γνωσιακή
συμπεριφοριστική θεραπεία
Ε. Παπαδομαρκάκη και Σ. Πορτινού
Καταχωρείται και περιλαμβάνεται
στα MEDLINE/PubMed,
Ιndex Copernicus, Google Scholar
EMBASE/Excerpta Medica, GFMER, CIRRIE,
SCIRUS for Scientific Inf.
και στο Iatrotek
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
The Journal “Psychiatriki”
17, Dionisiou Eginitou str., 3rd floor, 115 28 Athens, Greece
Τel.: 210-77 58 410 • Fax: 210-77 58 405 • e-mail: [email protected]
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
Ôñéìçíéáßá έêäïóç ôçò Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, Τόμος 23, Τεύχος 1, Ιανουάριος-Μάρτιος 2012
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Τόμος 23 (1) 1–92 Ιανουάριος-Μάρτιος 2012
Περιοδικό “Ψυχιατρική”
∆ιονυσίου Αιγινήτου 17, 3ος όροφος, 115 28 Αθήνα
Τηλ.: 210-77 58 410 • Fax: 210-77 58 405 • e-mail: [email protected]
PSYCHIATRIKI
GR ISSN 1105-2333
Καταχωρείται και περιλαμβάνεται στα MEDLINE/PubMed,
Ιndex Copernicus, Google Scholar,
EMBASE/Excerpta Medica, GFMER, CIRRIE,
SCIRUS for Scientific Inf. και στο Iatrotek
Indexed and included in MEDLINE/PubMed,
Ιndex Copernicus, Google Scholar,
EMBASE/Excerpta Medica, GFMER, CIRRIE,
SCIRUS for Scientific Inf. and in Iatrotek
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
PSYCHIATRIKI
Τριμηνιαία έκδοση
της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας
Διονυσίου Αιγινήτου 17, 3oς όροφος, 115 28 Αθήνα
Τηλ.: 210-77 58 410, Fax: 210-77 58 405
Quarterly journal published
by the Hellenic Psychiatric Association
17 Dionisiou Eginitou str., 3rd floor, 115 28 Athens
Tel.: +30-210-77 58 410, Fax: +30-210-77 58 405
Εκδότης:
ασίλης Κονταξάκης
Β
E-mail: [email protected]
Publisher:
Vassilis Kontaxakis
E-mail: [email protected]
Ιδιοκτήτης:
Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία
Παπαδιαμαντοπούλου 11, 115 28 Αθήνα
Τηλ.: 210-72 14 148
Owner:
Hellenic Psychiatric Association
11, Papadiamantopoulou str., 115 28 Athens
Tel.: +30-210-72 14 148
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
EDITORIAL BOARD
Επίτιμος πρόεδρος:
Γ.Ν. Χριστοδούλου
Πρόεδρος:
Β. Κονταξάκης
Αναπληρωτής προέδρου:
Δ. Πλουμπίδης
Μέλη:
Ι. Ζέρβας, Μ. Μαργαρίτη, Π. Φερεντίνος
Emeritus editor:
G.N. Christodoulou
Editor:
V. Kontaxakis
Associate editor:
D. Ploumpidis
Members:
Ι. Zervas, M. Margariti, P. Ferentinos
International Advisory Board
M. Abou-Saleh (UK)
H. Akiskal (USA)
G. Alexopoulos (USA)
N. Andreasen (USA)
S. Bloch (Australia)
N. Bouras (UK)
C. Höschl (Czech Rep.)
H. Ghodse (UK)
P. Gökalp (Turkey)
G. Ikkos (UK)
M. Kastrup (Denmark)
K. Kirby (Australia)
V. Krasnov (Russia)
D. Lecic-Tosevski (Serbia)
C. Lyketsos (USA)
M. Maj (Italy)
A. Marneros (Germany)
J. Mezzich (USA)
H.J. Möller (Germany)
R. Montenegro (Argentina)
C. Pantelis (Australia)
G. Papakostas (USA)
G. Petrides (USA)
R. Salokangas (Finland)
O. Steenfeld-Foss (Norway)
A. Tasman (USA)
N. Tataru (Romania)
P. Tyrer (UK)
Γραμματεία ΕΨΕ:
Υπεύθυνη: Ε. Γκρέτσα
Τηλ.: 210-72 14 148, Fax: 210-72 42 032
E-mail: [email protected], Ιστοσελίδα: www.psych.gr
Secretariat:
Head: H. Gretsa
Tel.: +30-210-72 14 148, Fax: +30-210-72 42 032
E-mail: [email protected], Web-site: www.psych.gr
Εργασίες για δημοσίευση, επιστολές,
βιβλία για παρουσίαση να απευθύνονται
στον Πρόεδρο της Συντακτικής Επιτροπής:
Διονυσίου Αιγινήτου 17, 3oς όροφος, 115 28 Αθήνα
Manuscripts, letters, books for review
should be addressed to the Editor:
17 Dionisiou Eginitou str., 3rd floor, 115 28 Athens,
Greece
Ετήσιες συνδρομές:
Eσωτερικού € 40,00
Eξωτερικού $ 80,00 + ταχυδρομικά
Καταβάλλονται με επιταγή στον ταμία της ΕΨΕ:
Παπαδιαμαντοπούλου 11, 115 28 Αθήνα
Τα μέλη της Εταιρείας δεν υποχρεούνται
σε καταβολή συνδρομής
Annual subscriptions:
(€ 40.00 or $ 80.00 + postage) are payable by
check to the treasurer of the Hellenic Psychiatric
Association:
11, Papadiamantopoulou str., 115 28 Athens
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΕΝ ISO 9001:2000
EDITING
ΕΝ ISO 9001:2000
Αδριανείου 3 και Κατεχάκη, 115 25 Αθήνα (Ν. Ψυχικό)
Τηλ.: 210-67 14 371 – 210-67 14 340, Fax: 210-67 15 015
E-mail: [email protected]
Ε-shop: www.betamedarts.gr
EN ISO 9001:2000
3, Adrianiou str., GR-115 25 Αthens-Greece
Τel.: +30210-67 14 371 – +30210-67 14 340,
Fax: +30210-67 15 015
E-mail: [email protected], E-shop: www.betamedarts.com
EN ISO 9001:2000
Υπεύθυνος τυπογραφείου
Α. Βασιλάκου, Αδριανείου 3 – 115 25 Αθήνα
Τηλ. 210-67 14 340
Printing supervision
A. Vassilakou 3, Adrianiou str. – GR-115 25 Athens
Tel. +30-210-67 14 340
For the members of the Association
subscription is free
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
ΕΤΑΙΡΕΙΑ
HELLENIC PSYCHIATRIC
ASSOCIATION
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
EXECUTIVE COUNCIL
Πρόεδρος:
Αντιπρόεδρος:
Γεν. Γραμματέας:
Ταμίας:
Μέλη:
Chairman:
Vice-Chairman:
Secretary General:
Treasurer:
Members:
Ι. Γκιουζέπας
Δ. Πλουμπίδης
Κ. Κόντης
Α. Ζαχαριάδης
Λ. Μαρκάκη
Ε. Σουμάκη
Χ. Τσόπελας
J. Giouzepas
D. Ploumpidis
C. Kontis
A. Zachariadis
L. Markaki
E. Soumaki
C. Tsopelas
ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
DISCIPLINARY COUNCIL
Μέλη:
Members:
Α. Παράσχος
Α. Δουζένης
Γ. Γιαννιός
A. Paraschos
Α. Douzenis
G. Giannios
ΕΞΕΛΕΓΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
FINANCIAL CONTROL COMMITTΕE
Μέλη:
Members:
N. Τζαβάρας
Ν. Ζαχαριάδης
Σ. Κρασανάκης
Ν. Tzavaras
N. Zachariadis
S. Krasanakis
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΤΜΗΜΑΤΑ
DIVISIONS
ΑΘΗΝΩΝ
Πρόεδρος:
Γραμματέας:
Ταμίας:
B. Κονταξάκης
Δ. Αναγνωστόπουλος
Χ. Χριστοδούλου
ATHENS
Chairman:
Secretary:
Treasurer:
V. Kontaxakis
D. Anagnostopoulos
C. Christodoulou
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
Πρόεδρος:
Γραμματέας:
Ταμίας:
Γ. Καπρίνης
K. Φωκάς
Λ. Αθανασιάδης
MACEDONIA
Chairman:
Secretary:
Treasurer:
G. Kaprinis
C. Fokas
L. Athanasiadis
ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Πρόεδρος:
O. Μουζάς
Γραμματέας:
Π. Στοφόρος
Ταμίας:
A. Ξηρομερίτης
CENTRAL GREECE
Chairman:
Secretary:
Treasurer:
O. Mouzas
P. Stoforos
A. Xiromeritis
ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ & ΔΥΤΙΚΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ
Πρόεδρος:
Β. Μαυρέας
Γραμματέας:
Α. Μαρτίνος
Ταμίας:
Ε. Λαυρέντζου
NORTHWESTERN GREECE
Chairman:
V. Mavreas
Secretary:
A. Martinos
Treasurer:
E. Lavrentzou
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ
Πρόεδρος:
Γραμματέας:
Ταμίας:
PELOPONNESUS
Chairman:
Secretary:
Treasurer:
P. Gourzis
A. Katrivanou
J. Vlachos
GREAT BRITAIN
Chairman:
Secretary:
Treasurer:
G. Ikkos
D. Paschos
E. Palazidou
Φ. Γουρζής
Α. Κατριβάνου
Ι. Βλάχος
ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΡΕΤΤΑΝΙΑΣ
Πρόεδρος:
Γ. Ίκκος
Γραμματέας:
Δ. Πάσχος
Ταμίας:
Ε. Παλαζίδου
ΚΛΑΔΟΙ
SECTIONS
ΑΥΤΟΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΩΝ
Πρόεδρος:
Μ. Χαβάκη-Κονταξάκη
Γραμματείς:
Δ. Παππά, Κ. Παπλός
SELF-DESTRUCTIVE BEHAVIORS
Chairman:
B. Havaki-Kontaxaki
Secretaries:
D. Pappa, K. Paplos
ΒΙΑΙΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΩΝ
Πρόεδρος:
Χ. Τσόπελας
Γραμματείς:
Α. Δουζένης, Δ. Τσακλακίδου
VIOLENT BEHAVIORS
Chairman:
C. Tsopelas
Secretaries:
A. Douzenis, D. Tsaklakidou
ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Ε. Λύκουρας
Γραμματείς:
Ι. Χατζημανώλης, Π. Σακκάς
BIOLOGICAL PSYCHIATRY
Chairman:
E. Lykouras
Secretaries:
J. Hatzimanolis, P. Sakkas
ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Λ. Μαρκάκη
Γραμματείς:
Β. Τσιπάς, Δ. Λέννας
PRIVATE PSYCHIATRY
Chairman:
L. Markaki
Secretaries:
V. Tsipas, D. Lennas
ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Δ. Πλουμπίδης
Γραμματείς:
Αθ. Καράβατος, Ι. Πολυχρονίδης
HISTORY OF PSYCHIATRY
Chairman:
D. Ploumpidis
Secretaries:
Ath. Karavatos, I. Polyxronidis
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Α. Μιχοπούλου
Γραμματείς:
Γ. Γαρύφαλλος, Σ. Θεοδωροπούλου
SOCIAL PSYCHIATRY
Chairman:
Α. Michopoulou
Secretaries:
G. Garyfallos, S. Theodoropoulou
ΟΥΣΙΟΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ
Πρόεδρος:
Ι. Λιάππας
Γραμματείς:
Ι. Διακογιάννης, Θ. Παπαρρηγόπουλος
SUBSTANCE ABUSE
Chairman:
J. Liappas
Secretaries:
J. Diakoyiannis, T. Paparrigopoulos
ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Δ. Αναστασόπουλος
Γραμματείς:
Δ. Αναγνωστόπουλος, Κ. Κανελλέα
ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Β. Κονταξάκης
Γραμματείς:
Δ. Κόντης, Η. Τζαβέλλας
ΣEΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
Πρόεδρος:
Λ. Αθανασιάδης
Γραμματείς:
Κ. Παπασταμάτης, Α. Κώνστα
ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ - ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗΣ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Μ. Συγγελάκης
Γραμματείς:
Α. Βιδάλης, Θ. Υφαντής
TEXNΗΣ & ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Γ. Μποτονάκης
Γραμματείς:
Π. Βασιλειάδης, Μ. Διαλλινά
ΤΗΛΕΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Κ. Κατσαδώρος
Γραμματείς:
Χ. Ζαχαροπούλου, Ι. Μαλογιάννης
ΨΥΧΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
Α. Δουζένης
Γραμματείς:
I. Γιαννοπούλου, Γ. Τζεφεράκος
ΨΥΧΟΓΗΡΙΑΤΡΙΚΗΣ
Πρόεδρος:
A. Φόρτος
Γραμματείς:
Ν. Δέγλερης, Ρ. Γουρνέλλης
ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ
Πρόεδρος:
Ν. Τζαβάρας
Γραμματείς:
Γ. Καπρίνης, Μ. Διαλλινά
ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Πρόεδρος:
Χ. Καραμανωλάκη
Γραμματείς:
Κ. Χαραλαμπάκη, Γ. Μιχόπουλος
ΨΥΧΟΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΑΣ
Πρόεδρος:
Β. Αλεβίζος
Γραμματείς:
Ι. Χατζημανώλης, Θ. Μουγιάκος
ΨΥΧΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ
Πρόεδρος:
Ι. Λιάππας
Γραμματείς:
Ι. Νηματούδης, Χ. Παπαγεωργίου
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ & ΔΕΟΝΤΟΛΟΠΑΣ
Πρόεδρος:
Α. Παράσχος
Γραμματείς:
Β. Αλεβίζος, Α. Δουζένης
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
Πρόεδρος:
Ι. Γκιουζέπας
Γραμματείς:
Α. Αυγουστίδης, Δ. Κυριαζής
ΨΥΧΟΜΕΤΡΙΚΩΝ & ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ
Πρόεδρος:
Κ. Φουντουλάκης
Γραμματείς:
Ι. Νηματούδης, Ι. Ζέρβας
CHILD PSYCHIATRY
Chairman:
D. Anastasopoulos
Secretaries:
D. Anagnostopoulos, K. Kanellea
PREVENTIVE PSYCHIATRY
Chairman:
V. Kontaxakis
Secretaries:
D. Kontis, E. Tzavellas
SEXUALITY AND INTERPERSONAL RELATIONSHIPS
Chairman:
L. Athanasiadis
Secretaries:
K. Papastamatis, A. Konsta
CONSULTATION-LIAISON PSYCHIATRY
& PSYCHOSOMATICS
Chairman:
M. Syngelakis
Secretaries:
A. Vidalis, Th. Yfantis
ART & PSYCHIATRY
Chairman:
G. Botonakis
Secretaries:
P. Vasiliadis, M. Diallina
TELEPSYCHIATRY
Chairman:
K. Katsadoros
Secretaries:
C. Zacharopoulou, J. Malogiannis
FORENSIC PSYCHIATRY
Chairman:
A. Douzenis
Secretaries:
J. Giannopoulou, G. Tzeferakos
PSYCHOGERIATRICS
Chairman:
Α. Fortos
Secretaries:
N. Degleris, R. Gournellis
PSYCHOPATHOLOGY
Chairman:
N. Tzavaras
Secretaries:
G. Kaprinis, M. Diallina
PSYCHOTHERAPY
Chairman:
C. Karamanolaki
Secretaries:
Κ. Charalambaki, J. Michopoulos
PSYCHOPHARMACOLOGY
Chairman:
B. Alevizos
Secretaries:
J. Chatzimanolis, T. Mougiakos
PSYCHOPHYSIOLOGY
Chairman:
J. Liappas
Secretaries:
J. Nimatoudis, C. Papageorgiou
PSYCHIATRY & ETHICS
Chairman:
A. Paraschos
Secretaries:
B. Alevizos, A. Douzenis
PSYCHIATRY & RELIGION
Chairman:
J. Giouzepas
Secretaries:
A. Augoustides, D. Kyriazis
PSYCHOMETRIC & NEUROPSYCHOLOGIC
MEASUREMENTS
Chairman:
K. Fountoulakis
Secretaries:
J. Nimatoudis, I. Zervas
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
Τριμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Άρθρο σύνταξης
Οι επιπτώσεις της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων
Δ.K. Αναγνωστόπουλος, Ε. Σουμάκη.........................................................................................................................................................13
Ερευνητικές εργασίες
Γραμμή βοήθειας για την κατάθλιψη: Αναζήτηση βοήθειας σε περίοδο οικονομικής κρίσης
Μ. Οικονόμου, Λ.Ε. Πέππου, Ε. Λουκή, Α. Κομπορόζος, Α. Μέλλου, Κ. Στεφανής............................................................................ 17
Αυτοκτονίες και υπηρεσίες παροχής ψυχικής υγείας στην Ελλάδα
Ο. Γιωτάκος, Γ. Τσουβέλας, Β. Κονταξάκης................................................................................................................................................29
Επιπολασμός της κατάθλιψης σε πληθυσμό ηλικιωμένων
Κ. Αργυρόπουλος, Φ. Γουρζής, Ε. Γελαστοπούλου..................................................................................................................................39
Ειδικά άρθρα
Ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα σε ασθενείς με καρκίνο: Σχέση με την εντόπιση της νόσου
Γ.Ι. Μουσσάς, Α.Γ. Παπαδοπούλου, Α.Γ. Χριστοδουλάκη, Α.Π. Καρκανιάς.........................................................................................46
Κλινική τελειοθηρία και γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία
Ε. Παπαδομαρκάκη, Σ. Πορτινού............................................................................................................................................................... 61
Νεκρολογία.................................................................................................................................................................................................. 72
Νέες εκδόσεις............................................................................................................................................................................................. 73
Επιστημονικές εκδηλώσεις................................................................................................................................................................74
Ευρετήριο θεμάτων.................................................................................................................................................................................77
Ευρετήριο συγγραφέων...................................................................................................................................................................... 78
Οδηγίες για τους συγγραφείς.......................................................................................................................................................... 82
PSYCHIATRIKI
Quarterly journal published by the Hellenic Psychiatric Association
CONTENTS
Editorial
The impact of socio-economic crisis on mental health of children and adolescents
D.K. Anagnostopoulos, Ε. Soumaki...........................................................................................................................................................13
Research articles
Depression telephone helpline: Help seeking during the financial crisis
M. Economou, L.E. Peppou, E. Louki, A. Komporozos, A. Mellou, C. Stefanis...................................................................................17
Suicide rates and mental health services in Greece
O. Giotakos, G. Tsouvelas, V. Kontaxakis..................................................................................................................................................29
Prevalence of depression among the elderly
K. Argyropoulos, P. Gourzis, E. Jelastopulu .............................................................................................................................................39
Special articles
Psychological and psychiatric problems in cancer patients: Relationship to the localization
of the disease
G.I. Moussas, A.G. Papadopoulou, A.G. Christodoulaki, A.P. Karkanias...........................................................................................46
Clinical perfectionism and cognitive behavioral therapy
E. Papadomarkaki, S. Portinou...................................................................................................................................................................61
Obituary......................................................................................................................................................................................................... 72
New editions .............................................................................................................................................................................................. 73
Future scientific meetings ................................................................................................................................................................ 74
Subjects index............................................................................................................................................................................................ 80
Authors index............................................................................................................................................................................................. 81
Instructions to contributors............................................................................................................................................................. 82
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
13
Άρθρο Σύνταξης
Editorial
Οι επιπτώσεις της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης
στην ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων
Η κοινωνικο-οικονομική κρίση επηρεάζει τη ψυχική υγεία με δύο αλληλοτροφοδοτούμενους τρόπους. Πρώτον
εξασθενεί τους προστατευτικούς παράγοντες που συμβάλουν στην ανάπτυξη και τη διατήρησή της και δεύτερον
ενισχύουν και αυξάνουν τους παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών. Ενδεικτικά αναφέρουμε
καταστάσεις της σημερινής πραγματικότητας που εμπίπτουν στα παραπάνω: εργασιακή ανασφάλεια, εισοδηματική
αβεβαιότητα, ανεργία, ελαστικές μορφές εργασίας, υπερχρέωση νοικοκυριών, άστεγοι, στεγαστική αβεβαιότητα,
αύξηση κοινωνικών ανισοτήτων, φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός ιδιαίτερα των ευπαθών ομάδων, αδυναμία ελέγχου της ζωής του ατόμου και αβεβαιότητα για τη μελλοντική του κατάσταση. Όλα αυτά συμβάλλουν στη σημαντική
αύξηση της ψυχιατρικής νοσηρότητας στο σύνολό της και είναι επαρκώς μελετημένα και τεκμηριωμένα από την
επιστημονική κοινότητα κατά την έρευνα των κρίσεων διαχρονικά. Ιδιαίτερα έχει δειχθεί η σημαντική αύξηση της
κατάθλιψης και των αποπειρών αυτοκτονίας και της αυτοκτονίας και η συσχέτισή τους με την ανεργία και την εργασιακή ανασφάλεια.1–4 Επίσης η ευθεία συσχέτιση ανάμεσα στον πλούτο μιας χώρας με το επίπεδο της ψυχικής
υγείας του πληθυσμού. 5,6
Σε περιόδους κρίσης έχει παρατηρηθεί το εξής απαράδεκτο αλλά και μακροπρόθεσμα αντιπαραγωγικό φαινόμενο: ενώ οι απαιτήσεις σε υπηρεσίες ψυχικής φροντίδας αυξάνονται, εξαιτίας των περικοπών στις κοινωνικές δαπάνες, η παροχή τους μειώνεται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου που συντηρεί και
χειροτερεύει διαρκώς το επίπεδο της ψυχικής υγείας.7
Ένα από τα πιο βασικά ψυχικά παράγωγα της κρίσης είναι το γενικευμένο αίσθημα αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Αυτό επηρεάζει ατομικές και ομαδικές κοινωνικές συμπεριφορές των ενηλίκων που διαμορφώνουν ένα αρνητικό περιβάλλον για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη της ευπαθέστερης των κοινωνικών ομάδων που είναι τα
παιδιά και οι νέοι.8
Το παιδί γεννιέται μ’ ένα ψυχικό και πολιτισμικό υπόβαθρο ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσει συμπεριφορικές, συναισθηματικές και φαντασιωσικές σχέσεις με τη μητέρα του, τον πατέρα του και τ’ αδέρφια του, ο δε τρόπος του καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνία που ανήκει. Η κοινωνία λοιπόν βρίσκεται σε κρίση, και η οικογένεια ως
φορέας της διαταραχής κατακλύζεται από το αίσθημα απόγνωσης και αβοήθητου.
Η οικογένεια είναι ένα σύστημα που αποτελείται από πολλαπλές κυκλικές αλληλεπιδράσεις. Αυτή τη χρονική περίοδο, τα συγκεκριμένα γεγονότα που η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει, προκαλούν κρίση σ’ ολόκληρη την οικογένεια άσχετα αν εκδηλώνεται σ’ ένα μόνο μέλος της.
Οι σχέσεις γονιών-παιδιών αναδιαμορφώνονται. Ο γονιός με αγχώδη διαταραχή αδυνατεί να απορροφήσει τα
άγχη του παιδιού του, ο καταθλιπτικός αδυνατεί να εμπεριέξει τις αγωνίες του και να παρέξει σταθερότητα και
συναισθήματα φροντίδας με αποτέλεσμα να το οδηγεί σε σύγχυση ρόλων, σε ψυχικές αναστολές των αναγκών
του, στη διαμόρφωση ενός «ψευδούς εαυτού». Ο ενοχικός γονιός θα μεταφέρει τα δικά του άλυτα συγκρουσιακά
θέματα στο παιδί με αντιφατικά και αντικρουόμενα μηνύματα. Οι μεταβολές κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης,
οι πολιτισμικού χαρακτήρα ιδιαιτερότητες, η κατάργηση των θεσμών, η συνεχής διάψευση, η έλλειψη ορίων, η
σύγχυση ρόλων και γενικά τα διάφορα οικογενειακά μυστικά, οι σοβαρές συγκρούσεις και η δυσαρμονία του
γονεϊκού ζεύγους, είναι γνωστοί παράγοντες κινδύνου που φέρνουν το παιδί σε μια κατάσταση είτε τραυματική
λόγω της φύσης των ερεθισμάτων που δέχεται, είτε απώλειας του διευκολυντικού-υποστηρικτικού ρόλου του
οικογενειακού πλαισίου.
14
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
Το αποτέλεσμα είναι παιδιά παραμελημένα ή υπερπροστατευμένα και ανώριμα και ψυχισμοί σε αναστολή-ακινητοποίηση σαν άμυνα για την ψυχική τους επιβίωση, ή ψυχισμοί που εκδηλώνονται με βία εκδραματίζοντας τα
σιωπηλά αισθήματα οδύνης και οργής.
Για τους εφήβους οι διαδικασίες φαίνονται πιο δύσκολες καθώς οι ταυτίσεις είναι μια επιτακτική τους ανάγκη ως
μηχανισμός άμυνας που θα στηρίξει τη ναρκισσιστική και ιδεολογική τους ανακατάταξη για τον σχηματισμό της
ταυτότητας. Οι ταυτίσεις όμως αποκαλύπτονται σαθρές, τα πρότυπα κατακρημνίζονται, οι γονείς αποδεικνύονται
αδύναμοι και ανίκανοι να δεχθούν την επιθετικότητα της αυτονόμησης, οι δε φαντασιώσεις που βοηθούν στην επεξεργασία της μετάβασης εκλείπουν.
Όσον αφορά στα πρότυπα, ζούμε μια εποχή που μας θέτει αντιμέτωπους με ψευτοδιλήμματα τα οποία δημιουργούν αισθήματα απόγνωσης, ανικανότητας, εγκατάλειψης και αδιέξοδου ενώ ταυτόχρονα μας ωθεί να αποδεχθούμε και να ταυτιστούμε με μηνύματα, που αντιστρατεύονται και λοιδορούν κάθε προηγούμενη ηθική αξία και προτείνουν τον ατομισμό και την καταφυγή στην ατομική λύση. Ζούμε μία εποχή όπου απουσιάζουν εκείνα τα πρότυπα κι
είδωλα που είναι άξια να κινητοποιήσουν τις υγιείς διαδικασίες για ταύτιση και εξιδανίκευση.
H προσωπικότητα διαμορφώνεται μέσω μιας σειράς ταυτίσεων αρχικά με τους γονείς και εν συνεχεία με άλλα
σημαντικά πρόσωπα. Αυτονόητο λοιπόν ότι με υγιή πρότυπα το παιδί θα κάνει ικανοποιητικές ταυτίσεις.
Σήμερα όμως δίνεται έμφαση μόνο σε μεμονωμένα χαρακτηριστικά και όχι στο όλον με αποτέλεσμα να τονίζονται και να αναπτύσσονται με αυτόν τον τρόπο μόνο «μερικές» πλευρές της προσωπικότητας του παιδιού όπως η
σεξουαλικότητα, ή η επιθετικότητα.
Το σχολείο, ο άλλος σημαντικός κοινωνικός θεσμός, υφίσταται μια συνεχή υποτίμηση και απαξίωση. Τόσο στο υλικό επίπεδο με τη στέρηση των αναγκαίων πόρων και τις συνέπειες της στη λειτουργία του όσο και με τη μηδενιστική κριτική στους λειτουργούς του. Έτσι οι εκπαιδευτικοί ως πρότυπα εξιδανίκευσης και αυθεντίας, ως Δάσκαλοι, ως
συμβολικοί φορείς εξουσίας και Νόμου, ως γονεϊκά υποκατάστατα επενδεδυμένα μέσω της μετάθεσης, καθίστανται
αδύναμοι, υποτιμημένοι, συχνά φοβισμένοι με δυσκολία να βάλουν σε Λόγο τα σημαίνοντα.
Ταυτόχρονα η περικοπή των γενικών δαπανών για την υγεία και την πρόνοια, οδήγησε στη συρρίκνωση των ούτως ή άλλως ανεπαρκών παιδοψυχιατρικών υπηρεσιών του ΕΣΥ και στη κατάργηση ή μείωση ουσιαστικών πολιτικών παιδικής μέριμνας για τις ευπαθείς παιδικές ομάδες όπως π.χ. νοητικής υστέρησης, αναπτυξιακών διαταραχών.
Αν πραγματικά μας ενδιαφέρει η έξοδος από την κρίση προς το συμφέρον της πατρίδας μας και των ανθρώπων
της, τότε πρέπει να διεκδικήσουμε και να ακολουθήσουμε τον αντίθετο από τον εφαρμοζόμενο δρόμο των περικοπών των κοινωνικών δαπανών, που στη περίπτωση της Ελληνικής Ψυχιατρικής οδηγεί στη οριστική κατάρρευση
του μεγαλύτερου κοινωνικού εγχειρήματος στον χώρο μας, αυτό της «ψυχιατρικής μεταρρύθμισης». Αντίθετα πρέπει να συνταχθούμε με εκείνους που υποστηρίζουν ότι για να βγει η χώρα και η Ευρωπαϊκή Ένωση από την κρίση
χρειάζεται επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο, βασικότερο συστατικό του οποίου είναι το ψυχικό κεφάλαιο.
Δημήτρης Κ. Αναγνωστόπουλος
Επίκουρος Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα
Ευγενία Σουμάκη
Παιδοψυχίατρος, Αθήνα
Βιβλιογραφία
1. Giotakos O. Financial crisis and mental health. Psychiatriki 2010, 21:195–204
2. Economou Μ, Madianos Μ, Theleritis C, Peppou LE, Stefanis CN. Increased suicidality amid economic crisis in Greece. Lancet 2011,
378, 22:1459
3. Giotakos O, Tsouvelas G, Kontaxakis V. Suicide rates and mental health services in Greece: 2002–2009, Psychiatriki 2012, 23:29–38
4. Καράβατος Α, Χατζηαντωνίου Α. Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία, Σύναψις 2010, 6:4–6
5. Kentikelenis A, Karanikolos M, Papanicolas I, Basu S, McKee M, Stuckler D. Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy,
Lancet Published Online, 2011, 10 DOI:10.1016/S0140–6736(11)61556-0
6. Μπούρας Γ, Λύκουρας Λ. Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχική υγεία. Εγκέφαλος 2011, 48:54–61
7. Triantafyllou K, Angeletopoulou C. IMF and European co-workers attack public health in Greece. Lancet 2011, 278, 22:1459–1460
8. Eurochild. How the economic and financial crisis is affecting children & young people in Europe. Report based on evidence collected
through Eurochild membership, 2011, www.eurochild.org
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
15
Εditorial
Άρθρο Σύνταξης
The impact of socio-economic crisis on mental
health of children and adolescents
The socio-economic crisis affects mental health in two mutually sustaining ways: First, it undermines the protective factors contributing to and sustaining development; and second, it increases and enhances the risk factors
for the emergence of mental disorders. Situations of the current reality that fall into the above categories include:
employment insecurity, income instability, unemployment, flexible employment, exorbitant debts, homelessness,
home insecurity, increase in social inequalities, poverty, social exclusion (especially of vulnerable groups), inability
of the individual to control his/her life, and uncertainty for the future. All this contributes to a significant increase
in psychiatric morbidity overall and has been sufficiently researched and documented by the scientific community
during the long-term study of crises. Specifically, there is evidence of a significant increase in depression, suicide
attempts, and suicide, as well as their association with unemployment and employment insecurity,1–4 in addition,
there is a direct link between a country’s wealth and the population’s mental health level. 5,6
In times of crisis, an unacceptable –but also counterproductive, in the long run– phenomenon has been observed:
while the demand for mental health care services increases, their supply decreases due to cutbacks in social spending. As a result, a vicious circle of perpetual deterioration in mental health is put in motion.7
One of the major mental products of the crisis is a general feeling of uncertainty and insecurity. This affects individual and group social behaviours in adults, creating a negative environment for the psycho-emotional development of the most vulnerable social groups, namely children and young people.8
A child is born within a mental and cultural background, while at the same time establishes behavioural, emotional and fantasy relations with his/her mother, father, and siblings, while his/her way of living is largely defined by
the society (s)he belongs. When society is in crisis, the family as a carrier of this situation is saturated by feelings of
despair and helplessness.
The family is a system comprising multiple cyclic interactions. At the present time, the specific events that the
Greek society must deal with cause a crisis to the family as a whole, regardless of how many of its members seem
to be affected.
Parent-child relations are being reshaped. A parent suffering from an anxiety disorder is unable to absorb
his/her child’s anxieties; a depressive parent cannot contain his/her agonies and provide stability and caring
feelings, leading the child to role confusion, mental inhibitions regarding his/her needs, and the formation of a
“false self”. The guilt-ridden parent will transfer his/her own unresolved conflict issues to the child with inconsistent and contradictory messages. Changes in the socio-economic situation, cultural particularities, dismissal of
institutions, constant negation, lack of boundaries, role confusion, as well as various family secrets, serious conflicts, and the disharmony of the parental couple in general – all are known risk factors leading the child to either
experience a traumatic situation, due to the nature of stimuli (s)he receives, or lose the enabling/supportive role
of the family framework.
As a result, children become neglected or overprotected and immature; psyche is suspended/immobilized in order to survive mentally; or is expressed violently, acting out silent feelings of pain and anger.
16
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
For teenagers, processes seem more difficult, since identifications constitute an urgent need as a defence mechanism supporting their narcissistic and ideological reconfiguration in order to form their identity. However, identifications are proven unsound; models are toppled; parents turn out to be weak and unable to accept the aggressiveness of independence-gaining; and fantasies that help the transition process cease to exist.
As far as models are concerned, we are living in a period that puts us face-to-face with pseudo-dilemmas which
create feelings of despair, helplessness, abandonment, and deadlock, while at the same time urge us to accept and
identify ourselves with messages that oppose and ridicule all former moral values and promote individualism and
the pursuit of individual solutions. We live in an era lacking the models and idols able to stimulate the healthy processes of identification and idealization.
Personality is shaped through a series of identifications, first with the parents and then with other important figures. Therefore, it is self-evident that, with healthy models, the child will make satisfactory identifications.
Currently, however, the emphasis is on individual characteristics, not on the whole; consequently, only some sides
of the children’s personalities are accentuated and developed, like sexuality or aggressiveness.
School, the other major social institution, is constantly degraded and devalued, both at material level, with the
lack of necessary funds and the impact this has on school function, and with the nihilistic criticism towards teachers.
Therefore, educators as idealization and authority models, as Masters, as symbolic carriers of power and the Law,
as parent substitutes invested through displacement, become weak, underestimated, often scared and straining to
put signifiers into words.
At the same time, cutbacks in general health and welfare spending have contributed to the shrinking of the – already insufficient – child psychiatric services of the NHS and to the elimination or downgrading of major child
health care policies for vulnerable child groups, such as those with mental disabilities or developmental disorders.
If we are truly interested in finding a way out of the crisis for the sake of our country and its people, then we must
claim and follow a course of action quite different from the one followed now, which involves cutbacks in social
spending that, in the case of Greek Psychiatry, will lead to the eventual collapse of the greatest social endeavour
in our field, i.e. “psychiatric reform”. Instead, we should side up with those who state that, in order for the country
and the European Union to come out of the crisis, we should invest in human capital, whose main constituent is the
mental capital.
Dimitris K. Anagnostopoulos
Assistant Professor of Child Psychiatry, University of Athens, Athens
Evgenia Soumaki
Child Psychiatrist, Athens
References
1. Giotakos O. Financial crisis and mental health. Psychiatriki 2010, 21:195–204
2. Economou Μ, Madianos Μ, Theleritis C, Peppou LE, Stefanis CN. Increased suicidality amid economic crisis in Greece. Lancet 2011,
378, 22:1459
3. Giotakos O, Tsouvelas G, Kontaxakis V. Suicide rates and mental health services in Greece: 2002–2009. Psychiatriki 2012, 23:29–38
4. Karavatos A, Chatziantoniou A. Financial crisis and mental health. Sinapsis 20110, 6:4–6
5. Kentikelenis A, Karanikolos M, Papanicolas I, Basu S, McKee M, Stuckler D. Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy,
Lancet Published Online, 2011, 10 DOI:10.1016/S0140-6736(11)61556-0
6. Bouras G, Lykouras L. The economic crisis and its impact on mental health. Engephalos 2011, 48:54–61
7. Triantafyllou K, Angeletopoulou C. IMF and European co-workers attack public health in Greece. Lancet 2011, 278, 22:1459–1460
8. Eurochild. How the economic and financial crisis is affecting children & young people in Europe. Report based on evidence collected
through Eurochild membership, 2011, www.eurochild.org
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
17
Ερευνητική εργασία
Research article
Γραμμή βοήθειας για την κατάθλιψη:
Αναζήτηση βοήθειας σε περίοδο
οικονομικής κρίσης
Μ. Οικονόμου,1,2 Λ.Ε. Πέππου,1 Ε. Λουκή,1
Α. Κομπορόζος,1 Α. Μέλλου,1 Κ. Στεφανής1
1
Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), Αθήνα
2
A΄ Ψυχιατρική Κλινική, Ιατρική Σχολή, Αιγινήτειο Νοσοκομείο, Αθήνα
Ψυχιατρική 2012, 23:17–28
Ο
ι τηλεφωνικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας συχνά αναλαμβάνουν σημαντικό ρόλο στο
δίκτυο των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Η σημασία τους αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα σε
περιόδους οικονομικής κρίσης, όπου παρατηρείται επιδείνωση της ψυχικής υγείας του
πληθυσμού. Αν και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έχουν διεθνώς καταγράψει αύξηση
του αιτήματος για υποστήριξη στις τηλεφωνικές γραμμές ψυχικής υγείας λόγω της κρίσης, απουσιάζει μία συστηματική διερεύνηση του εν λόγω θέματος. Σε αυτό το πλαίσιο, η παρούσα ερευνητική
εργασία αποσκοπεί στο να καλύψει το κενό της βιβλιογραφίας, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί συμπληρωματικά στις λίγες μελέτες που έχουν στοιχειοθετήσει την επίδραση της οικονομικής κρίσης στην
ψυχική υγεία στην Ελλάδα. Τα στοιχεία που αναλύθηκαν προέρχονται από την καταγραφή του περιεχόμενου των κλήσεων της Τηλεφωνικής Γραμμής Βοήθειας για την Κατάθλιψη του Ερευνητικού
Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής. Τα στοιχεία αυτά περιλαμβάνουν το αίτημα της
κλήσης, το κοινωνικο-δημογραφικό και κλινικό προφίλ του ενδιαφερομένου, το ιστορικό αναζήτησης βοήθειας για το πρόβλημα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζει και τη θεραπεία που ενδεχομένως
ακολουθεί. Από την ανάλυση προέκυψε πως από το α΄ εξάμηνο του 2010 αυξάνεται απότομα το
ποσοστό των κλήσεων με άμεσες ή έμμεσες αναφορές στην οικονομική κρίση. Τα άτομα που αναφέρονται σε τέτοια θεματολογία βρέθηκαν να παρουσιάζουν σε μεγαλύτερη συχνότητα καταθλιπτική
συμπτωματολογία, η οποία αγγίζει τα όρια κλινικής σημαντικότητας, συγκριτικά με τα άτομα που το
αίτημά τους δεν σχετίζεται με την οικονομική κρίση. Οι τελευταίοι παρουσιάζουν σε μεγαλύτερη συχνότητα ένταση και τεντωμένα νεύρα, καθώς και κατάχρηση αλκοόλ/ουσιών. Παράλληλα, υψηλότερα ποσοστά καταθλιπτικής συμπτωματολογίας ανιχνεύθηκαν στους ανέργους, ενώ όσοι εργάζονται
βρέθηκαν να βιώνουν εντονότερα αγχώδη συμπτωματολογία. Η επίδραση της οικονομικής κρίσης
στην ψυχική υγεία του ελληνικού πληθυσμού είναι αξιοσημείωτη, αναδεικνύοντας τη σημασία των
τηλεφωνικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας ως μέσο αποφόρτισης εντάσεων και κατευθυντήριας οδού
για την έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση της ψυχοπαθολογίας που αναδύεται.
Λέξεις ευρετηρίου: Οικονομική κρίση, κατάθλιψη, τηλεφωνικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, άγχος,
ανεργία.
18
M. OIKONOMOY και συν
Εισαγωγή
Οι τηλεφωνικές υπηρεσίες υγείας αποτελούν μία δια­
δεδομένη πρακτική παροχής βοήθειας σε άτομα που
εμφανίζουν ανάγκη υποστήριξης για προβλήματα υγείας και ψυχοκοινωνικές δυσκολίες. Η ευρεία απήχησή
τους αποδίδεται κατά κύριο λόγο στο χαμηλό κόστος
λειτουργίας τους, την ευκολία προσέγγισης ειδικού, την
αμεσότητα με τον χρήστη της υπηρεσίας και τη διασφάλιση της ανωνυμίας του.1 Στον τομέα της ψυχικής
υγείας, οι πρώτες τηλεφωνικές υπηρεσίες εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1960, κυρίως με σκοπό την πρόληψη των αυτοκτονιών και την άμεση παρέμβαση σε
καταστάσεις κρίσης. 2 Έκτοτε, πληθώρα τηλεφωνικών
υπηρεσιών έχουν δημιουργηθεί με σκοπό να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στις υπάρχουσες υπηρεσίες
ψυχικής υγείας καλύπτοντας ενδεχόμενα κενά τους,
όπως ελλείψεις σε ανθρώπινο δυναμικό ή δυσκολίες
πρόσβασης σε αγροτικές/απομακρυσμένες περιοχές. 3
Παράλληλα, οι σύγχρονες τηλεφωνικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας έχουν αναλάβει τα τελευταία χρόνια και
θεραπευτικό έργο είτε παρέχοντας ψυχοθεραπεία μέσω τηλεφώνου4–5 είτε εξασφαλίζοντας την τήρηση του
θεραπευτικού πλάνου από την πλευρά του ασθενούς
(treatment adherence).6
Επιτυχημένα παραδείγματα τέτοιων υπηρεσιών σε
διεθνές επίπεδο είναι η τηλεφωνική γραμμή SANELINE7
στην Αγγλία και η LIFELINE8 στην Αυστραλία, οι οποίες
παρέχουν ψυχολογική υποστήριξη και πρακτικές πληροφορίες, ενώ συμβουλεύουν τους καλούντες αναφορικά με την αναζήτηση βοήθειας για τα προβλήματα
που παρουσιάζουν. Στη χώρα μας, η παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας μέσω τηλεφώνου δεν αποτελεί μία
καθιερωμένη και πλήρως ενσωματωμένη στο σύστημα
υγείας πρακτική, υπάρχει όμως ένας σημαντικός αριθμός τηλεφωνικών υπηρεσιών που έχουν κατά καιρούς
λειτουργήσει εστιάζοντας σε ποικιλία ζητημάτων για
ενημέρωση και υποστήριξη: η Μονάδα Επείγουσας
Τηλεφωνικής Βοήθειας SOS-175 του Κέντρου Ψυχικής
Υγιεινής,9 η Μονάδα Τηλεφωνικής Βοήθειας του
Προγράμματος «Ιάσων»,10 η Τηλεφωνική Γραμμή για το
AIDS,11 η Μονάδα Επείγουσας Τηλεφωνικής Βοήθειας
της Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής του
Αιγινητείου Νοσοκομείου12 και άλλες.13 Είναι σαφές πως
οι τηλεφωνικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας έχουν πολύπλευρο χαρακτήρα και αναλαμβάνουν συχνά κομβικό
ρόλο στο δίκτυο των υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Ο ρόλος τους αυτός αποκτά ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα
σε περιόδους οικονομικής κρίσης, όπου καταγράφεται
αύξηση στην επικράτηση των ψυχικών διαταραχών, κυρίως του καταθλιπτικού φάσματος, περιστολή στις δη-
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
μόσιες δαπάνες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών για
την υγεία14–15 και δυσκολίες των ατόμων που χρήζουν
ιατρικής βοήθειας προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις
οικονομικές απαιτήσεις της Ιδιωτικής Ιατρικής.
Δύο από τις κύριες διαστάσεις της οικονομικής κρίσης
που φαίνεται πως φέρουν επίπτωση στην ψυχική υγεία
είναι η μείωση του εισοδήματος από τη μία και η αύξηση της ανεργίας από την άλλη, με ετερόκλητα όμως ευρήματα που εντοπίζονται κυρίως στη σχέση ανάμεσα
στο εισόδημα και τις ψυχικές διαταραχές. Μετα-ανάλυση επιδημιολογικών συγχρονικών μελετών κατέδειξε
πως τα άτομα με χαμηλό εισόδημα είναι 1,81 φορές πιο
πιθανό να εμφανίσουν κατάθλιψη από ότι τα άτομα με
υψηλότερα εισοδήματα,16 ενώ παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν από συστηματική ανασκόπηση, η οποία
στοιχειοθέτησε την παρουσία συσχέτισης ανάμεσα
στο χαμηλό εισόδημα και την επικράτηση διαταραχών διάθεσης, άγχους και χρήσης ουσιών.17 Υπάρχουν
ωστόσο εργασίες που δεν έχουν φτάσει στα ίδια συμπεράσματα,18 με τις μεθοδολογικές αδυναμίες, που είναι
εγγενείς στον σχεδιασμό των συγχρονικών μελετών, να
ενοχοποιούνται ως ένα σημείο για αυτή την ανομοιογένεια στα ευρήματα.19 Δύο διαχρονικές μελέτες έχουν
προσπαθήσει να θέσουν σε κοινή βάση τα πορίσματα
της βιβλιογραφίας σχετικά με τη συσχέτιση εισοδήματος και ψυχικής υγείας. 20–21 Μελέτη που διενεργήθηκε
στη Μεγάλη Βρετανία κατέληξε στο ότι η μείωση του
εισοδήματος και η αύξηση των αυτο-αναφερόμενων
οικονομικών πιέσεων συνδέεται με αυξημένες πιθανότητες εκδήλωσης καταθλιπτικής συμπτωματολογίας.20
Παρομοίως, διαχρονική μελέτη που διενεργήθηκε στις
ΗΠΑ21 κατέδειξε πως η μείωση του οικογενειακού εισοδήματος συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης δια­
ταραχών της διά­θεσης και χρήσης ουσιών, αλλά όχι με
την εμφάνιση διαταραχών άγχους, ενώ η αύξηση του
οικογενειακού εισοδήματος δεν βρέθηκε να λειτουργεί
προστατευτικά στην εμφάνιση ψυχιατρικών προβλημάτων. Περαιτέρω διερεύνηση του θέματος ανέδειξε
το ατομικό χρέος ως διαμεσολαβητικό παράγοντα στη
σχέση εισόδημα-ψυχική νόσος και υπογράμμισε πως,
όταν απομονωθεί η επίδρασή του, η εν λόγω σχέση
αποδυναμώνεται αισθητά.22
Τα ευρήματα από τη διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα
στην ανεργία και την ψυχική νόσο παρουσιάζουν μεγαλύτερη ομοιογένεια. Συγκεκριμένα, η απώλεια εργασίας
έχει βρεθεί να συνδέεται με καταθλιπτική και αγχώδη
συμπτωματολογία,23,24 κατάχρηση αλκόολ,25 αυτοκτονικότητα26,27 και αντικοινωνική συμπεριφορά.28 Ωστόσο,
σε πρόσφατη μελέτη με αντικείμενο την επίδραση της
οικονομικής κρίσης στο Hong Kong19 η αύξηση του κινδύνου εκδήλωσης μείζονος κατάθλιψης από το 2007
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
γραμμη βοηθειασ για την καταθλιψη στο 2009 δεν βρέθηκε να ερμηνεύεται αποκλειστικά
από το φαινόμενο της ανεργίας. Επιπροσθέτως, τα ευρήματα άλλων μελετών έχουν υποστηρίξει την παρουσία συσχέτισης ανάμεσα στην εργασιακή επισφάλεια
και την εκδήλωση κατάθλιψης, υπογραμμίζοντας πως
η αβεβαιότητα και ο φόβος μη χάσει κανείς τη δουλειά
του μπορεί να αποτελέσει σημαντικότερη αιτία εκδήλωσης κατάθλιψης από την απώλεια μιας θέσης εργασίας. 29,30 Επομένως, η επίδραση της οικονομικής κρίσης
στην ψυχική υγεία είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο που
απαιτεί ενδελεχή διερεύνηση των μηχανισμών που την
απαρτίζουν.
Στην Ελλάδα, αν και υπάρχουν ανασκοπήσεις με αντικείμενο την οικονομική κρίση και την υγεία γενικά31 και
την ψυχική υγεία ειδικότερα, 32,33 περιορισμένος είναι ο
αριθμός ερευνητικών εργασιών στο θέμα. Σε επιδημιολογική συγχρονική μελέτη που συνέκρινε τα ποσοστά
μείζονος κατάθλιψης σε τυχαίο και αντιπροσωπευτικό
πανελλαδικό δείγμα το 2008 και το 2009, παρατηρήθηκε αύξηση της μηνιαίας επικράτησης του μείζονος
καταθλιπτικού επεισοδίου από 3,3% το 2008 σε 6,8%
το 2009, καθώς και θετική συσχέτιση ανάμεσα στην
προσωπική οικονομική δυσχέρεια και τον κίνδυνο εμφάνισης μείζονος κατάθλιψης. 34 Σε αντίστοιχης θεματολογίας έρευνα,35 όπου εξετάσθηκε η σχέση ανάμεσα
σε οικονομικές παραμέτρους και δείκτες χρήσης υπηρεσιών ψυχικής υγείας, τα αποτελέσματα ανέδειξαν την
απουσία στατιστικά σημαντικής σχέσης ανάμεσα στα
ποσοστά ανεργίας ή το εισόδημα και τις νοσηλείες σε
ψυχιατρική κλινική, αλλά την παρουσία στατιστικά σημαντικής συσχέτισης ανάμεσα στους προαναφερθέντες
οικονομικούς δείκτες και τις επισκέψεις στα Εξωτερικά
Ιατρεία και στο Τμήμα Επειγόντων του Αιγινήτειου
Νοσοκομείου. Αξίζει να αναφερθεί ότι στην ίδια μελέτη
σημειώθηκε και αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στο εισόδημα και τα ποσοστά αυτοκτονίας. Είναι σαφές πως
ο αριθμός μελετών στο θέμα είναι περιορισμένος και
δυσανάλογος της σημασίας του για τη χώρα.
Σε αυτό το πλαίσιο, η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στο
να εμπλουτίσει την υπάρχουσα βιβλιογραφία αναφορικά με την επίδραση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας δεδομένα από
την Τηλεφωνική Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη
του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής
Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ). Συγχρόνως, καλύπτει κι ένα κενό της
διεθνούς βιβλιογραφίας, καθώς η διαπίστωση ότι έχει
αυξηθεί ο αριθμός κλήσεων σε τηλεφωνικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας και το αίτημα για υποστήριξη εν μέσω κρίσης, προέρχεται κυρίως από καταγραφές των
Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας32,36,37 και δεν στηρίζεται
σε συστηματική επεξεργασία ερευνητικών στοιχείων.
19
Έτσι, στην παρούσα εργασία, αφού παρουσιασθεί
το κοινωνικο-δημογραφικό και κλινικό προφίλ των
ατόμων που αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας βάσει του περιεχομένου των κλήσεων στην
Τηλεφωνική Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη, θα διερευνηθούν τα εξής ερωτήματα:
1. Σε ποιον βαθμό το αίτημα για υποστήριξη λόγω οικονομικών δυσκολιών ή ανεργίας έχει αυξηθεί από την
έναρξη της λειτουργίας της Τηλεφωνικής Γραμμής
(Μάιος 2008) μέχρι τον Ιούνιο του 2011.
2. Πώς διαφέρουν ως προς το κλινικό τους προφίλ τα
άτομα που αναφέρθηκαν σε παραμέτρους της οικονομικής κρίσης (ανεργία, εργασιακή επισφάλεια, χαμηλό εισόδημα, κ.λπ.) συγκριτικά με όσους δεν αναφέρθηκαν σε αυτές.
3. Πώς διαφέρουν ως προς την έκφραση ψυχοπαθολογίας οι άνεργοι συγκριτικά με όσους εργάζονται.
Υλικό και μέθοδος
Δείγμα
Για την παρούσα μελέτη πραγματοποιήθηκε επεξεργασία και ανάλυση του περιεχομένου των κλήσεων
στην Τηλεφωνική Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη,
όπως αυτό αποτυπώνεται μετά την ολοκλήρωση του
τηλεφωνήματος σε συγκεκριμένη φόρμα. Η ανωνυμία
και εμπιστευτικότητα των στοιχείων που συλλέγονται
διασφαλίζεται από την ίδια τη φύση της Γραμμής και
τις αρχές που τη διέπουν. Σχετικά με την ανάλυση που
αφορά στο περιεχόμενο των κλήσεων, για τα άτομα
που βρέθηκαν να έχουν καλέσει στη Γραμμή περισσότερες από 1 φορές λήφθηκαν υπόψη τα στοιχεία που
έδωσαν κατά την πρώτη κλήση, ώστε να αποφευχθεί η
διπλή εισαγωγή (double entry) των στοιχείων τους και
η συνακόλουθη διαστρέβλωση των αποτελεσμάτων.
Περιγραφή της τηλεφωνικής γραμμής
βοήθειας για την κατάθλιψη
Η Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη είναι μία πανελλαδικής εμβέλειας τηλεφωνική υπηρεσία ψυχολογικής βοήθειας που έχει οργανωθεί από το Πρόγραμμα
«αντι-στίγμα» του ΕΠΙΨΥ και λειτουργεί από τον Μάιο
του 2008. 38 Παρέχει ψυχολογική υποστήριξη και συμβουλευτική για προβλήματα που έχουν σχέση με καταθλιπτική συμπτωματολογία, χωρίς ωστόσο να αποκλείει το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται θεμάτων
ψυχικής υγείας. Παράλληλα, η τηλεφωνική συνομιλία
λειτουργεί ως κανάλι που διοχετεύει στους καλούντες
επιστημονικά έγκυρες πληροφορίες για τις ψυχικές δια­
ταραχές και την ορθή αντιμετώπισή τους. Στο πλαίσιο
αυτό, δίνεται έμφαση στο να κινητοποιηθεί ο άνθρωπος
20
M. OIKONOMOY και συν
που αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας προς
την αναζήτηση ουσιαστικής θεραπευτικής βοήθειας, με
την παραπομπή του στις κατάλληλες δημόσιες –πάντα–
υπηρεσίες ψυχικής υγείας κοντά στον τόπο διαμονής
του. Η Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη λειτουργεί
σε καθημερινή βάση από τις 9:00–18:00 και στελεχώνεται από ειδικά εκπαιδευμένους επαγγελματίες ψυχικής
υγείας υπό την επιστημονική εποπτεία ομάδας ψυχιάτρων. Στις εβδομαδιαίες εποπτείες, η ομάδα έχει τη δυνατότητα να επεξεργασθεί πολύπλευρα αλλά και σε βάθος το αίτημα του ατόμου που καλεί στη Γραμμή, ενώ
παράλληλα δίνονται και κατάλληλες κατευθύνσεις για
τη διαχείριση παρόμοιων περιστατικών στο μέλλον. 39
Εργαλείο-φόρμα καταγραφής περιεχομένου
της κλήσης
Η φόρμα βάσει της οποίας συλλέγονται οι πληροφορίες της κλήσης στη Γραμμή χωρίζεται στα εξής μέρη:
(α) στοιχεία κλήσης (ημερομηνία κλήσης και διάρκεια),
(β) πληροφορίες σχετικές με τη Γραμμή (πηγή πληροφόρησης για τη Γραμμή, αν ο καλών έχει ξανακαλέσει,
αν καλεί για τον εαυτό του ή για κάποιο άλλο πρόσωπο),
(γ) κοινωνικο-δημογραφικό προφίλ ατόμου που ασθενεί (φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, τόπος και
συνθήκες διαμονής, εργασιακή κατάσταση και εκπαιδευτικό επίπεδο), (δ) κλινικά χαρακτηριστικά (συμπτωματολογία και διάρκεια αυτής, διάγνωση από κλινικό,
εφόσον υπάρχει, αναζήτηση βοήθειας), (ε) θεραπεία
(τύπος θεραπείας, φαρμακευτική αγωγή), (στ) πεποιθήσεις για τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, (ζ) αυθόρμητη
αναφορά σε κάποια διάσταση στίγματος (π.χ. «ο καλών
εξέφρασε την επιθυμία να απευθυνθεί σε δημόσια υπηρεσία ψυχικής υγείας μακριά από τον τόπο κατοικίας
του, επειδή φοβάται τον κοινωνικό στιγματισμό»), (η)
αίτημα κλήσης, και τέλος (θ) συναισθήματα του επαγγελματία που απάντησε στην κλήση.
Το τμήμα της φόρμας που αφορά στα κλινικά χαρακτηριστικά του ατόμου που ασθενεί συμπεριλαμβάνει
και δύο εργαλεία ανίχνευσης κλινικά σημαντικής συμ­
πτωματολογίας, μία κλίμακας άγχους και μία κλίμακας
κατάθλιψης. Οι κλίμακες αυτές έχουν διαμορφωθεί και
εγκυροποιηθεί από τους Goldberg et al.
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
σε ένα κύριο σύμπτωμα για την Κλίμακα κατάθλιψης.
Η παρουσία συμπτώματος βαθμολογείται με την τιμή «1» και η απουσία με την τιμή «0». Στη συνέχεια
αθροίζονται οι απαντήσεις στα συμπτώματα (εύρος
τιμών 0–9, με τις υψηλότερες τιμές να δηλώνουν μεγαλύτερη πιθανότητα νόσησης από κλινικό άγχος ή
κατάθλιψη) και το σημείο διαχωρισμού/ουδός είναι
το 5 για την Κλίμακα Άγχους και το 2 για την Κλίμακα
Κατάθλιψης. Τα σημεία διαχωρισμού στηρίζονται σε
υπολογισμό της καμπύλης ROC μετά από διερεύνηση των ψυχομετρικών ιδιοτήτων των κλιμάκων και
συγκεκριμένα της διαγνωστικής τους ευαισθησίας
και εξειδίκευσης έναντι ψυχιατρικής εκτίμησης βάσει
DSM (gold standard): 86% διαγνωστικής ευαισθησίας
και 91% διαγνωστικής εξειδίκευσης. Τα εν λόγω σημεία διαχωρισμού υποδηλώνουν 50% πιθανότητα το
άτομο να παρουσιάζει συμπτώματα κλινικά σημαντικής κατάθλιψης ή κλινικά σημαντικού άγχους, με τις
μεγαλύτερες βαθμολογίες να συνδέονται εκθετικά με
αυξημένες πιθανότητες νόσησης. Οι κλίμακες αυτές
έχουν σχεδιασθεί για να χρησιμοποιούνται από κλινικούς, ιατρούς άλλων ειδικοτήτων και από φοιτητές
Ιατρικής, ενώ έχουν ενσωματωθεί και σε τηλεφωνικές
υπηρεσίες ψυχικής υγείας στο εξωτερικό.41
Ανάλυση
Για την παρουσίαση του κοινωνικο-δημογραφικού
και κλινικού προφίλ των ατόμων που αντιμετωπίζουν
κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας χρησιμοποιήθηκε περιγραφική στατιστική και συγκεκριμένα υπολογισμός
συχνοτήτων για τις κατηγορικές μεταβλητές, και μέσος
όρος και τυπική απόκλιση για τις συνεχείς. Για τη μελέτη συσχετισμών ανάμεσα σε κατηγορικές μεταβλητές
πραγματοποιήθηκε σύγκριση ποσοστιαίων αναλογιών
με τον δείκτη στατιστικού ελέγχου x2 και με διόρθωση
του Bonferroni για πολλαπλές συγκρίσεις. Για τη μελέτη
συσχετισμών ανάμεσα σε κατηγορικές και αριθμητικές/
συνεχείς μεταβλητές χρησιμοποιήθηκε ο στατιστικός
έλεγχος t-test. Για τις αναλύσεις που αφορούν στη σύγ­
κριση όσων εργάζονται και των ανέργων δεν λήφθηκαν
υπ’ όψιν όσοι δήλωσαν πως είναι μαθητές, συνταξιούχοι ή ασχολούνται με τα οικιακά.
• Κ λίμακα άγχους & Κλίμακα κατάθλιψης των Goldberg et
al.40 Οι κλίμακες είναι σύντομες και στηρίζονται σε
σταθμισμένη κλινική συνέντευξη, αν και η διατύπωσή τους έχει απλοποιηθεί για να μπορούν να αξιοποιηθούν και από άλλες ιατρικές ειδικότητες. Η κάθε μία
περιλαμβάνει 9 λήμματα (κύρια και δευτερεύοντα
συμπτώματα) και η προϋπόθεση για να ερωτηθούν
τα δευτερεύοντα είναι η καταφατική απάντηση σε
δύο κύρια συμπτώματα για την Κλίμακα άγχους και
Αποτελέσματα
Προφίλ των ατόμων που καλούν
στη Γραμμή (Μάιος 2008–Ιούνιος 2011)
Από την έναρξη της λειτουργίας της, η Γραμμή έχει δεχθεί συνολικά 7526 κλήσεις (Μάιος 2008–Ιούνιος 2011),
οι οποίες έχουν κατά μέσο όρο διάρκεια 16 min (εύρος:
1–80 min) με χρονική παράταση, αν κριθεί αναγκαίο
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
γραμμη βοηθειασ για την καταθλιψη από τον επαγγελματία που απαντά στο τηλεφώνημα. Η
μεγάλη πλειοψηφία των κλήσεων πραγματοποιήθηκε
από άτομα που ζητούν πληροφόρηση, συμβουλευτική
ή υποστήριξη για προσωπικό τους θέμα (63,5%), ενώ
30,1% των κλήσεων πραγματοποιήθηκε από συγγενείς
και 4,7% από φίλους, που ανησυχούν ή ενδιαφέρονται
να ενημερωθούν για θέματα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν άτομα του στενού τους περιβάλλοντος.
Όπως διακρίνεται και από το σχήμα 1, η πλειοψηφία
των ατόμων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα ψυχικής
υγείας (είτε καλούν οι ίδιοι είτε κάποιο τρίτο πρόσωπο
για εκείνους) είναι γυναίκες, ηλικίας από 21–50 ετών και
κάτοικοι Αττικής. Αναφορικά με την εκπαιδευτική τους
κατάσταση, οι περισσότεροι είναι απόφοιτοι Λυκείου ή
απόφοιτοι ΑΕΙ/ΤΕΙ.
Στο 84,7% των κλήσεων, γίνεται αναφορά σε ένα
τουλάχιστον ψυχοπαθολογικό σύμπτωμα. Ως προς το
κλινικό προφίλ των ατόμων αυτών (σχήμα 2), σχεδόν ο
ένας στους δύο παρουσιάζει καταθλιπτικού τύπου συναίσθημα που περιγράφεται ως έλλειψη διάθεσης, θλίψη και λύπη. Αρκετά συχνές είναι και οι αναφορές στην
έλλειψη ενδιαφέροντος για καθημερινές δραστηριότητες, στην έλλειψη δύναμης ή ενέργειας, στις διαταραχές
στον ύπνο και σε ένα αίσθημα απελπισίας και απόγνω-
Σχήμα 1. Κοινωνικο-δημογραφικό προφίλ ενδιαφερομένου.
21
σης. Αντίθετα, μία μικρή μειοψηφία των άμεσα ενδιαφερομένων βρέθηκε να παρουσιάζει εκδηλώσεις ψυχωσικής τάξεως, όπως ψευδαισθήσεις και παραληρητικές ιδέες καθώς και συμπεριφορές κατάχρησης ουσιών.
Όταν ληφθούν υπ’ όψιν οι βαθμολογίες της κλίμακας
της κατάθλιψης και της κλίμακας του άγχους, σχεδόν ο
ένας στους δύο άμεσα ενδιαφερομένους βρέθηκε να
παρουσιάζει κατάθλιψη άξια κλινικής προσοχής, ενώ
μόνο το 3,8% παρουσιάζει άγχος. Η υψηλή επικράτηση
της κατάθλιψης στον εν λόγω πληθυσμό εξηγείται και
από τον τίτλο της Γραμμής «Γραμμή Βοήθειας για την
Κατάθλιψη», που εύλογα προσελκύει περισσότερο άτομα με καταθλιπτική συμπτωματολογία.
Είναι άξιο προσοχής ότι ανάμεσα στα άτομα που εμφανίζουν κάποιας μορφής ψυχοπαθολογία, η συντριπτική
πλειοψηφία (98,8%) έχει απευθυνθεί σε επαγγελματία
ψυχικής υγείας είτε την παρούσα στιγμή είτε κατά το παρελθόν. Συγκεκριμένα, το 43,1% ανέφερε πως λαμβάνει
φαρμακευτική αγωγή για το πρόβλημα ψυχικής υγείας
που αντιμετωπίζει, με τα αντικαταθλιπτικά να παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη συχνότητα χρήσης. Τέλος, αξίζει να
σημειωθεί ότι η πλειοψηφία των ατόμων που καλούν στη
Γραμμή δεν γνωρίζουν την ύπαρξη δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας κοντά στην περιοχή τους (Εξωτερικά
22
M. OIKONOMOY και συν
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
Σχήμα 2. Κλινικό προφίλ ενδιαφερομένου.
Ιατρεία ψυχιατρικών τομέων σε Γενικά Νοσοκομεία,
Κέντρα Ψυχικής Υγείας κ.λπ.) προκειμένου να απευθυνθούν σε αυτές για το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν.
Σύγκριση κλινικού προφίλ
όσων αναφέρθηκαν στην οικονομική κρίση
και όσων δεν έκαναν κάποια αναφορά
Άμεσες αναφορές στην οικονομική κρίση
και σχετικά με αυτήν ζητήματα
Αντικείμενο διερεύνησης αποτέλεσε ο βαθμός στον
οποίο διαφέρουν ως προς τα κλινικά χαρακτηριστικά
των ενδιαφερομένων οι κλήσεις στις οποίες θίχτηκαν
ζητήματα σχετικά με την οικονομική κρίση με αυτές
που αφορούσαν σε άλλα ζητήματα (π.χ. ανεπιθύμητες
ενέργειες φαρμάκων, μοναξιά τρίτης ηλικίας, εξωσυζυγικές σχέσεις, ανάγκη πληροφόρησης για την πορεία
της κατάθλιψης κ.λπ.). Τα αποτελέσματα της εν λόγω
ανάλυσης συνοψίζονται στον πίνακα 1.
Στη συνέχεια ομαδοποιήθηκαν οι κλήσεις εκείνες
στις οποίες έγινε έμμεση ή άμεση αναφορά στην οικονομική κρίση και σε ζητήματα σχετικά με αυτήν: οικονομικές δυσκολίες, μείωση εισοδήματος, ανεργία κ.λπ.
Όπως διακρίνεται και στο σχήμα 3, με την πάροδο του
χρόνου, η οικονομική κρίση βρέθηκε να απασχολεί
ολοένα και περισσότερο κόσμο, με τη μεγάλη και απότομη αύξηση στον αριθμό αυτών των τηλεφωνημάτων
να συντελείται το α’ εξάμηνο του 2010 (από 14,5% σε
26,9%). Το έτος 2011, σχεδόν ο ένας στους τέσσερις
που καλεί στη Γραμμή θα αναφερθεί εκτενώς στο θέμα
της οικονομικής κρίσης και στην επίδραση αυτής στην
υγεία του/της.
Όπως διαφαίνεται στον πίνακα 1, όσοι αναφέρονται σε
ζητήματα σχετικά με την οικονομική κρίση εμ­φανίζουν
υψηλότερα ποσοστά μειωμένης έλλειψης ενδιαφέροντος
για καθημερινές δραστηριότητες: x2(1)=11,78, p<0,01 και
έλλειψη αυτοπεποίθησης: x2(1)=42,71, p<0,01. Ως προς
την κλίμακα της κατάθλιψης, τα άτομα που αναφέρθη-
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
γραμμη βοηθειασ για την καταθλιψη 23
Σχήμα 3. Ποσοστά κλήσεων με άμεση ή έμμεση αναφορά στην οικονομική κρίση.
καν στην οικονομική κρίση εμφανίζουν περισσότερες
πιθανότητες νόσησης από κατάθλιψη, όπως διαφαίνεται από τον υψηλότερο μέσο όρο της κλίμακας, σε αντίθεση με αυτόν των ατόμων που δεν αναφέρθηκαν στην
κρίση: t(269)=3,02, p<0,01. Αντίθετα, όσοι δεν αναφέρθηκαν στην οικονομική κρίση βρέθηκαν να εμφανίζουν
σε αυξημένη συχνότητα υπερένταση/τεντωμένα νεύρα: x2(1)=90,11, p<0,01 και καταχρήσεις αλκοόλ ή ουσιών: x2(1)=98,36, p<0,01.
Ως προς την αναζήτηση βοήθειας για προβλήματα
ψυχικής υγείας, οι συμμετέχοντες δεν βρέθηκαν να
δια­φοροποιούνται με στατιστικά σημαντικό τρόπο ούτε ως προς την επαφή τους με ειδικούς ψυχικής υγείας
ούτε ως προς τη φαρμακευτική αγωγή που ακολουθούν (p>0,05). Αξίζει να σημειωθεί ωστόσο ότι αν και
οι δια­φορές δεν αγγίζουν το όριο στατιστικής σημαντικότητας, και κατ’ επέκταση μπορεί να απορρέουν από
τυχαία εκτίμηση, όσοι αναφέρθηκαν στην οικονομική
κρίση φαίνεται πως καταναλώνουν σε μεγαλύτερη συχνότητα αγχολυτικά φάρμακα σε αντίθεση με όσους
δεν αναφέρθηκαν στην κρίση.
Σύγκριση κλινικού προφίλ των ανέργων
με τα άτομα που εργάζονται
Στη συνέχεια διερευνήθηκε κατά πόσο οι άνεργοι
(εξαιρούνται οι φοιτητές/μαθητές, οι συνταξιούχοι και
οι νοικοκυρές) διαφοροποιούνται από τα άτομα που
εργάζονται ως προς το κλινικό του προφίλ. Τα αποτελέ-
σματα που προέκυψαν από αυτή την ανάλυση παρουσιάζονται αναλυτικά στον πίνακα 2.
Όσον αφορά σε διαφορές στη συμπτωματολογία
ανάμεσα στις δύο ομάδες, οι άνεργοι εμφανίζουν σε
μεγαλύτερη συχνότητα από τα άτομα που εργάζονται
έλλειψη ενδιαφέροντος για καθημερινές δραστηριότητες: x2(1)=131,47, p<0,01. Την ίδια στιγμή, όσοι εργάζονται φαίνεται να παρουσιάζουν δυσκολίες ως προς τις
γνωστικές τους λειτουργίες: x2(1)=208,91, p<0,01. Όσον
αφορά στις κλίμακες κατά Goldberg et al οι άνεργοι
εμφανίζουν αυξημένες πιθανότητες νόσησης από κατάθλιψη: t(635)=–2,03, p<0,05, ενώ τα άτομα που εργάζονται παρουσιάζουν αυξημένες πιθανότητες νόσησης
από γενικευμένο άγχος: t(176)=–2,71, p<0,01.
Οι διαφορές ανάμεσα στις δύο ομάδες ως προς την
αναζήτηση βοήθειας από ειδικό ψυχικής υγείας και ως
προς τη θεραπεία που ακολουθούν δεν εμφανίζει σημαντικές διαφορές (p>0,05).
Συζήτηση
Η συγκεκριμένη εργασία διερεύνησε τη σχέση ανάμεσα στην οικονομική κρίση και την ψυχική υγεία, όπως
αυτή αποτυπώνεται στο περιεχόμενο των κλήσεων της
Τηλεφωνικής Γραμμής Βοήθειας για την Κατάθλιψη του
ΕΠΙΨΥ. Όπως μπορεί να διακρίνει κανείς από το προφίλ
των ενδιαφερομένων, στη Γραμμή καλούν άτομα που
παρουσιάζουν κατά κύριο λόγο καταθλιπτική συμπτω-
24
M. OIKONOMOY και συν
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
Πίνακας 1. Κλινικό προφίλ όσων αναφέρθηκαν άμεσα ή έμμεσα στην οικονομική κρίση συγκριτικά με όσους δεν
αναφέρθηκαν.
Αναφορά σε ζητήματα
σχετικά με την οικονομική
κρίση
Συμπτώματα
Μειωμένη διάθεση/Θλίψη
Έλλειψη ενδιαφέροντος για καθημερινές δραστηριότητες*
Απελπισία
Έλλειψη αυτοπεποίθησης*
Γνωστικές δυσκολίες
Έλλειψη δύναμης ή ενέργειας
Απώλεια βάρους λόγω μειωμένης όρεξης για φαγητό
Ψυχοκινητική επιβράδυνση
Διαταραχές στον ύπνο
Ψυχοσωματικά συμπτώματα
Ένταση/τεντωμένα νεύρα**
Συνεχής ανησυχία
Κρίσεις πανικού
Φοβίες
Αυτοκτονικός ιδεασμός
Παραληρητικές ιδέες
Ψευδαισθήσεις
Καταχρήσεις (ουσίων/αλκοόλ)**
Κλίμακα Κατάθλιψης* κατά Goldberg et al
Κλίμακα Άγχους κατά Goldberg et al
Επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας
Έχει απευθυνθεί σε επαγγελματία ψυχικής υγείας
την παρούσα στιγμή
Έχει απευθυνθεί σε επαγγελματία ψυχικής υγείας
κατά το παρελθόν/Δεν έχει απευθυνθεί Φάρμακα
Ακολουθεί φαρμακευτική αγωγή
Αντικαταθλιπτικά
Αγχολυτικά
Αντιψυχωσικά
Σταθεροποιητές της διάθεσης
Γνωρίζει την ύπαρξη δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας
κοντά στην περιοχή κατοικίας του/της
89,4%
59,0%
36,0%
41,4%
25,6%
46,5%
8,1%
26,7%
32,6%
17,4%
7,1%
38,4%
7,0%
10,5%
15,1%
2,3%
1,2%
2,3%
ΜΟ (τ.α.)
3,76 (1,45)
3,33 (1,2)
Μη αναφορά
σε ζητήματα
οικονομικής κρίσης
73,2%
46,0%
34,9%
28,6%
17,1%
41,3%
9,1%
26,2%
28,6%
15,9%
17,7%
26,6%
6,0%
8,3%
13,9%
5,2%
0,8%
10,3%
ΜΟ (τ.α.)
3,09 (1,69)
3,33 (1,23)
56,9%
56,1%
43,1%
43,9%
33,7%
75,0%
65,0%
12,5%
12,5%
37,7%
81,4%
47,8%
23,0%
10,6%
43,9%
43,2%
*Στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα της τάξεως του p<0,01, ** Στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα της τάξεως του
p<0,001
ματολογία, είτε για πρώτη φορά είτε ως αναζωπύρωση
παρόμοιων, καταθλιπτικού τύπου, εκδηλώσεων.
Σε συμφωνία με τις αναφορές που επικαλούνται διαπιστώσεις των ΜΜΕ για αυξημένο αίτημα για υποστήριξη στις Τηλεφωνικές Γραμμές Βοήθειας διεθνώς εν μέσω
οικονομικής κρίσης,32,36,37 η παρούσα εργασία αποτελεί
την πρώτη μελέτη που επιβεβαιώνει την παρατήρηση
αυτή, ύστερα από συστηματική επεξεργασία των στοιχείων. Αν και οι καταγραφές των ΜΜΕ επικεντρώνονται
σε αύξηση του αριθμού κλήσεων τα τελευταία χρόνια,
αποφεύχθηκε η συγκεκριμένη ανάλυση για λόγους εσωτερικής εγκυρότητας. Συγκεκριμένα, καθώς ο βαθμός
προώθησης της Γραμμής με επικοινωνιακές δραστηριό­
τητες και υλικό δεν ήταν σταθερός αυτά τα τρία χρόνια,
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
γραμμη βοηθειασ για την καταθλιψη 25
Πίνακας 2. Κλινικό προφίλ ανέργων και ατόμων που εργάζονται.
Συμπτώματα
Μειωμένη διάθεση/Θλίψη
Έλλειψη ενδιαφέροντος για καθημερινές δραστηριότητες**
Απελπισία
Έλλειψη αυτοπεποίθησης
Γνωστικές δυσκολίες**
Έλλειψη δύναμης ή ενέργειας
Απώλεια βάρους λόγω μειωμένης όρεξης για φαγητό
Ψυχοκινητική επιβράδυνση
Διαταραχές στον ύπνο
Ψυχοσωματικά συμπτώματα
Ένταση/τεντωμένα νεύρα**
Συνεχής ανησυχία
Κρίσεις πανικού
Φοβίες
Αυτοκτονικός ιδεασμός
Παραληρητικές ιδέες
Ψευδαισθήσεις
Καταχρήσεις (ουσίων/αλκοόλ)**
Κλίμακα κατάθλιψης* κατά Goldberg et al
Κλίμακα άγχους** κατά Goldberg et al
Επαγγελματίες ψυχικής υγείας
Έχει απευθυνθεί σε επαγγελματία ψυχικής υγείας την παρούσα στιγμή
Έχει απευθυνθεί σε επαγγελματία ψυχικής υγείας
κατά το παρελθόν/Δεν έχει απευθυνθεί Φάρμακα
Ακολουθεί φαρμακευτική αγωγή
Αντικαταθλιπτικά
Αγχολυτικά
Αντιψυχωσικά
Σταθεροποιητές της διάθεσης
Γνωρίζει την ύπαρξη δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας
κοντά στην περιοχή κατοικίας του/της
Εργαζόμενοι
Άνεργοι
65,9%
35,4%
23,7%
22,2%
13,6%
36,5%
9,8%
17,5%
28,3%
8,0%
13,1%
27,1%
11,5%
11,0%
10,3%
3,1%
1,4%
5,9%
ΜΟ (τ.α.)
2,53 (1,28)
3,44 (1,28)
77,7%
42,4%
24,1%
18,9%
8,1%
32,4%
7,6%
15,9%
24,9%
4,1%
9,5%
17,8%
8,9%
11,6%
11,9%
5,4%
2,2%
4,6%
ΜΟ (τ.α.)
2,76 (1,45)
2,93 (0,88)
55,5%
53,6%
44,5%
46,4%
69,9%
73,0%
48,5%
20,3%
13,9%
70,0%
76,7%
39,6%
21,4%
8,2%
43,2%
46,0%
*Στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα της τάξεως του p<0,05, **Στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα της τάξεως του
p<0,01
η εστίαση σε πιθανές αλλαγές ως προς τον αριθμό κλήσεων μπορεί να οδηγούσε σε λανθασμένα συμπεράσματα όσον αφορά στους παράγοντες που υποκίνησαν τις
εν λόγω μεταβολές. Αντ’ αυτού, αντικείμενο διερεύνησης αποτέλεσε το περιεχόμενο των κλήσεων, το οποίο
αποτυπώνει πιο έγκυρα και εύστοχα το αίτημα του καλούντος. Όπως φάνηκε από τα αποτελέσματα, από το
πρώτο εξάμηνο του 2010, οι επαγγελματίες της Γραμμής
βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα ολοένα και αυξανόμενο
αίτημα για υποστήριξη των ατόμων που άμεσα ή έμμεσα
βρέθηκαν να επηρεάζονται από την κρίση. Τα άτομα αυ-
τά βρέθηκαν να παρουσιάζουν αυξημένες πιθανότητες
νόσησης από κατάθλιψη άξια κλινικής προσοχής συγκριτικά με εκείνα που δεν αναφέρθηκαν στην οικονομική
κρίση. Το συγκεκριμένο εύρημα συνάδει με τα συμπεράσματα της διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας που
αναδεικνύουν μία σαφή συσχέτιση ανάμεσα στην κατάθλιψη και την οικονομική κρίση.19,34
Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, και τα άτομα που δεν διατύπωσαν αίτημα σχετικό με την οικονομική κρίση βρέθηκαν να εμφανίζουν συμπτωματολογία, με τις σημαντικές
διαφοροποιήσεις να αφορούν στον βαθμό υπερέντασης
26
M. OIKONOMOY και συν
και την κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ. Το κατά πόσο ο
συγκεκριμένος πληθυσμός τελικά επηρεάζεται από την
οικονομική κρίση αλλά αδυνατεί να το επεξεργαστεί και
κατ’ επέκταση να το εκφράσει, εμφανίζοντας συγκεκριμένη –συγκαλυμμένη ενδεχομένως– συμπτωματολογία,
δεν μπόρεσε να αποτελέσει αντικείμενο διερεύνησης
στην παρούσα ανάλυση. Ωστόσο, τόσο από τις συχνότητες στα υπόλοιπα συμπτώματα όσο και από την αναζήτηση βοήθειας και τη θεραπεία που ακολουθείται από
τους ενδιαφερόμενους στη Γραμμή, δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται οι δύο αυτές ομάδες, τουλάχιστον όχι με
στατιστικά σημαντικό τρόπο, ως προς βασικές κλινικές
παραμέτρους. Καθώς η αναφορά στην οικονομική κρίση
(ή η απουσία της) δεν αποτελεί από μόνη της ένδειξη της
επίδρασης της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία
του πληθυσμού, συμπληρωματικά έγινε και επεξεργασία
των στοιχείων που αφορούν στη συσχέτιση ανάμεσα
στην ανεργία και τη συμπτωματολογία. Η σύνδεση της
συμπτωματολογίας με το χαμηλό εισόδημα δεν διερευνήθηκε, λόγω των δυσκολιών που ενέχει η συλλογή της
συγκεκριμένης πληροφορίας από μία τηλεφωνική υπηρεσία βοήθειας για την ψυχική υγεία.
Σε συμφωνία με τη διεθνή βιβλιογραφία,23,24 τα άτομα
που ανέφεραν πως είναι άνεργοι παρουσίασαν σε μεγαλύτερο βαθμό καταθλιπτική συμπτωματολογία από
τα άτομα που εργάζονται. Αντίθετα, παρά τις ενδείξεις
της βιβλιογραφίας,25–27 δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ως προς την κατάχρηση ουσιών ή την
αυτοκτονικότητα. Το άγχος χαρακτηριστικά βρέθηκε να
επιβαρύνει κατά κύριο λόγο τους εργαζομένους, πιθανώς λόγω της εργασιακής επισφάλειας που βιώνουν σε
καθημερινό επίπεδο. Το κατά πόσο η συγκεκριμένη αγωνία θα μετασχηματιστεί αργότερα σε κατάθλιψη, όπως
ισχυρίζονται κάποιες μελέτες,29,30 ξεφεύγει από το πεδίο
διερεύνησης της συγκεκριμένης μελέτης, παρά το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ως ερευνητική υπόθεση. Αξίζει
ωστόσο να σημειωθεί ότι σε μία χώρα που έχει πλέον
υπεισέλθει τόσο βαθιά μέσα στην οικονομική κρίση,
όποια παρέμβαση κι αν σχεδιασθεί σε επίπεδο δημόσιας
υγείας και κοινωνικού κράτους, δεν θα έπρεπε να επικεντρωθεί μόνο στην αντιμετώπιση της αναδυόμενης ψυχοπαθολογίας του άνεργου πληθυσμού, καθώς απ’ ό,τι
φαίνεται και τα άτομα που εργάζονται βρίσκονται εν μέσω πιέσεων, τόσο από τη μείωση του εισοδήματός τους
όσο και από την καθημερινή αβεβαιότητα και τον φόβο
που βιώνουν μήπως βρεθούν άνεργοι.
Ερευνητικοί περιορισμοί
Τα συμπεράσματα της συγκεκριμένης μελέτης θα
έπρεπε να ερμηνευθούν με κάποια προσοχή, δεδομένης της συγχρονικής φύσης του ερευνητικού σχε-
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
διασμού. Καθώς οι πληροφορίες που αφορούν στους
παράγοντες επικινδυνότητας και τις εκβάσεις συλλέγονται ταυτόχρονα, δεν μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα για την παρουσία αιτιώδους σχέσης, δεδομένης της αδυναμίας να διασφαλιστεί η κατεύθυνση της
συσχέτισης αυτής. Με άλλα λόγια, κανείς δεν μπορεί με
βεβαιότητα να ισχυριστεί ότι η ανεργία οδήγησε στην
αυξημένη καταθλιπτική συμπτωματολογία και όχι πως η
ύπαρξη μίας καταθλιπτικής συμπτωματολογίας, λανθάνουσας ή έκδηλης, οδήγησε σε αυξημένες πιθανότητες
ανεργίας στον συγκεκριμένο πληθυσμό. Η μεθοδολογική αυτή αδυναμία μπορεί να αντιμετωπισθεί με τον
σχεδιασμό μιας διαχρονικής μελέτης, τύπου κοόρτης.
Επιπροσθέτως, η Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη
προσελκύει άτομα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά,
τα οποία και αναφέρθηκαν εκτενώς στα αποτελέσματα
που συνοψίζουν το κοινωνικο-δημογραφικό και κλινικό
προφίλ των ενδιαφερομένων. Συνεπώς, τα αποτελέσματα αυτά δεν θα έρεπε να γενικευθούν σε πληθυσμούς
που παρουσιάζουν άλλα κοινωνικο-δημογραφικά ή
κλινικά χαρακτηριστικά. Επίσης, οι κλίμακες άγχους και
κατάθλιψης τους Goldberg et al, αν και έχουν εγκυροποιηθεί από τους ίδιους τους συγγραφείς,40 δεν έχουν
σταθμιστεί για τη χρήση τους στην Τηλεφωνική Γραμμή
Βοήθειας. Μία τέτοια εργασία, αν και απαραίτητη, θα ερχόταν σε αντίθεση με τις αρχές λειτουργίας της Γραμμής,
η οποία ως υπηρεσία ψυχικής υγείας καλείται να ανταποκριθεί στις ανάγκες του πληθυσμού που εξυπηρετεί και
όχι να στρατολογήσει δείγμα για ερευνητικούς σκοπούς.
Η στάθμιση των συγκεκριμένων εργαλείων στον ελληνικό πληθυσμό μέσω τηλεφώνου αποτελεί αντικείμενο
μελλοντικής έρευνας, της οποίας τα αποτελέσματα θα
ληφθούν υπ’ όψιν στο νέο στάδιο παροχής υπηρεσιών
της Γραμμής, που θα έχει τετραψήφιο αριθμό κλήσης
και επέκταση του ωραρίου λειτουργίας της.
Συμπέρασμα
Η παρούσα μελέτη αποτελεί την πρώτη διεθνώς συστηματική διερεύνηση της επίδρασης της οικονομικής
κρίσης στην ψυχική υγεία ατόμων που καλούν σε μία
Τηλεφωνική Γραμμή Βοήθειας. Από τα αποτελέσματα
προκύπτει πως η επίδραση της οικονομικής κρίσης στην
ψυχική υγεία του ελληνικού πληθυσμού είναι αξιοσημείωτη, υπογραμμίζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την αναγκαιό­
τητα υποστήριξης και επέκτασης τέτοιων υπηρεσιών εν
μέσω κρίσης, που με χαμηλό κόστος και εύκολη πρόσβαση μπορούν να συμπληρώσουν και να καλύψουν
αποτελεσματικά τα κενά και τις ολοένα και αυξανόμενες ελλείψεις των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Οι τηλεφωνικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας μπορούν
να συνεισφέρουν αποτελεσματικά στην προστασία της
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
γραμμη βοηθειασ για την καταθλιψη ψυχικής υγείας του πληθυσμού είτε ως μέσο αποφόρτισης των εντάσεων είτε ως κατευθυντήρια οδός για την
έγκαιρη, αποτελεσματική και μη δαπανηρή αναζήτηση
βοήθειας για την ψυχοπαθολογία που αναδύεται.
Ευχαριστίες
Οι συγγραφείς θα ήθελαν να εκφράσουν ευχαρι­στίες
στους επαγγελματίες ψυχικής υγείας (κατ’ αλφαβητι­κή
σειρά): Φ. Δοκιανάκη, Ι. Καραγιάννη, Χ. Παπανδρέου,
27
Α. Προκόπη, Ε. Τσαλιαγκού, Σ. Φουσκετάκη και Μ. Χαρί­
τση για τις υπηρεσίες που προσφέρουν στο πλαίσιο της
Γραμμής Βοήθειας, καθώς και τους ψυχιάτρους Ι. Δημό­
πουλο, Δ. Κολοστούμπη και Κ. Κοντοάγγελο για την πο­
λύτιμη συνεισφορά τους στην εποπτεία των επαγγελμα­
τιών. Τέλος, οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν
τους εθελοντές που όλα αυτά τα χρόνια έχουν στηρίξει
τη λειτουργία της Γραμμής, και ειδικά τις ψυχολόγους Α.
Κουκοπούλου και Β. Ντούμου.
Depression telephone helpline:
Help seeking during the financial crisis
M. Economou,1,2 L.E. Peppou,1 E. Louki,1
A. Komporozos,1 A. Mellou,1 C. Stefanis1
1
2
University Mental Health Research Institute (UMHRI), Athens,
1st Department of Psychiatry, Medical School, University of Athens, Eginition Hospital, Athens, Greece
Psychiatriki 2012, 23:17–28
Mental health telephone help-lines usually play a significant role in mental health services system. Their
importance is substantiated during periods of financial crisis, where the mental health of the population
is gravely inflicted. Media reports have documented a large increase in calls made to mental health telephone help-lines around the world as a corollary to the global economic crisis; however, a systematic investigation of this observation is still lacking. In this context, the present study endeavours to fill this gap in
the literature, while it adds strength to the handful of studies which have empirically supported the impact
of the financial crisis on mental health in Greece. Data were extracted from information gleaned during the
calls made to the Depression Telephone Helpline of the Greek University Mental Health Research Institute.
The information entailed the reason for calling, the socio-demographic and clinical profile of the person
with mental health problems, his/her previous and current contacts with mental health professionals and
the treatment he/she might be receiving. The results showed a steep increase in calls with direct or indirect reference to the economic crisis during the first half of 2010 and onwards. The callers who referred
to the economic crisis manifested depressive symptomatology of clinical significance to a greater degree
than callers who made no such reference. The latter exhibited increased levels of distress and agitation as
well as drug/alcohol misuse. Concomitantly, a higher frequency of depressive symptomatology was discerned among the unemployed, whereas employed people were found to experience anxiety symptoms
to a higher degree. The impact of the financial crisis on the mental health of the Greek population has been
considerable, underscoring in this way the importance of mental health help-lines as emotional buffers
and as guides for timely and appropriate service use in response to the emerging mental health problems.
Key words: Economic crisis, depression, mental health telephone help-lines, anxiety disorders, unemployment.
Βιβλιογραφία
1. C
oman GJ, Burrows GD, Evans BJ Telephone counseling in
Australia: applications and considerations for use. Br J Guid Counc
2001, 29:247–258
2. L
ester D. Crisis intervention and counseling by telephone. 2nd ed.
Charles C. Thomas, Illinois, 2002
3. B
urgess N, Christensen H, Leach LS, Farrer L, Griffiths KM.
Mental health profile of callers to a telephone counseling service.
J Telemed Telecare 2008, 14:42–47
4. M
ohr DC, Hart SL, Julian L, Catledge C, Honos-Webb L, Vella L
et al. Telephone-administered psychotherapy for depression. Arch
Gen Psychiatry 2005, 62:1007–1014
5. Reese RJ, Conoley CW, Brossart DF. Effectiveness of telephone
counseling: A field-based investigation. J Couns Psychol 2002,
49:233–242
6. Leach LS, Christensen H. A systematic review of telephone-based
interventions for mental disorders. J Telemed Telecare 2006,
12:122–129
28
M. OIKONOMOY και συν
7. W
allace M. Schizophrenia – a national emergency: preliminary
observations on SANELINE. Acta Psychiatr Scand 1994, 89(Suppl
380):33–35
8. W
atson RJ, McDonald J, Pearce DC. An exploration of national
calls to Lifeline Australia: social support or urgent suicide prevention? Br J Guid Counsell 2006, 34:471–482
9. K
ontaxakis VP, Stylianou M, Panopoulou-Maratou O, Skalou­baka
D, Belechra V, Polychronopoulou K et al. Telephone Helpline Unit
in Athens: Differences between women and men suicidal callers.
Bibl Psychiatr 1994, 165:72–78
10. Κ
ονταξάκης ΒΠ, Χριστοδούλου ΓΝ, Μαρκουλάκη. Πρόγραμμα
«Ιάσων»: Η πρώτη φάση λειτουργίας. Στο: Χριστοδούλου ΓΝ,
Κονταξάκης ΒΠ (Συντ.) Θέματα Προληπτικής Ψυχιατρικής. Κέντρο
Ψυχικής Υγιεινής, Αθήνα, 1994
11. Κ
οκκέβη Α. Συμβουλευτικός Σταθμός και Τηλεφωνική Γραμμή
για το AIDS. Στο: Μαντωνάκης Ι (Σύντ.) Κώστας Στεφανής-Επιστη­
μονική και Κοινωνική Διαδρομή: Αφιέρωμα των Συνεργατών του.
Αρσενίδης, Αθήνα, 2004
12. Π
ολίτης Α, Λαμπούσης Ε, Μαρκίδης Μ, Χριστοδούλου ΓΝ.
Ψυχική υγεία και σύγχρονη τηλεπικοινωνιακή τεχνολογία: Από την
τηλεφωνική βοήθεια στην Η-βοήθεια. 17ο Πανελλήνιο Συνέδριο
Ψυχιατρικής, Χαλκιδική, 19–23 Απριλίου 2002
13. Ο
ικονόμου Μ, Χαρίτση Μ, Λουκή Ε. Τηλεφωνικές Γραμμές Ψυ­χι­κής
Υγείας στην Ελλάδα. Τετρ Ψυχιατρ 2010, 109: 41–47
14. U
utela A. Economic crisis and mental health. Curr Opin Psy­chiatry
2010, 23:127–130
15. W
orld Health Organization. Impact of economic crises on mental
health. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, 2011
16. L
orant V, Deliege D, Eaton W, Robert A, Philippot P, Ansseau M.
Socioeconomic inequalities in depression: a meta-analysis. Am J
Epidemiol 2003, 157:98–112
17. F
ryers T, Melzer D, Jenkins R. Social inequalities and the common mental disorders: a systematic review of the evidence. Soc
Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2003, 38:229–237
18. M
cMillan KA, Enns MW, Asmundson GJG, Sareen J. The association between income, mental disorders and suicidal behavior:
findings from the Collaborative Psychiatric Epidemiologic Survey.
J Clin Psychiatry 2010, 71:1168–1175
19. L
ee S, Guo WJ, Tsang A, Mak ADP, Wu J, Ng KL et al. Evidence
for the 2008 economic crisis exacerbating depression in Hong
Kong. J Affect Disorders 2010, 126:125–133
20. L
orant V, Croux C, Weich S, Dieliege D, Mackenbach J, Ansseau
M. Depression and socioeconomic risk factors: 7-year longitudinal
population study. Br J Psychiatry 2007, 190:293–298
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
28. C
atalano R, Dooley D, Novaco RW, Wilson G, Hough R. Using
ECA survey data to examine the effect of job layoffs on violent
behavior. Hosp Commun Psychiatry 1993, 44:874–879
29. Ferrie JE, Shipley MJ, Marmot MG, Stansfeld S, Davey-Smith G.
The health effects of major organizational change and job insecurity. Soc Sci Med 1998, 46:243–254
30. Meltzer H, Bebbington P, Brugha T, Jenkins R. Job insecurity,
socio-economic circumstances and depression. Psychol Med 2010,
40:1401–1407
31. Κυριόπουλος Β, Τσιάντου Β. Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις
της στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη. Αρχ Ελλην Ιατρ 2010,
27:834–840
32. Μπούρας Γ, Λύκουρας Λ. Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις
της στην ψυχική υγεία. Εγκέφαλος 2011, 48:54–61
33. Giotakos O. Financial crisis and mental health. Psychiatriki 2010,
21:195–204
34. Madianos M, Economou M, Alexiou T, Stefanis C. Depression and
economic hardship across Greece in 2008 and 2009: two crosssectional surveys nationwide. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol
2011, 46:943–952
35. Giotakos O, Karabelas D, Kafkas A. Financial crisis and mental
health in Greece. Psychiatriki 2011, 22:109–119
36. Οικονόμου Μ, Λουκή Ε, Χαρίτση Μ, Πέππου Λ, Κολοστούμπης
Δ, Στεφανής Κ. Η Γραμμή Επικοινωνίας για την Κατάθλιψη του
Προγράμματος «Αντι-Στίγμα» του ΕΠΙΨΥ: Αξιολογητικά στοιχεία
του 1ου χρόνου λειτουργίας του. Τετρ Ψυχιατρ 2009, 108:37–
44
37. Desmon S, Calvert S. As economic crisis goes on, financial
fears can push some over the edge. April 23, 2009. Available
at: http://www.baltimoresun.com/news/maryland/bal-te.md.strain
23apr23,0,3795561.story (retrieved 05.09.2011)
38. U
S suicide rates rises as recession continues. Press TV Web site.
November 24, 2009. Available at: http://www.presstv.ir/detail.aspx
?id=112050&sectionid=3510212 (retrieved 05.09.2011)
39. Δημόπουλος ΓΔ, Οικονόμου Μ. Τηλεφωνική Γραμμή Βοήθειας
και επαγγελματίες ψυχικής υγείας: ο ρόλος της εποπτείαςδιαμεσολάβηση στην απάντηση του αιτήματος. Σύναψις 2011,
21:26–28
40. Goldberg D, Bridges K, Duncan-Jones P, Grayson D. Detecting
anxiety and depression in general medical settings. BMJ 1988,
297:897–899
41. Burgess N, Christensen H, Leach LS, Farrer L, Griffiths KM.
Mental health profile of callers to a telephone counseling service.
J Telemed Telecare 2008, 14:42–47
21. S
areen J, Afifi TO, McMillan K, Asmudson GJ. Relationship
between household income and mental disorders: Findings from
a population-based longitudinal study. Arc Gen Psychiatry 2011,
68:419–427
22. J
enkins R, Bhugra D, Bebbington P, Brugha T, Farrell M, Coid J,
et al. Debt, income and mental disorder in the general population.
Psychol Med 2008, 38:1485–1493
23. C
atalano R, Aldrete E, Vega W, Kolody B, Ajuilar-Gaxiola S. Job
loss and major depression among Mexican Americans. Soc Sci
Q 2000, 81:477–487
24. M
andal B, Roe B. Job loss, retirement and the mental health of
older Americans. J Men Health Policy Econ 2008, 11:167–176
25. K
han S, Murray RP, Barnes GE. A structural equation model og
effect of poverty and unemployment on alcohol abuse. Addict
Behav 2002, 27:405–423
26. G
unnell D, Platt S, Hawton K. The economic crisis and suicide.
BMJ 2009, 338:b1891
27. S
olano P, Pizzorno E, Gallina A, Mattei C, Gabrielli F, Kayman J.
Employment status, inflation and suicidal behavior: an analysis
of a stratified sample in Italy. Int J Soc Psychiatry 2011 (Epub
ahead of print)
Αλληλογραφία: Μ. Οικονόμου, Επικ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής,
Πρόγραμμα «Αντι-Στίγμα», Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο
Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), Σωρανού του Εφεσίου 2, 115 27 Αθήνα,
Tηλ.: +30 210 61 70 819–22, e-mail: [email protected]
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
29
Ερευνητική εργασία
Research article
Αυτοκτονίες και υπηρεσίες παροχής
ψυχικής υγείας στην Ελλάδα
Ο. Γιωτάκος,1 Γ. Τσουβέλας,1 Β. Κονταξάκης2
1
2
Έ
Ψυχιατρική Κλινική, 414 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών, Αθήνα
Β’ Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, ΠΓΝ «Αττικόν», Αθήνα
Psychiatriki 2012, 23:29–38
ρευνες έδειξαν ότι η καλή πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας αυξάνει τη δυνατότητα για έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών, καθώς και για μείωση του
αριθμού των αυτοκτονιών. Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της συσχέτισης ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους) και τον
αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας, των δημόσιων δομών ψυχικής υγείας, καθώς και των ειδικών παροχής πρωτοβάθμιας υγείας στην Ελλάδα, για τη χρονική περίοδο από 2002 έως 2009. Πηγές των
δεδομένων ήταν η Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (EL.STAT.), η ιστοσελίδα του Χρυσού Οδηγού και
τα πεπραγμένα του Προγράμματος «Ψυχαργώς» του Υπουργείου Υγείας. Χρησιμοποιήθηκαν συσχετίσεις με το κριτήριο Spearman, με σκοπό να εξεταστεί η σχέση ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονιών και τον αριθμό των υπηρεσιών παροχής πρωτοβάθμιας ή ψυχικής υγείας, σε επίπεδο Νομών και
Διοικητικών και Γεωγραφικών Περιφερειών. Οι άνδρες εμφάνισαν συστηματικά υψηλότερους δείκτες
αυτοκτονιών σε σύγκριση με τις γυναίκες (U=7,20, p<0,001). Οι υψηλότεροι μέσοι δείκτες αυτοκτονιών για την περίοδο 2002–2009 σε επίπεδο Νομού εντοπίζονται κατά σειρά στους Νομούς Ρεθύμνου
(6,99), Ροδόπης (5,62) και Ζακύνθου (5,28). Οι υψηλότεροι μέσοι δείκτες αυτοκτονιών για την περίοδο
2002–2009 σε επίπεδο Γεωγραφικών Περιφερειών εμφανίζονται κατά σειρά στη Μακεδονία (4,20), τα
Ιόνια Νησιά (4,03) και την Κρήτη (3,65). Αύξηση των δεικτών αυτοκτονίας (2009 έναντι 2002–2009) παρατηρήθηκε στις περιφέρειες της Κρήτης (4,76 έναντι 3,65), της Θράκης (4,45 έναντι 2,02) της Στερεάς
Ελλάδας (3,61 έναντι 1,39), των Νησιών του Αιγαίου (3,03 έναντι 1,28). Οι πλέον σημαντικές αρνητικές
συνάφειες ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας και τις υπηρεσίες υγείας εντοπίζονται στο επίπεδο
των Γεωγραφικών Περιφερειών για την περίοδο 2007−2009, στην οποία οι δείκτες αυτοκτονίας εμφάνισαν αρνητικές συσχετίσεις με τον αριθμό των νευρολόγων-ψυχιάτρων (rho=−0,71, p<0,05) και
ψυχολόγων ιδιωτικής απασχόλησης (rho=−0,56, p<0,05), των παθολόγων δημόσιας απασχόλησης
(rho=−0,73, p<0,01), καθώς και με τον αριθμό των δημόσιων δομών ψυχικής υγείας (ψυχιατρικές κλινικές, κέντρα ημέρας, κινητές μονάδες ψυχικής υγείας κ.ά.) (rho=−0,73, p<0,01). Συμπερασματικά, βρέθηκε ότι τόσο σε επίπεδο Νομού όσο και σε επίπεδο Διοικητικής αλλά και Γεωγραφικής Περιφέρειας
της Ελλάδας, οι δείκτες αυτοκτονίας σχετίζονται αντίστροφα με τον αριθμό των δημόσιων ή ιδιωτών
ειδικών ψυχικής υγείας, τον αριθμό των δημόσιων δομών ψυχικής υγείας, καθώς και των ειδικών γενικής πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Δεδομένων των συνεπειών της τρέχουσας οικονομικής κρίσης,
η περαιτέρω διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στις παρεχόμενες υπηρεσίες ψυχικής υγείας και την
αυτοκτονικότητα, αλλά και άλλες ψυχοκοινωνικές παραμέτρους, αναμένεται ότι θα βοηθήσει στον
καλύτερο σχεδιασμό πρόσβασης των ασθενών στις σχετικές υπηρεσίες, αλλά και στη βελτίωση της
ποιότητας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην Ελλάδα.
Λέξεις ευρετηρίου: Αυτοκτονίες, δείκτες αυτοκτονίας, υπηρεσίες ψυχικής υγείας, ψυχική υγεία, οικονομική κρίση.
30
O. ΓΙΩΤΑΚΟΣ και συν
Εισαγωγή
Εκτιμάται ότι, σε καθημερινή βάση, περίπου 2000
άτομα αυτοκτονούν παγκοσμίως, με τις χώρες γύρω
από τη Βαλτική, τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ και την
Ουγγαρία να έχουν τα περισσότερα θύματα. Στις
Ηνωμένες Πολιτείες περίπου 30.000 άτομα αυτοκτονούν κάθε χρόνο, ενώ από εκείνους που αποπειρώνται και τελικά αποτυγχάνουν, περίπου 20.000
μένουν τελικά ανάπηροι. Οι νέοι μεταξύ 15–24 ετών
αποτελούν την ηλικιακή ομάδα που παρουσιάζει τη
μεγαλύτερη αύξηση σε απόπειρες αυτοκτονίας τα
τελευταία 20 χρόνια. Υπολογίζεται ότι οι αυτοκτονίες
κατέχουν μία από τις τρεις πρώτες θέσεις στον κατάλογο με τις αιτίες θανάτου παιδιών και εφήβων παγκοσμίως. Έχει βρεθεί επίσης ότι οι άνδρες αυτοκτονούν σε ποσοστό τετραπλάσιο του αντίστοιχου των
γυναικών, ενώ το 25% όλων των αυτοκτονιών επιχειρείται από άτομα άνω των 65 ετών. Τουλάχιστον
το 80% των ατόμων που αυτοκτονούν πάσχουν από
κάποια ψυχική διαταραχή, ενώ δεν είναι ασήμαντος
ο αριθμός των ατόμων που αυτοκτονεί ενώ πάσχει
από κάποια σοβαρή σωματική νόσο.1–3
Έχει βρεθεί ότι ο αριθμός των αυτοκτονιών σχετίζεται με την κατανομή των υπηρεσιών παροχής ψυχικής υγείας ανάμεσα στις αστικές και τις αγροτικές
περιοχές.4 Είναι γεγονός ότι η διαθεσιμότητα των
υπηρεσιών ψυχικής υγείας εμφανίζει διαφορές τόσο
μεταξύ των κρατών όσο και μεταξύ των περιοχών
μέσα στην ίδια χώρα. 5 Η διαθεσιμότητα των ψυχιάτρων,6,7 αλλά και του λοιπού υγειονομικού προσωπικού που σχετίζεται με την πρωτοβάθμια φροντίδα
υγείας8,9 είναι μικρότερη στις αγροτικές περιοχές,
συγκριτικά με τις αστικές, και οι δείκτες αυτοκτονίας
είναι υψηλότεροι στις αγροτικές περιοχές.10,11
Αρκετές μελέτες έδειξαν αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στον αριθμό αυτοκτονιών και τη δυνατότητα
ανίχνευσης των ψυχικών διαταραχών από τις υπηρεσίες πρωτοβάθμιας παροχής υγείας. Για παράδειγμα,
στη Σουηδία παρατηρήθηκε σημαντική μείωση των
αυτοκτονιών μετά την ολοκλήρωση προγράμματος εκπαίδευσης των γενικών ιατρών για τη βελτίωση των δεξιοτήτων αναγνώρισης της κατάθλιψης.12
Έρευνα στην Ουγγαρία έδειξε ότι ο αριθμός των
παθολόγων σχετίζεται θετικά με τον δείκτη διαγνωσμένων καταθλίψεων και αντίστροφα με τον αριθμό
των αυτοκτονιών.13 Έρευνες στις ΗΠΑ έδειξαν ότι η
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας,14 ο αριθμός ψυχιάτρων και το ύψος επιδομάτων
υγείας,15 καθώς και η ποιότητα της φροντίδας ψυχικής υγείας, όπως αυτή προέκυψε από τη συνταγοράφηση αντικαταθλιπτικών, σχετίζονται αντίστροφα με
τον αριθμό των αυτοκτονιών.16
Τουλάχιστον τα μισά από τα άτομα που διαπράττουν αυτοκτονία έρχονται σε επαφή με ειδικό παροχής ψυχικής υγείας ή πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας έναν μήνα πριν τη διάπραξη της αυτοκτονίας.17–19
Μετά από σχετική έρευνα στην Αυστρία, οι Kapusta
et al,20 βρήκαν ότι η καλύτερη πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας αυξάνει τη δυνατότητα για έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών
και μειώνει τον αριθμό των αυτοκτονιών. Με βάση τα
παραπάνω δεδομένα, σκοπός της παρούσας έρευνας
ήταν η διερεύνηση της συσχέτισης ανάμεσα στους
δείκτες αυτοκτονιών και τον αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας, των δομών ψυχικής υγείας, καθώς και
των ειδικών παροχής πρωτοβάθμιας υγείας στην
Ελλάδα.
Υλικό και μέθοδος
Τα δεδομένα για τον αριθμό των αυτοκτονιών
συγκεντρώθηκαν από την Ελληνική Στατιστική
Υπηρεσία (ELSTAT), ξεχωριστά για τα έτη από 2002
έως 2009, ανά φύλο και ανά Νομό. Από τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν υπολογίστηκαν οι δείκτες αυτοκτονιών (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους) σε επίπεδο Νομού, καθώς και Διοικητικής και
Γεωγραφικής Περιφέρειας. Υπολογίστηκε επίσης ο
συγκερασμένος δείκτης αυτοκτονιών ανά φύλο συνολικά για τα έτη 2002 έως 2009 και ο συγκερασμένος δείκτης αυτοκτονιών ανά φύλο συνολικά για τα
έτη 2007 έως 2009, σε επίπεδο Νομού και σε επίπεδο
Διοικητικής και Γεωγραφικής Περιφέρειας.
Δεδομένα από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία
χρησιμοποιήθηκαν επίσης για τον υπολογισμό των
Νευρολόγων, Ψυχιάτρων, Παιδοψυχιάτρων, Γενικών
Ιατρών, Παθολόγων και Παιδιάτρων, του Εθνικού
Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ), σε επίπεδο Νομού, καθώς
και σε επίπεδο Διοικητικής και Γεωγραφικής Περι­
φέρειας. Λόγω του τρόπου καταγραφής των δεδομένων από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (ομαδοποίηση ειδικοτήτων που αφορούν στην ψυχική
υγεία, περιλαμβανομένων και των ειδικευομένων ή
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
αΥΤΟΚΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ των αγροτικών ιατρών), οι ειδικότητες Νευρολόγος,
Ψυχίατρος και Παιδοψυχίατρος καταγράφηκαν σε
έναν ενιαίο δείκτη. Έτσι, κατά το 2009 καταγράφονται 2491 Νευρολόγοι-Ψυχίατροι-Παιδοψυχίατροι ΕΣΥ
στην Ελλάδα (15,4 ανά 100.000 κατοίκους SD=7,44),
1930 Γενικοί Ιατροί ΕΣΥ (21,11 ανά 100.000 κατοίκους
SD=6,09), 4419 Παθολόγοι ΕΣΥ (33,13 ανά 100.000
κατοίκους SD=7,23), 3308 Παιδίατροι ΕΣΥ (25,21 ανά
100.000 κατοίκους SD=6,42). Για την καταμέτρηση
των ειδικών ψυχικής υγείας που δραστηριοποιούνται
ιδιωτικά ανά Νομό χρησιμοποιήθηκε η ιστοσελίδα
του Χρυσού Οδηγού (www.xo.gr) έτους 2010. Λόγω
του παρόμοιου τρόπου καταγραφής των δεδομένων
από τον Χρυσό Οδηγό, οι ειδικότητες Νευρολόγος,
Ψυχίατρος και Παιδοψυχίατρος κατεγράφησαν σε
έναν ενιαίο δείκτη. Καταγράφηκαν 1400 ΝευρολόγοιΨυ­χίατροι-Παιδοψυχίατροι ιδιωτικής απασχόλησης
(8,77 ανά 100.000 κατοίκους SD=3,92) και 1659 Ψυ­
χολόγοι (10,21 ανά 100.000 κατοίκους SD=4,91).
Για τον υπολογισμό του αριθμού των Δημόσιων
Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας χρησιμοποιήθηκε η απογραφή υπηρεσιών ψυχικής υγείας που αποτυπώθηκε
στην «Έκθεση αξιολόγησης εφαρμογής του Εθνικού
Σχεδίου Δράσης Ψυχαργώς 2000–2009»,21 στην οποία
καταγράφηκαν 1127 δημόσιες υπηρεσίες ψυχικής
υγείας (10,50 ανά 100.000 κατοίκους SD=5,55). Στον
αριθμό των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας ανά
Νομό και ανά Περιφέρεια εντάξαμε με απόλυτους
αριθμούς όλες τις δομές ψυχικής υγείας που αναπτύχθηκαν ή υποστηρίχθηκαν από το Πρόγραμμα
αυτό, δηλαδή: Ψυχιατρικά Νοσοκομεία, Ψυχιατρικά
Τμήματα Γενικών Νοσοκομείων, Παιδοψυχιατρικά
Τμήματα Γενικών Νοσοκομείων, Κέντρα Ψυχικής
Υγείας, Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα, Κινητές Μονάδες,
Κέντρα Ημέρας, Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκα­
τάστασης, Ξενώνες, Οικοτροφεία, Προστατευμένα
Διαμερίσματα, Μονάδες Κοινωνικής & Επαγγελ­ματικής
Αποκατάστασης, Κέντρα αντιμετώπισης της νόσου
Alzheimer, Κέντρα αντιμετώπισης χρήσης εξαρτησιογόνων Ουσιών, Κέντρα αντιμετώπισης χρήσης αλκοόλ,
Κοι.ΣΠΕ και Κέντρα Αυτισμού. Τέλος, επινοήσαμε έναν
συνολικό αριθμό «σημείων πρόσβασης» σε υπηρεσίες
παροχής ψυχικής υγείας ανά Διοικητική Περιφέρεια,
αθροίζοντας τον αριθμό των Δημόσιων Υπηρεσιών
Ψυχικής Υγείας που προαναφέρθηκε και τον αριθμό
των Ψυχιάτρων και Ψυχολόγων ιδιωτικής απασχόλησης. Συνολικά καταγράφηκαν 4186 τέτοια «σημεία
31
πρόσβασης» υπηρεσιών παροχής ψυχικής υγείας
(29,48 ανά 100.000 κατοίκους SD=10,08).
Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων έγινε
με το λογισμικό στατιστικής επεξεργασίας SPSS.13
Χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής συσχετίσεως Spear­
man για την ανάδειξη συσχετίσεων μεταξύ των παραμέτρων που διερευνήθηκαν, και οι δοκιμασίες
Man-Whitney Utest για τη σύγκριση ποσοτικών χαρακτηριστικών της μελέτης.
Αποτελέσματα
Οι αυτοκτονίες που διαπράχθηκαν συνολικά στην
Ελλάδα το 2002 ήταν 234, το 2003 ήταν 252, το 2004
ήταν 239, το 2005 ήταν 260, το 2006 ήταν 266, το
2007 ήταν 237, το 2008 ήταν 235 και το 2009 ήταν
284. Στον πίνακα 1 απεικονίζονται οι δείκτες αυτοκτονίας (αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 κατοίκους-suicide rates) ανά φύλο και ανά Νομό για το
έτος 2009 και για τις περιόδους 2007 έως 2009 και
2002 έως 2009. Οι αναγραφόμενες τιμές για τα δύο
φύλα εξήχθησαν με αναγωγή στους πληθυσμούς
των ανδρών και γυναικών αντίστοιχα, για την αντίστοιχη χρονική περίοδο. Για την περίοδο 2002 έως
2009 οι υψηλότεροι μικτοί (και για τα δύο φύλα)
δείκτες αυτοκτονίας εμφανίστηκαν στους Νομούς
Ρεθύμνου (6,99), Ροδόπης (5,62), Ζακύνθου (5,28), και
Ευρυτανίας (5,12). Για την περίοδο 2007 έως 2009 οι
υψηλότεροι δείκτες εμφανίστηκαν στους Νομούς
Ευρυτανίας (6,88), Ζακύνθου (6,58) και Λασιθίου
(5,30). Για το έτος 2009 οι υψηλότεροι δείκτες εμφανίστηκαν στους Νομούς Λευκάδας (9,04), Ηρακλείου
(6,62), Έβρου (6,73) και Γρεβενών (6,44).
Στον πίνακα 2 απεικονίζονται οι μικτοί (και για τα
δύο φύλα) δείκτες αυτοκτονίας ανά Γεωγραφική
Περιφέρεια για το έτος 2009, καθώς και για την περίοδο 2002 έως 2009. Για το έτος 2009 η Κρήτη (4,76),
η Θράκη (4,45) και τα Ιόνια Νησιά (4,31) εμφανίζουν
κατά σειρά τους υψηλότερους δείκτες αυτοκτονίας,
ενώ για την περίοδο 2002 έως 2009 οι υψηλότεροι
δείκτες αυτοκτονίας εμφανίζονται κατά σειρά στη
Μακεδονία (4,20), τα Ιόνια Νησιά (4,03) και την Κρήτη
(3,65). Εξάλλου, αύξηση των αυτοκτονιών παρουσιάζεται στην Κρήτη, Θράκη, Στερεά Ελλάδα, Νησιά του
Αιγαίου.
Όπως φαίνεται στον πίνακα 3, οι άνδρες εμφανίζουν συστηματικά υψηλότερους δείκτες σε σύγκρι-
32
O. ΓΙΩΤΑΚΟΣ και συν
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
Πίνακας 1. Δείκτες αυτοκτονίας (αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 κατοίκους), για άνδρες-γυναίκες-σύνολο, ανά Νομό
για τις περιόδους 2002–2009, 2007–2009 και για το έτος 2009.
2009
2007–2009
2002–2009
Νομός
Άνδρες Γυναίκες Σύνολο
Άνδρες Γυναίκες Σύνολο
Άνδρες Γυναίκες Σύνολο
Αττικής
1,51
0,29
0,96
0,30
0,84
0,26
1,81
1,26
1,10
Βοιωτίας
2,39
0,80
1,86
0,27
1,79
0,50
3,19
2,13
2,29
Εύβοιας
4,84
0,48
3,07
0,81
2,90
0,73
5,33
3,87
3,63
Ευρυτανίας
5,16
0,00
6,88
0,00
3,84
1,28
5,16
6,88
5,12
Φθιώτιδας
1,81
0,60
1,81
0,60
2,17
0,30
2,41
2,41
2,47
Φωκίδας
0,00
0,00
2,68
0,00
3,30
0,66
0,00
2,68
3,97
Αιτωλ/νίας
0,92
0,00
1,69
0,31
2,17
0,46
0,92
1,99
2,63
Αχαΐας
1,44
0,00
1,73
0,29
2,15
0,48
1,44
2,02
2,63
Ηλείας
3,91
0,56
3,54
0,74
3,12
0,90
4,47
4,28
4,02
Αργολίδας
4,88
2,93
2,93
1,63
3,05
0,97
7,81
4,56
4,02
Αρκαδίας
2,29
0,00
4,57
0,00
4,50
0,42
2,29
4,57
4,92
Κορινθίας
1,37
0,00
2,74
0,46
2,65
0,86
1,37
3,19
3,51
Λακωνίας
1,09
0,00
1,81
0,36
3,49
0,81
1,09
2,17
4,30
Μεσσηνίας
2,45
0,61
2,04
0,61
2,58
1,14
3,06
2,65
3,72
Καρδίτσας
0,87
0,87
3,19
0,58
3,21
0,75
1,74
3,76
3,97
Λάρισας
1,05
0,00
1,39
0,23
1,45
0,48
1,05
1,63
1,93
Μαγνησίας
1,96
0,49
1,96
0,33
2,33
0,61
2,45
2,29
2,94
Τρικάλων
3,85
0,00
2,82
0,51
2,58
0,38
3,85
3,34
2,96
Άρτας
1,42
1,42
1,89
0,95
2,10
0,70
2,84
2,84
2,81
Θεσπρωτίας
2,35
0,00
3,13
0,00
3,21
1,17
2,35
3,13
4,38
Ιωαννίνων
2,67
0,00
2,49
0,36
2,41
0,78
2,67
2,85
3,18
Πρέβεζας
3,50
0,00
2,92
0,00
2,18
0,65
3,50
2,92
2,83
Δράμας
3,00
1,00
1,34
0,33
2,24
0,62
4,01
1,67
2,86
Καβάλας
2,86
0,72
2,15
0,72
2,14
0,80
3,58
2,86
2,94
Έβρου
6,73
0,00
4,04
0,22
3,86
0,50
6,73
4,26
4,37
Ξάνθης
1,86
0,00
1,55
0,31
2,12
0,35
1,86
1,86
2,48
Ροδόπης
2,70
2,70
2,70
2,10
3,71
1,91
5,40
4,80
5,62
Ημαθίας
2,77
0,69
2,54
0,92
1,65
1,13
3,46
3,46
2,78
Θεσσαλονίκης
1,73
0,52
1,12
0,49
0,96
0,43
2,24
1,61
1,39
Κιλκίς
3,50
0,00
2,33
0,00
2,17
0,58
3,50
2,33
2,75
Πέλλας
2,76
0,00
1,61
0,23
1,72
0,26
2,76
1,84
1,98
Πιερίας
0,78
0,00
1,04
0,26
1,66
0,29
0,78
1,30
1,95
Σερρών
2,15
0,00
2,50
0,00
2,51
0,40
2,15
2,50
2,90
Χαλκιδικής
0,99
0,00
1,99
0,66
1,62
0,37
0,99
2,65
2,00
Γρεβενών
6,44
0,00
5,37
0,00
2,38
0,79
6,44
5,37
3,17
Καστοριάς
1,87
0,00
3,74
0,00
3,03
0,70
1,87
3,74
3,73
Κοζάνης
1,30
0,65
1,51
0,65
1,78
0,65
1,94
2,16
2,43
Φλώρινας
0,00
0,00
1,23
0,00
2,07
0,23
0,00
1,23
2,30
Ζακύνθου
2,47
0,00
5,76
0,82
4,66
0,62
2,47
6,58
5,28
Κέρκυρας
3,02
1,51
3,27
0,76
2,50
0,90
4,53
4,03
3,40
Κεφαλονιάς
2,63
0,00
2,63
1,76
3,28
1,64
2,63
4,39
4,93
Λευκάδας
9,04
0,00
3,01
0,00
3,36
0,00
9,04
3,01
3,36
Λέσβου
3,78
0,00
3,47
0,32
2,82
0,59
3,78
3,78
3,40
Σάμου
2,35
0,00
3,14
0,78
2,63
0,58
2,35
3,92
3,21
Χίου
0,00
0,00
1,93
0,64
1,44
0,24
0,00
2,57
1,68
Δωδεκανήσων
2,04
1,02
1,87
0,51
2,00
0,45
3,05
2,37
2,45
Κυκλάδων
2,69
1,80
2,69
1,50
2,26
1,02
4,49
4,19
3,27
Ηρακλείου
4,63
1,99
3,09
1,43
2,26
0,84
6,62
4,52
3,10
Λασιθίου
5,30
0,00
4,86
0,44
3,64
0,50
5,30
5,30
4,14
Ρεθύμνου
3,69
0,00
3,69
0,82
5,59
1,40
3,69
4,50
6,99
Χανίων
1,32
0,00
1,32
0,00
2,41
0,25
1,32
1,32
2,66
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
αΥΤΟΚΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Πίνακας 2. Δείκτες αυτοκτονίας (αριθμός αυτοκτονιών ανά 100.000 κατοίκους) ανά γεωγραφική περιφέρεια για το έτος 2009 και την περίοδο 2002–2009.
Γεωγραφική περιφέρεια
2009
33
Πίνακας 3. Έλεγχος επίδρασης φύλου στις αυτοκτονίες με το κριτήριο U για τα έτη 2002 έως 2009 (Mean
Ranking και z−τιμές).
Mean Rank
2002–2009
z−τιμή
Γυναίκες
Άνδρες
Θράκη
4,45
2,02
Μακεδονία
2,15
4,20
2002
39,01
69,99
–5,26*
Ήπειρος
2,81
3,21
2003
38,29
70,71
–5,48*
Θεσσαλία
2,03
2,71
2004
37,89
71,11
–5,62*
37,63
71,37
–5,69*
69,43
–5,04*
Στερεά Ελλάδα
3,61
1,39
2005
Νησιά Αιγαίου
3,03
1,28
2006
39,57
Νησιά Ιονίου
4,31
4,03
2007
35,92
73,08
–6,30*
37,14
71,86
–5,88*
35,30
73,70
–6,54*
Πελοπόννησος
2,56
3,58
2008
Κρήτη
4,76
3,65
2009
*p<0,001
ση με τις γυναίκες για όλα τα έτη που μελετήθηκαν
(Mann-Whitney, U-test). Οι μεγαλύτερες διαφορές
σε απόλυτους αριθμούς ανάμεσα στους άνδρες και
τις γυναίκες κατά το 2009 παρατηρούνται στους
Νομούς Αττικής (52/11), Έβρου (10/0), Εύβοιας (10/1)
και Ηλείας (7/1). Ο μέσος όρος αναλογίας αυτοκτονιών ανδρών έναντι γυναικών κατά την περίοδο 2002
έως 2009 είναι 4,36. Οι μεγαλύτερες διαφορές στις
αναλογίες ανδρών/γυναικών παρατηρήθηκαν στους
Νομούς Αττικής (8,50), Αχαΐας (5,62) και Έβρου
(5,00).
Στον πίνακα 4 παρουσιάζονται οι συσχετίσεις ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας και τον αριθμό των
παρόχων, για το έτος 2009, καθώς και για την περίοδο 2007 έως 2009, στο επίπεδο των 12 Διοικητικών
Περιφερειών. Όπως φαίνεται προέκυψαν πολλές,
Πίνακας 4. Συσχέτιση δείκτη αυτοκτονιών (αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους) και αριθμού ειδικών ψυχικής υγείας, δημόσιων δομών παροχής ψυχικής υγείας και αριθμού ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας, στις 12 Διοικητικές
Περιφέρειες κατά το έτος 2009 (κάτω διαγώνιος πίνακας) και κατά την περίοδο 2007–2009 (άνω διαγώνιος πίνακας)
(δείκτες συνάφειας Spearman Rho).
1
2
1. Αυτοκτονίες 2009 και 2007–2009
2. Ψυχολόγοι ιδιωτικής απασχόλησης1
3. Ψυχίατροι, νευρολόγοι,
παιδοψυχίατροι ιδιωτικής
απασχόλησης1
4. Ψυχίατροι, νευρολόγοι,
παιδοψυχίατροι (ΕΣΥ)2
5. Γενικοί ιατροί (ΕΣΥ)2
6. Παθολόγοι (ΕΣΥ)2
7. Παιδίατροι (ΕΣΥ)2
8. Αριθμός δημόσιων υπηρεσιών
ψυχικής υγείας3
9. Σημεία πρόσβασης για παροχή
ψυχικής υγείας4
2
3
4
5
6
7
8
9
–
–0,28
–0,39
–0,53* –0,62* –0,54* –0,43 –0,57* –0,54* –0,43 –0,51*
–
0,85** 0,84** 0,87** 0,93** 0,87** 0,71** 0,96**
0,85**
–
0,98** 0,88** 0,96** 0,96** 0,62* 0,91**
–0,30
0,84** 0,98**
–0,17
–0,29
–0,26
–0,09
0,87** 0,88** 0,88**
–
0,94** 0,95** 0,70** 0,94**
0,93** 0,96** 0,96** 0,94**
–
0,97** 0,75** 0,98**
0,87** 0,96** 0,97** 0,95** 0,97**
–
0,73** 0,95**
0,71** 0,62* 0,69** 0,70** 0,75** 0,73**
–
0,79**
–0,25
0,96** 0,91** 0,92** 0,94** 0,98** 0,95** 0,79**
–
0,88** 0,96** 0,97** 0,69** 0,92**
–
*p<0,05, **p<0,01
1
Δεδομένα από Χρυσό Οδηγό (www.xo.gr), 2010
2
Δεδομένα από Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία (αφορούν έως το 2009)
3
Δεδομένα από «Αξιολόγηση Εθνικού Σχεδίου Δράσης Ψυχαργώς» (Υπουργείο Υγείας, 2011)21
4 Άθροισμα του αριθμού των Δημόσιων Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας και των Ψυχιάτρων και Ψυχολόγων ιδιωτικής
απασχόλησης
34
O. ΓΙΩΤΑΚΟΣ και συν
στατιστικά σημαντικές, αρνητικές συσχετίσεις που
αφορούν στον αριθμό των ειδικών ψυχικής υγείας,
τον αριθμό των ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας
υγείας και τον αριθμό των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Στον πίνακα 5 παρουσιάζονται οι συσχετίσεις ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας και τον αριθμό (όλες
αρνητικές) των παρόχων, για το έτος 2009 και για την
περίοδο 2007 έως 2009, σε επίπεδο Γεωγραφικών
Περιφερειών. Οι μεγαλύτερες αρνητικές συσχετίσεις εντοπίστηκαν στο έτος 2009 και αφορούσαν
στον αριθμό των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας και τον αριθμό των παθολόγων (rho=−0,55) και
rho=−0,57, αντίστοιχα).
Τέλος, στο επίπεδο των 52 Νομών (δεν εμφανίζονται σε πίνακα), η συνάφεια ανάμεσα στον αριθμό
των ειδικών ψυχικής υγείας ιδιωτικής απασχόλησης
και τους δείκτες αυτοκτονίας για τις χρονικές περιόδους 2007−2009 και 2002−2009, ήταν για τους ψυχιάτρους ιδιωτικής απασχόλησης rho=−0,35, p<0,01 και
rho=−0,34, p<0,01 αντίστοιχα, και για τους ψυχολόγους ιδιωτικής απασχόλησης rho=−0,35, p<0,01 και
rho=−0,35, p<0,01 αντίστοιχα.
Συζήτηση
Οι περιορισμοί της παρούσας έρευνας απορρέουν
κυρίως από τη δυσχέρεια ανεύρεσης έγκυρων δε-
Πίνακας 5. Συσχέτιση δείκτη αυτοκτονιών (αυτοκτονίες
ανά 100.000 κατοίκους) και αριθμού ειδικών ψυχικής υγείας, δημόσιων δομών παροχής ψυχικής υγείας και αριθμού ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας, στις Γεωγραφικές
Περιφέρειες κατά το 2009 και κατά την περίοδο 2007–
2009 (δείκτες συνάφειας Spearman Rho).
Αυτοκτονίες Αυτοκτονίες
2009 ανά
2007−2009
100.000
ανά 100.000
Ψυχίατροι, νευρολόγοι,
παιδοψυχίατροι ιδιωτικής
απασχόλησης
Ψυχολόγοι ιδιωτικής
απασχόλησης
Αριθμός δημόσιων
υπηρεσιών ψυχικής υγείας
Γενικοί ιατροί ΕΣΥ
Παθολόγοι ΕΣΥ
Παιδίατροι ΕΣΥ
*p<0,05, **p<0,01
–0,52
–0,71*
–0,41
–0,56*
–0,55*
–0,73**
–0,37
–0,58*
–0,48
–0,59*
–0,73**
–0,66*
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
δομένων από ενιαίο φορέα, σχετικά με τους αριθμούς που σχετίζονται με την παροχή υπηρεσιών για
τη χρονική περίοδο της ανάλυσης. Με τα υπάρχοντα δεδομένα βρέθηκε ότι οι δείκτες αυτοκτονίας
σχετίζονται αντίστροφα, τόσο με τον αριθμό των
ειδικών ψυχικής υγείας, όσο και με τον αριθμό των
ειδικών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Τα ευρήματα αυτά θα ήταν σκόπιμο να συζητηθούν παράλληλα με τα κατά τόπους κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά, όπως κατά κεφαλήν εισόδημα, ανεργία, προσβασιμότητα στις υπηρεσίες, πυκνότητα
πληθυσμού κ.ά.10,22–25 Μελέτη στη Φινλανδία έδειξε
ότι η διαθεσιμότητα 24ωρων υπηρεσιών έκτακτης
ανάγκης και ο αριθμός των κινητών μονάδων υγείας
σχετίζονται αντίστροφα με τους δείκτες αυτοκτονίας. 26 Η διεθνής βιβλιογραφία δείχνει ότι η ευκολότερη πρόσβαση στους ειδικούς ψυχικής υγείας στις
αστικοποιημένες περιοχές δικαιολογεί τη διαφορά
ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονιών σε αστικές και
αγροτικές περιοχές.10 Παρόμοια, η παρούσα έρευνα
έδειξε ότι οι ακριτικές περιοχές Κρήτη, Θράκη και
Ιόνια Νησιά εμφανίζουν τους υψηλότερους δείκτες
αυτοκτονίας.
Έχει βρεθεί ότι περίπου οκτώ από τα δέκα άτομα
που αυτοκτονούν πάσχουν από κάποια ψυχική νόσο
κατά τη στιγμή του θανάτου τους. Μεταξύ όλων των
ψυχιατρικών διαγνώσεων, οι διαταραχές που σχετίζονται συχνότερα με την αυτοκτονία είναι οι διαταραχές της διάθεσης, με κύριο εκπρόσωπο την κατάθλιψη, που προσμετρά για το 30% του συνόλου των
ψυχικά ασθενών, ακολουθούμενη από τη χρήση ουσιών με ποσοστό 17%, τη σχιζοφρένεια με ποσοστό
14% και τις διαταραχές προσωπικότητας με ποσοστό
13%. Να σημειωθεί βέβαια ότι για διάφορους λόγους,
ένας σημαντικός αριθμός αυτοκτονιών δεν καταγράφεται ως αυτοκτονία.19,27–30 Μελέτες στις Ηνωμένες
Πολιτείες έδειξαν ότι το 75% των ατόμων που διέπραξαν αυτοκτονία είχε επισκεφθεί τον τελευταίο
μήνα κάποιον γενικό ιατρό,19,31,32 αν και μόνο το 36%
των γενικών ιατρών εξέταζε τους ασθενείς για ύπαρξη αυτοκτονικού ιδεασμού. 33 Μελέτη στην Ελλάδα34
έδειξε ότι οι ψυχικές διαταραχές, περιλαμβανομένου
του κινδύνου για αυτοκτονία, δεν διαγιγνώσκονται
έγκαιρα στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας φροντίδας
ψυχικής υγείας, με αποτέλεσμα οι ασθενείς να μην
παραπέμπονται κατάλληλα. Η χαμηλή ίσως εκπαίδευση σε θέματα πρωτοβάθμιας φροντίδας ψυχικής
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
αΥΤΟΚΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 35
Πίνακας 6. Δείκτες αυτοκτονίας ανά 100.000 κατοίκους, ανά χώρα, έτος και φύλο (WHO, 2011).39
Χώρα
Έτος
Άνδρες
Γυναίκες
Βαλκανικές χώρες
Αλβανία
Κροατία
ΠΓΔΜ
Σερβία
Βουλγαρία
Ρουμανία
Ελλάδα
2003
2009
2003
2009
2008
2009
2009
4,7
28,9
9,5
28,1
18,8
21,0
6,0
3,3
7,5
4,0
10,0
6,2
3,5
1,0
Άνδρες Γυναίκες
Λετονία
Εσθονία
Λιθουανία
Δημοκρατία της Μολδαβίας
Ρωσική Ομοσπονδία
Ουκρανία
Λευκορωσία
2009
2008
2009
2008
2006
2009
2007
40,0
30,6
61,3
30,1
53,9
37,8
48,7
8,2
7,3
10,4
5,6
9,5
7,0
8,8
2006
2009
2009
2008
2008
17,5
29,0
17,3
18,7
16,5
6,4
10,0
6,5
6,8
7,0
2008
2008
2004
1999
2009
2007
2008
2009
2005
12,6
3,6
17,3
13,0
19,0
7,9
19,0
36,2
17,7
3,0
0,6
5,4
14,8
10,7
2,0
5,5
13,2
4,5
Σκανδιναβικές χώρες
2008
2007
2008
2009
2008
2007
2009
7,4
10,0
5,9
15,6
11,9
7,0
0,1
1,7
2,8
1,0
4,0
3,4
1,5
0,0
2005
2008
2009
2007
2006
2009
2009
2009
2007
2009
2008
2005
2009
2009
28,8
16,1
40,0
24,7
17,9
10,9
23,8
19,0
24,8
13,1
26,4
22,3
34,6
23,9
10,3
3,2
10,6
8,5
6,0
3,0
7,1
4,7
11,4
5,5
4,1
3,4
9,4
4,4
Χώρες Κεντρικής Ευρώπης
Βέλγιο
Λουξεμβούργο
Ουγγαρία
Γαλλία
Γερμανία
Ηνωμένο Βασίλειο
Αυστρία
Ιρλανδία
Ελβετία
Ολλανδία
Πολωνία
Σλοβακία
Σλοβενία
Δημοκρατία της Τσεχίας
Έτος
Χώρες της πρώην ΕΣΣΔ
Μεσογειακές χώρες
Κύπρος
Ιταλία
Μάλτα
Πορτογαλία
Ισπανία
Ισραήλ
Αίγυπτος
Χώρα
υγείας ωθεί την ανάγκη ένταξης θεμάτων ψυχικής
υγείας και πρόληψης αυτοκτονικής συμπεριφοράς
στην εκπαίδευση των γενικών ιατρών, 35 των παθολόγων, αλλά και των ειδικών ψυχικής υγείας στην
Ελλάδα.36–38
Στην παρούσα έρευνα βρέθηκε επίσης ότι, όπως
αναμενόταν, οι άνδρες εμφανίζουν συστηματικά
υψηλότερους δείκτες αυτοκτονίας σε σχέση με τις
γυναίκες. Στην επεξεργασία των δεδομένων που μας
έδωσε ανά Νομό και ανά έτος η Στατιστική Υπηρεσία,
Δανία
Φινλανδία
Νορβηγία
Σουηδία
Ισλανδία
Άλλες χώρες
Αργεντινή
Αυστραλία
Καναδάς
Κίνα (επιλεγμένες περιοχές)
Κίνα (Χονγκ Κογκ SAR)
Κολομβία
Κούβα
Ιαπωνία
ΗΠΑ
βρέθηκε ότι ο μέσος δείκτης αυτοκτονίας για την περίοδο 2002 έως 2009 ήταν για τους άνδρες 2,60 και
τις γυναίκες 0,67. Για το έτος 2009 ήταν για τους άνδρες 4,70 και τις γυναίκες 0,85, αν και για άγνωστους
λόγους ο αναρτημένος πίνακας της Παγκόσμιας
Οργάνωσης Υγείας (WHO) αναφέρει για το 2009 δείκτη αυτοκτονίας 6 για τους άνδρες και 1 για τις γυναίκες. 39 Στη διερεύνηση που κάναμε σχετικά με τις
διαφορές φύλου στα 105 κράτη που δημοσιεύτηκαν
από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, βρήκαμε ότι
36
O. ΓΙΩΤΑΚΟΣ και συν
ο μέσος δείκτης αυτοκτονιών για τους άνδρες είναι
15,29 (SD=13,24) και για τις γυναίκες 4,10 (SD=0,40)
(t= 10,88, p<0,001). Να σημειωθεί ότι υψηλότεροι δείκτες αυτοκτονιών στις γυναίκες, σε σύγκριση με τους
άνδρες –αν και μη στατιστικά σημαντικές− παρουσιά­
ζονται μόνο στην Κίνα και στη Λαϊκή Δημοκρατία
του Σάο Τόμε και Πρίνσιπε, κοντά στο Κόλπο της
Νέας Γουινέας.25,39
Η παρούσα έρευνα έδειξε επίσης ότι στον αυξημένο αριθμό αυτοκτονιών στην Ελλάδα κατά το 2009,
σε σύγκριση με τα αμέσως προηγούμενα έτη υπήρξε
αυξημένη συνεισφορά και των δύο φύλων. Για παράδειγμα, ενώ ο αριθμητικός μέσος των αυτοκτονιών
των γυναικών στον Νομό Αττικής για τα έτη 2002 έως
2008 ήταν 7,86 (SD=1,21), ο αριθμός αυτοκτονιών για
το 2009 ήταν 11. Κατά το 2009 στον Νομό Αττικής
παρατηρήθηκε επίσης αύξηση στις αυτοκτονίες
των ανδρών, σε σύγκριση με το διάστημα 2002 έως
το 2008 (U=1,76, p=0,07). Έτσι, ενώ ο μέσος αριθμός
των αυτοκτονιών των ανδρών για την περίοδο 2002
έως 2008 ήταν 11,71 (SD=0,49), ο αριθμός αυτοκτονιών για το 2009 ήταν 52. Αντίστοιχα ευρήματα εντοπίζονται για τον Νομό Θεσσαλονίκης και τον Νομό
Ηρακλείου (βλ. πίνακα 1), γεγονός που ίσως υποδηλώνει αύξηση των αυτοκτονιών στα μεγάλα αστικά
κέντρα κατά την πρώτη φάση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα.
Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα παρουσιάζει έναν από
τους χαμηλότερους δείκτες αυτοκτονίας διεθνώς.
Παράλληλα όμως με τα παρόντα ευρήματα, αξίζει να
σημειωθεί ότι η Ελλάδα, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες
χώρες της ζώνης των 15 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διαθέτει την παλαιότερη επικυρωμένη νομοθεσία για
την ψυχική υγεία (1999), ενώ είναι η μόνη χώρα που
δεν έχει ακόμη θεσμοθετήσει πολιτική για την ψυχική
υγεία στο πλαίσιο της πρωτοβάθμιας περίθαλψης.25
Παρά την πτωχή ανάπτυξη δικτύου κοινοτικών δομών ψυχικής υγείας, η Ελλάδα διαθέτει ικανοποιητικό
αριθμό ψυχιάτρων (είναι στη μέση της λίστας με 15
ψυχιάτρους ανά 100.000 κατοίκους). Η δυσαρμονία
στην ανάπτυξη υπηρεσιών ψυχικής υγείας φαίνεται
και από το γεγονός ότι η Ελλάδα, ενώ διαθέτει τις λιγότερες (μαζί με την Ιταλία) δημόσιες ψυχιατρικές
κλίνες (18 ανά 100.000 κατοίκους), μόνο το 22% των
ψυχιατρικών κλινών βρίσκονται σε μη ψυχιατρικά νοσοκομεία.25 Να σημειωθεί επιπλέον ότι τα ευρήματα
της παρούσας έρευνας επιβεβαιώνουν τη δυσαρμονία
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
αυτή όχι μόνο στον τομέα των υπηρεσιών παροχής
ψυχικής υγείας, αλλά και στον ευρύτερο χώρο των
υπηρεσιών πρωτοβάθμιας περίθαλψης.
Λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα οικονομική
κατάσταση στην Ελλάδα, αποκτά ιδιαίτερη σημασία η γνώση των συνεπειών της στην ψυχική υγεία,
και ειδικότερα στο φαινόμενο των αυτοκτονιών.40
Μελέτες σε παρόμοιες καταστάσεις οικονομικών
κρίσεων έδειξαν ότι ακόμα και όταν οι συνολικοί
δείκτες υγείας, όπως η θνησιμότητα και το προσδόκιμο επιβίωσης δεν επηρεάζονται, τα ποσοστά ειδικών αιτίων θνησιμότητας δείχνουν να επηρεάζονται
από τη σοβαρότητα της κρίσης. Για παράδειγμα, η
αύξηση των αυτοκτονιών, ανθρωποκτονιών, κατάχρησης αλκοόλ και ψυχιατρικών διαταραχών αυξάνονται σε συνθήκες απότομης αύξησης της ανεργίας.41 Σε μελέτη που διερεύνησε τον τρόπο με τον
οποίο οι οικονομικές μεταβολές επηρέασαν τα ποσοστά θνησιμότητας σε 26 χώρες της Ευρώπης κατά
τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, βρέθηκε ότι για κάθε
αύξηση 1% στην ανεργία, υπήρχε αύξηση 0,8% στις
αυτοκτονίες στις ηλικίες κάτω των 65 ετών, καθώς
και αύξηση 0,8% στις ανθρωποκτονίες.42 Πρόσφατη
μελέτη για την κατάσταση στην Ελλάδα έδειξε ότι
η αύξηση της ανεργίας σχετίζεται σημαντικά με
αύξηση των επισκέψεων στα εξωτερικά ιατρεία
ψυχιατρικής των νοσοκομείων που μελετήθηκαν,
καθώς και με αύξηση του αριθμού ανθρωποκτονιών. Παράλληλα, η μείωση του μέσου εισοδήματος
έδειξε να σχετίζεται σημαντικά με αύξηση του ποσοστού αυτοκτονιών.43
Δεδομένης λοιπόν της σημαντικής ύφεσης που
γνωρίζει η Ελλάδα στην περίοδο αυτή, κρίνεται
σκόπιμη η περαιτέρω μελέτη της σχέσης ανάμεσα
στις παρεχόμενες υπηρεσίες ψυχικής υγείας και την
αυτοκτονικότητα. Η ανάλυση επίσης περισσότερων
ψυχοκοινωνικών παραγόντων, παράλληλα με την
περαιτέρω εκπαίδευση των ειδικών, αναμένεται ότι
θα βοηθήσει στον καλύτερο σχεδιασμό πρόσβασης
των πολιτών στις σχετικές υπηρεσίες, αλλά και στην
αύξηση της αποτελεσματικότητας και ποιότητας των
υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Ευχαριστίες
Ευχαριστούμε την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, τον
Χρυσό Οδηγό και το Υπουργείο Υγείας για την Παροχή των
δεδομένων.
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
αΥΤΟΚΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 37
Suicide rates and mental health services in Greece
O. Giotakos,1 G. Tsouvelas,1 V. Kontaxakis2
1
2
Psychiatric Department, 414 Army Hospital of Athens, Athens,
2nd Psychiatric Department, University of Athens “Attikon” General Hospital, Athens, Greece
Psychiatriki 2012, 23:29–38
Some studies have shown that access to mental health services can have an impact on mental health
outcomes, including the suicide rates. The aim of the present study was to examine the relationship
between regional and prefecture suicide rates (suicides per 100.000 residents) and both the number of primary and mental health-care service providers and the number of mental health infrastructures in Greece. Data were taken mainly from the Hellenic Statistical Authority (EL.STAT.) and
the Ministry of Health for the period 2002−2009. Spearman correlations were used to examine the
relationship between primary health-care, mental health providers and suicide rates per 100,000
residents at the prefecture, administrative region and geographical region levels. Men showed
significantly higher suicide rates than women (U=−7.20, p<0.001). For the period 2002–2009, the
highest suicide rate at the prefecture level were in Rethymno (6.99), Rodopi (5.62) and Zakynthos
(5.28). For the same period, the highest suicide rates at the geographical level were in Peloponnisos
(4.01), Ionian Islands (4.03) and Grete (3.65). Increase in suicide rates (2009 vs 2002–2009) was observed in the following geographical regions of Greece: Crete (4.76 vs 3.65), Thrace (4.45 vs 2.02)
Central Greece (3.61 vs 1.39) Aegean Islands (3.03 vs 1.28). The highest correlations between suiciderutes and health services at the geographic regional level were found to be during the period
2007−2009, where suicide rates showed a significant negative correlation with privately practicing
psychiatrists (rho=−0.71, p<0.05), privately practicing psychologists (rho=−0.56, p<0.05), pathologists (rho=−0.73, p<0.01), and the number of the official mental health services (psychiatric clinics,
day centers, mobile mental health units etc.) (rho=−0.73, p<0.01). In conclusion it was found that
at all regional levels, suicide rates were reversely related to the number of primary health-care and
mental health service providers, as well as the number of mental health infrastructures in Greece. It
should be noted that the running financial crisis in Greece seems to have many effects on quality of
life, since the most common effects of an economic crisis are unemployment, spending power cuts,
general insecurity and public spending retrenchment, including health related budget cuts. Having
in mind the above situation, further analyses are needed to determine the relationship between
mental health-care services, suicide rates and other psychosocial indices, in order to provide a strategic plan for a better design of mental health-care policy in Greece.
Key words: suicide, suicide rates, mental health, mental health service providers, financial crisis.
Βιβλιογραφία
1. Γ
ιωτάκος Ο. Παρέμβαση στην Κρίση (crisis intervention):
Επείγοντα Ψυχολογικά Προβλήματα. Εκδόσεις Αρχιπέλαγος,
2008:199–215
2. M
adianos MG, Gefou-Madianou D, Stefanis CN. Symptoms of
depression, suicidal behavior and use of substances in Greece:
a nationwide general population survey. Acta Psychiatr Scand
1994, 89:159–166
3. K
ontaxakis VP, Christodoulou GN, Mavreas VG, HavakiKontaxaki BJ. Attempted suicide in psychiatric outpatients
with concurrent physical illness. Psychother Psychosom 1988,
50:201–206
4. C
hisholm D, Flisher AJ, Lund C. Scale up services for mental
disorders: a call for action. Lancet 2007, 370:1241–1252
5. S
alvador-Carulla L, Tibaldi G, Johnson S, Scala E, Romero C,
Munizza C et al. Patterns of mental health service utilization in
Italy and Spain: an investigation using the European Service
Mapping Schedule. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2005,
40:149–159
6. Freeman-Cook A, Hoas H. Hide and seek: the elusive rural
psychiatrist. Acad Psychiatry 2007, 31:419–422
7. Scully JH, Wilk JE. Selected characteristics and data of psychiatrists in the United States, 2001–2002. Acad Psychiatry 2003,
27:247–251
8. Johnson ME, Brems C, Warner TD, Roberts LW. Rural-urban
health care provider disparities in Alaska and New Mexico.
Administration and Policy in Mental Health and Mental Health.
Serv Research 2006, 33:504–507
38
O. ΓΙΩΤΑΚΟΣ και συν
9. J
ohnstone B, Nossaman LD, Schopp LH, Holmequist L,
Rupright J. Distribution of services and supports for people
with traumatic brain injury in rural and urban Missouri. J Rural
Hlth 2002, 18:109–117
10. K
apusta ND, Zorman A, Etzersdorfer E, Pononcny-Seliger E,
Jandi-Jager E, Sonneck G. Rural-urban differences in Austrian
suicides. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2008, 43:311–
318
11. H
irsch JK. A review of the literature on rural suicide: risk and
protective factors, incidence, and prevention. Crisis 2006,
27:189–199
12. R
utz W, Walinder J, Eberhard G, Holmberg G, von Knorring AL,
von Knorring L et al. An educational program on depressive
disorders for general practitioners on Gotland: background and
evaluation. Acta Psychiatr Scand 1989, 79:19–26
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
27. H
awton K, van Heeringen K. Suicide. Lancet 2009, 373:1372–
1381
28. Κ
ονταξάκης ΒΠ, Χαβάκη-Κονταξάκη Μ. Η αυτοκτονικότητα
στη σχιζοφρένεια: παράγοντες κινδύνου. Στο: Τιμητικός Τόμος,
Χριστοδούλου ΓΝ. BHTA Ιατρικές Εκδόσεις 2011:282–288
29. K
ontaxakis VP. Suicide and mental disorders. Psychiatriki 1995,
6:233–241
30. Κ
ονταξάκης ΒΠ, Χριστοδούλου ΓΝ. Αυτοκαταστροφική
συμπεριφορά: τάσεις και προβληματισμοί. Στο: Θέματα
Προληπτικής Ψυχιατρικής. Τόμος Α΄ (Επιμ. Έκδ: Χριστοδούλου
Γ, Κονταξάκης Β), Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής, Αθήνα 1994:267–
275
31. A
ppleby L, Shaw J, Amos T, McDonnell R, Harris C, McCann
K et al. Suicide within 12 months of contact with mental health
services: national clinical survey. BMJ 1999, 318:1235–1239
13. R
ihmer Z, Rutz W, Barsi J. Suicide rate, prevalence of diagnosed
depression and prevalence of working physicians in Hungary.
Acta Psychiatr Scand 1993, 88:391–394
32. O
xman TE, Dietrich AJ, Schulberg HC. The depression care
manager and mental health specialist as collaborators within
primary care. Am J Geriatr Psychiatry, 2003, 11:507–516
14. L
eff HS, McPartland JC, Banks S, Dembling B, Fisher W, Allen
IE. Service quality as measured by service fit and mortality
among public mental health system service recipients. Mental
Hlth Serv Research 2004, 6:93–107
33. F
eldman MD, Franks P, Duberstein PR, Vannoy S, Epstein R,
Kravitz RL. Let’s not talk about it: suicide inquiry in primary
care. Ann Fam Med 2007, 5:412–418. doi:5/5/412 [pii]10.1370/
afm.719
15. T
ondo L, Albert MJ, Baldessarini RJ. Suicide rates in relation
to health care access in the United States: an ecological study.
J Clin Psychiatry 2006, 67:517–523
16. G
ibbons RD, Hur K, Brown CH, Mann JJ. The relationship
between antidepressant medication use and rate of suicide.
Arch Gen Psychiatry 2005, 62:165–172
17. M
ann JJ, Apter A, Bertolote J, Beautrais D, Currier A, Haas A
et al. Suicide prevention strategies: a systematic review. JAMA
2005, 294:2064–2074
34. Λ
ιονής Χ. Συχνότητα των ψυχικών διαταραχών στην
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας και ο Ρόλος του Ιατρού
Γενικής-Οικογενειακής Ιατρικής: Εμπειρίες από την Ελλάδα.
Ψυχιατρική 2003, 1:20–23
35. A
rgyriadou S, Lionis C. Research in Primary care mental health
in Greece. Ment Health Fam Med 2009, 6:229–231
36. G
iotakos O. Suicidal ideation, substance abuse, and sense
of coherence in Greek male conscripts. Military Med 2003,
168:447–450
18. P
irkis J, Burgess P. Suicide and recency of health care contacts.
A systematic review. Br J Psychiatry 1998, 173:462–474
37. Γ
ιωτάκος Ο. Συννοσηρότητα αυτοκτονικότητας και χρήσης
τοξικών ουσιών σε νεοσύλλεκτους στρατιώτες. Ιατρ Επιθ
Ενόπλων Δυνάμ 2003, 37:57–63
19. L
uoma JB, Martin CE, Pearson JL. Contact with mental health
and primary care providers before suicide: a review of the evidence. Am J Psychiatry 2002, 159:909–916
38. M
argariti MM, Kontaxakis VP, Madianos M, Feretopoulos G,
Kollias K, Paplos K et al. Psychiatric education: a survey of
Greek trainee psychiatrists. Med Educ 2002, 36:622–625
20. K
apusta ND, Posch M, Niederkrotenthaler T, Fischer-Kern M,
Etzersdorfer E, Sonneck G. Availability of mental health service providers and suicide rates in Austria: a nationwide study.
Psychiatr Serv 2010, 61:1198–203
39. W
HO. Suicide rates per 100,000 by country, year and sex.
Retrived in October 10, 2011 in http://www.who.int/mental_
health/prevention/suicide_rates/en, 2011
21. T
hornicroft G, Craig T, Power T. Ψυχαργώς Παραδοτέο 2:
Έκθεση αξιολόγησης των παρεμβάσεων εφαρμογής της
Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης για την περίοδο 2000–2009
(διευκρινήσεις, βελτιώσεις, περαιτέρω τεκμηρίωση). Υπουργείο
Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, 2011:14
22. S
tuckler D, Basu S, Suhrcke M, Coutts A, McKee M. Effects
of the 2008 recession on health: a first look at European data.
Lancet 2011, 378:124–125
40. G
iotakos O. Financial crisis and mental health. Psychiatriki 2010,
21:195–204
41. M
armot MG, Bell R. How will the financial crisis affect health?
BMJ 2009, 338:b1314
42. S
tuckler D, Basu S, Suhrcke M, Coutts A, McKee M. The public
health effect of economic crisis and alternative policy responses
in Europe: an empirical analysis. Lancet 2009, 374:315 323
43. G
iotakos O, Karabelas D, Kafkas A. Financial crisis and mental
health in Greece. Psychiatriki 2011, 22:109–119
23. R
ehkopf DH, Buka SL. The association between suicide and
the socio-economic characteristics of geographical areas: a
systematic review. Psycholog Med 2006, 36:145–157
24. M
ortensen PB, Agerbo E, Erikson T. Psychiatric illness and risk
factors for suicide in Denmark. Lancet 2000, 355:9–12
25. S
emrau M, Barley EA, Law A, Thornicroft G. Lessons learned
in developing community mental health in Europe. World
Psychiatry 2011, 10:217–225
26. P
irkola S, Sund R, Sailas E, Wahlbeck C. Community mental-health services and suicide rate in Finland: a nationwide
small-area analysis. Lancet 2009, 373:147–153
Αλληλογραφία: Ο. Γιωτάκος, Ψυχίατρος, Διευθυντής Ψυχιατρική Κλινική,
414 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών, Εριφύλης 2, 116 34 Αθήνα
Tηλ.: +30 210-72 90 496, 6945 464 619,
e-mail: [email protected], www.prosarmogi.gr
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
39
Ερευνητική εργασία
Research article
Επιπολασμός της κατάθλιψης
σε πληθυσμό ηλικιωμένων
Κ. Αργυρόπουλος,1,2 Φ. Γουρζής,3 Ε. Γελαστοπούλου1
1
Εργαστήριο Υγιεινής, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Πάτρας, Πάτρα,
2
Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Τρίπολης, Τρίπολη,
3
Ψυχιατρική Κλινική, ΠΠΝ Πατρών, Πάτρα
Psychiatriki 2012, 23:39–45
Η
πιο συχνή ψυχική διαταραχή με σημαντικό αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων είναι η κατάθλιψη. Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η εκτίμηση της συχνότητας
κατάθλιψης σε κοινοτικό αστικό πληθυσμό ηλικιωμένων, η διερεύνηση της συσχετίσής
της με επιβαρυντικούς ή προστατευτικούς παράγοντες και η διερεύνηση πιθανής υποδιάγνωσής της. Διεξήχθη διαχρονική μελέτη, όπου πληθυσμό στόχο αποτέλεσαν 239 ηλικιωμένα
άτομα, οι οποίοι είναι αποδέκτες των υπηρεσιών των ΚΑΠΗ του Δήμου Πάτρας. Σχεδιάστηκε ένα
κατάλληλα διαμορφωμένο ερωτηματολόγιο για την καταγραφή των βασικών δεδομένων, συμπεριλαμβάνοντας τρεις ερωτήσεις του “European Health Interview Survey“ (EHIS) με τις οποίες επιχειρείται να προσδιοριστεί το ποσοστό ατόμων που εμφανίζει χρονία κατάθλιψη, είτε αυτο-αναφερόμενη είτε από ιατρό διαγνωσμένη. Επίσης εφαρμόστηκε σε όλους τους συμμετέχοντες η Ελληνική
έκδοση της επικυρωμένης «Γηριατρικής Κλίμακας Κατάθλιψης» (GDS-15) για την εκτίμηση καταθλιπτικών διαταραχών. Συμπτώματα κατάθλιψης βάσει του διαγνωστικού εργαλείου GDS-15 εμφανίζει
το 45% (36% μέτρια και 9% σοβαρά) του υπό μελέτη πληθυσμού, ενώ στην ερώτηση του EHIS αν
έχουν/είχαν κατάθλιψη απαντά θετικά το 20,5% (49), εκ των οποίων 34 άτομα δηλώνουν να έχει γίνει
διάγνωση από ιατρό. Συγκεκριμένα, από τους 162 (67,8%) που δηλώνουν απουσία κατάθλιψης, σε
37 (22,8%) και 8 (4,9%) άτομα ανιχνεύθηκε μέτρια και σοβαρή κατάθλιψη και σε 27 άτομα τα οποία
δήλωσαν να μην γνωρίζουν εάν πάσχουν/έπασχαν, 16 ανιχνεύτηκαν με καταθλιπτικές διαταραχές.
Συχνότερη εμφανίζεται η κατάθλιψη σε ηλικιωμένους με χρόνια νοσήματα σε σύγκριση με εκείνους
που δεν εμφανίζουν συννοσηρότητα (50,8% έναντι 27,5%, p=0,02), σε γυναίκες (54,6% έναντι 37,4%,
p=0,027), στους χήρους ή διαζευγμένους σε σύγκριση με τους παντρεμένους (55,6% έναντι 38,9%,
p=0,038) και σε άτομα που μένουν μόνα στο σπίτι (62% έναντι 38,1%, p=0,003). Η κατάθλιψη στους
ηλικιωμένους αναδεικνύεται ως υπο-διαγνωσμένη νόσος. Η εφαρμογή της εύχρηστης και σύντομης
κλίμακας GDS-15 από ιατρούς της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας ενδέχεται να αυξήσει τα ποσοστά έγκαιρης αναγνώρισης και αντιμετώπισής της σε ηλικιωμένο πληθυσμό.
Λέξεις ευρετηρίου: Κατάθλιψη, ηλικιωμένοι, Κέντρο Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων, Γηριατρική
Κλίμακα Κατάθλιψης
40
Κ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ και συν
Εισαγωγή
Ο όρος κατάθλιψη χρησιμοποιείται για ένα ευρύ
φάσμα συναισθηματικών καταστάσεων. H κατάθλιψη
μπορεί να αποτελεί μια διακύμανση στη διάθεση ή
ένα συναίσθημα, όπως για παράδειγμα συμβαίνει μετά από μια σημαντική για το άτομο απώλεια ή θάνατο,
ή ένα σύμπτωμα, στην περίπτωση όπου η κατάθλιψη
είναι μια μορφή αντίδρασης στο στρες, ή μια δευτερογενή αντίδραση σε ασθενείς με οργανικά ή ψυχιατρικά προβλήματα, και τέλος μπορεί να αποτελεί
μια ψυχοπαθολογική διαταραχή ή σύνδρομο, όπως η
«μείζων καταθλιπτική διαταραχή», η «ήπια» ή «ελάσσων κατάθλιψη», η «δυσθυμική διαταραχή» και οι «διπολικές διαταραχές», που μεταξύ άλλων κατατάσσονται, σύμφωνα με το ICD-101 και με το DSM-IV2 στις
«Διαταραχές της διάθεσης».
Η κατάθλιψη αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα δημόσιας υγείας, εκτιμάται να επηρεάζει περίπου 121 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως, είναι μία νόσος συχνή,
υποτροπιάζουσα και δυνητικά αυτοκαταστροφική,
που θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως χρονία πάθηση. 3 Υπολογίζεται ότι έως το 2020 θα είναι η δεύτερη
συχνότερη αιτία νοσηρότητας μετά από την ισχαιμική
καρδιακή νόσο. 3
Η πιθανότητα εμφάνισης καταθλιπτικής συμπτωματολογίας αυξάνεται στις γυναίκες μετά από τη γέννηση ενός παιδιού (επιλόχεια κατάθλιψη), στους άνεργους, στα άτομα μεγάλης ηλικίας και μετά από καρδιαγγειακές, νευρολογικές ή άλλες παθήσεις όπως εγκεφαλικό επεισόδιο, νόσος του Πάρκινσον, πολλαπλή
σκλήρυνση, υποθυρεοειδισμός, νόσος του Cushing,
AIDS, λοιμώδης μονοπυρήνωση, αναιμία και μεταστατικός καρκίνος.4
Στις περισσότερες χώρες το ποσοστό των ατόμων
που θα εμφανίσει κατάθλιψη κατά τη διάρκεια της ζωής κυμαίνεται μεταξύ 8–12%,5,6 όπου ο επιπολασμός
της μείζονος κατάθλιψης εκτιμάται να είναι περίπου
δύο φορές υψηλότερος στις γυναίκες από ό,τι στους
άνδρες.7,8
Στις ηλικίες άνω των 65 ετών η κατάθλιψη είναι η
συχνότερη ψυχική διαταραχή και εκτιμάται να επηρεάζει ένα στα επτά άτομα. 3,9 Ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις ότι η γεροντική κατάθλιψη είναι μία από τις πιο
υπο-διαγνωσμένες και ελλιπώς αντιμετωπιζόμενες
παθήσεις.
Οι παράγοντες που έχουν ενοχοποιηθεί για την
εμφάνιση κατάθλιψης στους ηλικιωμένους είναι κυ-
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
ρίως το γυναικείο φύλο, η συννοσηρότητα, η έλλειψη
κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου και η χηρεία.10–12
Στην Ελλάδα οι έρευνες για την εκτίμηση του επιπολασμού της κατάθλιψης σε πληθυσμό άνω των 60
ετών έχουν καταδείξει ποσοστά που κυμαίνονται
από 6% έως 70% για καταθλιπτική συμ­πτωματολογία
(«μέτρια» και «κλινικού τύπου» κατάθλιψη).13–17
Σκοπός
Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η εκτίμηση της
συχνότητας και του κινδύνου εμφάνισης της κατάθλιψης σε κοινοτικό αστικό πληθυσμό ηλικιωμένων, οι
οποίοι είναι αποδέκτες των υπηρεσιών των Κέντρων
Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ) του
Δήμου Πάτρας. Περαιτέρω σκοπός είναι η διερεύνηση
της συσχετίσής της με επιβαρυντικούς ή προστατευτικούς παράγοντες και η εκτίμηση πιθανής υπο-διάγνωσής της.
Υλικό και μέθοδος
Διεξήχθη διαχρονική μελέτη, όπου πληθυσμό στόχο αποτέλεσαν 239 ηλικιωμένα άτομα ηλικίας άνω
των 60 ετών, οι οποίοι είναι αποδέκτες των υπηρεσιών
και ενεργά μέλη των τριών ΚΑΠΗ του Δήμου Πάτρας.
Η επιλογή της ηλικίας (60 ετών και άνω) έγινε με βάση το όριο ηλικίας για την εγγραφή στα μητρώα των
ΚΑΠΗ, σύμφωνα με το καταστατικό λειτουργίας τους.
Σχεδιάστηκε ένα κατάλληλα διαμορφωμένο ανώνυμο ερωτηματολόγιο για την καταγραφή των βασικών δημογραφικών και ψυχοκοινωνικών δεδομένων,
συμπεριλαμβάνοντας τρεις ερωτήσεις του “European
Health Interview Survey“ (EHIS, HS.4/5/6)18 με τις οποίες επιχειρείται να προσδιοριστεί το ποσοστό ατόμων
που εμφανίζει χρονία κατάθλιψη, είτε αυτο-αναφερόμενη είτε από ιατρό διαγνωσμένη, και έχει προσ­
βληθεί από αυτή τη κατάσταση κατά τη διάρκεια της
ζωής τους ή των τελευταίων 12 μηνών. Εφαρμόστηκε
επίσης σε όλους τους συμμετέχοντες η ελληνική έκδοση της «Γηριατρικής Κλίμακας Κατάθλιψης» (Geriatric
Depression Scale-15, GDS-15) για την κλινική εκτίμηση
της γεροντικής κατάθλιψης.19
Η GDS-15 θεωρείται ένα έγκυρο και εύχρηστο
εργαλείο διαλογής, το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί
ευρέως στις περισσότερες χώρες για την εκτίμηση
καταθλιπτικής συμπτωματολογίας και περιλαμβάνει 15 ερωτήσεις κλειστού τύπου, όπου ο ερωτηθείς
καλείται να απαντήσει με «ναι» ή «όχι». Έχει σταθ-
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ ΣΕ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ μιστεί στην Ελλάδα σε ηλικιωμένο πληθυσμό από
τους Fountoulakis et al και ως καλύτερο διαγνωστικό
όριο της κατάθλιψης ορίστηκε η βαθμολογία 6–7, με
ευαισθησία 92% και ειδικότητα 95%.19
Για τη βαρύτητα της κατάθλιψης ακολουθήθηκε η
κατηγοριοποίηση σύμφωνα με την ελληνική στάθμιση της «Γηριατρικής Κλίμακας Κατάθλιψης», όπου 0–5
βαθμοί αντιστοιχούν σε «απουσία καταθλιπτικών συμ­
πτωμάτων», 6–10 σε «μέτρια κατάθλιψη» και 11–15 σε
«σοβαρή κατάθλιψη».
Το πρωτόκολλο της μελέτης εγκρίθηκε από την
Επιτροπή Ηθικής και Δεοντολογίας της Ιατρικής
Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών και η συλλογή των
δεδομένων πραγματοποιήθηκε μετά την έγκριση της
διεξαγωγής της μελέτης από το Διοικητικό Συμβούλιο
των τριών ΚΑΠΗ του Δήμου Πατρών.
Όλες οι ερωτήσεις κωδικοποιήθηκαν και εισήχθησαν σε ηλεκτρονική βάση για τις ανάγκες της στατιστικής ανάλυσης των δεδομένων. Η ανάλυση όλων
των βιοστατιστικών δοκιμασιών έγινε με χρήση του
στατιστικού πακέτου SPSS for Windows v.17.0.
Αποτελέσματα
Συνολικά μελετήθηκαν 239 άτομα, 108 γυναίκες
και 131 άνδρες, ηλικίας άνω των 60 ετών με μέσο όρο
ηλικίας 73 έτη. Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα δη-
μογραφικά και κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά
του υπό μελέτη πληθυσμού. Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων είναι έλληνες (99,2%), χαμηλού μορφωτικού
(65,3%) και οικονομικού (62%) επίπεδου και εμφανίζουν συννοσηρότητα (74,9%), κυρίως υπέρταση (25%)
και χρόνιο άγχος (24%).
Συμπτώματα κατάθλιψης βάσει του διαγνωστικού
εργαλείου GDS-15 εμφανίζουν 108 (45,2%) ηλικιωμένοι, εκ των οποίων 86 (36%) εκτιμήθηκαν να πάσχουν
από «μέτρια κατάθλιψη» και 22 (9,2%) από «σοβαρή
(κλινικού τύπου) κατάθλιψη» (πίνακας 2, σχήμα 1).
Στην ερώτηση του EHIS αν έχουν ή είχαν κατάθλιψη κατά τη διάρκεια της ζωής τους απαντούν θετικά
49 (20,5%) άτομα, εκ των οποίων 27 (47,4%) αναφέρουν την παρουσία καταθλιπτικών συμπτωμάτων και
κατά τη διάρκεια των τελευταίων δώδεκα μηνών. Σε
34 (66,8%) άτομα έχει γίνει διάγνωση από ιατρό και
31 (58,5%) άτομα λαμβάνουν κάποια φαρμακευτική
αγωγή.
Από τους 162 (67,8%) που δηλώνουν σύμφωνα με
την ερώτηση του EHIS απουσία κατάθλιψης, 37 (22,8%)
και 8 (4,9%) άτομα ανιχνεύθηκαν να πάσχουν από μέτρια και σοβαρή κατάθλιψη αντίστοιχα, όταν εφαρμόστηκε το διαγνωστικό εργαλείο GDS-15. Επίσης,
στα 27 άτομα που δήλωσαν πως δεν γνωρίζουν εάν
πάσχουν ή έπασχαν κατά το παρελθόν από κατάθλι-
Πίνακας 1. Δημογραφικά και κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά των ηλικιωμένων της μελέτης.
Σύνολο μελετηθέντων
Άνδρες (%)/Γυναίκες (%)
Μέσος όρος ηλικίας (Ελάχιστη-Μέγιστη) σε έτη
Εθνικότητα
Ελληνική/Άλλη (σε %)
Μορφωτικό επίπεδο
Κατώτερο/Μεσαίο/Ανώτερο (σε %)
Οικονομικό επίπεδο
<1000Ε/1000–2000Ε/>2000Ε/Δεν απαντώ
Μόνος στο σπίτι
Ναι/Όχι (σε %)
Οικογενειακή κατάσταση
Παντρεμένος/Ανύπαντρος/Διαζευγμένος/Χήρος (σε %)
Παιδιά
Ναι/Όχι (σε %)
Συχνότητα επίσκεψης ΚΑΠΗ (σε %)
<1 φορά/μήνα/<1 φορά εβδομαδιαίως/Σχεδόν καθημερινά
Συννοσηρότητα
Ναι/Όχι (σε %)
41
n=239
131 (54,8)/108 (45,2)
72,7 (60–97)
99,2/0,8
65,3/30,6/4,2
62/20,3/0,8/16,9
30/70
62,3/0,8/8,8/28
92/8
13,8/15,5/70,7
74,9/25,1
42
Κ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ και συν
Πίνακας 2. Κατάθλιψη βάσει της Γεροντικής Κλίμακας
Κατάθλιψης (GDS-15).
Κατάθλιψη
Ναι
Μέτρια
Σοβαρή
Όχι
n
(%)
108
86
22
131
45,2
36,0
9,2
54,8
ψη, 16 (60,7%) άτομα ανιχνεύθηκαν με καταθλιπτική
διαταραχή.
Από τους ελέγχους συσχέτισης προκύπτει ότι η εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων είναι συχνότερη στις γυναίκες από ό,τι στους άντρες (54,6% έναντι
37,4%, p=0,027) (πίνακας 3). Επίσης συχνότερη με στατιστικά σημαντική διαφορά εμφανίζεται η κατάθλιψη
σε ηλικιωμένους με χρόνια νοσήματα σε σύγκριση με
εκείνους που δεν εμφανίζουν συννοσηρότητα (50,8%
έναντι 27,5%, p=0,02), στους χήρους, διαζευγμένους
ή ανύπανδρους σε σύγκριση με τους παντρεμένους
(55,6% έναντι 38,9%, p=0,038), σε άτομα που μένουν
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
μόνα στο σπίτι (62% έναντι 38,1%, p=0,003) και σε
άτομα χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου (52,6%
έναντι 31,3%, p=0,007).
Συζήτηση
Στην παρούσα μελέτη διαπιστώθηκε ότι 45,2% των
ηλικιωμένων που επισκέπτονται τα ΚΑΠΗ του Δήμου
Πάτρας, εμφανίζουν συμπτώματα κατάθλιψης. Τα ευρήματα της μελέτης διαφέρουν σημαντικά από τα
αποτελέσματα προγενέστερων ερευνών, τα οποία καταδεικνύουν χαμηλότερα ποσοστά γεροντικής κατάθλιψης σε παρόμοιους πληθυσμούς ηλικιωμένων στην
Ελλάδα.13,14,17 Η έρευνα της Στυλιανοπούλου, όπου ο
υπό μελέτη πληθυσμός ήταν ανάλογος του δικού μας
πληθυσμού στόχου, καταδεικνύει με 30,3% επιπολασμό χαμηλότερο ποσοστό καταθλιπτικών συμπτωμάτων.13 Ακόμα χαμηλότερα ποσοστά παρατηρηθήκαν
στην έρευνα της Αργυριάδου, όπου η συχνότητα εμφάνισης κατάθλιψης σε γυναίκες και άνδρες εκτιμήθηκε
με 29,9% και 19,6% αντίστοιχα.14 Σε μία άλλη έρευνα
σε αγροτικό πληθυσμό ηλικιωμένων ο επιπολασμός
Σχήμα 1. Κατανομή της βαρύτητας της κατάθλιψης βάσει του σκορ της Γεροντικής Κλίμακας Κατάθλιψης (GDS-15)
(n=239%).
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ ΣΕ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ 43
Πίνακας 3. Συσχέτιση της κατάθλιψης με δημογραφικά και κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά.
Χαρακτηριστικά
Κατάθλιψη βάσει GDS-15 (%)
Όχι
Μέτρια
Σοβαρή
Φύλο*
Άνδρας
Γυναίκα
62,6
45,4
29,0
44,4
8,4
10,2
Οικογενειακή κατάσταση*
Παντρεμένος/η Άλλο 61,1
44,4
30,2
45,6
8,7
10,0
Επίπεδο εκπαίδευσης**
<6 έτη
Άνω 6 έτη
47,4
68,7
41,7
25,3
10,9
6,0
Οικογενειακό εισόδημα (€)
<1000
51,7
38,8
1000≤2000
66,7
25,0
>2000
100
0
Δεν απαντώ
50,0
42,5
9,5
8,3
0
7,5
Συννοσηρότητα**
Ναι
49,2
40,2
Όχι
72,4
24,1
10,6
3,4
Κατάσταση διαβίωσης**
Μόνος στο σπίτι
Με συντροφιά
11,3
8,3
38,0
61,9
50,7
29,8
*p<0,05, **p<0,01
της κατάθλιψης ήταν με 39% υψηλότερος από τις αναφερόμενες, ωστόσο δεν έφτασε το συνολικό ποσοστό
που καταδεικνύει η παρούσα μελέτη. Υψηλότερα ποσοστά, τόσο για τη μέτρια όσο και τη σοβαρή κατάθλιψη, κατέγραψε η έρευνα της Μαμπλέκου σε ηλικιωμένο νησιωτικό πληθυσμό Ελλάδος και Κύπρου.16 Οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στις αναφερόμενες
έρευνες μπορεί να αποδοθούν στους διαφορετικούς
πληθυσμούς ηλικιωμένων σε αγροτικές, αστικές και
νησιώτικες περιο­χές, επίσης στα εργαλεία ή και στα
σημεία «τομής» που χρησιμοποιήθηκαν για τη μέτρηση
της γεροντικής κατάθλιψης ή και σε άλλα χαρακτηριστικά που δεν μετρήθηκαν.
Εάν συνυπολογίζαμε και τα άτομα που είναι εγγεγραμμένα μέλη στα μητρώα των ΚΑΠΗ άλλα δεν προσέρχονται για ποικίλους λόγους στους χώρους των
ΚΑΠΗ, είναι πολύ πιθανό το ποσοστό των ατόμων με
συμπτώματα κατάθλιψης να ήταν υψηλότερο σε σχέση με το ποσοστό στα περιπατητικά και κοινωνικώς
λειτουργικά ηλικιωμένα άτομα, που αναδείχτηκε στην
παρούσα μελέτη.
Εκτός από τον υψηλό επιπολασμό διαπιστώθηκε
επίσης ότι ένα μεγάλο ποσοστό των μελετηθέντων
ηλικιωμένων δεν γνωρίζει ότι μπορεί να πάσχει από
κατάθλιψη και δεν του έχει γίνει ποτέ σχετική διάγνωση. Μόλις ένας στους τέσσερεις (20,5%) έχει διαγνωστεί με κατάθλιψη, γεγονός που αναδεικνύει τον
μεγάλο βαθμό υπο-διάγνωσής της. Η γεροντική κατάθλιψη φαίνεται να είναι η πλέον υπο-διαγνωσμένη
νόσος στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας (ΠΦΥ), καθότι δεν ανιχνεύεται εύκολα, κυρίως όταν οι ασθενείς
βρίσκονται σε πρώιμα στάδια της νόσου. 20–22 Πολλές
μελέτες εκτιμούν ότι μόνο το 35–55% αναγνωρίζεται
από τους ιατρούς της ΠΦΥ. 21,23 Ακόμα και αν διαγνωστεί σωστά, παρατηρείται υπο-θεραπεία της κατάθλιψης, αφού περίπου το 11% των πασχόντων λαμβάνουν
κατάλληλη αντικαταθλιπτική αγωγή, ενώ το 34% δεν
λαμβάνει σωστή θεραπευτική αγωγή και το 41% μένει
χωρίς θεραπεία.24
Έχει διαπιστωθεί πως η κατάθλιψη ανήκει στα
νοσήματα που, ακόμα και στις πιο βαριές μορφές,
μπορεί να αντιμετωπιστούν σε μεγάλο ποσοστό με
επιτυχία εάν διαγνωστούν έγκαιρα. 25,26 Συνεπώς
κρίνεται επιθυμητή έως απαραίτητη η εκπαίδευση
των ιατρών της ΠΦΥ, όπως επίσης, των νοσηλευτών,
για την έγκαιρη διάγνωση ψυχικών διαταραχών, κυρίως στις ευπαθείς ομάδες. Η εφαρμογή της εύχρηστης και σύντομης κλίμακας GDS-15 από γενικούς
44
Κ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ και συν
ιατρούς, η συμπλήρωση της οποίας δεν απαιτεί πάνω από 5 λεπτά, ενδέχεται να αυξήσει τα ποσοστά
έγκαιρης αναγνώρισης αλλά και αντιμετώπισής της
σε ηλικιωμένο πληθυσμό, όπως προκύπτει μέσα από
τη συγκεκριμένη μελέτη.
Η κατάθλιψη φαίνεται να είναι συχνή διαταραχή στα
άτομα της τρίτης ηλικίας που ζουν στην κοινότητα και
που αναζητούν πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.17,27 Ως
επιβαρυντικός παράγοντας που συσχετίζεται με την
κατάθλιψη, παρατηρήθηκε τόσο στην παρούσα μελέτη όσο και σε πολλές άλλες το φύλο, με τις γυναίκες να
εμφανίζουν υψηλοτέρα ποσοστά.6,13–16,28–30 Το σταθερό
αυτό εύρημα του γυναικείου φύλου ως επιβαρυντικού
παράγοντα στην εμφάνιση καταθλιπτικής συμπτωματολογίας θα μπορούσε να αποδοθεί στο υψηλότερο
προσδόκιμο επιβίωσης των γυναικών σε σχέση με τους
άνδρες. Επίσης το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο φαίνε-
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
ται να συνδέεται με υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης,
όπως και η οικογενειακή κατάσταση. Μικρότερο κίνδυνο να εμφανίσουν κατάθλιψη έχουν οι έγγαμοι σε σχέση με τους διαζευγμένους, χήρους ή μοναχικά άτομα,
όπως διαπιστώθηκε και σε άλλες μελέτες.17,31 Τέλος, τα
χρόνια προβλήματα υγείας μπορεί επίσης να επηρεάσουν την εμφάνιση κατάθλιψης.10,13,26
Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε ότι η κατάθλιψη
είναι μια υπο-διαγνωσμένη νόσος και η εμφάνισή της
συσχετίζεται με συγκεκριμένα δημογραφικά και κοινωνικo-οικονομικά χαρακτηριστικά. Στοχεύοντας στην
πρόληψη και την έγκαιρη αναγνώριση της γεροντικής
κατάθλιψης, θεωρείται επιθυμητή και αναγκαία η δημιουργία ενός ισχυρού υποστηρικτικού δικτύου και η ενίσχυση του υπάρχοντος (ΚΑΠΗ, Πρόγραμμα «Βοήθεια
στο σπίτι», Κέντρα Ημερήσιας Φροντίδας Ηλικιωμένων)
στο πλαίσιο της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας.
Prevalence of depression among the elderly
K. Argyropoulos,1,2 P. Gourzis,3 E. Jelastopulu1
1
Department of Public Health, Medical School, University of Patras, Patra,
2
Psychiatric Hospital of Tripoli, Tripoli,
3
Department of Psychiatry, University Hospital of Patras, Patra, Greece
Psychiatriki 2012, 23:39–45
Depression is the most common mental health problem among older people, posing a critical impact on
their well-being and the quality of life. The objective of the present study was to estimate the prevalence
of depression in elderly population of an urban area and to investigate the association with various aggravating or protective factors. The sample consisted of 239 subjects, aged >60 years, members of “daycare
centers for older people” (KAPI) in the municipality of Patras, W-Greece. A questionnaire was developed to
collect basic demographic and socioeconomic data, including three questions from the “European Health
Interview Survey” (EHIS), regarding self-reported and/or by a physician diagnosed depression. Moreover,
to all participants the Greek validated version of the Geriatric Depression Scale (GDS-15) was applied, to
screen the elderly for depressive symptoms. The scores of the GDS were a) compared to the corresponding
answers of the EHIS questions and b) associated to the various recorded basic parameters. Statistical analyses were performed using the SPSS v. 17.0. The results of the GDS indicated 45% of the studied population
having depressive symptoms (36% moderate, 9% severe), while having ever been affected with chronic
depression reported 49 (20.5%) and out of them 34 (66.8%) stated to have been diagnosed by a medical
doctor. In detail, out of the 162 (67.8%) subjects reporting never have been affected by a depression, 37
(22.8%) and 8 (4.9%) screened positive for moderate and severe depressive symptoms, respectively. In 27
individuals who reported not to know if they have depression, 16 revealed depressive symptoms using
the GDS. Depressive symptoms were more frequent in women (54.6% vs 37.4%, p=0.027), in not married,
including divorced and widowed, compared to married (55.6% vs 38.9%, p=0.038) and in subjects living
alone at home (62% vs 38.1%, p=0.003). Depressive symptoms were more frequent in elderly with chronic
diseases compared to elderly without comorbidity (50.8% vs 27.5%, p=0.02). High prevalence of depressive
symptoms in elderly population is evident, but rarely recognized. The systematic use of short GDS versions
in Primary Care may increase detection rates of depression among the elderly.
Key words: Depression, elderly, Day Care Centers, Geriatric Depression Scale.
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ ΣΕ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ 45
Βιβλιογραφία
1. W
orld Health Organization (WHO) 2007. International Statistical
Classification of Diseases and Related Health Problems. 10th
Revision. Version for 2006
europa.eu/health/ph_information/implement/wp/systems/docs/ev_
20070315_ehis_en.pdf
2. A
merican Psychiatric Association. Diagnostic and statistical
manual of mental disorders. 4th ed. Text Revision. Washington,
DC, American Psychiatric Association, 2000
19. F
ountoulakis KN, Tsolaki M, Iacovides A, Yesavage J, O’Hara
R, Kazis A et al. The Validation of the Short Form of Geriatric
Depression Scale (GDS-15) in Greece. Aging: Clin Exp Res 1999,
11:367–372
3. W
orld Health Organization (WHO). Depression 2009. Available
from http://www.who.int/mental health/management/depression/definition/en/
20. W
iener P, Alexopoulos GS, Kakuma T, Meyers BS., Rosenhal
E, Chester J. The limits of history taking in geriatric depression.
Am J Geriatr Psychiatr 1997, 5:116–125
4. R
ickards H. Depression in neurological disorders: Parkinson’s
disease, multiple sclerosis, and stroke. J Neurol Neurosurg
Psychiatry 2005, 76(Suppl 1):i48–i52
21. W
ittchen HU, Pittrow D. Prevalence, recognition and management of depression in primary care in Germany: the Depression
2000 study. Hum Psychopharmacol 2002, 17(Suppl 1):S1–
S11
5. A
ndrade L, Caraveo A. The epidemiology of major depressive episodes: Results from the International Consortium
of Psychiatric Epidemiology (ICPE) Surveys. Int J Methods
Psychiatr Res 2003, 12:3–21
6. K
essler RC. Epidemiology of women and depression. J Affect
Disord 2003, 74:5–13
7. K
uehner C. Gender differences in unipolar depression: An update
of epidemiological findings and possible explanations. Acta
Psychiatr Scandinav 2003, 108:163–174
8. K
urlowicz L, Greenberg SA. The Geriatric Depression Scale
(GDS). AJN 2007, 107:67–68
9. T
he Swedish National Institute of Public Health. Healthy Ageing-A
Challenge for Europe A SHORT VERSION, Stockholm 2007. Avail­
able from http://www.fhi.se/PageFiles/4174/S2007_01_Healthy_
age­ing_eng0706.pdf
10. K
athleen E. Depression Care for the Elderly: Reducing Barriers
to Evidence Based Practice. Home Health Care Serv Q 2006,
25:115–148
11. C
ole MG, Dendukuri N. Risk factors for depression among elderly community subjects: a systematic review and meta-analysis.
Am J Psychiatry 2003, 160:1147–1156
12. S
choevers RA, Beekman AT, Deeg DJ, Geerlings MI, Jonker C,
Van Tilburg W. Risk factors for depression in later life; results
of a prospective community based study (AMSTEL). J Affect
Dis 2000, 59:127–137
13. S
tylianopoulou C, Koulierakis G, Karagianni V, Babatsikou F,
Koutis C. Prevalence of depression among elderly on open
care centers for older people. Vima-Asklipiou 2010, 9:490–504
(in Greek)
14. A
rgyriadou S, Melissopoulou H, Krania E, Karagiannidou A,
Vlachonicolis I, Lionis C. Dementia and depression: two frequent disorders of the aged in primary health care in Greece
Family Practice. Fam Pract 2001, 18:87–91
15. A
rvaniti A, Livaditis M, Kanioti E, Davis E, Samakouri M, Xenidis
K. Mental health problems in the elderly in residential care in
Greece-A pilot study. Aging Mental Hlth 2005, 9: 142–145
16. M
amplekou E, Bountziouka V, Psaltopoulou T, Zeimbekis A,
Tsakoundakis N, Papaerakleous N et al. Urban environment,
physical inactivity and unhealthy dietary habits correlate to
depression among elderly living in eastern Mediterranean
islands: the MEDIS (MEDiterranean ISlands Elderly) study. J
Nutr Health Aging 2010, 14:449–455
17. P
apadopoulos FC, Petridou E, Argyropoulou S, Kontaxakis V,
Dessypris N, Anastasiou Α et al. Prevalence and correlates of
depression in late life: a population based study from a rural
Greek town. Int J Geriatr Psychiatry 2005, 20:350–357
18. E
uropean Commission Eurostat. European Health Interview Survey
(EHIS) Questionnaire-English version. Available from http://ec.
22. T
hompson C, Ostler K, Peveler RC, Baker N, Kinmonth AL.
Dimensional perspective on the recognition of depressive symptoms in primary care: The Hampshire Depression Project 3.
Br J Psychiatry 2001, 179:317–323
23. S
imon GE, Von Korff M, Barlow W. Health care costs of primary
care patients with recognized depression. Arch Gen Psychiatry
1995, 52:850–856
24. K
aton W, von Korff M, Lin E, Bush T, Ormel J. Adequacy and
duration of antidepressant treatment in primary care. Med Care
1992, 30:67–76 Available from http://consultgerirn.org/uploads/
File/trythis/try_this_4.pdf
25. C
hapman DP, Perry GS. Depression as a Major Component
of Public Health for Older Adults. Prev Chronic Dis 2008, 5:
Α22. Availa­ble from http://www.cdc.gov/pcd/issues/2008/jan/
07_0150.htm
26. N
ational Institute of Mental Health (NIMH).Depression. NIH publication 2009, No. 08 3561. Available from http://www.nimh.nih.
gov/health/publications/depression/nimhdepression.pdf
27. L
yness JM, Caine ED, King DA, Cox C. and Yoediono Z. Psychia­
tric disorders in older primary care patients. J Gen Intern Med
1999, 14:249–254
28. A
lexopoulos G. Depression in the elderly. Lancet 2005, 365:
1961–1970
29. O
sborn DP, Fletcher AE, Smeeth L, Stirling S, Nunes M, Breeze
E et al. Geriatric Depression Scale Scores in a representative sample of 14545 people aged 75 and over in the United
Kingdom: results from the MRC Trial of Assessment and
Management of older people in the Community. Int J Geriatr
Psychiatry 2002, 17:–375–382
30. S
teffens DC, Skoog I, Norton MC, Hart AD, Tschanz JT,
Plassman BL et al. Prevalence of Depression and Its Treatment
in an Elderly Population. The Cache County Study. Arch Gen
Psychiatr 2000, 57:601–607
31. L
icht-Strunka E, Windta D, Marwijka H, Haana M, Beekmanb
A. The prognosis of depression in older patients in general
practice and the community. A systematic review. Fam Pract
2007, 24:168–180
Αλληλογραφία: Ε. Γελαστοπούλου, Εργαστήριο Υγιεινής, Ιατρική
Σχολή, Πανεπιστήμιο Πατρών, 26 500 Ρίο, Πάτρα
Tηλ.: +30 2610-969 878, 6977 624 636,
e-mail: [email protected]
46
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
Ειδικό άρθρο
Special article
Ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα
σε ασθενείς με καρκίνο:
Σχέση με την εντόπιση της νόσου
Γ.Ι. Mουσσάς,1 Α.Γ. Παπαδοπούλου,2 Α.Γ. Χριστοδουλάκη,1 Α.Π. Καρκανιάς1
1
2
Ψυχιατρική Κλινική, Γενικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών «Σωτηρία», Αθήνα
Β´ Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Αττικόν», Αθήνα
Ψυχιατρική 2012, 23:46–60
Η
εντόπιση του καρκίνου στις διάφορες περιοχές του σώματος δεν σχετίζεται μόνο με ιδιαίτερα
ζητήματα θεραπείας και πρόγνωσης, αλλά και με την εμφάνιση ανάλογων ψυχολογικών και
ψυχιατρικών προβλημάτων, όπως αυτά καθορίζονται σε σημαντικό βαθμό από την επίδραση
στον ψυχισμό του προσβεβλημένου οργάνου. Η συμβολική αξία του οργάνου που πάσχει
συνδέεται με την πυροδότηση συναισθημάτων και με την κινητοποίηση μηχανισμών άμυνας, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η νέα ψυχική πραγματικότητα που διαμορφώνει ο καρκίνος. Επιπρόσθετα, οι
ακρωτηριαστικές επεμβάσεις, οι οποίες επιβάλλονται για θεραπευτικούς λόγους, πολλές φορές οδηγούν
σε παραμορφώσεις, εγείροντας τη ναρκισσιστική προβληματική του ατόμου, με μείζονες επιπτώσεις
στην εικόνα του σώματος, τις οποίες ο ασθενής καλείται να διαχειρισθεί. Η φαινομενολογία, λοιπόν, των
αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών που παρουσιάζονται στους ασθενείς με καρκίνο συνδέεται άρρηκτα με την εντόπιση της νόσου στο σώμα. Επίσης, όχι μόνο όταν προσβάλλονται κατεξοχήν τα γεννητικά όργανα, αλλά και σε άλλες εντοπίσεις της νόσου, διαταράσσεται η σεξουαλική λειτουργικότητα και
εμφανίζονται σεξουαλικές διαταραχές. Συγκεκριμένα, η κεφαλή και ο τράχηλος σχετίζονται με ζωτικές
λειτουργίες, με αποτέλεσμα η περιοχή αυτή του σώματος να επενδύεται συναισθηματικά και να συνδέεται με ψυχικά γεγονότα από πολύ νωρίς στην ανθρώπινη ζωή. Σύνθετες ψυχικές λειτουργίες αποκτούν
την αρχετυπική τους μορφή και έκφραση σε σχέση με τα όργανα που εδράζονται εκεί. Κατά συνέπεια, η
εντόπιση του καρκίνου σε αυτή την περιοχή συνδέεται με ιδιαίτερα ψυχικά προβλήματα, αφού συχνά
παραβλάπτονται οι λειτουργίες της πρόσληψης της τροφής και της αναπνοής, καθίσταται προβληματική η λεκτική επικοινωνία, αλλά και αλλοιώνεται η εικόνα του σώματος. Επίσης, η αυξημένη συχνότητα
κατάχρησης αλκοόλ και καπνού σε αυτούς τους ασθενείς ακολουθείται από ιδιαίτερες δυσκολίες ψυχισμού και προσωπικότητας. Παράλληλα, τα σωματικά συμπτώματα που εμφανίζονται στον καρκίνο του
πνεύμονα, σε συνδυασμό με την πτωχή πρόγνωση, σχετίζονται με αισθήματα αβοηθήτου και αδιεξόδου,
με αποτέλεσμα την εμφάνιση υψηλής συχνότητας ψυχιατρικής συννοσηρότητας. Στον γυναικολογικό
καρκίνο, τόσο η ίδια η νόσος, που προσβάλλει όργανα όπως ο μαστός και τα εσωτερικά γεννητικά όργανα της γυναίκας, τα οποία σχετίζονται με τη θηλυκότητα, την ελκυστικότητα, αλλά και με τη σεξουαλική
και αναπαραγωγική λειτουργία, όσο και οι χειρουργικές επεμβάσεις, που μπορεί να είναι ακρωτηριαστικές, έχουν ιδιαίτερο ψυχικό αντίκτυπο. Οι διατροφικές συνήθειες γίνονται συχνά αιτία ενοχών για τον
ασθενή με γαστρεντερολογικό καρκίνο, ενώ η απόκτηση στομίας προκαλεί συναισθήματα αμηχανίας
και επηρεάζει την εικόνα του σώματος, με σημαντικές συνέπειες στη λειτουργικότητα, στις διαπροσω-
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ 47
πικές σχέσεις, καθώς και στη σεξουαλική ζωή. Επιπρόσθετα, αυξημένη συχνότητα καταθλιπτικών διαταραχών εμφανίζεται στα πρόδρομα στάδια του καρκίνου του παγκρέατος. Η κατάθλιψη είναι μία συχνή
διάγνωση στους ασθενείς με καρκίνο του προστάτη και η προστατεκτομή μπορεί να βιώνεται ως απειλή
στη σεξουαλικότητα, επηρεάζοντας αρνητικά την αυτοεκτίμησή τους. Η επικείμενη παραμόρφωση του
σώματος εξαιτίας του ίδιου του καρκίνου ή μιας χειρουργικής επέμβασης σχετίζεται με κλινικά σημαντικά ψυχικά προβλήματα στους ασθενείς με δερματολογικό καρκίνο. Κατά συνέπεια, αποτελεί πρόκληση
για τη σύγχρονη ψυχο-ογκολογία η αναγνώριση μεταξύ των ασθενών εκείνων που είναι ευάλωτοι στην
ανάπτυξη ψυχιατρικών συμπτωμάτων, η έγκαιρη διάγνωση του άγχους και της κατάθλιψης, αλλά και η
εφαρμογή ψυχοθεραπευτικών παρεμβάσεων εστιασμένων στα ειδικά ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα ανάλογα με την εντόπιση της νόσου.
Λέξεις ευρετηρίου: Καρκίνος, εικόνα του σώματος, άγχος, κατάθλιψη, εντόπιση της νόσου, παραμόρφωση, ψυχοθεραπευτική παρέμβαση.
Εισαγωγή
Ο καρκίνος είναι μια χρονία νόσος απειλητική για
τη ζωή του ασθενούς.1 Πρόκειται για ένα τραυματικό
γεγονός, χωρίς περιορισμένη και οριοθετημένη χρονική διάρκεια στην πλειοψηφία των περιπτώσεων,
που επεκτείνεται μέσα στον χρόνο και ανακινεί θέματα ψυχολογικής σημασίας για το άτομο. Τα στοιχεία
της απειλής της ζωής, της ματαίωσης, των προσδοκιών και της ενδεχόμενης καταστροφής-ψυχικής και
σωματικής, σε φαντασιωσικό ή πραγματικό επίπεδο
κινητοποιούν τους μηχανισμούς άμυνας και τις ψυχικές εκείνες διεργασίες που θα μπορούσαν να ελέγξουν το άγχος που αναδύεται.2 Η εντόπιση του καρκίνου σε συγκεκριμένες περιοχές του σώματος συνδέεται με ορισμένες ιδιαιτερότητες σε σωματικό και
ψυχικό επίπεδο. Ανάλογα με τη συμβολική αξία του
οργάνου που προσβάλλεται και τη συναισθηματική
επένδυση σε αυτό, ανακινούνται φόβοι απόρριψης,
τιμωρίας, αδυναμίας και εξάρτησης, που επιπλέκουν
την προσαρμογή στη νόσο. Ακρωτηριαστικές επεμβάσεις που προκαλούν παραμορφωτικές αλλοιώσεις
του σώματος επηρεάζουν την εικόνα του Εαυτού και
διαταράσσουν την ψυχική ισορροπία φέρνοντας
στην επιφάνεια τη ναρκισσιστική προβληματική του
ασθενούς. Η ευερεθιστότητα, η ανησυχία, το άγχος,
η κατάθλιψη, η υποχονδρίαση, ακόμη και φοβικές
συμπεριφορές, αποτελούν συνήθεις συναισθηματικές αντιδράσεις που ακολουθούν εκτεταμένες χειρουργικές παρεμβάσεις. Γενικά, λοιπόν, μπορεί να
είναι γνωστό ότι ο επιπολασμός του άγχους και της
κατάθλιψης είναι υψηλός σε κάθε μορφή καρκίνου,
αλλά η μελέτη των ψυχικών λειτουργιών που επηρεάζονται και αφορούν στην περιοχή του σώματος η
οποία προσβάλλεται από τον καρκίνο, μας προσφέρει τη δυνατότητα μιας καλύτερης και πληρέστερης
κατανόησης των ψυχικών δυσκολιών και ενδεχόμενα
των ψυχιατρικών διαταραχών που μπορεί να εμφανιστούν στον ασθενή μας, και επομένως μιας πιο αποτελεσματικής ψυχοθεραπευτικής παρέμβασης.
Καρκίνος κεφαλής-τραχήλου
Η κεφαλή και ο τράχηλος σχετίζονται με ζωτικές λειτουργίες, όπως είναι η πρόσληψη τροφής, η
αναπνοή και η ομιλία, με αποτέλεσμα η περιοχή να
επενδύεται με συναισθήματα και να συνδέεται με
ψυχικά γεγονότα, από τη βρεφική ακόμη ηλικία. 3
Πρωταρχικός λοιπόν είναι ο ρόλος της σωματικής
αυτής περιοχής στην οικοδόμηση της ψυχικής ζωής, αφού σύνθετες ψυχικές λειτουργίες, όπως είναι
η επιθυμία, η ευχαρίστηση, η επικοινωνία, αποκτούν
την αρχετυπική τους μορφή και έκφραση σε σχέση
με τα όργανα που εδράζονται εκεί. Το άτομο αποκτά
προοδευτικά τη συναίσθηση της ατομικότητάς του,
παράλληλα με μια δυναμική διαφοροποίηση του
εαυτού από τους άλλους, μέσα από πολύπλοκες ψυχικές διεργασίες, μεταξύ των οποίων κυρίαρχη είναι
η διαμόρφωση της εικόνας του σώματος.
Η εικόνα του σώματος συνδέεται όχι μόνο με την
αντίληψη της εξωτερικής του εμφάνισης του, αλλά
και με τη λειτουργία του. Περιλαμβάνει δε και τα
συναισθήματα που αναδύονται.4 Επίσης, η φυσική
κατάσταση του σώματος φαίνεται να διαδραματίζει
σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της εικόνας του
εαυτού, ενώ η διάσταση της κοινωνικής λειτουργικότητας του ατόμου προστίθεται σε αυτή την οπτική. 5,6
Μάλιστα, η ελκυστική εμφάνιση του προσώπου συ-
48
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
χνά σχετίζεται με συναισθήματα επάρκειας Εαυτού.7,8
Οι κύριες αλλαγές στην εικόνα του σώματος μετά το
χειρουργείο σε ασθενείς με καρκίνο της κεφαλήςτραχήλου προκαλούν πολλές φορές παραμόρφωση
και δυσλειτουργία της σωματικής αυτής περιοχής. 3,4
Πράγματι, όταν ο ασθενής έρχεται αντιμέτωπος και
μόνο με την αυξημένη πιθανότητα παραμόρφωσης
μετά το χειρουργείο, παρουσιάζει εξαιρετικά αυξημένα επίπεδα άγχους. Ωστόσο, η αποτελεσματική
διαχείριση του γεγονότος ότι παραβλάπτεται η εικόνα του σώματος σε ασθενείς που παραμορφώθηκαν
λόγω της χειρουργικής θεραπείας του καρκίνου στην
περιοχή της κεφαλής και του τραχήλου, σχετίστηκε
με τη μείωση του άγχους, τη βελτίωση της ποιότητας
ζωής μετά το χειρουργείο και την καλύτερη φροντίδα του Εαυτού.9
Μείζονος σημασίας είναι επίσης το γεγονός ότι η
παραμόρφωση του προσώπου είναι άμεσα ορατή
στους άλλους. Στους ασθενείς αυτούς λοιπόν, εμφανίζεται αυτό που βιβλιογραφικά έχει καταγραφεί ως
«άγχος της αλληλεπίδρασης», εξαιτίας της «ορατότητας» και του αντίκτυπού της στις διαπροσωπικές
σχέσεις.10,11 Επιπρόσθετα, εκπίπτουν κοινωνικές δεξιότητες, όπως η επικοινωνία,12 αφού παραβλάπτονται
οι βασικές αρχές που τη χαρακτηρίζουν, όπως είναι η
εκφορά του λόγου, η οποία καθορίζει το πλαίσιο και
τη φύση της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Είναι
λοιπόν κατανοητό το γεγονός ότι οι ασθενείς αυτοί
μπορεί να νιώθουν απομονωμένοι, ότι απορρίπτονται, με αποτέλεσμα να χάνουν την αυτοπεποίθησή
τους και να περιθωριοποιούνται.13
Η παραμόρφωση του προσώπου θεωρείται δυνητικά μία από τις πιο στρεσογόνες καταστάσεις που
παρουσιάζονται στους ασθενείς με CA κεφαλής-καρκίνου και σχετίζεται άμεσα με τη δυνατότητα προσαρμογής στη νόσο.14 Παρότι η αρνητική αυτή σχέση
είναι προφανής, γίνεται μια συστηματική προσπάθεια να μελετηθεί εάν η ψυχοκοινωνική επιβάρυνση
που προκύπτει από την παραμόρφωση σχετίζεται
και με άλλους παράγοντες, όπως είναι το φύλο και η
ύπαρξη κοινωνικού δικτύου στήριξης για τον ασθενή. Οι γυναίκες θεωρείται ότι βιώνουν μεγαλύτερη
δυσκολία, εξαιτίας του γεγονότος ότι εκτιμούν την
ελκυστικότητα του προσώπου υψηλότερα από τους
άνδρες, γεγονός που αφορά στους περισσότερους
πολιτισμούς.15 Πράγματι, η επίδραση του φύλου
στην ικανότητα προσαρμογής στη νόσο στους ασθε-
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
νείς αυτούς φάνηκε να είναι ισχυρότερη σε σχέση με
άλλες ομάδες ασθενών με διαφορετική εντόπιση του
καρκίνου, ενώ η ύπαρξη υποστηρικτικού κοινωνικού
δικτύου φάνηκε να λειτουργεί προστατευτικά στην
ψυχική ζωή γυναικών με σοβαρή παραμόρφωση,
ενώ στους άνδρες δεν παρατηρήθηκε η ίδια σημαντική επίδραση. Οι γυναίκες που παραμορφώθηκαν
μετά από ένα χειρουργείο και είχαν ασθενείς κοινωνικούς δεσμούς βρίσκονταν σε μεγαλύτερο κίνδυνο
για ψυχοκοινωνικά προβλήματα.16 Επίσης, η ικανότητα των ασθενών να προσαρμόζονται στα καινούργια
δεδομένα που δημιουργεί στη ζωή τους μια απειλητική νόσο όπως είναι ο καρκίνος και να διαχειρίζονται τα ποικίλα προβλήματα που ανακύπτουν από
αυτήν, σχετίζεται άμεσα με το άγχος που αναδύεται.
Συγκεκριμένα, στους ασθενείς με καρκίνο κεφαλήςτραχήλου, που είχαν αυξημένα επίπεδα άγχους και
κατάθλιψης, τα αισθήματα αυτομομφής και αποφυγής, ως τρόπος αντίδρασης και προσαρμογής στη
νόσο, ήταν συχνότερα σε σύγ­κριση με εκείνους τους
ασθενείς που είχαν λιγότερο άγχος και καταθλιπτικά
συμπτώματα. 3
Το αλκοόλ και ο καπνός είναι γνωστοί παράγοντες
κινδύνου για την ανάπτυξη καρκίνου της κεφαλής
και του τραχήλου και μάλιστα φαίνεται ότι η σχέση αυτή μεταξύ της κατάχρησης της ουσίας και της
αύξησης του κινδύνου είναι δοσοεξαρτώμενη.17–19
Επίσης, οι συγκεκριμένοι ασθενείς έχουν χειρότερη
ποιότητα ζωής, αλλά και δυσμενέστερη πρόγνωση
από ασθενείς χωρίς ιστορικό κατάχρησης, και σε αυτό συμβάλλουν ορισμένα ζητήματα που αφορούν
στον ψυχισμό των εξαρτημένων ατόμων, όπως οι
συναισθηματικές διαταραχές. 20 Πράγματι, ο καρκίνος του λάρυγγα εμφανίζεται πολύ συχνά σε ασθενείς με κατάχρηση αλκοόλ και καπνού, γεγονός που
συνδέεται με την εμφάνιση συμπτωμάτων στέρησης
από τον καπνό, καθώς και από το αλκοόλ, τα όποια
μάλιστα μπορούν να πάρουν τη σοβαρή μορφή του
delirium tremens. Οι θεράποντες πρέπει, λοιπόν, να
είναι σε εγρήγορση για την αντιμετώπιση αυτού του
τύπου ψυχιατρικών προβλημάτων, σε συνδυασμό
μάλιστα με τις ιδιαίτερες δυσκολίες ψυχισμού και
προσωπικότητας που έχουν οι ασθενείς με παθολογική σχέση με το αλκοόλ.21
Οι συναισθηματικές διαταραχές είναι συχνή διάγνωση στους ασθενείς με καρκίνο της κεφαλής και
του τραχήλου, οι οποίοι πάσχουν από κατάθλιψη
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ σε ποσοστό περίπου 46% και άνω. 22 Παράλληλα,
οι αντιδράσεις πένθους και κατάθλιψης μπορούν
να οδηγήσουν σε αποφυγή της κοινωνικής επαφής.
Πράγματι, έχει φανεί ότι οι ασθενείς αυτοί ζητούν
λιγότερο και δέχονται επίσης λιγότερη συναισθηματική στήριξη από τους οικείους τους. Επίσης, η
ψυχοπαθολογία της κατάχρησης του αλκοόλ, που
αποτελεί παράγοντα κινδύνου για τη εμφάνιση του
συγκεκριμένου καρκίνου, όπως αναφέρθηκε συχνά
συνοδεύεται από πτωχό υποστηρικτικό δίκτυο. 23
Επιπρόσθετα, η κατάθλιψη σχετίζεται με κακή διατροφή, η οποία και αποτελεί θνησιγενή παράγοντα
στους ασθενείς με καρκίνο της κεφαλής και του
τραχήλου. 24
Επίσης, σε ό,τι αφορά στην περιοχή της κεφαλής και
του τραχήλου, η αλωπεκία είναι μία από τις πιο στρεσογόνες ανεπιθύμητες ενέργειες της χημειοθεραπείας,
και μάλιστα θεωρείται μία από τις 3 σημαντικότερες
ανεπιθύμητες ενέργειες στις γυναίκες με καρκίνο του
μαστού.25 Μάλιστα, ορισμένοι ασθενείς αρνούνται τη
θεραπεία λόγω του φόβου ότι θα χάσουν τα μαλλιά
τους.26 Η αντίδραση της ασθενούς στην αλωπεκία ποικίλλει και μπορεί να εξαρτάται από παράγοντες όπως
είναι η υποκειμενική σημασία των μαλλιών για την κάθε ασθενή, ο βαθμός της αναμενόμενης τριχόπτωσης,
οι πληροφορίες και η ψυχική προετοιμασία που έλαβε
η ασθενής, καθώς και οι μηχανισμοί άμυνας που χρησιμοποιεί.27 Για κάποιες ασθενείς η αλωπεκία θεωρείται στιγματισμός και επηρεάζει δυσμενώς την εικόνα
του σώματος, αφού αποτελεί τον πιο εμφανή τρόπο
για να αποκαλυφθεί στον κοινωνικό τους περίγυρο
ότι πάσχουν από καρκίνο, με όλες τις συνακόλουθες
ψυχολογικές διαστάσεις της αμηχανίας, της ντροπής,
της ενοχής, ακόμη και του αισθήματος του κοινωνικού
αποκλεισμού, ενώ σχετίζεται και με αισθήματα απώλειας της σεξουαλικότητας και της ελκυστικότητας.28
Επιπρόσθετα, η αλωπεκία αποτελεί τραυματικό γεγονός, ανεξάρτητα από τη διάγνωση του καρκίνου.29
Πρόκειται, λοιπόν, για ένα ναρκισσιστικό πλήγμα, ιδιαίτερα για τις γυναίκες, αφού παραβλάπτεται η εικόνα
του σώματος, ενώ παράλληλα αποτελεί έναν συνεχή
τρόπο υπενθύμισης για τον ασθενή ότι πάσχει από
καρκίνο. Είναι λοιπόν πρωτεύουσας σημασίας η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, προκειμένου η ασθενής
να διαχειρισθεί ψυχικά αυτή την ανεπιθύμητη ενέργεια, αφού όχι μόνο αποτελεί έναν λόγο άρνησης της
θεραπείας, με τις σοβαρές συνέπειες που κάτι τέτοιο
49
εγκυμονεί, αλλά και επηρεάζει σοβαρά την ποιότητα
ζωής της ασθενούς.30,31
Καρκίνος του πνεύμονα
Το 87% των καρκίνων του πνεύμονα σχετίζονται
με το κάπνισμα και έχει υπολογιστεί ότι 9 στους 10
ασθενείς με καρκίνο του πνεύμονα ήταν καπνιστές.
Η προσωπικότητα του καπνιστή χαρακτηρίζεται από
εξωστρέφεια, συναισθηματική αστάθεια και συχνά
επιθετικότητα, ενώ το 13% παρουσιάζει παράλληλα
εξάρτηση από αλκοόλ. 32
Το περιορισμένο χρονικό διάστημα επιβίωσης
των ασθενών αυτών μειώνει τη δυνατότητα για μακροχρόνιες ψυχοκοινωνικές έρευνες, ενώ οι επιστήμονες της ψυχικής υγείας φαίνεται να προτιμούν να
διεξάγουν μελέτες αναφορικά με τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις και τις ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις σε ασθενείς με μεγαλύτερο χρόνο επιβίωσης.
Η συμπτωματολογία που έχει κυρίως μελετηθεί
επικεντρώνεται στην κατάθλιψη, το άγχος και τις
επιμέρους εκδηλώσεις αυτών των διαταραχών, ενώ
φαίνεται να υπάρχει έλλειμμα στην έρευνα της συννοσηρότητας με άλλες ψυχικές διαταραχές.
Μεταξύ των 14 τύπων καρκίνου που μελετήθηκαν,
οι ασθενείς με τη διάγνωση του καρκίνου του πνεύμονα είναι αυτοί που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν συνοδό ψυχιατρική συμπτωματολογία, με επικράτηση 43,4%, έναντι του 29,6%
των γυναικολογικών καρκίνων.5,33
Ως αρνητικός προδιαθεσικός παράγοντας έχει
βρεθεί η μικρή ηλικία και η οικογενειακή κατάσταση, καθώς μικρότερο κίνδυνο φαίνεται να διατρέχει
η ομάδα των έγγαμων ασθενών, συγκριτικά με τους
άγαμους ή τους διαζευγμένους. 34,35
Τα ποσοστά της ψυχιατρικής συννοσηρότητας που
διαπιστώνουν οι μελέτες φαίνεται να ανεβαίνουν σημαντικά σε ασθενείς με μικρό προσδόκιμο και σε αυτούς που δεν επιδέχονται χειρουργικής επέμβασης.
Ως εκ τούτου, ασθενείς με μικροκυτταρικό καρκίνο
του πνεύμονα έχουν πολύ αυξημένα ποσοστά ψυχολογικής επιβάρυνσης, συγκριτικά με αυτούς με μη μικροκυτταρικό. 36 Προκύπτει επίσης ότι ο χρόνος της
αξιολόγησης μπορεί να είναι κρίσιμος για το ποσοστό
κατάθλιψης και άγχους που διαπιστώνουν οι μελέτες,
και φαίνεται ότι στα τελικά στάδια της νόσου τα ποσοστά κατάθλιψης ανεβαίνουν σημαντικά. 37
50
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
Η πιο συχνή ψυχιατρική διαταραχή σε ασθενείς
που πάσχουν από καρκίνο του πνεύμονα, φαίνεται
στο σύνολο των μελετών να είναι η κατάθλιψη. 38
Εντούτοις, η διάγνωση της κατάθλιψης στους
ασθενείς με καρκίνο είναι δύσκολη, δεδομένου ότι
τα διαγνωστικά κριτήρια που περιλαμβάνονται στο
DSM-IV συμπεριλαμβάνουν και σωματικά συμπτώματα (απώλεια όρεξης, απώλεια βάρους, αϋπνία,
κόπωση, διάσπαση προσοχής και συγκέντρωσης),
τα οποία ενδέχεται να οφείλονται στην υποκείμενη
καρκινική νόσο. 39
Τα δεδομένα δείχνουν ότι η κατάθλιψη σε ασθενείς
με καρκίνο του πνεύμονα, όχι μόνο επιδεινώνει την
ποιότητα ζωής, αλλά συχνά μειώνει τη συμμόρφωση
καθώς και την ανταπόκριση στη θεραπεία, ενώ φαίνεται να παρατείνει τη νοσηλεία των ασθενών και να
αυξάνει τη θνησιμότητα.40–43
Η εξωστρέφεια και η κοινωνική δραστηριότητα
συνδυάζονται με μεγαλύτερη επιβίωση, ενώ η βελτίωση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων καθιστούν το
άτομο πιο δραστήριο και συνεργάσιμο να ακολουθήσει θεραπείες.44
Σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα από τον ιστολογικό τύπο, τις περίπλοκες θεραπευτικές παρεμβάσεις
και τις μελέτες επιβίωσης, ο πάσχων από καρκίνο
του πνεύμονα, κυρίως εξαιτίας της φτωχής πρόγνωσης που συνοδεύει τη διάγνωση, παραμένει σε
μια κατάσταση διαρκούς κρίσης όπου οι αμυντικοί
μηχανισμοί προσπαθούν μέσω της διαδικασίας της
προσαρμογής να ανταποκριθούν σε αυτήν. Το διαρκές στρες όμως, καθώς και τα ενδεχόμενα σωματικά
συμπτώματα (δύσπνοια, βήχας, αιμόπτυση κ.ά.) που
η νόσος περιλαμβάνει, τροφοδοτούν διαρκείς φαντασιώσεις καταστροφής, όπως έχει φανεί και στην
περίπτωση των ασθενών με Χρονία Αποφρακτική
Πνευμονοπάθεια.45 Έτσι ο πάσχων βιώνει το γεγονός
ως μια απειλή τελεσίδικη και αναπόφευκτη, ενώ αυτό
που φαντάζεται ως ένα πιθανό μελλοντικό ενδεχόμενο το βιώνει ως πραγματικό. Γιατί το πραγματικό,
το επαπειλούμενο και το συμβολικό είναι σε διαρκή
ανατροφοδότηση, που επιτείνει το αίσθημα αδιεξόδου και αβοήθητου. Αυτή η ομάδα ασθενών θα πρέπει να διερευνάται διεξοδικά ώστε να επιτυγχάνεται
η γρήγορη αναγνώριση και θεραπεία της ψυχολογικής συννοσηρότητας, δεδομένου ότι φαίνεται να
σχετίζεται τόσο με την ποιότητα ζωής όσο και με τη
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
θεραπευτική συμμόρφωση και την εξέλιξη της νεο­
πλασματικής νόσου.
Καρκίνος του μαστού
Η κατάθλιψη και το άγχος είναι συχνές διαγνώσεις
που ακολουθούν τη διάγνωση του καρκίνου του μαστού.46,47 Αυτό οδήγησε στην αναζήτηση τρόπων
ανίχνευσης των ασθενών εκείνων που βρίσκονται σε
κίνδυνο για συναισθηματική διαταραχή, εκτιμώντας
και ερευνώντας τις υποκείμενες πιθανές ψυχολογικές
διεργασίες που συμβάλλουν στον κίνδυνο αυτό.
Στον καρκίνο του μαστού επηρεάζεται δυσμενώς
η εικόνα του εαυτού, αφού οι γυναίκες με την απώλεια του στήθους, λόγω της μαστεκτομής, έχουν
αισθήματα απώλειας της θηλυκότητας και της ελκυστικότητάς τους. Επίσης, ο αντίκτυπος στις διαπροσωπικές σχέσεις μετά τη μαστεκτομή, η οποία είναι
και μία μορφή ακρωτηριασμού, σχετίζεται με την
απώλεια της αυτοεκτίμησης της ασθενούς. Μερικές
φορές, η απώλεια αυτή μπορεί να προβάλλεται στον
σύντροφό της, θεωρώντας η ασθενής ότι εκείνος την
απορρίπτει, ακόμα και όταν είναι στην πραγματικότητα υποστηρικτικός απέναντί της. Κατά συνέπεια,
και λανθασμένα, η ασθενής αρχίζει να αντιμετωπίζει την ερωτική της σχέση ως διαταραγμένη εξαρχής και φοβάται ότι θα χάσει τον σύντροφό της.48
Μάλιστα φαίνεται ότι όσο πιο εκτεταμένο είναι το
χειρουργείο για την αντιμετώπιση του καρκίνου τόσο περισσότερο επηρεάζεται η καλή αίσθηση του
εαυτού.49 Αναδύονται λοιπόν αισθήματα αναξιότητας, αυτομομφής και πολλές φορές και ντροπής, τα
οποία σε ορισμένες ασθενείς μπορεί να αποτελούν
τα πρώτα συμπτώματα μιας συναισθηματικής ψυχικής διαταραχής. Πράγματι, σε ασθενείς με καρκίνο
του μαστού, οι οποίες παρακολουθήθηκαν για έναν
χρόνο μετά τη διάγνωση, αισθήματα αυτομομφής
συσχετίστηκαν με συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης.50 Επίσης, σε μία μελέτη για την κατάθλιψη και το
άγχος σε γυναίκες με CA μαστού έναν χρόνο μετά τη
διάγνωση, αισθήματα αναξιότητας και ντροπής καταγράφηκαν σε ασθενείς με θετικό ψυχιατρικό ιστορικό σε ό, τι αφορά στο άγχος και στην κατάθλιψη. 51
Είναι σημαντικό να αντιληφθεί κανείς ότι η απώλεια του μαστού δεν έχει ακριβώς τις ίδιες ψυχολογικές συνέπειες για όλες τις γυναίκες και εξαρτάται
από την ψυχική δομή και από τους μηχανισμούς
άμυνας της ασθενούς. Σε μία πρόσφατη μελέτη φά-
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ 51
νηκε ότι οι μεγαλύτερες γυναίκες που χειρουργήθηκαν για καρκίνο του μαστού ήταν λιγότερο ευάλωτες στα συναισθηματικά προβλήματα σε σύγκριση
με τις νεότερες σε ηλικία. 52 Πρέπει εδώ, όμως, να
συνεκτιμήσει κανείς το γεγονός ότι στις γυναίκες
αυτές παρουσιάζεται μείωση της λίμπιντο λόγω της
ηλικίας. Ωστόσο, η αντίληψη ότι oι εμμηνοπαυσιακές γυναίκες, έχουν μια πιο ήρεμη, πιο εύκολα αποδεκτή αντιμετώπιση της μαστεκτομής σε σχέση με
τις νεότερες γυναίκες θα μπορούσε να αμφισβητηθεί,
δεδομένου του γεγονότος ότι η ποιότητα ζωής των
ασθενών αυτών είναι πιθανόν ήδη επιβαρυμένη λόγω των ιδιαίτερων ψυχοπιεστικών παραγόντων που
συνδέονται με τη μεγαλύτερη ηλικία, όπως είναι η
πάθηση από άλλες χρόνιες νόσους, η κοινωνική
απομόνωση και η έκπτωση της σωματικής λειτουργικότητας ως αποτέλεσμα της φυσιολογικής διαδικασίας της γήρανσης. 53 Πράγματι, η επίδραση της
μαστεκτομής στην ψυχική ζωή της ασθενούς, όπως
προαναφέραμε, εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό
από τους προσαρμοστικούς μηχανισμούς άμυνας
που έχει αναπτύξει. Πρόκειται για μια ακρωτηριαστική επέμβαση, που κινητοποιεί ψυχικά ζητήματα
της ναρκισσιστικής προβληματικής και των παλαιότερων απωλειών της ασθενούς. Μάλιστα, μελέτες
υποστηρίζουν ότι η ίδια η διάγνωση του καρκίνου
του μαστού μπορεί να πυροδοτήσει γνωσιακές και
συναισθηματικές απαντήσεις που συνδέονται με τις
πρωταρχικές τραυματικές εμπειρίες. 54
και η ύπαρξη ψυχιατρικού ιστορικού πριν τη διάγνωση του καρκίνου του μαστού είναι παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση συναισθηματικών διαταραχών
σε αυτές τις ασθενείς.58,59 Οι μέθοδοι ανίχνευσης του
καρκίνου, δηλαδή η αυτοεξέταση ή η μαστογραφία,
δεν διαφοροποιούνται στον κίνδυνο για την εμφάνιση ψυχιατρικής συμπτωματολογίας.60 Επιπρόσθετα,
σωματικά συμπτώματα που οφείλονται στον καρκίνο, όπως ο πόνος και η κόπωση, αυξάνουν τον κίνδυνο για την εμφάνιση άγχους και κατάθλιψης.61 Τέλος,
η χαμηλή κοινωνική υποστήριξη φαίνεται να αυξάνει
την ευαλωτότητα στις συναισθηματικές διαταραχές,
ενώ το καλό υποστηρικτικό δίκτυο δρα προστατευτικά για το άγχος και την κατάθλιψη.62 Πράγματι,
όπως φαίνεται σε μία μελέτη οι παράγοντες κινδύνου για την κατάθλιψη και το άγχος πέντε χρόνια
μετά τη διάγνωση σχετίζονται περισσότερο με χαρακτηριστικά της ίδιας της ασθενούς, όπως η απώλεια
μιας σοβαρής διαπροσωπικής σχέσης, η νεαρή ηλικία, το πτωχό υποστηρικτικό δίκτυο, η αντιμετώπιση
ψυχοπιεστικών παραγόντων άλλων πλην του ιδίου
του καρκίνου, καθώς και ένα παλαιότερο επεισόδιο
κατάθλιψης ή άγχους, παρά με την ίδια την ασθένεια
(πρόγνωση ανάλογα με τον τύπο του καρκίνου) ή
ακόμη και τη θεραπεία (τύπος χειρουργείου, ακτινοβολία κ.λπ.). Μάλιστα, η χημειοθεραπεία βρέθηκε να
αυξάνει τον κίνδυνο για άγχος και κατάθλιψη κατά τη
διάρκεια, όχι όμως και μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας.63
Φαίνεται λοιπόν ότι η ευαλωτότητα σε ψυχιατρικά
προβλήματα στις ασθενείς με καρκίνο του μαστού
αυξάνεται από παράγοντες που προϋπάρχουν της
νόσου, όπως π.χ. η σεξουαλική κακοποίηση, που είναι ένας αποδεδειγμένος παράγοντας κινδύνου για
την κατάθλιψη στις γυναίκες αυτές. 52,55 Οι τραυματικές εμπειρίες επηρεάζουν την ικανότητα οικοδόμησης συναισθηματικών δεσμών στην ενήλικη ζωή. Η
δια­μόρφωση λοιπόν μιας ουσιαστικής θεραπευτικής
σχέσης με το ιατρικό και το νοσηλευτικό προσωπικό παρουσιάζει περισσότερες δυσχέρειες σε αυτές
τις ασθενείς, με αποτέλεσμα η κακοποίηση κατά
την παιδική ηλικία να σχετίζεται τελικά με λιγότερη
λαμβανόμενη στήριξη από το προσωπικό της κλινικής. 56 Παράλληλα, ψυχολογικές αντιδράσεις όπως
ο πεσιμισμός, συνδέονται με αυξημένη συχνότητα
άγχους και κατάθλιψης στις ασθενείς με καρκίνο του
μαστού.57 Επίσης, η νεαρή ηλικία έναρξης της νόσου
Η γνώση λοιπόν όλων των ιδιαίτερων ψυχικών συμβάντων που ακολουθούν τη διάγνωση του καρκίνου
του μαστού, καθώς και μία ακρωτηριαστική επέμβαση όπως είναι η μαστεκτομή, απαιτούνται για τον
σχεδιασμό μιας αποτελεσματικής ψυχοθεραπευτικής
παρέμβασης, όχι μόνο για την αντιμετώπιση, αλλά
και για την πρόληψη των ψυχιατρικών διαταραχών
σε αυτές τις γυναίκες.
Γυναικολογικός καρκίνος (μήτρα-ωοθήκες)
Στις γυναίκες που βρίσκονται στην αναπαραγωγική ηλικία, η υστερεκτομή αποκτά αυτόματα την έννοια της απώλειας της ικανότητάς τους να τεκνοποιήσουν. Επίσης, όταν τα γεννητικά όργανα συνδέο­
νται με αισθήματα ενοχής, η υστερεκτομή συχνά
εκλαμβάνεται συμβολικά ως τιμωρία που σχετίζεται
με τη σεξουαλικότητα. Η απώλεια της εμμήνου ρύσεως συνδέεται με πολλαπλές ψυχολογικές αντιδρά-
52
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
σεις. Λίγες εκφράζουν ανακούφιση από την απαλλαγή τους από μια επώδυνη εμπειρία, ενώ η πλειο­
ψηφία των ασθενών εκφράζουν δυσαρέσκεια και
την αίσθηση ότι έχουν χάσει μια απαραίτητη και πολύτιμη λειτουργία για την υγεία του γυναικείου σώματος.64 Επίσης, ένας πολύ συχνός φόβος είναι ότι
η απώλεια της μήτρας θα οδηγήσει σε απώλεια της
ικανότητας για ερωτική επαφή και της σεξουαλικής
ευχαρίστησης. Πολλές μάλιστα ασθενείς φοβούνται
ότι ο σύντροφός τους θα χάσει το ενδιαφέρον του
για εκείνες και θα τις εγκαταλείψει, αφού η υποθετική εξαρχής απώλεια σεξουαλικής λειτουργίας μετά
τη θεραπεία θα προκαλέσει προβλήματα στη σχέση τους.65 Οι γυναίκες, λοιπόν, που αμφισβητούν τη
σεξουαλική τους ικανότητα ανησυχούν και για την
ποιότητα ζωής του συντρόφου τους, ενώ η διατάραξη της σεξουαλικής τους ζωής μοιάζει αναπόφευκτη.48 Οι αλλαγές στη σεξουαλικότητα σχετίζονται
με συναισθήματα αυτομομφής, απόρριψης, λύπης,
θυμού και απώλειας σεξουαλικής ικανοποίησης.66
Μάλιστα, σύγχρονες έρευνες έδειξαν την καθοριστική σημασία της αυτοεκτίμησης στην ποιότητα
ζωής των ασθενών με γυναικολογικό καρκίνο.67
Η απώλεια των εσωτερικών γενετικών οργάνων
συμβολίζει την απώλεια της αναπαραγωγικής περιόδου και τη μετάβαση σε μία περίοδο εμμηνόπαυσης, που είναι συνυφασμένη με μεγαλύτερες ηλικίες.
Φαντασιωσικά είναι σαν να εκλείπει η ικανότητα της
γυναίκας να δημιουργήσει, και αυτό αναπόφευκτα
μοιάζει να οδηγεί στην παρακμή και την απόσυρση
και κατά συνέπεια σε μερικές από τις ασθενείς φαίνεται να εκπίπτει η ικανότητά τους για εργασία. Σε αυτό
το πλαίσιο είναι πιθανό να υπάρχουν αισθήματα ευαλωτότητας και ευθραυστότητας, ακόμη και ο φόβος
του τραυματισμού.48,68
Σε όλα τα στάδια της νόσου, περίπου το 30% των
ασθενών με γυναικολογικό καρκίνο αναφέρουν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους. 5 Ειδικότερα, ο
επιπολασμός του άγχους στον καρκίνο των ωοθηκών
κυμαίνεται μεταξύ 22–47%, και της κατάθλιψης 17–
38%.69–71 Η διάγνωση των συναισθηματικών διαταραχών είναι κοινή στις νέες ασθενείς με καρκίνο των
ωοθηκών, ειδικότερα την περίοδο της αρχικής διάγνωσης. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι το
60% των νέων γυναικών με επιθηλιακό καρκίνο των
ωοθηκών στην αρχική διάγνωση και θεραπεία ήταν
καταθλιπτικές ή/και αγχώδεις, και το 27% και 5% των
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
ασθενών αντίστοιχα ήταν αγχώδεις ή καταθλιπτικές
μετά από χρόνια.72 Στους παράγοντες κινδύνου για
την αυξημένη ψυχική επιβάρυνση στον καρκίνο των
ωοθηκών περιλαμβάνονται το νεαρό της ηλικίας, η
πρόσφατη διάγνωση, η προχωρημένη νόσος, καθώς
και τα πολλά και επίμονα σωματικά συμπτώματα.73,74
Η ψυχική αυτή επιβάρυνση μπορεί να εξελιχθεί σε ψυχική διαταραχή, αν το άγχος δεν γίνει διαχειρίσιμο και
οι μηχανισμοί άμυνας αποτύχουν να προστατεύσουν
τον ψυχισμό του ασθενούς.75 Ωστόσο, στην καθημερινή κλινική πράξη οι γυναίκες αυτές δεν λαμβάνουν
τη φροντίδα εκείνη από τους επαγγελματίες υγείας, η
οποία θα τους επέτρεπε να εκφράσουν τους φόβους
και τις ανησυχίες τους σχετικά με τη νόσο, να λάβουν
πληροφορίες για ζητήματα που αφορούν στην ψυχολογική και κοινωνική διάσταση της ποιότητας της ζωής τους και τελικά να νιώσουν περισσότερο ασφαλείς
και ενδυναμωμένες.76
Στον γυναικολογικό καρκίνο πολλές ασθενείς παρουσιάζουν τη Διαταραχή Γυναικείας Σεξουαλικής
Διέγερσης κατά DSM-IV-TR (επίμονη ή υποτροπιάζουσα αδυναμία επίτευξης ή διατήρησης επαρκούς
απάντησης λίπανσης-εξοίδησης της σεξουαλικής
διέγερσης μέχρι την ολοκλήρωση της σεξουαλικής
δραστηριότητας).77 Η διαταραχή προκαλεί έκδηλη
ενόχληση ή διαπροσωπικές δυσκολίες και μπορεί να
οφείλεται σε χειρουργικές παρεμβάσεις, φαρμακευτικά αποτελέσματα ή ορμονολογικές διαταραχές.78
Εξάλλου, η ψυχική επιβάρυνση των ασθενών αυτών,
όπως σηματοδοτείται από το άγχος και την κατάθλιψη που εμφανίζουν, επηρεάζει αρνητικά τη σεξουαλική επιθυμία. Επιπρόσθετα, εμφανίζονται διαταραχές σεξουαλικού τύπου, οι οποίοι σχετίζονται με τον
πόνο που οφείλεται στην κολπική ξηρότητα και με
την απώλεια οιστρογόνων, καθώς και τη θεραπεία
για τον καρκίνο.79
Το γεγονός ότι δεν παρατηρήθηκαν διαφορές στη
σεξουαλικότητα και στη σεξουαλική λειτουργία μεταξύ διαφορετικών χρονικών περιόδων από την αρχική
διάγνωση του γυναικολογικού καρκίνου, οδηγεί σε
ερωτήματα σχετικά με την ανίχνευση άλλων παραγόντων που διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο, πλην
εκείνων που σχετίζονται με την εξέλιξη της ίδιας της
νόσου και τη θεραπεία.67 Πολλοί ερευνητές θεωρούν
ότι το εμμηνοπαυσιακό status στις γυναίκες με γυναικολογικό καρκίνο συμβάλλει στην εμφάνιση της
σεξουαλικής διαταραχής.79 Ωστόσο, μελέτες που
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ αφορούν στη σεξουαλική λειτουργία γυναικών σε
εμμηνόπαυση καταδεικνύουν ότι οι ψυχοσεξουαλικοί παράγοντες, όπως είναι τα ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής, το ιστορικό της σεξουαλικής λειτουργικότητας, καθώς και το πιθανό ψυχιατρικό ιστορικό, είναι
σημαντικοί προγνωστικοί δείκτες της σεξουαλικής
ικανοποίησης σε αυτόν τον πληθυσμό.80 Πράγματι, η
αποδεκτή εικόνα του σώματος, η απόκτηση ουσιαστικής επικοινωνίας και συναισθηματικής εγγύτητας
με τον σύντροφο, η ανακατασκευή λανθασμένων
σεξουαλικών πεποιθήσεων που συνοδεύονται από
άδηλα άγχη και συναισθήματα ντροπής, είναι μερικά
μόνο από τα στοιχεία εκείνα που μπορούν να δράσουν καταλυτικά στη βελτίωση της σεξουαλικής ζωής των ασθενών αυτών.81
Οι θεράποντες σωματικής ιατρικής κάποιες φορές
ίσως να θεωρούν δευτερεύουσας σημασίας τη σεξουαλική ζωή για μία ασθενή στην οποία έχει δια­
γνωσθεί γυναικολογικός καρκίνος και ίσως κινδυνεύει η ζωή της. Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η
θεραπεία του καρκίνου πρέπει να συνδυάζεται με τη
συστηματική προσπάθεια για τη βελτίωση της ποιό­
τητας ζωής των ασθενών μας. Η σεξουαλική υγεία
προοδευτικά αναγνωρίζεται ως μία σημαντική παράμετρος στην ποιότητα ζωής κατά τη διάρκεια και
μετά από τη θεραπεία της νόσου. Μάλιστα, πολλές
φορές υποθέτουμε ότι οι ασθενείς κατανοούν τις
λειτουργίες του σώματος, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν
συμβαίνει πάντα, ενώ παράλληλα οι διάφορες φαντασιώσεις τους σχετικά με το σώμα πιθανόν να
δημιουργούν την αίσθηση του αδιεξόδου σχετικά
με τη σεξουαλική λειτουργία. Σε αυτό το πλαίσιο,
λανθασμένες αντιλήψεις ότι επηρεάζεται η ικανότητα για σεξ πρέπει να συζητώνται ανοικτά και να
ανατρέπονται. Η ασθενής πρέπει να ενθαρρύνεται
να συνεχίσει τη ζωή της και τις διαπροσωπικές της
σχέσεις. 82 Τις πρώτες ημέρες της διάγνωσης πολλοί
ασθενείς μπορεί να ισχυρίζονται ότι η σεξουαλικότητα δεν είναι σημαντική και δεν επιθυμούν να
μιλήσουν για τη σεξουαλική τους ζωή, ωστόσο το
πιθανότερο είναι η στάση αυτή να αλλάξει στη συνέχεια και γι’ αυτόν τον λόγο θα πρέπει να δίνονται
πολλές ευκαιρίες στις ασθενείς να συζητώνται τέτοια ζητήματα. 83 Είναι, λοιπόν, απαραίτητη η σωστή
μακροπρόθεσμη φροντίδα της ασθενούς η οποία
εξασφαλίζει την επανάκτηση μιας φυσιολογικής σεξουαλικής και συναισθηματικής ζωής.
53
Γαστρεντερικός καρκίνος
O καρκίνος του εντέρου είναι μία από τις συχνότερες μορφές καρκίνου παγκοσμίως. 84 Μάλιστα,
στην Ελλάδα, σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική
Υπηρεσία, το 2007 το 6% των θανάτων αποδόθηκε στον γαστρεντερολογικό καρκίνο. 85 Η επιβίωση
των ασθενών που προσβάλλονται ειδικότερα από
τον καρκίνο του εντέρου έχει αυξηθεί σημαντικά
τα τελευταία χρόνια, ενώ ο καρκίνος του στομάχου
έχει δυσμενέστερη πρόγνωση, γεγονός που καταδεικνύει χαρακτηριστικά τα ιδιαίτερα ζητήματα που
προκύπτουν και τα οποία ο ασθενής καλείται να διαχειρισθεί ψυχικά, σχετικά με την εντόπιση του γαστρεντερικού καρκίνου, το προσδόκιμο επιβίωσης,
την πιθανότητα υποτροπής, τις θεραπευτικές παρεμβάσεις, αλλά και την επίτευξη της μέγιστης δυνατής
σωματικής λειτουργικότητας και την εξασφάλιση
αντίστοιχης ποιότητας ζωής.84,86
Συχνά οι ασθενείς με γαστρεντερικό καρκίνο βιώνουν ενοχές εξαιτίας των διατροφικών συνηθειών
τους, αφού η κακή διατροφή με πολλά λιπαρά και λίγες φυτικές ίνες σχετίζονται με τη νόσο.64,87
Ο γαστρεντερικός καρκίνος επιβάλλει πολλές φορές την αναγκαιότητα μιας κολοστομίας ή ειλεοστομίας. Η στομία είναι μία θεραπευτική παρέμβαση
που οδηγεί σε μόνιμη φυσική βλάβη, παραμόρφωση
και απώλεια σημαντικής λειτουργικότητας.88 Αυτές οι
φυσικές αλλαγές έχουν σημαντικές συνέπειες για τις
συναισθηματικές και κοινωνικές σχέσεις, καθώς και
τις δραστηριότητες του ασθενούς. Οι στομίες, λοιπόν, σχετίζονται με σοβαρές αλλαγές στην καθημερινότητα, πολλές παρενέργειες, δυσλειτουργίες, που
φέρνουν σε δύσκολη θέση τον ασθενή και απαιτούν
προσαρμοστικές δεξιότητες. Μάλιστα, κάποιες φορές ο ασθενής πρέπει να αποφασίσει εάν θα αποκαλύψει ότι φέρει στομία ή θα το αποκρύψει, αφού νιώθει αμηχανία σε σχέση με την εικόνα του σώματος.
Οι σεξουαλικές σχέσεις είναι συχνά πηγές άγχους,
ειδικότερα όταν ο ασθενής έχει νέους συντρόφους,
και αυτό αφορά κυρίως στους νεότερους ασθενείς.89
Το 17% των ασθενών με γαστρεντερικό καρκίνο
πάσχουν από άγχος και το 21% από κατάθλιψη, ενώ
πιο πρόσφατες μελέτες αναφέρουν καταθλιπτικά
και αγχώδη συμπτώματα στο 47% και 57% αντίστοιχα.90,91 Επίσης, οι ασθενείς με καρκίνο του στομάχου
έχουν μεγαλύτερη ψυχική επιβάρυνση από τους
54
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
ασθενείς με καρκίνο του εντέρου.91,92 Πρόσφατες
μελέτες έχουν δείξει ότι το άγχος είναι περισσότερο κοινό σε νεότερους ασθενείς και η κατάθλιψη σε
αυτούς που νοσηλεύονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα.93 Μάλιστα, βελτιώσεις στις τεχνικές που
εφαρμόζονται στις στομίες δεν είχαν την αναμενόμενη θετική επίπτωση στα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που προκύπτουν μετά το χειρουργείο.94
Αυτό λοιπόν που φαίνεται να έχει σημασία είναι η
βαθιά κατανόηση της φύσης της συναισθηματικής
επένδυσης της κολοστομίας και της παράλληλης
αποεπένδυσης στην εικόνα του σωματικού Εγώ, λόγω του ναρκισσιστικού πλήγματος που υφίσταται
ο ασθενής, καθώς και των μηχανισμών άμυνας που
κινητοποιεί για να διαχειριστεί το άγχος που προκύπτει. Η αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στηρίζεται κατ' αρχάς στην κατανόηση αυτή
από τον θεράποντα και στη συνέχεια σε κατάλληλα στοχευμένες ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις.
Επιπρόσθετα, υπάρχουν μελέτες στις οποίες διαπιστώνεται ότι η εξατομικευμένη ψυχοθεραπευτική
παρέμβαση στους ασθενείς που χειρουργούνται για
γαστρεντερικό καρκίνο, έχει θετική επίπτωση και
στον χρόνο επιβίωσής τους.95
Επιπλέον, αξίζει να σημειώσουμε ότι από όλες τις
μορφές γαστρεντερικού καρκίνου, ο καρκίνος του παγκρέατος, ο οποίος χαρακτηρίζεται από υψηλή θνησιμότητα με πολλαπλά σοβαρά σωματικά συμπτώματα,
σχετίζεται με πολύ υψηλά επίπεδα άγχους.96 Οι επεμβατικές μέθοδοι, που χρησιμοποιούνται συχνά, είναι
χειρουργικές επεμβάσεις εξαιρετικά εκτεταμένες, με
σοβαρές επιπτώσεις στον ψυχισμό των αρρώστων.
Πολλοί ασθενείς εμφανίζουν σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα και μάλιστα σε ποσοστά 10–33%, ενώ έχει
γίνει συσχέτιση μεταξύ αυτών των προβλημάτων και
των ενδοκρινολογικών αλλαγών που εμφανίζονται
στον καρκίνο του παγκρέατος. Συγκεκριμένα, παρατηρούνται σε αυξημένη συχνότητα καταθλιπτικού
τύπου διαταραχές και άγχος, και οι συναισθηματικές
αυτές διαταραχές εμφανίζονται συχνά στο πρόδρομο στάδιο της νόσου.96,97 Μάλιστα, οι ασθενείς αυτοί
έχουν υψηλό κίνδυνο αυτοκτονίας, αφού σε μία μελέτη η πιθανότητα ήταν 11 φορές μεγαλύτερη από τον
γενικό πληθυσμό και ιδιαίτερα στην περίοδο αμέσως
μετά τη χειρουργική παρέμβαση.98 Απαιτείται λοιπόν
εγρήγορση από τους θεράποντες όχι μόνο για την πιθανή πρώιμη ανίχνευση της νόσου, εφόσον τις περισ-
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
σότερες φορές προηγούνται στην εμφάνιση τα ψυχιατρικά συμπτώματα, αλλά και για την αντιμετώπιση
των σοβαρών ψυχιατρικών προβλημάτων, που επηρεάζουν την ποιότητα ζωής αυτών των ασθενών.
Καρκίνος του προστάτη
Οι ασθενείς με καρκίνο του προστάτη βιώνουν πολλές φορές μια σοβαρή απειλή στη σεξουαλικότητα και
τον ανδρισμό τους, ενώ παράλληλα έχουν δυσκολία
στο να εκφράσουν τις σχετικές ανησυχίες τους. Αξίζει
να σημειώσουμε ότι ο καρκίνος του προστάτη αφορά
σε μεγαλύτερες ηλικίες, γεγονός που σημαίνει ότι οι
ασθενείς μπορεί να είναι περισσότερο αρνητικοί στην
ψυχιατρική εκτίμηση και αντιμετώπιση.99
Η κατάθλιψη είναι μια συχνή διάγνωση στους
ασθενείς με καρκίνο του προστάτη, η οποία τίθεται
στο 7–48% των ασθενών.100 Η χρονική περίοδος που
μεσολαβεί από τη διενέργεια της διαγνωστικής βιοψίας μέχρι την ενημέρωση του ασθενούς χαρακτηρίζεται ως ιδιαίτερα στρεσογόνος, γεγονός βέβαια
που συνδέεται με όλες τις επαπειλούμενες απώλειες
σε φαντασιωσικό και πραγματικό επίπεδο, που ακολουθούν τη διάγνωση του καρκίνου.101,102 Μάλιστα,
οι νεότεροι ασθενείς με καρκίνο του προστάτη παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα άγχους σε σχέση
με τους μεγαλύτερους, γεγονός που αποτελεί συχνό
εύρημα και σε άλλες μορφές καρκίνου, ενώ οι ασθενείς με προχωρημένη νόσο έχουν σοβαρότερα καταθλιπτικά συμπτώματα.103–105 Επίσης, μπορεί η στυτική δυσλειτουργία να αποτελεί, ορισμένες φορές,
μια άμεση παρενέργεια της χειρουργικής εξαίρεσης
του προστάτη, ωστόσο φαίνεται ότι η μείωση της
σεξουαλικής επιθυμίας και της αυτοεκτίμησης του
ασθενούς μετά την προστατεκτομή, που συνδέεται
με ψυχολογικές διεργασίες, επηρεάζει καθοριστικά
και δυσμενώς τη στυτική και οργασμική λειτουργία,
με αποτέλεσμα τη μείωση της ποιότητας της σεξουαλικής ζωής των ασθενών αυτών.106 Απαιτούνται
λοιπόν ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις, οι οποίες
από τη μία να είναι στοχευμένες σε ομάδες ασθενών
που πάσχουν από καρκίνο του προστάτη και έχουν
αυξημένο κίνδυνο για την εμφάνιση ψυχιατρικής
συμπτωματολογίας, π.χ. λόγω της ηλικίας τους ή του
ψυχιατρικού ιστορικού τους, και από την άλλη, παρεμβάσεις που να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά
τις εξατομικευμένες ανάγκες του κάθε ασθενούς.103
Πράγματι, η ψυχοεκπαίδευση και η συμβουλευτική
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ βελτιώνουν τη σεξουαλική ζωή των ασθενών αυτών
και των συντρόφων τους.107
Δερματολογικός καρκίνος
Ασθενείς με μελάνωμα βρίσκονται κάτω από το
στρες μιας επικείμενης παραμόρφωσης εξαιτίας του
χειρουργείου, ενώ παράλληλα πιθανές ουλές από
την επέμβαση αποτελούν ένα σταθερό στον χρόνο
σημείο υπενθύμισης της περιοχής του σώματος που
έχει προσβληθεί. Η παραμόρφωση της σωματικής
εμφάνισης μπορεί να απειλεί την αυτοεκτίμηση και
την αυτοπεποίθηση των ασθενών αυτών, ειδικότερα
των νεότερων ασθενών.108
Πολλές μελέτες καταδεικνύουν ότι το ένα τρίτο
των ασθενών με καρκίνο αντιμετωπίζουν κλινικά
σημαντικά ψυχικά προβλήματα, γεγονός που ισχύει στα αντίστοιχα ποσοστά και για τους ασθενείς με
μελάνωμα. Μάλιστα, οι ασθενείς αυτοί έχουν δυσχερέστερη προσαρμογή στη νόσο και χειρότερη ποιότητα ζωής.109
Μεταξύ των παραγόντων κινδύνου για την εμφάνιση ψυχικής διαταραχής σε ασθενείς με μελάνωμα,
περιγράφονται:
1. Δημογραφικοί παράγοντες, όπως το γυναικείο
φύλο, η νεότερη ηλικία, η έλλειψη συντρόφου, η
ανεργία.
2. Κ λινικοί παράγοντες, όπως η προχωρημένη νόσος,
η εντόπιση του όγκου σε ορατά σημεία του σώματος, όπως το πρόσωπο και τα χέρια.
3. Ψυχολογικοί και Κοινωνικοί παράγοντες, όπως τα
τελειοθηρικά στοιχεία του χαρακτήρα, σε συνδυα­
σμό με ισχυρό αίσθημα ευθύνης σχετικά με τις
συνέπειες της νόσου στην οικογένεια και το πτωχό
υποστηρικτικό δίκτυο.110–112
Η έγκαιρη, λοιπόν, διάγνωση του άγχους ή της αναγνώρισης μεταξύ των ασθενών με μελάνωμα, οι οποίοι έχουν τη μεγαλύτερη ευαλωτότητα για να αναπτύξουν ψυχιατρικά συμπτώματα καθιστά περισσότερο
αποτελεσματική την προσπάθεια των θεραπόντων
να αντιμετωπίσουν τα σύνθετα ψυχικά προβλήματα, που ανακύπτουν. Είναι συστηματική, μάλιστα η
προσπάθεια, όχι μόνο να κατασκευασθούν, αλλά και
να χρησιμοποιηθούν ευρέως στους ασθενείς με μελάνωμα διαγνωστικά εργαλεία, όπως σύντομες αυτοσυμπληρούμενες κλίμακες, που ανιχνεύουν τους
ασθενείς με αυξημένη ψυχική επιβάρυνση.112
55
Συμπεράσματα
Η εντόπιση του καρκίνου στις διάφορες περιοχές του
σώματος σχετίζεται με την εμφάνιση ιδιαίτερων ψυχολογικών και ψυχιατρικών προβλημάτων, τα οποία καθορίζονται σε σημαντικό βαθμό από την επίδραση στον
ψυχισμό του ατόμου του προσβεβλημένου οργάνου.
Ο χειρισμός την ιδιαιτεροτήτων που αφορούν στις
ψυχολογικές αντιδράσεις και στις ψυχιατρικές διαταραχές που αναφέρθηκαν, πρέπει να στηρίζεται πρωταρχικά σε μια θεραπευτική σχέση, στην οποία θα
ενθαρρύνεται η ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ ιατρού και ασθενούς.13,48 Σε αυτό το πλαίσιο, ο ιατρός
θα μπορέσει να βοηθήσει τον ασθενή του να εκφράσει τα συναισθήματα ντροπής, θυμού, άγχους, φόβου και ενοχής. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι συναισθήματα απόρριψης και απομόνωσης μπορεί να
είναι εξίσου απειλητικά με τον φόβο του θανάτου. Οι
δυσκολίες στην επικοινωνία μεταξύ ιατρών και ασθενών είναι μεγάλες λόγω και των ειδικών δεξιοτήτων
που απαιτούνται για την αναγγελία δυσάρεστων νέων και για την οποία δεν υπάρχει ειδική εκπαίδευση.
Γι’ αυτόν τον λόγο, αν καταφέρει ο θεράπων να βοηθήσει τον ασθενή του να διαχειριστεί αυτά τα συναισθήματα, θα είναι πολύτιμο κέρδος γι’ αυτόν.
Η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση είναι αναγκαία όχι
μόνο πριν, αλλά και μετά τις ακρωτηριαστικές επεμβάσεις. Αυτή πρέπει να είναι εστιασμένη στα ειδικά
ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα που ήδη
περιγράψαμε, προκειμένου όχι μόνο να είναι ο ασθενής ψυχικά ενδυναμωμένος μετεγχειρητικά, αλλά
και γιατί τα ψυχολογικά προβλήματα σε αυτή τη φάση της θεραπείας του καρκίνου έχουν ήδη ξεκινήσει.
Είναι πολύ σημαντικό να κατανοηθεί ότι, ήδη από
την ανακοίνωση του χειρουργείου, ο ασθενής ζει με
τη φαντασίωση και τον φόβο των συνεπειών των θεραπευτικών επεμβάσεων. Αυτό απαιτεί εξειδικευμένη θεραπευτική προσέγγιση και ικανό και εκπαιδευμένο προσωπικό για να την υποστηρίξει. Εξάλλου, η
αντιμετώπιση του καρκίνου δεν μπορεί να θεωρηθεί
επαρκής εάν η ποιότητα ζωής του ασθενούς μετά τη
θεραπεία που έλαβε δεν επανέλθει σε επίπεδα ανάλογα εκείνα προ της θεραπείας,113,114 οι ψυχολογικές
δε προσεγγίσεις στον καρκίνο πρέπει πάντα να λαμβάνουν υπόψη τους ότι το τρωθέν σώμα αντικατοπ­
τρίζει τον τρωθέντα ναρκισσισμό, και αυτό από μόνο
του απειλεί την επιβίωση.
56
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
Psychological and psychiatric problems
in cancer patients:
Relationship to the localization of the disease
G.I. Moussas,1 A.G. Papadopoulou,2 A.G. Christodoulaki,1
A.P. Karkanias1
1
2
Psychiatric Department, “Sotiria” General Hospital of Chest disease, Athens,
2nd Psychiatric Department, University of Athens, “Attikon” General Hospital, Athens, Greece
Psychiatriki 2012, 23:46–60
Cancer may be localized in a variety of areas in the human body. This localization is associated with significant issues concerning not only therapy and prognosis but also psychological and psychiatric problems that the patient may be confronted with. The psychic impact on
the patient is determined to a significant degree by the symbolism the affected organ carries.
The symbolic significance of a sick body area triggers emotions and sets in motion self-defence mechanisms. In this way, patients deal with the new psychic reality that cancer creates.
Therapeutic choices may include interventions, involving mutilation, which cause disfigurement and major consequences in the body image which result in narcissistic injuries. The phenomenology of anxiety and depressive disorders is connected to the affected body area. The
appearance of cancer not only in sexual organs but also in other body areas, may disturb sexual function and therefore lead to sexual disorders. Especially, head and neck are connected
with vital functions. This area of the body has had a major impact on psychic reality since
early life. Complicated psychic functions have developed in relation to organs of the head and
neck. Therefore, localization of cancer in this area leads to individual psychological and psychiatric problems, since eating and breathing are harmed, verbal communication becomes
difficult and body image alters. Also, increased incidence of alcohol and nicotine abuse in
these patients reflects special aspects of psychic structure and personality. Because of severe
somatic symptoms and poor prognosis, lung cancer patients feel hopelessness and helplessness. Patients with gynaecological cancer are confronted with a disease that affects organs like
breast and internal female sexual organs associated with femininity, attractiveness and fertility.
Dietary habits are often a source of guilt for patients who suffer from cancer of the gastrointestinal tract. Additionally, stomas, as colostomy, affect body image and cause feelings of embarrassment with severe consequences on the patient’s sense of wellbeing, his or her daily activities, interpersonal relationships or sexuality. Depressive symptoms often occur in prodromal
stages of pancreatic cancer. Depression is a common diagnosis in patients with prostate cancer.
Prostatectomy negatively affects patient’s self-esteem, because it might be experienced as
a threat to his sexual life. Disfigurement is related to skin cancer because of both cancer and
surgical procedures. Therefore, it is a challenge for modern psycho-oncology to identify those
patients who are vulnerable in developing psychiatric symptoms, to early diagnose anxiety
and depression and to use psychotherapeutic interventions targeting individual psychological
and psychiatric problems in relation to the localization of disease in the human body.
Key words: Cancer, body image, anxiety, depression, localization of the disease, psychotherapeutic interventions
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ 57
Βιβλιογραφία
1. L
ederberg MS. Psycho-Oncology. In: Sadock B, Sadock
V (eds) Kaplan & Sadock’s Comprehensive Textbook of
Psychiatry. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia,
2005:2196–2225
19. T
alamini R, Bosetti C, La Vecchia C, Dal Maso L, Levi F,
Bidoli E et al. Combined effect of tobacco and alcohol
on laryngeal cancer risk: a case-control study. Canc Caus
Contr 2002, 13:957–964
2. M
oussas GI, Karkanias AP, Papadopoulou A. Psychological
and psychiatric problems in cancer patients in the general
hospital. Psychiatriki 2008, 19:124–144
20. D
eleyiannis FW, Thomas DB, Vaughan TL, Davis S.
Alcoholism: independent predictor of survival in patients
with head and neck cancer. J Natl Cancer Inst 1996,
88:542–549
3. E
lani HW, Allison PJ. Coping and psychological distress
among head and neck cancer patients. Support Care
Cancer 2010 Sep 26, DOI: 10.1007/s00520-010-1013-8
(Epub ahead of print)
4. D
ropkin MJ. Body image and quality of life after head and
neck cancer surgery. Cancer Pract 1999, 7:309–313
5. Z
abora J, BrintzenhofeSzoc K, Curbow B, Hooker C, Pianta­
dosi S. The prevalence of psychological distress by cancer
site. Psycho-Oncology 2001, 10:19–28
6. C
ohen MZ, Kahn DL, Steeves Rh. Beyond body image:
the experience of breast cancer. Oncol Nurs Forum 1998,
5:835–841
7. F
awzy NW, Secher L, Evans S Giuliano AE. The positive
appearance center. Can Pract 1994, 4:233–238
8. A
ndarson MS, Johnson J. Restoration of body image and
self-esteem for women after cancer treatment. Can Pract
1994, 5:345–349
9. D
ropkin MJ. Body Image and Quality of Life After Head
and Neck Cancer Surgery. Can Pract 1999, 7:309–313
10. M
oadel AB, Ostroff JS, Schantz SP, Head and Neck cancer
In: Holland JC (ed) Psycho-Oncology. Oxford Univ Press,
New York, 1998:314–323
11. E
nsley J, Gutkind SJ, Jacobs JR, Lippman SM (eds) Head
and neck cancer: emerging perspectives. Academic Press,
San Diego, CA, 2003
12. M
c Donough EM, Boyd JH, Varvores MA, Maves MD.
Relation­ship between psychological status and compliance in a sample of patients treated for cancer of the
head and neck. Head Neck 1996, 3:269–276
13. M
oussas GI, Karkanias AP, Papadopoulou A. Psychological
dimension of cancer genetics: Doctor-Patient communication. Psychiatriki 2010, 21:148–157
14. Κ
atz MR, Irish JC, Devins GM, Rodin GM, Gullane PJ,
Reliability and validity of an observer-rated disfigurement
scale for head and neck cancer patients. Head Neck 2000,
22:132–141
15. D
ibble SL, Padilla GV, DoddMJ, Miaskowski C, Gender
differences in the dimensions of quality of life. Oncol Nurs
Forum 1998, 25:577–583
16. Κ
atz MR, Irish JC, Devins GM, Rodin GM, Gullane PJ,
Psycho­social adjustment in head and neck cancer: The
impact of disfigurement, gender and social support. Head
Neck 2003, 25:103–112
17. T
rigg DJ, Lait M, Wenig BL. Influence of tobacco and
alcohol on the stage of laryngeal cancer at diagnosis.
Laryngoscope 2000, 110:408–411
18. B
oyle P, Macfarlane GJ, Zheng T, Maisonneuve P, Evstifeeva
T, Scully C. Recent advances in epidemiology of head and
neck cancer. Curr Opin Oncol 1992, 4:471–477
21. D
uffy SA, Terrell JE, Valenstein M, Ronis DL, Copeland LA,
Connors M. Effect of smoking, alcohol, and depression
on the quality of life of head and neck cancer patients.
Gen Hosp Psychiatry 2002, 24:140–147
22. D
uffy SA, Ronis DL, Valenstein M, Fowler KE, Lambert MT,
Bishop C et al. Depressive symptoms, smoking, drinking
and quality of life among head and neck cancer patients.
Psychosomatics 48:142–148
23. S
inger S, Krauβ O, Keszte J, Siegl G, Papsdorf K, Severi
E et al. Predictors of emotional distress in patients with
head and neck cancer. Head Neck 2011 March 11, DOI:
10.1002/hed.21702 (Epub ahead of print)
24. B
ritton Β, Clover Κ, Bateman L, Odelli C, Wenham K,
Zeman A, et al. Baseline depression predicts malnutrition
in head and neck cancer patients undergoing radiotherapy. Supp Care Can 2011 Jan 14, DOI: 10.1007/s00520011-1087-y (Epub ahead of print)
25. S
itzia J, Huggins L. Side effects of cyclophosphamide,
methotrexate, and 5-fluorouracil (CMF) chemotherapy for
breast cancer. Cancer Pract 1998, 6:13–21
26. F
reedman TG. Social and cultural dimensions of hair loss
in women treated for breast cancer. Cancer Nurs 1994,
17:334–341
27. B
atchelor D. Hair and cancer chemotherapy: consequences and nursing care-a literature study. Eur J Cancer Care
(Engl) 2001, 10:147–63
28. B
axley KO, Erdman LK, Henry EB, Roof BJ. Alopecia:
effect on cancer patients’ body image. Cancer Nurs 1984,
7:499–503
29. B
oehmke MM, Dickerson SS. Symptom, symptom experiences, and symptom distress encountered by women
with breast cancer undergoing current treatment modalities. Cancer Nurs 2005, 28:382–389
30. L
emieux J, Maunsell E, Provencher L. Chemotherapyinduced alopecia and effects on quality of life among
women with breast cancer: a literature review. PsychoOncology 2008, 17:317–328
31. M
cGarvey EL, Baum LD, Pinkerton RC, Rogers LM. Psycho­
logical sequelae and alopecia among women with cancer.
Cancer Pract 2001, 9:283–289
32. A
kechi T, Okamura H, Nishiwaki Y, Uchitomi Y. Psychiatric
disorders and associated and predictive factors in patients
with unresectable non-small-cell lung carcinoma. Cancer
2001, 92:2609–2622
33. B
rintzenhofe-Szoc KM, Levin TT, Li Y, Kissane DW, Zabora
JR. Mixed Anxiety/Depression Symptoms in a Large
Cohort: Prevalence by Cancer Type. Psychosomatics
2009, 50:383–391
58
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
34. R
odin G, Lo C, Mikulincer M, Donner A, Gagliese L, Zimmer­
mann C. Pathways to distress: The multiple determinants
of depression, hopelessness, and the desire for hastened
death in metastatic cancer patients. Soc Sci Med 2009,
68:562–569
35. G
oodwin JS, Hunt WC, Key CR, Samet JM. The effect of
marital status on stage of treatment and survival of cancer
patients. JAMA 1987, 258:3125–3130
36. H
opwood P, Stephens RJ. Depression in patients with lung
cancer: prevalence and risk factors derived from quality
of life data. J Clin Oncol 2000, 18:893–903
37. V
an’t Spijker A, Trijsburg, RW, Duivenvoorden HJ.
Psychological sequelae of cancer diagnosis: A metaanalytic review of 58 studies after 1980. Psychosom Med
1997, 59:280–293
38. M
assie MJ. Prevalence of depression in patients with cancer. JNCI Monogr 2004, 32:57–71
39. A
kechi T, Nakano T, Akizuki N, Okamura M, Sakuma K,
Nakanishi T et al. Somatic Symptoms for Diagnosing Major
Depression in Cancer Patients. Psychosomatics 2003, 43:
244–248
40. G
rassi L, Indelli M, Marzola M, Maestri A, Santini A, Piva E
et al. Depressive symptoms and quality of life in homecare
assisted cancer patients. J Pain Symptom Manage 1996,
12:300–307
41. C
olleoni M, Mandara M, Peruzzotti G, Robertson C, Bredart
A, Goldhirsch A. Depression and degree of acceptance of
adjuvant cytotoxic drugs. Lancet 2000, 356:1326–1327
42. P
rieto JM, Blanch J, Atala J, Carreras E, Rovira M, Cirera E,
et al. Psychiatric morbidity and impact on hospital length
of stay among hematologic cancer patients receiving stemcell transplantation. J Clin Oncol 2002, 20:1907–1917
43. D
oorenbos AZ, Given CW, Given B, Verbitsky N. Symptom
Experience in the Last Year of Life Among Individuals with
Cancer. J Pain Symptom Manage 2006, 32:403–412
44. H
islop TG, Waxler NE, Coldman AJ, Elwood JM, Kan L. The
prognostic significance of psychosocial factors in women
with breast cancer. J Chronic Dis 1987, 40:729–735
45. T
selebis A, Kosmas E, Bratis D, Moussas G, Karkanias A,
Ilias I et al. Prevalence of alexithymia and its association
with anxiety and depression in a sample of Greek chronic
obstructive pulmonary disease (COPD) outpatients. Ann
Gen Psychiatry 2010, 9:16
46. F
afouti M, Paparrigopoulos T, Zervas Y, Rabavilas A,
Malamos N, Liappas I et al. Depression, anxiety and general psychopathology in breast cancer patients: a crosssectional control study. In Vivo 2010, 24:803–810
47. C
aplette-Gingras A, Savard J. Depression in women with
metastatic breast cancer: a review of the literature. Palliat
Support Care 2008, 6:377–387
48. A
dsett CA, Emotional reactions to disfigurement from cancer therapy. Can Med Asoc J 1963, 8:385–391
49. A
l-Ghazal, SK, Fallowfield L, Blamey RW. Does cosmetic
outcome from treatment of primary breast cancer influence psychosocial morbidity? Eur J Surg Oncol 1999,
25:571–573
50. B
ennett KK, Compas BE, Beckjord E, Glinder JG. Selfblame and disress among women with newly diagnosed
breast cancer. J Behav Med 2005, 28:313–323
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
51. H
ill J, Holcombe C, Clark L, Boothby MR, Hincks A, Fisher
J et al. Predictors of onset of depression and anxiety in
the year after diagnosis of breast cancer. Psychol Med
2010, 41:1429–1436
52. S
almon P, Hill J, Krespi R, Clark L, Fisher J, Holcombe
C. The role of child abuse and age in vulnerability to
emotional problems after surgery for breast cancer. Eur
J Cancer 2006, 42:2517–2523
53. G
anz PA, Guadagnoli E, Landrum MB, Lash TL, Rakowski
W, Silliman RA. Breast Cancer in Older Women: Quality of
Life and Psychosocial Adjustment in the 15 Months After
Diagnosis. J Clin Oncol 2003, 21:4027–4033
54. G
oldsmith RE, Jandorf L, Valdimarsdottir H, Amend KL,
Stoudt BG, Rini C et al. Traumatic stress symptoms and
breast cancer: the role of childhood abuse. Child Abuse
Negl 2010, 34:465–470
55. Η
ill J, Pickles A, Burnside E, Byatt M, Rollinson L, Davis
R et al. Child sexual abuse, poor parental care and
adult depression:evidence for different mechanisms. Br
J Psychiatry 2001, 179:104–109
56. S
almon P, Holcombe C, Clark L, Krespi R, Fisher J, Hill
J. Relationships with clinical staff after a diagnosis of
breast cancer are associated with patients’ experience
of care and abuse in childhood. J Psychosom Res 2007,
63:255–262
57. Z
enger M, Glaesmer H, Höckel M, Hinz A. Pessimism
predicts anxiety, depression and quality of life in female
cancer patients. J Clin Oncol 2011, 41:87–94
58. S
hannon C, Smith IE. Breast cancer in adolescents and
young women. Eur J Cancer 2003, 39:2632–2642
59. M
orasso G, Costantini M, Viterbori P, Bonci F, Del Mastro
L, Musso M et al. Predicting mood disorders in breast
cancer patients. Eur J Cancer 2001, 37:216–223
60. B
urgess CC, Ramirez AJ, Richards MA, Potts HW. Does the
method of detection of breast cancer affect subsequent
psychiatric morbidity? Eur J Cancer 2002, 38:1622–625
61. V
ahdaninia M, Omidvari S, Montazeri A. What do predict
anxiety and depression in breast cancer patients? A follow-up study. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2010,
45:355–361
62. N
osarti C, Roberts JV, Crayford T, McKenzie K, David
AS. Early psychological adjustment in breast cancer
patients: a prospective study. J Psychosom Res 2002,
53:1123–1130
63. B
urgess CC, Ramirez AJ, Richards MA, Potts HW. Does the
method of detection of breast cancer affect subsequent
psychiatric morbidity? Eur J Cancer 2002, 38:1622–1625
64. Ιακωβίδης Β, Ιακωβίδης Α. Αρχές Ψυχο-ογκολογίας. Ψυχο­
σωματική και Σωματοψυχική θεώρηση του Καρκίνου.
Εκδό­σεις Μαστορίδη, 2001
65. S
un CC, Bodurka DC, Weaver CB, Rasu R, Wolf JK, Bevers
MW et al. Rankings and symptom assessments of side
effects from chemotherapy: insights from experienced
patients with ovarian cancer. Supp Care Cancer 2005,
13:219–227
66. H
awkins Y, Ussher J, Gilbert E,
Sundquist K. Changes in sexuality
diagnosis and treatment of cancer:
ners in a sexual relationship with
Cancer Nurs 2009, 32:271–280
Perz J, Sandoval M,
and intimacy after the
the experience of parta person with cancer.
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ 59
67. G
onçalves V. Long-term quality of life in gynecological
cancer survivors. Curr Opin Obstet Gynecol 2010, 22:30–
35
85. G
eitona M, Kanavos P. Colocteral cancer management
and pre­vention policies in Greece. Eur J Health Econ 2010,
10(Suppl 1):S27–S33
68. W
ilmoth MC, Spinelli A. Sexual implications of gynecologic
cancer treatments. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs 2000,
29: 413–421
86. P
alli D. Epidemiology of gastric cancer: an evaluation of
available evidence. J Gastroenterol 2000, 35(Suppl 12):
S84–S89
69. K
ornblith A, Thaler H, Wong G, Vlamis V, Lepore JM,
Loseth JM et al. Quality of life of women with ovarian
cancer. Gynecol Oncol 1995, 59:231–242
87. A
hmed FE. Colon cancer: prevalence, screening, gene
ex­pression and mutation, and risk factors and assessment. J Environ Sci Hlth C Environ Carcinog Ecotoxicol
Rev 2003, 21:65–131
70. H
ipkins J, Whitworth M, Tarrier N, Jayson G. Social support,
anxiety and depression after chemotherapy for ovarian
cancer: a prospective study. Br J Health Psychol 2004,
9:569–581
71. N
orton TR, Manne SL, Rubin S, Carlson J, Hernandez E,
Edelson MI et al. Prevalence and predictors of psychological distress among women with ovarian cancer. J Clin
Oncol 2004, 22:919–926
72. B
isseling KC, Kondalsamy-Chennakesavan S, Bekkers RL,
Janda M, Obermair A. Depression, anxiety and body image
after treatment for invasive stage one epithelial ovarian
cancer. Aust N Z J Obstet Gynaecol 2009, 49:660–666
73. B
odurka-Bevers D, Basen-Engquist K, Carmack CL,
Fitzgerald MA, Wolf JK, de Moor C, Gershenson DM.
Depression, anxiety, and quality of life in patients with epithelial ovarian cancer. Gynecol Oncol 2000, 78:302–308
74. N
orton TR, Manne SL, Rubin S, Carlson J, Hernandez E,
Edelson MI et al. Prevalence and predictors of psychological distress among women with ovarian cancer. J Clin
Oncol 2004, 22:919–926
75. G
onçalves V, Jayson G, Tarrier N. A longitudinal investigation of posttraumatic stress disorder in patients with
ovarian cancer. J Psychosom Res 2011, 70:422–431
76. S
chulman-Green D, Ercolano E, Dowd M, Schwartz P,
McCorkle R. Quality of life among women after surgery for
ovarian cancer. Palliat Support Care 2008, 6:239–247
77. A
merican Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders. 4th, text rev. Washington, DC,
2000
78. S
hifren JL. The role of androgens in female sexual dysfunction. Mayo Clin Proc 2004, 79(Suppl 4):S19–S24
79. R
atner ES, Foran KA, Schwartz PE, Minkin MJ. Sexuality
and intimacy after gynecological cancer. Maturitas 2010,
66:23–26
88. T
omaselli M, Jenks J, Morin KH. Body image in patients
with stomas: a critical review of the literature. J ET Nurs
1991, 18:95–99
89. T
urns D. Psychosocial issues: pelvic exenterative surgery.
J Surg Oncol 2001, 76:224–236
90. T
avoli A, Mohagheghi MA, Montazeri A, Roshan R, Tavoli
Z, Omidvari S. Anxiety and depression in patients with
gastrointestinal cancer: does knowledge of cancer diagnosis matter? BMC Gastroenterol 2007, 7:28
91. N
ordin K, Glimelius B. Psychological reactions in newly
diagnosed gastrointestinal cancer patients. Acta Oncol
1997, 36: 803–810
92. N
ordin K, Glimelius B, Pahlman L, Sjoden PO. Anxiety,
depression and worry in gastrointestinal cancer patients
attending medical follow-up control visits. Acta Oncol 1996,
35:411–416
93. M
atsushita T, Matsushima E, Maruyama M. Anxiety and
de­pression of patients with digestive cancer. Psychiatry
Clin Neurosci 2005, 59:576–583
94. B
ekkers MJ, van Knippenberg FC, van den Borne HW,
Poen H, Bergsma J, van BergeHenegouwen GP. Psycho­
logical adaptation to stoma surgery: a review. J Behav
Med 1995, 18:1–31
95. V
an Heijl M, Sprangers MA, de Boer AG, Lagarde SM,
Reitsma HB, Busch OR et al. Preoperative and early
postoperative quality of life predict survival in potentially
curable patients with esophageal cancer. Ann Surg Oncol
2010, 17:23–30
96. G
reen AI, Austin CP. Psychopathology of pancreatic cancer: a psychobiologic probe. Psychosomatics 1993, 34:
208–221
97. P
assik SD, Breitbart WS. Depression on patients with
pancreatic carcinoma. Diagnostic and treatment issues.
Cancer 1996, 78(Suppl 3):S615–S627
80. H
artmann U, Philippsohn S, Heiser K, Rüffer-Hesse C.
Low sexual desire in midlife and older women: personality factors, psychosocial development, present sexuality.
Menopause 2004, 11:727–740
98. T
uraga KK, Malafa MP, Jacobsen PB, Schell MJ, Sarr
MG. Suicide in patients with pancreatic cancer. Cancer
2011, 117:642–647
81. B
rotto LA, Heiman JR, Goff B, Greer B, Lentz GM, Swisher
E et al. A psychoeducational intervention for sexual dysfunction in women with gynecologic cancer. Arch Sex
Behav 2008, 37:317–329
99. R
oth AJ, Kornblith AB, Batel-Copel L, Peabody E, Scher
HI, Holland JC. Rapid screening for psychologic distress
in men with prostate carcinoma: a pilot study. Cancer
1998, 82: 1904–1908
82. J
uraskova I, Butow P, Robertson R, Sharpe L, McLeod
C, Hacker N. Post-treatment sexual adjustment following cervical and endometrial cancer: a qualitative insight.
Psycho-Oncology 2003, 12:267–279
100. B
ennett G, Badger TA. Depression in men with prostate
cancer. Oncol Nurs Forum 2005, 32:545–556
83. K
atz A. Interventions for sexuality after pelvic radiation therapy and gynecological cancer. Cancer J 2009, 15:45–47
101. J
adhav SA, Sukumar S, Kumar G, Bhat SH.Prospective
analysis of psychological distress in men being investigated for prostate cancer. Indian J Urol 2010, 26:490–
493
84. C
heah PY. Recent advances in colorectal cancer genetics
and diagnostics Crit Rev Oncol Hematol 2009, 69:45–55
102. D
ale W, Bilir P, Han M, Meltzer D. The role of anxiety in
prostate carcinoma. Cancer 2005, 104:467–478
60
Γ.Ι. ΜΟΥΣΣΑΣ και συν
103. L
intz K, Moynihan C, Steginca S, Norman A, Eeles R,
Huddart R et al. Prostate cancer patients’support and psychological care needs: survey from a non-surgical oncology clinic. Psycho-Oncology 2003, 12:769–783
104. D
irksen SR, Epstein DR, Hoyt MA. Insomnia, depression,
and distress among outpatients with prostate cancer. Appl
Nurs Res 2009, 22:154–158
105. R
oth, AJ, Kornblith, AB, Batel-Copel L, Peabody E, Scher
HI, Holland JC. Rapid screening for psychologic distress
in men with prostate carcinoma. Cancer 1998, 82:1904–
1908
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
111. H
amama-Raz Y. Does psychological adjustment of melanoma
survivors differs between genders? Psycho-Oncology 2010
Dec 9, DOI: 10.1002/pon.1889 (Epub ahead of print)
112. K
asparian NA, Mcloone JK, Butow PN. Psychological
responses and coping strategies among patients with mali­
gnant melanoma. Arch Dermatol 2009, 145:1415–1427
113. B
runner KW, Grundfragen der klinischen Onkologie an
Lebensgualitatsstudien. Akt Onkol 1991, 63:54–61
114. H
eidenreich A, Hofmann R, Quality-of-life issues in the
treatment of testicular cancer. World J Urol 1999, 17:230–
238
106. M
essaoudi R, Menard J, Ripert T, Parquet H, Staerman F.
Erectile dysfunction and sexual health after radical prostatectomy: impact of sexual motivation. Int J Impot Res
2011, 23:81–86
107. W
ittmann D, Foley S, Balon R. A biopsychosocial approach
to sexual recovery after prostate cancer surgery: the role of
grief and mourning. J Sex Marital Ther 2011, 37:130–144
108. K
neir AW.Coping with melanoma: ten strategies that promote psychological adjustment. Surg Clin North Am 2003,
83:417–430
109. T
rask PC, Paterson AG, Hayasaka S, Dunn RL, Riba M,
Johnson T. Psychosocial Characteristics of Individuals
With Non-Stage IV Melanoma. J Clinl Oncol 2001, 19:2844–
2850
110. H
amama-Raz Y, Solomon Z, Schachter J, Azizi E. Objective
and subjective stressors and the psychological adjustment
of melanoma survivors. Psycho-Oncology 2007, 16:287–
294
Αλληλογραφία: Γ.Ι. Μουσσάς, Διευθυντής Ψυχίατρος, Ψυχιατρι­κός
Τομέας, Γενικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθη­νών «Η Σωτηρία»,
Λεωφ. Μεσογείων 152, 115 27 Αθήνα
Τηλ.: 210-77 63 108, 210-77 63 470, Fax: 210-77 09 424,
e-mail: [email protected]
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
61
Ειδικό άρθρο
Special article
Κλινική τελειοθηρία και γνωσιακή
συμπεριφοριστική θεραπεία
Ε. Παπαδομαρκάκη, Σ. Πορτινού
Ελληνικό Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών, Αθήνα
Ψυχιατρική 2012, 23:61–71
Η
παρούσα εργασία είναι μία σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση κατά την οποία
διερευνάται η έννοια της κλινικής τελειοθηρίας, η αιτιοπαθογένεια, η αξιολόγησή της, η σχέση της με τη ψυχοπαθολογία και η θεραπευτική παρέμβαση κατά το
Γνωσιακό Συμπεριφοριστικό Μοντέλο. Η τελειοθηρία κατά τον Frost, συνδέεται με
την επιθυμία του ατόμου να πετύχει τον υψηλότερο βαθμό επίδοσης και συνοδεύεται από
μία υπερβολικά αυστηρή αξιολόγηση της επίδοσης αυτής. Τόσο η σχέση με τον εαυτό, όσο
και η σχέση με τους άλλους χαρακτηρίζονται από υψηλά πρότυπα και απαιτήσεις, οι οποίες
εξουθενώνουν το άτομο και δυσκολεύουν σημαντικά την ανάπτυξη εγγύτητας με τους άλλους. Η τελειοθηρία, ως χαρακτηριστικό προσωπικότητας, ενέχει λειτουργικά και μη λειτουργικά στοιχεία για ένα άτομο. Η μη λειτουργική, κλινική τελειοθηρία –όπως έχει πρόσφατα
ονομαστεί από τους ερευνητές– έχει συνδεθεί με διαταραχές όπως η κοινωνική φοβία, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, οι διαταραχές της πρόσληψης τροφής –ψυχογενής ανορεξία
και βουλιμία–, η κατάθλιψη και οι διαταραχές προσωπικότητας. Σύμφωνα με τη συλλογιστική
ενός ατόμου με τελειοθηρία, η τελειότητα υπάρχει και η επίτευξή της είναι δυνατή. Η ύπαρξη
ενός εξαιρετικά υψηλού και συχνά μη ρεαλιστικού στόχου μπορεί να οδηγήσει το άτομο σε
έντονη απογοήτευση, αν ο στόχος αυτός τελικά δεν επιτευχθεί. Και ενώ ένα άτομο με λειτουργική τελειοθηρία μπορεί να θέσει ξανά έναν στόχο, αυτή τη φορά πιο πραγματοποιήσιμο, ένα άτομο με κλινική τελειοθηρία θα ερμηνεύσει την αποτυχία εκπλήρωσης ενός στόχου
ως ένδειξη προσωπικής αναξιότητας, με αποτέλεσμα είτε να επαναλάβει την απόπειρα ξανά
με τα ίδια δεδομένα είτε να παραιτηθεί εντελώς από την προσπάθεια. Η αίσθηση της αδυναμίας και οι συνοδές αυτόματες αρνητικές σκέψεις αποτελούν φυσική απόρροια τόσο της
πρώτης όσο και της δεύτερης επιλογής. Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία εστιάζει
στη διάκριση ανάμεσα στη λειτουργική και στη μη λειτουργική έκφραση της τελειοθηρίας,
στην αναγνώριση ότι η κλινική τελειοθηρία είναι ανεπιθύμητη, στην αμφισβήτηση των αυτόματων αρνητικών σκέψεων που συνδέονται με την υψηλή επίδοση και στην αντικατάσταση
των δυσλειτουργικών πεποιθήσεων με άλλες, πιο λειτουργικές για το άτομο. Μέσα από τη θεραπεία, το άτομο θα πρέπει να μάθει να θέτει συγκεκριμένους και ρεαλιστικούς στόχους, να
επικεντρώνεται στην ίδια τη δραστηριότητα και όχι μόνο στο τελικό αποτέλεσμα, να ιεραρ-
62
E. ΠΑΠΑΔΟΜΑΡΚΑΚΗ και Σ. ΠΟΡΤΙΝΟΥ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
χεί τις δραστηριότητες ανάλογα με τη σημασία τους και, τελικά, να αντλεί ικανοποίηση έστω
και αν ένα έργο δεν έχει ολοκληρωθεί. Είναι γεγονός ότι τα πυρηνικά σχήματα τελειοθηρίας
χαρακτηρίζονται από ακαμψία, λόγω της ύπαρξης δευτερογενών οφελών για έναν θεραπευό­
μενο. Η διερεύνηση αυτών και η εύρεση εναλλακτικών πηγών ικανοποίησης είναι περιοχές
που μπορεί να κινηθεί η θεραπεία.
Λέξεις ευρετηρίου: Τελειοθηρία, σχήματα, γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία.
Εισαγωγή
Η έννοια της τελειοθηρίας
Η τελειοθηρία (perfectionism) τα τελευταία χρόνια έχει τύχει ιδιαίτερης προσοχής στη διεθνή βιβλιογραφία, καθώς μοιάζει να συντελεί στη δημιουργία, στη διατήρηση και στη διαιώνιση μιας σειράς
διαταραχών. Παρά το γεγονός ότι η τελειοθηρία
συχνά θεωρείται σύμπτωμα κάποιας διαταραχής,
αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι αποτελεί ξεχωριστό πρόβλημα και ότι ως τέτοιο θα πρέπει να
αντιμετωπίζεται.1
Οι Frost et al2 συσχετίζουν την τελειοθηρία με
την επιθυμία του ατόμου να πετύχει τον υψηλότερο βαθμό επίδοσης, συνοδευόμενη από μία υπερβολικά αυστηρή αυτοαξιολόγηση της επίδοσης
αυτής.
Η τελειοθηρία είναι χαρακτηριστικό της προσωπικότητας και, όπως όλα τα χαρακτηριστικά, λαμβάνει κλινικές διαστάσεις όταν προκαλεί δυσφορία στο άτομο και δυσλειτουργία στην καθημερινότητά του. 3
Η Horney4 περιγράφει την τελειοθηρία ως «τυραννία των πρέπει». Κεντρικό χαρακτηριστικό της
είναι η άκαμπτη εμμονή σε μη ρεαλιστικά υψηλά
κριτήρια σχετικά με επιδιώξεις γύρω από τον εαυτό και τους άλλους. Αυτή την εμμονή πλαισιώνουν
έντονος φόβος διάπραξης λαθών, σύγκριση με
κοινωνικά πρότυπα, συνεχής αίσθηση αμφιβολίας
γύρω από το αν μία επίδοση ήταν πράγματι ικανοποιητική, ακρίβεια και τάξη, αλλά και αναβλητικότητα: ένα έργο είναι προτιμότερο να αποφεύγεται
παρά να διεκπεραιώνεται κατά τρόπο μη ικανοποιητικό για τον δημιουργό του.1,5–7
Σε απόπειρα για πιο έγκυρη και ουσιαστική σημασιοδότηση της έννοιας της τελειοθηρίας, κά-
ποιοι ερευνητές τη διαχώρισαν σε φυσιολογική
και νευρωτική, 8 θετική και αρνητική,9 ενεργητική
και παθητική,10 λειτουργική και δυσλειτουργική,11
και προσαρμοστική και μη-προσαρμοστική.12
Παρά τις διαφορές στην κατηγοριοποίηση, η
υπόθεση είναι κοινή: η τελειοθηρία δεν συνδέεται απαραίτητα με την ψυχοπαθολογία. Αντιθέτως,
μπορεί να αποτελέσει ευμενές χαρακτηριστικό,
εφόσον το άτομο διατηρεί μεν υψηλές επιδιώξεις,
αλλά δεν ασχολείται υπερβολικά με τα λάθη του και
την αρνητική εκτίμηση των άλλων.13 Η αδυναμία
του να πετύχει έναν στόχο που έχει θέσει γίνεται δεκτή, η τάση για μομφή είναι μειωμένη και συνεπώς
η εμπειρία στο σύνολό της βιώνεται ως λιγότερο
στρεσογόνος.5,14
Οι Slade και Owens15 υποστηρίζουν ότι η διαφορά ανάμεσα στη θετική και την αρνητική τελειοθηρία είναι το γεγονός ότι στην αρνητική τελειοθηρία
ένα άτομο κινείται προς έναν στόχο ορμώμενο από
έναν φόβο αποτυχίας, παρά από μία ανάγκη για
επίτευξη.
Τα τελευταία χρόνια έχει εισαχθεί η έννοια της
κλινικής τελειοθηρίας,16 η οποία προσδιορίζει τον
υπό μελέτη όρο με μεγαλύτερη σαφήνεια. Η κλινική
τελειοθηρία, λόγω της χαμηλής εικόνας του εαυτού
στην οποία βασίζεται η επίτευξη των εκάστοτε στόχων, ενέχει δυσμενείς συνέπειες για τον πάσχοντα
και συνδέεται με την ψυχοπαθολογία.
Είναι πιθανόν η τελειοθηρία να ξεκινά ανταμείβοντας ένα άτομο, αλλά στη πορεία να γίνεται δυσ­
λειτουργική για διαφόρους λόγους. Πρώτον, με την
πάροδο του χρόνου η τελειοθηρική συμπεριφορά
μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικές συνέπειες, όπως
κόπωση και μείωση της συγκέντρωσης. Δεύτερον,
αν μια τελειοθηρική συμπεριφορά δεν οδηγήσει στην ικανοποίηση ενός πολύ υψηλού στόχου,
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΘΗΡΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ 63
όπως η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης, το άτομο
μπορεί να αποπειραθεί να κυνηγήσει έναν ακόμα
πιο υψηλό στόχο με δυσχερή κατάληξη. Τέλος, οι
συνθήκες κάτω από τις οποίες είχε επιτευχθεί κάτι
μπορεί να έχουν αλλάξει, καθιστώντας δύσκολη,
ακόμα και αδύνατη, την επανάληψη της επιτυχίας.15
τη τελειότητα) είναι η μόνη τους άμυνα απέναντι
στην απόρριψη.
Αιτιοπαθογένεια
Αποφεύγουν να αφήνουν τους άλλους να βλέπουν τα λάθη τους, από φόβο ότι δεν θα γίνουν
αρεστοί. Τους είναι δύσκολο να δεχθούν ότι μία κατάλληλη αποκάλυψη θα επέτρεπε στους οικείους
τους να τους δουν ως πιο γνήσιους και συμπαθείς.
Παράλληλα, συνηθίζουν να έχουν υψηλές προσδοκίες από αυτούς, με αποτέλεσμα να γίνονται επικριτικοί όταν εκείνοι δεν καταφέρνουν να τις ικανοποιήσουν, και να χάνουν την εμπιστοσύνη τους.
Φυσικό επακόλουθο είναι οι δυσκολίες στην ανάπτυξη εγγύτητας και, τελικά, οι μη ικανοποιητικές
διαπροσωπικές σχέσεις.12
Κατά την παρούσα βιβλιογραφική έρευνα, δεν
βρέθηκαν ερευνητικά δεδομένα που να εντοπίζουν την ύπαρξη κάποιας βιολογικής προδιάθεσης
στη νοσηρή τελειοθηρία. Σχετικές μελέτες ενοχοποιούν κυρίως περιβαλλοντικούς παράγοντες για
την εμφάνιση του χαρακτηριστικού αυτού.
Σε έρευνα των Rice και Mirzadeh17 βρέθηκε ότι
τα άτομα που χαρακτηρίζονται από λειτουργική
τελειοθηρία αναφέρουν την ύπαρξη πιο ασφαλών
δεσμών πρόσδεσης από ό,τι τα άτομα με μη λειτουργική τελειοθηρία.
Τα δεύτερα φαίνεται να έμαθαν νωρίς στη ζωή
ότι οι άλλοι τους αξιολογούν ανάλογα με αυτά που
έχουν πετύχει. Συχνά προέρχονται από οικογένειες που λειτουργούσαν ως πρότυπα υποδειγματικών συμπεριφορών και είχαν αυξημένες απαιτήσεις από τα μέλη τους, χωρίς όμως να ικανοποιούνται ποτέ ολοκληρωτικά από την επίδοσή τους.
Απόρροια των παραπάνω αποτελεί το εύρημα ότι,
ακόμα και στην ενήλικη ζωή, τα άτομα με νοσηρή
τελειοθηρία μπορεί να διακατέχονται από έντονη
ανησυχία για το αν κατάφεραν τελικά να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των γονιών τους. 2
Οι συγκεκριμένοι γονείς μεταδίδουν στα παιδιά,
είτε λεκτικά είτε με τη συμπεριφορά τους, την αίσθηση πως η αγάπη και η επιδοκιμασία κερδίζονται με την υψηλή απόδοση σε μαθησιακό, και όχι
μόνο, επίπεδο. Λάθη ή χαμηλή απόδοση ισοδυναμούν με απόσυρση της αγάπης και αποδοκιμασία.18–20 Ως αποτέλεσμα, η εκτίμηση του εαυτού γίνεται με βάση την αποδοχή των άλλων, δηλαδή η
αυτοπεποίθηση βασίζεται κυρίως σε εξωτερικούς
παράγοντες. Αυτό καθιστά τα άτομα αυτά υπερβολικά ευαίσθητα στην κριτική˙ και, προκειμένου
να προφυλαχθούν, συνήθως αποφασίζουν ότι το
να είναι τέλεια (όπως και αν αντιλαμβάνονται αυτή
Οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται από τελειοθηρία αναζητούν την αποδοχή. Λόγω όμως των ανηλεών πεποιθήσεών τους δυσκολεύονται να δεχτούν
τον έπαινο και τη θετική ανατροφοδότηση. Συχνά
πιστεύουν ότι όποιος τους επαινεί έχει εξαπατηθεί
ή είναι ανειλικρινής.21
Κλίμακες μέτρησης
της τελειοθηρίας
Η επιστημονική ομάδα του Frost2 ήταν η πρώτη
που ανέπτυξε μία κλίμακα σχεδιασμένη ειδικά για
την αξιολόγηση των διαστάσεων της τελειοθηρίας σε κλινικές και μη κλινικές ομάδες. Αποτελείται
από 35 λήμματα, ενώ οι απαντήσεις είναι σε κλίμακα από το 1 ως το 5 (όπου 1: διαφωνώ απόλυτα, 5:
συμφωνώ απόλυτα). Έξι διαστάσεις του φαινομένου
αναγνωρίστηκαν: (α) ανησυχία για λάθη, (β) αμφιβολία για πράξεις, (γ) υψηλά κριτήρια, (δ) γονικές
προσδοκίες, (ε) γονική κριτική και (στ) οργάνωση. Η
κλίμακα αυτή ονομάστηκε Πολυδιάστατη Κλίμακα
Τελειοθηρίας (Multidimensional Perfectionism
Scale/MPS-F).
Λίγο αργότερα, οι Hewitt και Flett22 πρότειναν
μία κλίμακα μέτρησης του φαινομένου, βάσει τριών αυτή τη φορά διαστάσεων: (α) τελειοθηρία ως
προς τον εαυτό (το ίδιο το άτομο θέτει υπερβολικά
υψηλά κριτήρια ως προς τον εαυτό), (β) τελειοθηρία ως προς τους άλλους (το άτομο θέτει υψηλά
κριτήρια ως προς τους άλλους) και (γ) τελειοθηρία
κοινωνικά επιβεβλημένη (οι άλλοι θέτουν υψηλά
κριτήρια ως προς το άτομο). Αυτή η κλίμακα ονο-
64
E. ΠΑΠΑΔΟΜΑΡΚΑΚΗ και Σ. ΠΟΡΤΙΝΟΥ
μάστηκε Πολυδιάστατη Κλίμακα Τελειοθηρίας H
(Multidimensional Perfectionism Scale/MPS-H) και
αποτελείται από 45 λήμματα, στα οποία τα άτομα
καλούνται να απαντήσουν βάσει μιας επταβάθμιας
κλίμακας (όπου 1: διαφωνώ απόλυτα, 7: συμφωνώ
απόλυτα).23
Οι δύο αυτές Πολυδιάστατες Κλίμακες Τελειο­
θηρίας διαθέτουν υψηλή αξιοπιστία και εγκυρότητα στη μέτρηση της τελειοθηρίας.22,24
Σχετικά με τη σχέση τελειοθηρίας και ψυχοπαθολογίας, σε επίπεδο έρευνας η τελειοθηρία έχει
συσχετιστεί με έναν σημαντικό αριθμό διαταραχών. 5,7,25,26
Όσον αφορά στις αγχώδεις διαταραχές ο ακριβής ρόλος της τελειοθηρίας έχει περισσότερο διερευνηθεί στην Κοινωνική Φοβία και στην
Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. 23
Κοινωνική φοβία
Η Κοινωνική Φοβία χαρακτηρίζεται από έναν
συνεχή φόβο κοινωνικών καταστάσεων, κατά τις
οποίες το άτομο εκτίθεται σε πιθανή κριτική από
τους άλλους. Ο πάσχων ανησυχεί μήπως προβεί σε
κάποια πράξη ή ενέργεια που θα τον ταπείνωνε ή
θα τον έφερνε σε δύσκολη θέση.7 Τα άτομα με κοινωνικοφοβική συμπτωματολογία υπερεκτιμούν τη
σημασία της καλής εντύπωσης, βλέπουν τον εαυτό
τους με τα μάτια ενός επικριτικού εξωτερικού παρατηρητή, έχουν τη βεβαιότητα ότι θα αποδοκιμαστούν και ότι μία τέτοια αποδοκιμασία θα ισοδυναμούσε με καταστροφή. 27,28 Ο φόβος διάπραξης
σφαλμάτων και η αμφισβήτηση για τις πράξεις αποτελούν στοιχεία κοινά.23,29,30 Όσο πιο έντονη είναι
η τελειοθηρική τάση σε άτομα με κοινωνική φοβία,
τόσο πιο σοβαρά είναι τα συμπτώματα της διαταραχής.31
Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΔΨΔ)
Οι ιδεοληψίες, σαν σκέψεις, εικόνες ή ενορμήσεις αιφνίδιας εισβολής βιώνονται από το άτομο σαν παράλογες και ανεπιθύμητες. Δεν είναι οι
ιδεο­ληψίες, όμως που προκαλούν την ΙΔΨΔ, αλλά
οι καταστροφικές ερμηνείες αναφορικά με αυτές.7
Έτσι, μία σκέψη περί μόλυνσης («είμαι βρόμικος»)
που επαναλαμβάνεται, μπορεί να θεωρηθεί από το
άτομο ένδειξη ανισορροπίας, μη τελειότητας.
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
Τις ιδεοληψίες συχνά συνοδεύουν ψυχαναγκασμοί, η λειτουργία των οποίων είναι η αγχόλυση.
Τελειοθηρικές πεποιθήσεις ή σχήματα υπάρχουν πίσω από ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές: η αμφιβολία για το αν ένα έργο έχει διεκπεραιωθεί κανονικά
(π.χ. κλείδωμα πόρτας) οδηγεί σε επαναλαμβανόμενο έλεγχο, ενώ τα υψηλά κριτήρια (π.χ. περί καθαριότητας) οδηγούν σε επαναλαμβανόμενες προσπάθειες (πλύσιμο) για να γίνει κάτι «ακριβώς όπως
πρέπει». Η αμφιβολία και η ανάγκη για συμμετρία
και τάξη είναι συμπτώματα της διαταραχής. 3
Διαταραχές πρόσληψης τροφής
Οι Flett και Hewitt32 υποστηρίζουν με σαφήνεια
τον ψυχοπαθογόνο ρόλο της τελειοθηρίας όταν
αυτή συνδέεται με προβλήματα απειλητικά για τη
ζωή, όπως αυτό συμβαίνει με τις διατροφικές διαταραχές.
Έρευνες αποδεικνύουν τη σύνδεση της κλινικής
τελειοθηρίας με τις διαταραχές πρόσληψης τροφής. 33,34 Συγκεκριμένα:
Ψυχογενής ανορεξία
Η σχέση τελειοθηρίας και ανορεξίας έχει μελετηθεί περισσότερο από την αντίστοιχη σχέση τελειοθηρίας και βουλιμίας ή τελειοθηρίας και επεισοδιακής υπερφαγίας. 35
H ομάδα της Franco-Paredes36 υποστήριξε ότι η
τελειοθηρία είναι ο λόγος για τον οποίο οι γυναίκες με ανορεξία επιμένουν να διατηρούν ένα πολύ
χαμηλό σωματικό βάρος.
Οι Cockell et al37 διεξήγαγαν μία έρευνα σε τρεις
ομάδες γυναικών (με ψυχογενή ανορεξία, με διαταραχή της διάθεσης και χωρίς αναφερόμενο ψυχιατρικό πρόβλημα) σχετικά με τις διαστάσεις της
τελειοθηρίας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γυναίκες με ψυχογενή ανορεξία, σε σχέση με τις άλλες ομάδες, παρουσίαζαν σημαντικά υψηλότερα
επίπεδα τελειοθηρίας επιβεβλημένης από τον εαυτό («έχω ανάγκη να είμαι τέλεια») και από το κοινωνικό περιβάλλον («έχω ανάγκη να φαίνομαι τέλεια»),
καθώς και τάση απόκρυψης πιθανών ατελειών, ιδίως σε σχέση με το σώμα.
Οι Geller et al έδειξαν ότι στην ανορεξία η τελειοθηρία συνδέεται με την αποσιώπηση και τη μειω-
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΘΗΡΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ μένη έκφραση του θυμού, καθώς η τέλεια εξωτερική εικόνα φαίνεται να περιλαμβάνει τον περιορισμό έντονων συναισθηματικών αντιδράσεων. 37
Ψυχογενής βουλιμία
Σε άτομα με τελειοθηρία και υψηλή αυτοεκτίμηση, η απώλεια βάρους μπορεί να θεωρηθεί ως μια
επιδίωξη που μπορεί να εκπληρωθεί. Έτσι, μπορούν να κινηθούν προς την επίτευξη αυτού του
στόχου. Για τα άτομα με τελειοθηρία και χαμηλή
αυτοπεποίθηση, που μπορεί να αντιμετωπίζουν
δυσκολία στην απώλεια βάρους, αυτός ο στόχος
είναι πιθανό να προσεγγιστεί με λιγότερο λειτουργικούς τρόπους (π.χ. βουλιμικές συμπεριφορές). 38
Σε αντιδιαστολή με τα παραπάνω ευρήματα, οι
Steele et al, 39 με έρευνά τους για τη σχέση τελειοθηρίας, αντίληψης του σωματικού βάρους και
αυτοπεποίθησης σε φοιτήτριες, υποστήριξαν ότι
η ύπαρξη υψηλής αυτοπεποίθησης είναι μεν σημαντική, αλλά δεν επαρκεί για την πρόληψη και
αποτροπή της εξέλιξης της βουλιμίας όταν συνυπάρχουν υψηλά προσωπικά κριτήρια και αντίληψη
του εαυτού ως παχύσαρκου.
Κατάθλιψη
Η τελειοθηρία θεωρείται παράγοντας προδιάθεσης για την κατάθλιψη από τον Beck.40 Έχει αποδειχθεί ότι οι άνθρωποι με τελειοθηρία βιώνουν
μεγαλύτερα επίπεδα ενοχής και ντροπής λόγω των
υπερβολικά αυστηρών ηθικών προδιαγραφών. 2
Σκέφτονται συχνά ότι θα πρέπει να αντεπεξέρχονται σε όλους τους αυτοεπιβαλλούμενους κανόνες, είτε αισθάνονται καλά είτε όχι. Η προσδοκία
κάποιου ότι σε όλες τις περιστάσεις θα πρέπει να
αποδίδει το 100%, αυτόματα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για αποτυχία.
Οι Arpin-Cribbie και Cribbie 41 εξέτασαν τη συσχέτιση μεταξύ τελειοθηρίας, κατάθλιψης και χρόνιας κόπωσης. Τα αποτελέσματα της έρευνάς τους
έδειξαν ότι οι πάσχοντες από χρονία ψυχολογική
κόπωση εμφάνιζαν έντονα τελειοθηρικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα επιμονή στην ικανοποίηση
υψηλών προσωπικών κριτηρίων. Η μη ικανοποίησή
τους οδηγούσε σε αυτόματες αρνητικές σκέψεις για
τον εαυτό, τον κόσμο και το μέλλον, οι οποίες συνιστούν την αρνητική «τριάδα της κατάθλιψης».40
65
Ο τελειοθηρικός τρόπος σκέψης καθιστά έναν
έφηβο ή ενήλικα επιρρεπή όχι μόνο στην κατάθλιψη,18,42,43 αλλά ακόμα και σε πιο ακραίες αντιδράσεις, όπως η αυτοκτονία. 21 Συγκεκριμένα, η τελειο­
θηρία ως προς τον εαυτό και κυρίως η κοινωνικά
επιβεβλημένη τελειοθηρία (που αντανακλά την
πεποίθηση ότι ένα άτομο θα πρέπει να ικανοποιήσει τις υψηλές προσδοκίες των άλλων) συνδέονται
με την κατάθλιψη, τη ματαιότητα και τελικά τον
αυτοκτονικό ιδεασμό.44 Αντίθετα, πιθανολογείται
ότι η τελειοθηρία ως προς τους άλλους λειτουργεί
προστατευτικά, καθώς τα άτομα αυτά επιρρίπτουν
την ευθύνη για τα αρνητικά γεγονότα της ζωής
τους στους γύρω τους και έτσι προστατεύονται
από την εσωτερίκευση του θυμού, την κατάθλιψη,
την αυτοτιμωρία και την αυτοκτονία. 26
Διαταραχές προσωπικότητας
Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή
Προσωπικότητας (ΙΔΨΔΠ)
Σύμφωνα με το DSM-IV, διαγνωστικό κριτήριο
στην ΙΔΨΔΠ αποτελεί το «διάχυτο πρότυπο έντονης
ενασχόλησης με τη μεθοδικότητα, την τελειοθηρία
και τον νοητικό και διαπροσωπικό έλεγχο σε βάρος
της ευελιξίας, της ευρύτητας και της αποδοτικότη­
τας...». 30 Φαίνεται ότι οι έννοιες της τελειοθηρίας
και της ακαμψίας στον τρόπο σκέψης είναι κεντρικές στη διαταραχή, ενώ τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά, όπως η «υπερβολική ευσυνειδησία και σχο­
λαστικότητα», αποτελούν ουσιαστικά προεκτάσεις
αυτών. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην ΙΔΨΔΠ
και στη τελειοθηρία είναι ότι τα άτομα στη πρώτη
περίπτωση ασχολούνται περισσότερο με τη διαδι­
κασία της ολοκλήρωσης ενός έργου, ενώ στη δεύτερη με το αποτέλεσμα του έργου αυτού. 26,34
Άλλες διαταραχές προσωπικότητας
Υπάρχουν περιορισμένα ερευνητικά δεδομένα
αναφορικά με τη σχέση ανάμεσα στην τελειοθηρία και τις διαταραχές προσωπικότητας. Σε μελέτη των Hewitt και Flett22 σε ετερογενές δείγμα
ασθενών, για τη σύνδεση μεταξύ των τριών διαστάσεων της τελειοθηρίας και των διαταραχών
προσωπικότητας, τα αποτελέσματα ανέδειξαν
σημαντικές διαφορές ανάμεσα στους διάφορους
τύπους (patterns) προσωπικότητας. Η κοινωνικά
66
E. ΠΑΠΑΔΟΜΑΡΚΑΚΗ και Σ. ΠΟΡΤΙΝΟΥ
επιβεβλημένη τελειοθηρία είχε θετική συσχέτιση
με τη σχιζοειδή, την αποφευκτική, την παθητικο­
επιθετική, τη σχιζότυπη και την οριακή προσωπικότητα. Η τελειοθηρία ως προς τους άλλους είχε
θετική συσχέτιση με την ιστριονική, ναρκισσιστική και αντικοινωνική προσωπικότητα, και αρνητική συσχέτιση με τη σχιζοτυπική προσωπικότητα.
O Sorotzkin45 υποστηρίζει ότι πολλά άτομα με
τελειοθηρία εμφανίζουν ναρκισσιστικά και καταθλιπτικά στοιχεία, καθώς συχνά περιγράφουν τον
εαυτό τους ως «καλύτερο από οποιονδήποτε άλλο
και, ταυτόχρονα, χειρότερο από οποιονδήποτε άλ­
λο».
Σωματικά συμπτώματα και υγεία
Το γεγονός ότι τα άτομα με τελειοθηρία μπορεί
να εργάζονται υπερβολικά, προκειμένου να αντεπεξέλθουν στα υψηλά τους πρότυπα, πιθανά ευθύνεται για την ανάπτυξη σωματικών νόσων.46 Σε μία
άλλη περίπτωση, εικάζεται ότι η αδυναμία τους να
αντεπεξέλθουν στα πρότυπα αυτά, παρά τις επίπονες προσπάθειές τους, είναι αυτή που οδηγεί σε σωματοποίηση της κατάθλιψης.26
Η δυσμορφοφοβία, που ορίζεται ως διαστρεβλωμένη αντίληψη μέρους του σώματος, φαίνεται να έχει θετική συσχέτιση με την τελειοθηρία.
Χαρακτηρίζεται από συστηματική και επίμονη ενασχόληση με ένα φανταστικό ελάττωμα στην εμφάνιση ή μία μικρή σωματική ανωμαλία. Συμπτώματα
που μπορεί να συνοδεύουν τη διαταραχή είναι συμπεριφορές αυτοπεριποίησης, υπερβολικός έλεγχος στον καθρέφτη, αποφυγή αντανακλαστικών
επιφανειών, καθώς και προσπάθειες απόκρυψης
του υποτιθέμενου ελλείμματος. 3
Τελειοθηρία και γνωσιακό
συμπεριφοριστικό μοντέλο
«Κανείς δεν είναι τέλειος · γι’ αυτό τα μολύβια
έχουν γόμες»
(Αγγλική παροιμία)
Η έρευνα σχετικά με την αποτελεσματικότητα
της Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Ψυχοθεραπείας
στην τελειοθηρία είναι περιορισμένη. 5 Παρόλ’ αυτά, υπάρχουν δεδομένα1 που υποστηρίζουν την
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
αποτελεσματικότητα των γνωσιακών παρεμβάσεων. Μια γνωσιακή ανάλυση της τελειοθηρίας περιλαμβάνει πυρηνικές πεποιθήσεις, γνωσιακές διεργασίες και αυτόματες αρνητικές σκέψεις.
Πυρηνικές πεποιθήσεις
Η τελειοθηρία βασίζεται στη δυσλειτουργική πεποίθηση ότι η τελειότητα υπάρχει και είναι πραγματοποιήσιμη. Αυτή η τελειότητα μπορεί να αντανακλάται στην επίδοση, στην κρίση, στην εμφάνιση, στη δεοντολογία ή στο σύστημα αξιών.47 Κάθε
απόκλιση από αυτό το ιδανικό μπορεί να προκαλέσει αυτόματες αρνητικές σκέψεις αναξιότητας,
αδυναμίας.
O Ellis25 αναγνώρισε ως κεντρική πεποίηθηση
των ατόμων με κλινική τελειοθηρία την εξής: «για
να έχω αξία, θα πρέπει να είμαι τέλειος».
Με δειγματοληπτική διάθεση παραθέτουμε τις
πιθανές πυρηνικές τελειοθηρικές πεποιθήσεις στις
ακόλουθες διαταραχές:
Στην κοινωνική φοβία «Η μη τελειότητα οδηγεί
στη γελοιοποίηση», στην ιδεοψυχαναγκαστική δια­
ταραχή «Το να μην κάνω λάθη, είναι όχι μόνο εφικτό, αλλά και άκρως απαραίτητο», στις διαταραχές
διατροφής «Η προσωπική μου αξία συνδέεται με
το ιδανικό σώμα», στην κατάθλιψη «Το γεγονός μιας αποτυχίας υποδεικνύει την ανεπάρκειά μου».
Διεργασιακά λάθη
και αυτόματες αρνητικές σκέψεις
Στην τελειοθηρία, ένα άτομο επικεντρώνεται σε
αυτό που είναι λάθος και σπάνια σε αυτό που είναι
σωστό. Ακόμη και μία λεπτομέρεια να έχει παραληφθεί, του στερεί την ικανοποίηση ότι ένα έργο
διεκπεραιώθηκε επιτυχώς. Ζει τη ζωή του «σαν να
ήταν επιθεωρητής στο τέλος μίας γραμμής παραγωγής», καθώς πιστεύει ότι κρίνεται από αυτό που
κάνει και όχι για αυτό που είναι. 21
Μία σειρά διεργασιακών λαθών κρύβεται πίσω
από μία τελειοθηρική συμπεριφορά: (α) διπολική
σκέψη, (β) υπεργενίκευση, (γ) υποτίμηση θετικών,
(δ) αυθαίρετο συμπέρασμα, (ε) συναισθηματική
λογική, (στ) τήρηση των «πρέπει», (ζ) εσφαλμένη
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΘΗΡΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ τιτλοφόρηση και (η) προσωπικοποίηση.1 Συγκε­
κριμένα:
α. Διπολική σκέψη. Τα άτομα αυτά συχνά πιστεύουν ότι είναι ανάξια αν τα επιτεύγματά τους δεν
είναι τέλεια, π.χ.: «ή είμαι καλός μαθητής ή είμαι
άχρηστος!». Οτιδήποτε κάτω του αναμενόμενου
θεωρείται αποτυχία. Άσπρο ή μαύρο: το γκρι δεν
υπάρχει. Η διπολική, ή αλλιώς διχοτομική σκέψη,
θεωρείται παράγοντας διατήρησης της τελειοθηρίας ιδιαίτερα νοσηρού τύπου.14,34
β. Υ
περγενίκευση. Ένα λάθος εξισώνεται με την
απόλυτη αποτυχία, π.χ.: «έγραψα άσχημα στα
Αγγλικά – είμαι "κούτσουρο" στις ξένες γλώσσες».
γ. Υ
ποτίμηση θετικών. Τα θετικά στοιχεία δεν γίνονται ορατά, υποβαθμίζονται ή αποδίδονται σε
εξωτερικούς παράγοντες, π.χ.: «πέρασα τις εξε­
τάσεις επειδή έτυχε».
δ. Αυθαίρετο συμπέρασμα:
i. Αναφορικά με το μέλλον: Το μέλλον προβλέπεται χωρίς όμως καμία ένδειξη από το παρόν,
π.χ.: «αφού έγραψα άσχημα στο προηγούμενο
διαγώνισμα, θα γράψω και σ’ αυτό»
ii. Αναφορικά με τους άλλους: Υπάρχει η αντίληψη ότι οι άλλοι επιτυγχάνουν εύκολα, με
ελάχιστες προσπάθειες, λίγα λάθη, λίγο άγχος
και πολλή αυτοπεποίθηση. Την ίδια στιγμή, τα
άτομα με τελειοθηρία βλέπουν τις δικές τους
προσπάθειες σαν ατελείς και ανεπαρκείς, π.χ.:
«οι άλλοι τα καταφέρνουν επειδή είναι πιο έξυ­
πνοι από εμένα».
ε. Συναισθηματική λογική. Η πεποίθηση για τον
εαυτό στηρίζεται σε ένα τρέχον συναίσθημα,
π.χ.: «νιώθω άχρηστος: θα πρέπει να τα έκανα θά­
λασσα πάλι».
στ. « Πρέπει». Μία ατελείωτη σειρά από «πρέπει»
λειτουργούν σαν άκαμπτοι κανόνες, π.χ.: «πρέ­
πει να μην κάνω καθόλου λάθη, αλλιώς δεν θα
κερδίσω τη συμπάθεια των άλλων». Λόγω της
υπακοής σε αυτούς τους κανόνες, σπάνια τα
άτομα αυτά λαμβάνουν υπόψη τις δικές τους
επιθυμίες, π.χ. διασκέδαση έναντι μελέτης.
ζ. Εσφαλμένη τιτλοφόρηση. Συχνά εξισώνουν ακόμη και μικρά λάθη με την έλλειψη προσωπικής
αξίας, π.χ.: «δεν απάντησα γρήγορα τις ερωτήσεις,
άρα είμαι χαζός».
67
η. Προσωπικοποίηση. Η ομαδική ευθύνη εκλαμβάνεται ως προσωπική, π.χ.: «εγώ φταίω που
δεν διακρίθηκε η τάξη μου».
Φαύλος κύκλος
Οι τελειοθηρικές συμπεριφορές δημιουργούν έναν
φαύλο κύκλο, ο οποίος με την πάροδο των χρόνων ενεργοποιείται αυτόματα: (α) Το άτομο θέτει
μη ρεαλιστικούς στόχους σχετικά με ένα έργο. (β)
Αποτυγχάνει στην επίτευξη αυτών των στόχων, γιατί
οι στόχοι αυτοί είναι εξαρχής αδύνατο να επιτευχθούν.
(γ) Η συνεχής πίεση για την επίτευξη της τελειότητας
και η αναπόφευκτη αποτυχία λόγω λιγοστού χρόνου
μειώνει την παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα. (δ) Το άτομο οδηγείται σε αυτοκατηγορία, η
οποία μειώνει την αυτοπεποίθηση και αυξάνει το άγχος και την κατάθλιψη. Στο σημείο αυτό, μπορεί να
εγκαταλείψει εντελώς τους στόχους του και να θέσει
νέους στόχους με βάση την ακόλουθη σκέψη: «αυτή
τη φορά θα προσπαθήσω πιο σκληρά και θα πετύχω».
Αυτό το σκεπτικό θέτει τον φαύλο κύκλο σε επαναλειτουργία. Μετά από κάθε αρνητική εμπειρία, η τελειοθηρική διάθεση γίνεται εντονότερη.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι, ακόμη και στην
περίπτωση που ένας στόχος έχει επιτευχθεί, τα
αρχικά κριτήρια επαναξιολογούνται, θεωρούμενα
χαμηλά. Τότε, η ικανοποίηση μειώνεται, μιας και ο
στόχος είναι σαν να μην έχει ποτέ επιτευχθεί.
Θεραπευτικός σχεδιασμός
και πορεία της θεραπείας
Στην αρχή της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας
είναι σημαντικό να γίνει διάκριση ανάμεσα στη
λειτουργική και στη μη λειτουργική έκφραση της
τελειοθηρίας. Μία σειρά από βήματα προτείνεται
από τη βιβλιογραφία, 26,32,34 με πρώτο και βασικότερο τη συνειδητοποίηση, μέσα από έλεγχο, ότι η
νοσηρή τελειοθηρία είναι ανεπιθύμητη.
Για την εκμαίευση τελειοθηρικών σχημάτων, μετά την ολοκλήρωση της λήψης ιστορικού, μπορεί
να τεθούν ερωτήσεις, όπως:
• Αισθάνεσαι
ότι αυτό που καταφέρνεις δεν είναι
ποτέ αρκετά καλό;
68
E. ΠΑΠΑΔΟΜΑΡΚΑΚΗ και Σ. ΠΟΡΤΙΝΟΥ
• Σου
συμβαίνει συχνά να αναβάλλεις εργασίες
μέχρι να νιώσεις έτοιμος να τις κάνεις απολύτως
σωστά;
• Αισθάνεσαι ότι χρειάζεται να δίνεις περισσότερο
από το 100%, διαφορετικά θα είσαι αποτυχημένος;
• Νιώθεις κάθε φορά που επιχειρείς κάτι ότι θα
έπρεπε να το είχες κάνει διαφορετικά;
• Τι σημαίνει για σένα να μην καταφέρνεις κάτι που
έχεις βάλει στόχο;
Στη συνέχεια, είναι σημαντικό να διερευνηθούν
οι παράγοντες διαιώνισης και τα πιθανά οφέλη (π.χ.
οργάνωση και απόκτηση ελέγχου, έπαινος, αποφυγή αντικειμενικής αποτυχίας, επίτευξη στόχων).
Το δεύτερο βήμα στη θεραπεία είναι η εγκαθίδρυση γενικών και επιμέρους στόχων. Οι τελειοθηρικοί θα πρέπει να βοηθηθούν στην αναγνώριση
και υιοθέτηση εναλλακτικών τρόπων σκέψης και
συμπεριφοράς για τη βελτίωση της αυτοεικόνας.
• Τι
θεωρώ χειρότερο στη ζωή μου: να κάνω κάτι
που επιθυμώ και να πετύχω, να το κάνω και να
αποτύχω ή να μην το επιχειρήσω καθόλου;
Σε γενικές γραμμές, μέσα από τη θεραπεία, το
άτομο θα πρέπει να μάθει:23
• Nα θέτει ρεαλιστικούς, συγκεκριμένους και απτούς
στόχους, βασισμένους σε προηγούμενες επιτεύξεις και σε τωρινές επιθυμίες και ανάγκες του.
• Nα
επικεντρώνεται στην ίδια τη δραστηριότητα
και όχι μόνο στο τελικό αποτέλεσμα, ώστε να αξιο­
λογεί την επιτυχία με κριτήριο όχι μόνο την επίτευξη αλλά και τον βαθμό ικανοποίησης κατά την
εκτέλεση ενός έργου.
• Nα χρησιμοποιεί τα συναισθήματα του άγχους και
της κατάθλιψης σαν αντιδράσεις του οργανισμού
σε μη ρεαλιστικά αιτήματα.
• Nα ανέχεται την αβεβαιότητα μίας συνθήκης.
Το τρίτο βήμα περιλαμβάνει τη χρήση συμπεριφορικών πειραμάτων, ώστε ο θεραπευόμενος να
εκτεθεί σε καταστάσεις αποφυγής, π.χ. καλείται
να αφήσει το σπίτι αταχτοποίητο ή να διπλώσει τα
ρούχα του με τον «λάθος» τρόπο.
• Nα
Το τέταρτο βήμα είναι οι γνωσιακές παρεμβάσεις,
όπως η χρήση καταγραφών για τη μετατροπή των
κανόνων («πρέπει») που ενισχύουν τη διχοτομική
σκέψη σε επιθυμίες («θα ήθελα»), η εξέταση των ενδείξεων για τις αυτόματες αρνητικές σκέψεις (ορθολογιστικός τρόπος αμφισβήτησης) και η εκτίμηση
της οπτικής γωνίας κάποιου άλλου ατόμου (εναλλακτικός/νοοκατασκευαστικός τρόπος αμφισβήτησης).
• Nα
Προτείνονται οι ακόλουθες γνωσίες για την τροποποίηση του τελειοθηρικού τρόπου σκέψης.7,28
• Δεν μπορώ να περιμένω ότι θα ολοκληρώνω πάντοτε οτιδήποτε σχεδιάζω.
• Καλύτερα να συγκεντρωθώ σε αυτά που έχω ήδη
κάνει, αντί σε αυτά που δεν έκανα.
• Εάν τα λάθη είναι ανθρώπινα, γιατί εγώ θα πρέπει να αποτελώ εξαίρεση;
• Εάν φοβάμαι σε υπερβολικό βαθμό να κάνω λάθος, υπάρχει τρόπος να ξεπεράσω τη φοβία μου
αν δεν επιτρέψω στον εαυτό μου να κάνει λάθη;
• Ο μόνος σίγουρος τρόπος να μην κάνω λάθη είναι να μην κάνω τίποτα· μήπως αυτό θα ήταν μεγαλύτερο λάθος;
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
δίνει έμφαση στο σύνολο και όχι στις λεπτομέρειες.
• Nα
καταγράφει στοιχεία που έμαθε από πρόσφατο λάθος, προκειμένου να μη τα επαναλάβει στο
μέλλον.
ιεραρχεί τις δραστηριότητες ανάλογα με τη
σημασία τους και δίνει προτεραιότητα στις πιο
σημαντικές – στις λιγότερο σημαντικές να καταβάλλει λιγότερη προσπάθεια.
• Nα
μην ταυτίζει την αποδοχή της μη τελειότητας
με το τέλος μιας προσπάθειας και την εγκατάλειψη ενός αγώνα.
Προβλήματα στη θεραπεία
Άτομα με υπερβολικά υψηλές προσδοκίες σε
σχέση με τη διαδικασία ή το αποτέλεσμα της ψυχοθεραπείας είναι λιγότερο πιθανό να ωφεληθούν
από αυτή.48
Επιπλέον, ένα άτομο με νοσηρή τελειοθηρία,
λόγω της επιθυμίας του για τέλεια επίδοση και
της ανάγκης του για ικανοποίηση του θεραπευτή
του, μπορεί να παραμερίζει δικές του επιθυμίες.
Φαινομενικά, μπορεί να παρουσιάζεται ως ο ιδανικός θεραπευόμενος, ενώ ουσιαστικά να συμπεριφέρεται σαν το «χαϊδεμένο παιδί της δασκάλας».
Αυτό το πρότυπο συμπεριφοράς θα πρέπει να
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΘΗΡΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ αναδειχθεί και να αντιμετωπιστεί μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο. 21
Συμπέρασμα
Η τελειοθηρία είναι μία έννοια πολυδιάστατη, η
οποία δεν έχει επαρκώς διερευνηθεί. Ο ρόλος της
στη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, στη διαταραχή
πανικού, στην ψύχωση, στην εξάρτηση από αλκοόλ
και άλλες ουσίες και στην πλειοψηφία των διαταραχών προσωπικότητας θα αποτελούσε εξαιρετικά ενδιαφέρον πεδίο έρευνας.
Οι επιπτώσεις της νοσηρής τελειοθηρίας είναι
πολλαπλές και αναφέρονται στην ψυχική και σω-
69
ματική κατάσταση, αλλά και τις διαπροσωπικές
σχέσεις ενός ατόμου. Η αρνητική εκτίμηση του
εαυτού σε συνδυασμό με κοινωνικά πρότυπα υπέρ
του ανταγωνισμού και της κατάκτησης της κορυφής επιτρέπουν αρχικά την εμφάνιση και, στη
συνέχεια, τη διατήρηση της τελειοθηρίας. Και εδώ
έγκειται το παράδοξο: ένα τελειοθηρικό σχήμα
(πεποίθηση) μπορεί μεν να προκαλεί δυσφορία
στον πάσχοντα, αλλά να διαιωνίζεται λόγω πλειάδας δευτερογενών οφελών. Αυτά πιθανόν ευθύνονται για την ακαμψία των σχημάτων και την
αντίσταση στην αλλαγή. Η γνωσιακή αναδόμηση
συμβαίνει όταν το άτομο αποδέχεται την πιθανότητα διάπραξης σφαλμάτων.
Clinical perfectionism
and cognitive behavioral therapy
E. Papadomarkaki, S. Portinou
Hellenic Centre for Mental Health and Research, Athens, Greece
Psychiatriki 2012, 23:61–71
The present study constitutes a brief literature overview, in which the term of clinical perfectionism, its etiopathology, its assessment and its relation to psychopathology, as well as the
therapeutic interventions based on the Cognitive Behavioral Model are discussed. According
to Frost, perfectionism is associated with one’s desire to achieve the greatest degree of performance and it is accompanied by an extremely strict evaluation of that particular performance.
The relationship with oneself as well as the relationship with others are both characterised by
high standards and demands which tend to exhaust one individual and dramatically toughen
the development of proximity with the others. Perfectionism, as a personality trait, presents
functional and dysfunctional elements for a person. Dysfunctional, clinical perfectionism –a
term recently coined by researchers– has been linked to a number of disorders, such as social
phobia, obsessive-compulsive disorder, eating disorders –anorexia and bulimia nervosa– depression and personality disorders. From a perfectionist’s point of view, perfection exists and
its attaintment is feasible. The existence of a particularly high and often unrealistic goal can
lead the person to severe disappointment when this specific goal is not finally reached. A person with functional perfectionism is possible to set another, more achievable, goal next time,
while a person with clinical perfectionism will interpret this failure as a sign of personal inadequacy and will either make another attempt to reach the same goal or will abandon the
effort altogether. A sense of weakness and subsequent negative automatic thoughts are the
aftermath of both the first and the second choice. Cognitive Behavioral Therapy focuses on
the realisation that clinical perfectionism is undesirable, on the dispute of negative automatic
thoughts and on the replacement of unfunctional cognitive schemas with other, more func-
70
E. ΠΑΠΑΔΟΜΑΡΚΑΚΗ και Σ. ΠΟΡΤΙΝΟΥ
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (1), 2012
tional ones. In the therapeutic process, one individual can learn how to set specific and realistic
goals, to focus on the process of a task instead of its result, to organise activities in a hierarchy
depending on their significance and, finally, to feel fulfilled even if they have not brought a
task to completion. It is a fact that the core schemas of clinical perfectionism are characterised
by rigidity due to the excessive number of secondary benefits they provide for one person.
The exploration of those benefits and the discovery of alternative sources of fulfillment are
areas of therapeutic work.
Key words: Perfectionism, schemas, cognitive behavioral therapy.
Βιβλιογραφία
1. F
erguson KL, Rodway MR. Cognitive Behavioral Treatment
of Perfectionism: Initial Evaluation Studies. Res Soc Work
Pract 1994, 4:283–308
2. F
rost RO, Marten P, Lahart C, Rosenblate R. The dimensions
of perfectionism. Cognit Ther Res 1990, 14:449–468
3. Κ
aplan HIS, Sadock BJ (eds) Ψυχιατρική. Τόμος Β΄. Ιατρικές
Εκδόσεις Λίτσας, Αθήνα, 2000
4. H
orney, K. Neurosis and human growth. Norton, New York,
1950
5. A
ntony MM, McCabe RE. Perfectionism. In: Freeman et al
(eds) Encyclopedia of Cognitive Behavioral Therapy. Springer,
USA, 2005:273–277
6. P
acht, AR. Reflections on perfection. American Psychologist
1984, 39:386–390
7. Π
απακώστας, Ι. Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία. Θεωρία και Πράξη.
Εκδόσεις Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συμπε­
ριφοράς, Αθήνα, 1994
8. H
amachek DE. Psychodynamics of normal and neurotic perfectionism. Psychology 1978, 15:27–33
9. T
erry-Short LA, Owens RG, Slade PD, Dewey ME. Positive
and negative perfectionism. Personal Individ Differenc 1995,
18:663–668
10. A
dkins KK, Parker W. Perfectionism and suicidal preoccupation. J Personal 1996, 64:529–543
11. R
héaume J, Freeston MH, Ladouceur R, Bouchard C, Gallant
L, Talbot F et al. Functional and dysfunctional perfectionists:
Are they different on compulsive-like disorders? Behav Res
Ther 2000, 38:119–128
12. R
ice K, Bair CJ, Castro JR, Cohen BN, Hood CA. Meanings
of Perfectionism: A Quantitative and Qualitative Analysis. J
Cognit Psychother 2003, 17:39–58
17. R
ice KG, Mirzadeh SA. Perfection, Attachment and Adjustment.
J Counsel Psychol 1999, 47:238–250
18. E
nns MW, Cox BJ, Clara I. Adaptive and maladaptive perfectionism: developmental origins and association with depression proness. Personal Individ Differenc 2002, 33:921–935
19. F
lett GL, Hewitt PL, Singer A. Perfectionism and parental
authority styles. Individual Psychology: J Adlerian Theor Res
Pract 1995, 51:50–60
20. K
awamura KY, Frost RO, Harmatz MG. The relationship of
perceived parenting styles to perfectionism. Personal Individ
Differenc 2002, 32:317–327
21. H
ollander MH. Perfectionism. Comprehens Psychiatry 1965,
6:94–103
22. H
ewitt PL, Flett GL, Turnbull-Donovan W, Mikail SF. The
Multidimensional Perfectionism Scale: Reliability, validity, and
psychometric properties in psychiatric samples. Psychologic
Assessm 1991, 3:464–468
23. A
ntony MM, Purdon CL, Huta V, Swinson RP. Dimensions of
perfectionism across the anxiety disorders. Behav Res Ther
1998, 36:1143–1154
24. S
toeber J. The Frost Multidimensional Perfectionism Scale:
More perfect with four (instead of six) dimensions. Personal
Individ Differenc 1998, 24:481–491
25. E
llis A. The role of irrational beliefs in perfectionism. In:
Flett, Hewitt (eds) Perfectionism: Theory, research, and treatment. American Psychological Association, Washington DC,
2002:217–229
26. S
hafran R, Mansell W. Perfectionism and psychopathology:
A review of research and treatment. Clin Psychol Rev 2001,
21:879–906
13. S
toeber J, Otto K. Positive Conceptions of Perfectionism:
Approaches, Evidence, Challenges. Personal Soc Psychol
Rev 2006, 10:295–319
27. C
lark DM, Wells A. A cognitive model of social phobia. In:
Heimberg, Liebowitz, Hope, Scneier (eds) Social phobia:
Diagnosis, assessment and treatment. Guildford Press, New
York, 1995:69–93
14. E
gan SJ, Piek JP, Murray JD, Rees CS. The role of dichotomous thinking and rigidity in perfectionism. Behav Res Ther
2007, 45:1813–1822
28. H
awton, K, Clarke D, Salkovskis P, Kirk J (eds) Cognitive
Behavioral Therapy for Psychiatric Problems. A Practical
Guide. Oxford University Press, USA, 1998
15. S
lade PD, Owens RG. A dual process model of perfectionism based on reinforcement theory. Behav Modific 1998,
22:372–390
29. A
shbaugh A, Antony MM, Liss A, Summerfeldt LJ, McCabe,
RE, Swinson RP. Changes in perfectionism following cognitive behavioral treatment for social phobia. Depress Anxiet
2007, 24:169–177
16. R
iley C, Lee M, Cooper Z, Fairburn CG, Shafran R. A randomized controlled trial of cognitive-behaviour therapy for
clinical perfectionism: A preliminary study. Behav Res Ther
2007, 45:2221–2231
30. R
osser S, Issakidis C, Peters L. Perfectionism and social phobia: Relationship between the constructs and impact on cognitive behavior therapy. Cognit Ther Res 2003, 27:143–151
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΘΗΡΙΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ 31. J
uster HR, Heimberg RG, Frost RO, Holt CS, Mattia JI,
Faccenda K. Social phobia and perfectionism. Personal
Individ Differenc 1996, 20:3–23
32. F
lett GL, Hewitt PL. Possitive versus negative perfectionism
in psychopathology. Behav Motivat 2006, 30:472–495
33. F
riedlander ML, Siegel SM. Separation-individuation difficulties and cognitive behavior indicators of eating disorders
among college women. J Counsel Psychol 1990, 37:74–78
34. S
hafran R, Cooper Z, Fairburn CG. Clinical perfectionism:
A cognitive behavioural analysis. Behav Res Ther 2002,
40:773–791
35. B
ardone-Cone AM, Wonderlich SA, Frost RO, Bulik CM,
Mitchell JE, Uppala S et al. Perfectionism and eating disorders: Current status and future directions. Clin Psychol Rev
2007, 27:384–405
36. F
ranco-Paredes K, Mancilla-Diaz JM, Vazquez-Arevalo R,
Lopez-Aguilar X, Alvarez-Rayon G. Perfectionism and eating dis­orders: a review of the literature. Eur Eat Disord Rev
2005, 13:61–70
37. C
ockell SJ, Hewitt PL, Seal B, Sherry S, Goldner EM, Flett
G et al. Train and self-presentational dimensions of perfectionism among women with anorexia nervosa. Cognit Ther
Res 2002, 26:745–758
71
41. A
rpin-Cribbie CA, Cribbbie RA. Psychological correlates
of fatigue: Examining depression, perfectionism, and auto­
matic negative thoughts. Personal Individ Differ 2007, 43:
1310–1320
42. B
latt SJ. The destructiveness of perfectionism: Implications
for the treatment of depression. Am Psycholog 1995, 50:
1003–1020
43. H
ewitt PL, Dyck D. Perfectionism, stress, and vulnerability to
depression. Cognit Ther Res 1986, 10:137–142
44. H
ewitt PL, Flett GL, Weber C. Dimensions of perfectionism
and suicide ideation. Cognit Ther Res 1994, 18:439–460
45. S
orotzkin, B. Understanding and treating perfectionism in
religious adolescents. Psychotherapy 1998, 35:87–95
46. S
pence JT, Robbins AS. Workaholism: Definition, Measu­
rement, and Preliminary Results. J Personal Assessm 1992,
58:160–178
47. R
héaume J, Freeston MH, Dugas MJ, Letarte H, Ladouceur
R. Perfectionism, responsibility and obsessive-compulsive
symptoms. Behav Res Ther 1995, 33:785–794
48. M
cCown WG, Carlson G. Narcissism, perfectionism, and
self-termination from treatment in outpatient cocain users. J
Ration-Emot Cognit Ther 2004, 22:325–336
38. V
ohs KD, Voelz ZR, Pettit, JW, Bardone AM, Katz J, Abramson
LY et al. Perfectionism, body dissatisfaction, and self-esteem:
An interactive model of bulimic symptom development. J Soc
Clin Psychol 2001, 20:476–497
39. S
teele A, Corsini N, Wade TD. The interaction of perfectionism, perceived weight status, and self-esteem to predict
bulimic symptoms: The role of "benigh" perfectionism. Behav
Res Ther 2007, 45:1647–1655
40. B
eck AT. Depression: Clinical, experimental and theoretical
aspects. Harper and Row, New York, 1967
Αλληλογραφία: Ε. Παπαδομαρκάκη, Συμβουλευτική Ψυχολόγος,
Φιλλυρών 19, 141 21 Νέο Ηράκλειο, Αθήνα
Tηλ.: +30 210-28 53 577
Νεκρολογία
Obituary
Γεώργιος K. Λυκέτσος (1916–2011)
Γεννήθηκε στην Αίγυπτο. Έλαβε το πτυχίο της Ιατρικής
Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου
Αθηνών το 1939 και αναγορεύτηκε διδάκτωρ του ίδιου
Πανεπιστημίου το 1947. Ήταν μεταξύ των πρώτων που
εισήγαγε την ηλεκτροσπασμοθεραπεία στην Ελλάδα, με συσκευή
που κατασκεύασε ο ίδιος με τη
βοή­θεια του τεχνικού Αθανασούλα.
Δημοσίευσε ήδη από το 1947 τα
θεραπευτικά του αποτελέσματα. Το
1947 εντάχθηκε στην επιτροπή σύνταξης των Αρχείων Νευρολογίας
και Ψυχιατρικής, περιοδικού της
Νευρολογικής και Ψυχιατρικής
Εταιρείας. Από το 1947 έως το 1985,
διηύθυνε την Γ΄ Ψυχιατρική Κλινική
του Δρομοκαΐτειου Νοσοκομείου.
Από το 1950 ως το 1952 μετεκπαιδεύτηκε στα Πανεπιστήμια του
Λονδίνου και του Ιλιννόις, το 1957 εκλέχτηκε Υφηγητής
του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ αργότερα εκλέχθηκε
τακτικός Kαθηγητής. Είχε πρωτοποριακό ρόλο στην
αναμόρφωση του Δρομοκαΐτειου Νοσοκομείου εισάγοντας την απασχολησιοθεραπεία, την κοινωνικοποίηση και την καλλιτεχνική έκφραση των ασθενών, πα-
ράλληλα με την ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών
διαβίωσης. Στη συνέχεια διεύρυνε τον τομέα ενδιαφερόντων του και ίδρυσε, με τον καθηγητή Γεράσιμο
Αλιβιζάτο, την Πανελλήνια Ένωση Ψυχικής Υγιεινής,
ενώ παράλληλα ασχολήθηκε σε βάθος με την Ψυχοσωματική Ιατρική,
σημειώνοντας και στις δύο αυτές
δραστηριότητες σημαντικές επιτυχίες. Η παρουσία του υπήρξε ιδιαίτερα
γόνιμη για την Ελληνική Ψυχιατρική
Εταιρεία. Το 1989 ανέλαβε την προεδρία της ομάδας που πραγματοποίησε επισκέψεις στο Ψυχιατρείο της
Λέρου, κατέγραψε τις ανάγκες και
πρότεινε λύσεις. Επίσης, συμμετείχε
ενεργά και ιδιαίτερα αποδοτικά, χάρη στη μεγάλη του κλινική εμπειρία,
στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες
της ΕΨΕ, τόσο στην Ελλάδα όσο και
στο εξωτερικό. Άφησε εκτεταμένο συγγραφικό έργο. Η
μακρά του σταδιοδρομία αποτυπώνεται στο αυτοβιογραφικό του έργο «Μυθιστόρημα της ζωής μου», εκδ.
Γαβριηλίδη, Αθήνα, 1998.
Η Ομάδα σύνταξης του περιοδικού
«Ψυχιατρική»
George K. Lyketsos (1916–2011)
Born in Egypt. He graduated from the Medical School
of the University of Athens in 1939 and received his doctorate from the same University in 1947. He introduced
the electroshock therapy in Greece, contributed to the
fabrication of the device used (Lyketsos-Athanassoulas)
and published since 1947 the therapeutic results he has
obtained. In 1947 he joined the editorial committee of
the Archives of Neurology and Psychiatry, the Journal of
Neurology and Psychiatry Society. From 1947 to 1985, he
directed the 3rd Psychiatric Department of Dromokaition
Psychiatric Hospital. From 1950 to 1952 he continued
postgraduate studies at the Universities of London
and Ilinnois. In 1957 he was elected reader of Athens
University and latter Professor of Psychiatry. He contributed greatly to the reform of Dromokaition Psychiatric
Hospital, introducing the occupational therapy, the socialization and artistic expression of patients, along with
a substantial improvement of living conditions in the
hospital. In 1989, he was the president of the committee
engaged by the Hellenic Psychiatric Association, in order
to elaborate a plan of deinstitutionalization of the Lero’s
Psychiatric Hospital in Greece. He founded with the professor G.Alivizatos the Hellenic Association of Mental
Health and he focused extensively on psychosomatic
medicine research. He has published extensively. His long
career is reflected in his autobiography "The romance of
my life," Gavrielides Publications, Athens, 1998.
The Editorial Board of the Journal
“Psychiatriki”
Νέες εκδόσεις
New editions
• Παιδιά στη δίνη του ελληνικού εμφύλιου πολέμου 1946–1949
Μ. Νταλιάνη-Καραμπατζάκη
Επιστημονική Επιμέλεια: Ι. Τσιάντης, Δ. Πλουμπίδης
Έκδοση: Μουσείο Μπενάκη, Εταιρεία
Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του
Εφήβου, Σχολή Ι. Μ. Παναγιωτοπούλου, 2009
Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2008
• O John Bowlby και η θεωρία του δεσμού
Επιμέλεια Έκδοσης: Ι. Ζέρβας, Ε. Αδριτσάνου
Μετάφραση: Γ. Αθανασίου, Θ. Αθανασίου
Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2009
• Ιατρική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία.
Μια σύγχρονη Ψυχιατρική, Τόμοι Ι, ΙΙ
Ν. Αγγελόπουλος
ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2009
• Βλέποντας φωνές. Περιήγηση στο κόσμο των
κωφών
O. Sacks
Μετάφραση: Κ. Πόταγας, Α. Σπυράκου
Εκδόσεις Άγρα, 2009
• Ο Φρόυντ κρυπτο-κόκκινος.
Ιστορία, θεωρία, φαντασίωση
Ν. Σιδέρης
Εκδόσεις Oportuna, Πάτρα, 2009
• Ο θεός στην ψυχή μας.
Ψυχανάλυση και Θρησκεία
Φ. Ζιλιάν
Μετάφραση: Π. Βαρδής
Εκδόσεις Αρμός, 2009
• Sigmund Freud. Το ευφυολόγημα και η σχέση
του με το ασυνείδητο/Το χιούμορ
F. Sigmund
Μετάφραση: Λ. Σιπητάνου, Γ. Σαγκριώτης
Επίμετρο: Μ. Χρυσανθόπουλος
Εκδόσεις Πλέθρον, 2009
• Κοινωνική Ψυχολογία
Επιμέλεια έκδοσης: N. Roussiau
Μετάφραση: Μ. Μαλαθράκη
Επιστημονική Επιμέλεια: Κ. Ναυρίδης
Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2009
• Το κουτί της Ψυχής
L. Slater
Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης: Μ. Μουρκούση
Μετάφραση: Δ. Αλεξανδρή
Εκδόσεις ΟΞΥ, Αθήνα, 2009
• Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχοπαθολογίας
Π. Ουλής
Δεύτερη Έκδοση, αναθεωρημένη και επαυξημένη
ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2010
• Το Ψυχαναλυτικό ίχνος. Κείμενα για τη νέα
λογοτεχνία (Παπαδιαμάντης, Καζατζάκης,
Πεντζίκης, Εμπειρίκος)
Ν. Παπαχριστόπουλος
Εκδόσεις Oportuna, Πάτρα, 2010
• H αδικία που πληγώνει
Δ.Φ. Καραγιάννης
Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2010
• Η ποινική αντιμετώπιση του ιατρικού σφάλματος και η συναίνεση του ασθενούς στην ιατρική
πράξη
Β.Δ. Σακελλαροπούλου
Συνεργασία: Δ. Λάλας, Θ. Σακελλαρόπουλος
Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα, 2011
• Η αγάπη στην πρίζα. Το ψυχολογικό ταξίδι των
σχέσεων στον έρωτα, το γάμο και το διαζύγιο
Ι.Θ. Μαρτίδης
Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2011
• Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας Ολύμπου. Το
κλείσιμο των Τμημάτων Μακράς Ψυχιατρικής
Νοσηλείας και ο μετασχηματισμός του σε ένα
Δίκτυο Κοινοτικών Ψυχιατρικών Υπηρεσιών
Επιμέλεια Έκδοσης: Γ.Φ. Αγγελίδης, Γ.Δ. Γιαγλής
Εκδόσεις: Γραφικές Τέχνες «Η Δωδώνη», Κατερίνη,
2011
Προσεχείς επιστημονικές εκδηλώσεις
Future scientific meetings
• 2ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο «Η Κοινοτική Ψυχιατρική
σήμερα», Αθήνα
13 Ιανουαρίου 2012
Οργ. Φορέας: Περιοδικό «Ψυχιατρική» ΕΨΕ
Συνεργασία: ΕΚΠΑ
Επικοινωνία: Καθ. Β. Κονταξάκης,
Αναπλ. Καθ. Δ. Πλουμπίδης
Τηλ.: 210-7758410, 6942950257, 6944189393,
Fax: 210-7758405
Ε-mail: [email protected]
• WPA Thematic Conference-Community Psychiatry
and Family Medicine
Joint Promotion of Mental Health Care, Granada, Spain
9–11 February, 2012
Organizer: (a) World Psychiatric Association,
(b) Spanish Association of Neuropsychiatry
Collaboration: (a) WONCA International and WONCA Europe,
(b) University of Granada
Contact: Dr Fransisco Torres, E-mail: [email protected]
• 3ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο «Επείγουσα Ψυχιατρική»,
Αθήνα
10 Φεβρουαρίου 2012
Οργ. Φορέας: Περιοδικό «Ψυχιατρική» ΕΨΕ
Συνεργασία: ΕΚΠΑ
Επικοινωνία: Καθ. Β. Κονταξάκης, Επικ. Καθ. Μ. Μαργαρίτη
Τηλ.: 210-7758410, 6942950257, 6945294300,
Fax: 210-7758405
Ε-mail: [email protected]
• 4ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο «Η κατάθλιψη σήμερα:
θέματα διάγνωσης-έκβασης και ψυχομετρικές
εκτιμήσεις», Αθήνα
2 Μαρτίου 2012
Οργ. Φορέας: Περιοδικό «Ψυχιατρική» ΕΨΕ
Συνεργασία: ΕΚΠΑ
Επικοινωνία: Καθ. Β. Κονταξάκης, Επικ. Καθ. Μ. ΧαβάκηΚονταξάκη
Τηλ.: 210-7289257
• 4ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο «Η Κατάθλιψη σήμερα:
Θέματα διάγνωσης – έκβασης και ψυχομετρικές
εκτιμήσεις», Αθήνα
2 Μαρτίου 2012
Οργ. Φορέας: Περιοδικό «Ψυχιατρική», ΕΨΕ
Συνεργασία: ΕΚΠΑ
Επικοινωνία: Καθ. Β. Κονταξάκης, Επικ. Καθηγήτρια
Μ. Χαβάκη-Κονταξάκη
Τηλ.: 210-7758410, 6942950257, 210-7289257,
Fax: 210-7758405
Ε-mail: [email protected]
• “Mental Disorders and Urbanization: Challenges of
Societies in Transformation”, São Paulo, Brazil
14–17 March, 2012
Contact: Bia Adler
Organizer: University of São Paulo, Department and
Institute of Psychiatry, Section of Psychiatric Epidemiology
Collaboration: Paris Descartes University, University College
London
E-mail: [email protected]
Website: https: //wpaepi2012brazil.com
• 2ο Συνέδριο Βιοψυχοκοινωνικής Προσέγγισης
στην Ιατρική περίθαλψη, The Met Hotel, Θεσσαλονίκη
15–17 Μαρτίου 2012
Οργ. Φορέας: Γ’ Ψυχιατρική Κλινική ΑΠΘ
Επικοινωνία: Καθ. Α. Ιακωβίδης
Οργ. Γραμματεία: PRAXICON
Τηλ.: +30 2310 460682, 2310 469652, Fax: +30 2310 435064
E-mail: [email protected]
Website: www.praxicon.gr
• ECNP Workshop on Neuropsychopharmacology
for young scientists in Europe, Lyou, France
15–18 March 2012
Organizer: European College of Neuropharmacology (ECNP)
Contact: ECNP Office
Tel: +31302538567
E-mail: nice2012@ecupeu
Website: www.ecnp.eu
• 5ο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο «Περιγεννητική ψυχιατρική
ΙΙ: Ψυχολογία και ψυχοθεραπεία», Αθήνα
30 Μαρτίου 2012
Οργ. Φορέας: Περιοδικό «Ψυχιατρική», ΕΨΕ
Συνεργασία: ΕΚΠΑ
Επικοινωνία: Καθ. Β. Κονταξάκης, Αναπλ. Καθ. Ι. Ζέρβας
Τηλ.: 210-7758410, 6942950257, 6974701145,
Fax: 210-7758405
Ε-mail: [email protected]
• Επιστημονική Ημερίδα «Σχολεία...ζώντας την εφηβεία»,
Αμφιθέατρο ΠΓΝ, Πάτρα
30 Μαρτίου 2012
Οργάνωση: Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Πατρών
Επικοινωνία: Αναπλ. Καθ. Φ. Γουρζής
Τηλ.: 2610990559, 6976602460, Fax: 2610994534
E-mail: [email protected]
• WPA Thematic Conference:
Addiction Psychiatry, Barcelona, Spain
29–31 March, 2012
Organizer: Socidrogalcohol
Contact: Julio Bobes Garcia
E-mail: (a) [email protected], (b) [email protected]
• International Society for Affective Disorders, 2012
Congress, London, UK
18–20 April 2012
Organizer: ISAD
Conference Secretariat: Kenes UK, London, UK,
PSYCHIATRIKI 23 (1), 2012
Tel.: +44(0)2073838030, Fax: +44(0)2073838040
E-mail: (a) [email protected]
(b) [email protected]
• “XIV National Congress of the Serbian Psychiatric
Association with the theme “Psychiatry for a Changing
World”, Belgrade, Serbia
18–21 April, 2012
Contacts: Prof Slavica Djukic-Dejanovic,
Prof Dusica Lecic-Tosevski
Organizer: Serbian Psychiatric Association
Collaboration: Psychiatric Association of Eastern Europe
and the Balkans (PAEEB)
E-mail: [email protected]
Website: www.ups-spa.org
• 25η Πανελλήνια Εκπαιδευτική Διημερίδα
Ειδικευομένων Ψυχιάτρων, Κυλλήνη Ηλείας
11–13 Μαΐου 2012
Οργάνωση: (α) Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία (ΕΨΕ)
(β) Ένωση Ελλήνων Ειδικευομένων Ψυχιάτρων (ΕΕΕΨ)
Επικοινωνία: Καθ. Β. Κονταξάκης, Α. Οικονόμου
Τηλ.: 210-7758410, 6942950257, 6974715296,
Fax: 210-7758405
E-mail: [email protected]
• «Σύγκρουση και συμφιλίωση: Στις ομάδες, στα ζεύγη,
στις οικογένειες, στην κοινωνία», Αθήνα
24–27 Μαΐου 2012
Οργάνωση: (α) Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ψυχαναλυτικής
Ψυχοθεραπείας (ΕΟΨΨ)
(β) Ελληνική Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης & Οικογενειακής
Θεραπείας
Οργ. Γραφείο: Easy Travel, Τηλ.: 210-3615201,
Fax: 210-3625572
E-mail: [email protected]
• 1st Istanbul- Eurasian Regional Congress of Biological
Psychiatry, Instanbul, Turkey
27–31 May 2012
Organizers: Turkish Society of Biological Psychiatry
Contact: Prof Bilgen Taneli
Website: www.biologicalpsychiatry-instanbul2012.org
• “ WPA Regional Meeting”, Tehran, Iran
31 May–2 June, 2012
Contact: Dr Ahmed Jalili
Organizer: Iranian Psychiatric Association
E-mails: [email protected], [email protected]
Website: www.psychiatrist.ir
• 4ο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο
στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Κυλλήνη Ηλείας
1–4 Ιουνίου 2012
Οργάνωση: Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Πατρών
Επικοινωνία: Αναπλ. Καθ. Φ. Γουρζής
Τηλ.: 2610990559, 6976602460, Fax: 2610994534
E-mail: [email protected]
• 8ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συμπόσιο Δελφών,
Δελφοί Ελλάς
1–4 Ιουνίου, 2012
Θέμα: «Ο πατέρας»
Οργ. Γραφείο: Easy Travel
Αναγνωστοπούλου 19, 106 73 Αθήνα
Τηλ.: 210-36 15 201, 210-36 09 442, Fax: 210-36 25 572
Ε-mail: [email protected]
75
Eπιστ. Γραμματεία: Ε. Βουγά,
Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Πατρών, 265 04
Ρίο, Πάτρα
Τηλ.: 2610-992996, Fax: 2610-994534
E-mail: [email protected]
• “Strategies for Responding to Psychiatric Challenges”
Moscow, Russia
28 June–1 July 2012
Organizers: (a) Russian Society of Psychiatrists (RSP)
(b) International Society of Quality Medicine (ISoQM)
Organizing Secretariat: Global Events Ltd
50A Stadiou Str, Pylea 55535
Thessaloniki, Greece
Tel: +302310313631, Fax:+302310247746
Website: www.globalevents.gr
• 25th ECNP Congress, Vienna, Austria
13–17 October 2012
Organizer: European College of Neuropharmacology (ECNP)
Contact: ECNP Office
Tel: +31302538567
E-mail: nice2012@ecupeu
Website: www.ecnp.eu
• “ WPA International Congress”, Prague, Czech Republic
17–21 October, 2012
Contact: Dr Jiri Raboch
Organizer: Czech Psychiatric Association
E-mail: [email protected]
Websitewww.wpaic2012.org
• WPA Regional Congress “Facilitating Mental Health,
Primary Care and Public Health Integration”, Bucharest,
Romania
10–13 April 2013,
Contact: Prof Eliot Sorel
Tel: +40212105814, Fax: +40212122702
E-mail: [email protected]
Website: www.wpa2013bucharest.org
• 3rd Congress on Neurobiology, Psychopharmacology
and Treatment Guidance, Thessaloniki, Greece
30 May–2 June 2013,
Organizer: International Society of Neurobiology &
Psychopharmacology
Contact: Ast. Prof. K. N. Fountoulakis
Organizing Secretariat: Global Events Ltd
Tel: +302310313631, Fax:+302310247746
Website: www.globalevents.gr
• WPA Third Thematic Conference on Legal
and Forensic Psychiatry, Madrid, Spain
12–14 June, 2013
Organizer: Spanish Society of Legal Psychiatry
Contact: Dr Alfredo Calcedo Barba
E-mail: [email protected]
• 26th ECNP Congress, Barcelona, Spain
5–9 October 2013
Organizer: European College of Neuropharmacology (ECNP)
Contact: ECNP Office
Tel: +31302538567
E-mail: nice2012@ecupeu
Website: www.ecnp.eu
ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
Τριμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας
ΤΟΜΟΣ 22
Ιανουαριος–ΔεκΕμβριος 2011
Ευρετήριο θεμάτων
Subjects index
Α
παχυσαρκία, 307
αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, 240
έφηβοι, 314
εχθρότητα, 207
άγχος, 307
Θ
προεγχειρητική ψυχοπαθολογία, 34
θεραπεία, 53
θεραπεία συμπεριφοράς, 148
θεωρία του Νου, 195
προοπτικές, 283
προσωπικότητα, 290
Ι
στερεοτυπίες, 148
ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, 249
ιππόκαμπος, 120
στίγμα, 283
Κ
στρατηγικές αντιμετώπισης, 290
αγχώδεις διαταραχές, 307, 320
αισθητηριακή αποστέρηση, 68
αισθητική αυξητική μαστών, 34
αλκοόλ, 17
αμυγδαλή, 120
ανθεκτικότητα, 290
άνοια, 24
ανοσιακή απόκριση, 43
προγράμματα πρόληψης, 109
Σ
στοιχεία προσωπικότητας, 307
κατάθλιψη, 120, 240, 298, 330
κίνδυνος αυτοκτονίας, 330
κλεπτομανία, 53
κλίμακα αυτοκτονικότητας, 132
κλινική έκπτωση λειτουργικότητας, 158
κόπωση, 320
κυτταροκίνες, 43
στρες, 290
Λ
συννόσηση, 320
γενικός πληθυσμός, 132
λεμφοκύτταρα, 43
λύπη, 17
life style index, 207
Τ
Δ
Μ
διάγνωση, 158
μείζων κατάθλιψη, 320
μέσα μαζικής επικοινωνίας, 231
μηχανισμοί άμυνας του Εγώ, 207
ανοσοποιητικό σύστημα, 43
ανοχή στον ψυχικό πόνο, 330
ανοχή, 298
αντικαταθλιπτικά φάρμακα, 298
αντικαταθλιπτική θεραπεία, 240
αποτελεσματικότητα, 298
αρχαία ελληνική γραμματεία, 17
αυτοκτονία, 34, 109, 221
Γ
διαδικτυακός εθισμός, 221
διαδικτυακός τζόγος, 221
διαδίκτυο, 221
δίαιτα, 231
Ν
συμπεριφορικά συμπτώματα, 24
συναισθηματικές διαταραχές, 17
συνδρομή Charles Bonnet, 68
σύνδρομο κινδύνου, 277
σύνδρομο Tourette, 249
συννοσηρότητα, 53
σχιζοφρένεια, 43, 195
τικς, 249
Υ
υπερκινητικότητα, 158
Φ
φαινομενολογία, 53
φάρμακα, 314
νευροαπεικόνιση, 120
νευροβιολογία, 53
νηπενθές, 17
νοητικά ελλείμματα, 195
νοσηλευόμενοι ασθενείς, 314
Ψ
Ο
ψυχικός πόνος, 330
ψυχογενής ανορεξία, 231
εξελίξεις, 283
οικονομική κρίση, 109
ομηρικά έπη, 17
οπτικές ψευδαισθήσεις, 68
οπτική έκπτωση, 68
όψιμη έναρξη, 249
επιδημιολογία, 53
Π
ψυχοτρόπες ουσίες, 17
επιθετικότητα, 207
παθολογική εμπλοκή, 221
παιδιά, 314
ψυχοφαρμακολογία, 314
διαταραχές εικόνας σώματος, 34
διαταραχές ελέγχου παρορμήσεων, 53
διαταραχές πρόσληψης τροφής, 231
διαταραχή γενικευμένου άγχους, 320
διαταραχή ελλειμματικής προσοχής, 158
διπολική διαταραχή, 195
δραστικότητα, 298
δυστονία, 249
Ε
ευαλωτότητα, 290
φαρμακολογικές επεμβάσεις, 277
ψυχική καταπόνηση, 207
ψυχική υγεία, 109, 283
ψυχογενής βουλιμία, 231
ψυχοθεραπείες, 148
ψυχολογικά συμπτώματα, 24
ψυχομετρικές ιδιότητες, 132
ψύχωση, 277
Ευρετήριο συγγραφέων
Authors index
A
Αρβανίτη Α, 240
Αρσενίου Σ, 240
Ασημακόπουλος Α, 207
Β
Βασιλοπούλου Κ, 120
Γ
Γαρύφαλλος Γ, 277
Γιωτάκος Ο, 109, 221
Γκιουζέπας Ι, 277
Γονιδάκης Φ, 231
Γούλια Π, 207
Γουρνέλλης Ρ, 24
Δ
Δαμίγος Δ, 330
Δικαίος Δ, 320
Δουζένης Α, 105
Ι
Ιακωβίδης Α, 132
Ιωαννίδη Ν, 195
Κ
Κακρίδης ΦΙ, 17
Καλούδη Ε, 148
Καράβατος Α, 191
Καραΐσκος Δ, 249
Καράμπελας Δ, 109
Καρανίκας ΕΠ, 43
Καυκάς Α, 109
Κονταξάκης ΒΠ, 13, 148, 320
Κωνσταντακόπουλος Γ, 195, 330
Κωνσταντοπούλου Β, 34
Παπαρρηγόπουλος Θ, 249
Πατρικέλης Π, 195
Περουτσή Α, 231
Περσεφόνης Γ, 249
Πλουμπίδης Δ, 191, 195, 330
Λ
Σ
Λαγούδης Α, 68
Λαυρεντιάδης Γ, 277
Λειβαδίτης Μ, 148
Λύκουρας Ε, 24, 105, 148, 307, 320
Σακκάς Δ, 195
Σαμακουρή Μ, 240
Σιαμούλη Μ, 132
Σκουντή Μ, 158
Σουμάνη Α, 195, 330
Σπυροπούλου Α, 34
Μ
Μασδράκης Β, 330
Μιχόπουλος Ι, 120, 307
Μούτου Κ, 132
Μπιτζαράκη Α, 158
Μποζίκας Β, 68
Μπουφίδου Φ, 120
Ν
Νικολάου Χ, 120
Ο
Οικονόμου Γ, 207
Ουλής Π, 120, 195, 330
Π
Παντούλα Ε, 132
Παπαδημητρίου ΓΝ, 195, 320
Παπαθανασίου Μ, 120
Τ
Τζαβέλλας Η, 249
Τσουβέλας Γ, 221
Υ
Υφαντής Θ, 207
Φ
Φερεντίνος Π, 320
Φλώρος ΓΔ, 207
Φουντουλάκης ΚΝ, 132, 298
Χ
Χαβάκη-Κονταξάκη ΜΙ, 320
Χατζηγεωργίου ΧΚ, 53
Χριστοδούλου ΓΝ, 191
Χριστοδούλου Χ, 148
PSYCHIATRIKI
Published Quarterly by the Hellenic Psychiatric Association
VOLUME 22
january–december 2011
Subjects intex
Ευρετήριο θεμάτων
A
adolescents, 314
advances, 283
affective disorders, 17
aggression, 207
alcohol, 17
amygdala, 120
ancient greek literature, 17
anorexia nervosa, 231
antidepressants, 298
antidepressive treatment, 240
anxiety disorders, 307, 320
anxiety, 307
attention deficit hyperactivity disorder, 158
Β
behavioral therapy, 148
behavioural symptoms, 24
bipolar disorder, 195
body image disorders, 34
bulimia nervosa, 231
C
Charles Bonnet syndrome, 68
children, 314
clinical impairment, 158
cognitive deficits, 195
comorbidity, 53, 320
coping styles, 290
cosmetic breast augmentation, 34
cytokines, 43
D
dementia, 24
depression, 120, 240, 298, 330
diagnosis, 158
diet, 231
dystonia, 249
E
eating disorders, 231
economic crisis, 109
effectiveness, 298
efficacy, 298
ego defences, 207
epidemiology, 53
F
perspectives, 283
fatigue, 320
pharmacological interventions, 277
G
phenomenology, 53
general population, 132
generalized anxiety disorder, 320
prevalence, 158
H
hippocampus, 120
Homer’s epics, 17
hostility, 207
I
immune reaction, 43
immune system, 43
impulse control disorders, 53
inpatients, 314
internet, 221
intervention programmes, 109
K
kleptomania, 53
L
preoperative psychopathology, 34
psychache, 330
psychological distress, 207
psychological symptoms, 24
psychometric properties, 132
psychopharmacology, 314
psychosis, 277
psychotherapy, 148
psychotropic substances, 17
R
resilience, 290
risk syndrome, 277
S
schizophrenia, 43, 195
sensory deprivation, 68
late onset, 249
life style index, 207
lymphocytes, 43
sorrow, 17
M
stress, 290
major depression, 320
mass media, 231
medication, 314
mental health, 109, 283
mental pain, 330
stroke, 240
N
nepenthes, 17
neurobiology, 53
neuroimaging, 120
O
obesity, 307
obsessive-compulsive disorder, 249
on-line gambling addiction, 221
stereotypies, 148
stigma, 283
suicidality, 109
suicidality scale, 132
suicide, 34, 221
suicide risk, 330
T
theory of mind, 195
therapy, 53
tics, 249
tolerability, 298
tolerance of mental pain, 330
Tourette syndrome, 249
P
V
pathological internet addiction, 221
personality traits, 307
personality, 290
visual impairment, 68
visual hallucinations, 68
vulnerability, 290
Authors index
Ευρετήριο συγγραφέων
Α
I
O
Akiskal H, 132
Arseniou S, 240
Arvaniti A, 240
Assimakopoulos K, 207
Iakovides A, 132
Iconomou G, 207
Ioannidi N, 195
Oulis P, 120, 195, 330
B
Bitzaraki A, 158
Boufidou F, 120
Bozikas V, 68
C
Christodoulou C, 148
Christodoulou GN, 193
D
Damigos D, 330
Dikeos D, 320
Douzenis A, 105
Draganic-Gajic S, 314
F
Ferentinos P, 320
Floros GD, 207
Fountoulakis KN, 132, 298
G
Garyfallos G, 277
Giotakos O, 109, 221
Giouzepas I, 277
Gonda X, 132
Gonidakis F, 231
Goulia P, 207
Gournellis R, 24
H
Hatzigeorgiou K, 53
Havaki-Kontaxaki BJ, 320
Hyphantis T, 195
K
Kafkas A, 109
Kakridis FI, 17
Kaloudi E, 148
Karabelas D, 109
Karaiskos D, 249
Karanikas EP, 43
Karavatos A, 191
Konstantakopoulos G, 195, 330
Konstantopoulou V, 34
Kontaxakis VP, 15, 148, 320
L
Lagoudis A, 68
Lavrediadis G, 277
Lecic-Tosevski D, 290, 314
Livaditis M, 148
Lykouras E, 24, 105, 120, 148,
307, 320
M
Marotic V, 314
Masdradakis V, 330
Mavreas V, 330
Michopoulos J, 120, 307
Miletic V, 314
Mőller HJ, 298
Montenegro R, 283
Moutou K, 132
N
Nikolaou C, 120
P
Pantelis C, 120
Pantoula E, 132
Papadimitriou GN, 195, 320
Paparrigopoulos T, 249
Papathanasiou M, 120
Patrikelis P, 195
Pejovic-Milovancevic M, 314
Peroutsi A, 231
Persefonis G, 249
Ploumpidis DN, 191, 195, 330
Popovic-Deusic S, 314
R
Rihmer Z, 132
S
Sakkas D, 195
Samakouri M, 240
Siamouli M, 132
Skounti M, 158
Soumani A, 195, 330
Spyropoulou A, 34
Stepanovic J, 290
T
Tsouvelas G, 221
Tzavelas E, 249
V
Vasilopoulou K, 120
Velakoulis D, 120
Vulkovic O, 290
"ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ"
ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ είναι το επίσημο όργανο της Ελληνικής Ψυχια­τρικής
Εταιρείας εκδίδεται τέσσερεις φορές τον χρόνο και έχει τον ίδιο
σκοπό με την Εταιρεία, δηλαδή την προαγωγή της Ψυχιατρικής
Επιστήμης. Tο περιοδικό δημοσιεύει εργασίες που αναφέρονται
στους τομείς της επιδημιολογίας, ψυχοπαθολογίας, κοινωνικής ψυχιατρικής, βιολογικής ψυχιατρικής, ψυχοφαρμακολογίας, ψυχοθεραπείας, προληπτικής ψυχιατρικής. Οι προδιαγραφές του περιοδικού
ταυτίζονται με τις οδηγίες του Διεθνούς Επιστημονικού Συμβουλίου
Εκδοτών. Για την αναλυτική περιγραφή των προδιαγραφών βλ.
"Uniform Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical
Journals" (www.CouncilScienceEditors.gr). Άλλες πηγές: Br Med J
1991, 302:338–341/Can Med Assoc J 1995, 152:1459–1465.
Εκτός από την έντυπη έκδοσή του, το περιοδικό διατίθεται
ελεύθερα στην ηλεκτρονική του έκδοση από τις ιστοσελίδες: www.
psych.gr ή www.betamedarts.gr
Το περιοδικό "ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ" δέχεται προς δημοσίευση εργασίες
που αφορούν πρωτότυπο υλικό που δεν έχει δημοσιευθεί προηγουμένως (εκτός σε μορφή περίληψης) ή δεν έχει υποβληθεί για
δημοσίευση κάπου αλλού.
Κατά την υποβολή της εργασίας όλοι οι συγγραφείς πρέπει να
υπογράψουν στο τυποποιημένο έντυπο υποβολής (που βρίσκεται
συνημμένο σε κάθε τεύχος του περιοδικού) ότι συμφωνούν με το
περιεχόμενο και αποδέχονται την υποβαλλόμενη προς δημοσίευση εργασία και μεταβιβάζουν τα συγγραφικά δικαιώματα στο περιοδικό "ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ". Οι συγγραφείς ακόμη, δηλώνουν ότι: (α) δεν
υπήρξε οικονομική υποστήριξη από διάφορες πηγές (εάν υπήρξε
πρέπει να δηλωθεί), (β) δεν υπήρξαν αντικρουόμενα συμφέροντα
σχετικά με το υλικό της έρευνας που υπεβλήθη προς δημοσίευση, (γ) το πρωτόκολλο της έρευνας εγκρίθηκε από την Επιτροπή
Βιοηθικής του Νοσοκομείου ή του Ιδρύματος όπου πραγματοποιήθηκε η έρευνα σύμφωνα με τις προδιαγραφές της Διακήρυξης του
Ελσίνκι (1995) όπως αναθεωρήθηκαν στο Εδιμβούργο (2000) και
(δ) ότι όλοι οι ασθενείς έδωσαν τη συγκατάθεσή τους πριν συμπεριληφθούν στην έρευνα αφού προηγουμένως ενημερώθηκαν για
την ερευνητική διαδικασία.
Τα κριτήρια αποδοχής των εργασιών περιλαμβάνουν την ποιότητα και
την πρωτοτυπία της έρευνας, όπως επίσης τη σημαντικότητα και χρησιμότητα των δεδομένων στους αναγνώστες του περιοδικού.
Όλες οι εργασίες υπόκεινται σε μια αρχική εκτίμηση από τον Εκδότη
ή μέλη της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού προκειμένου να
εκτιμηθεί η καταλληλότητα και η ποιότητά τους. Εάν η εργασία κριθεί καταρχήν κατάλληλη για δημοσίευση στο περιοδικό, εκτιμάται
από δύο ανεξάρτητους κριτές, ειδικούς στο αντικείμενο της έρευνας. Οι κριτές δεν γνωρίζουν τους συγγραφείς της εργασίας και παραμένουν ανώνυμοι για τους συγγραφείς.
Τα σχόλια των κριτών μαζί με τις υποδείξεις και διορθώσεις τους
αποστέλλονται στους συγγραφείς. Οι συγγραφείς ενημερώνονται
εγγράφως για την τελική απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής
του περιοδικού όταν η διαδικασία αξιολόγησης ολοκληρωθεί. Τα
ονόματα των κριτών του προηγούμενου έτους εμφανίζονται στο
πρώτο τεύχος του επομένου έτους. Η Συντακτική Επιτροπή διατηρεί το δικαίωμα να κάνει φραστικές διορθώσεις στα κείμενα προκειμένου να μειώσει ασάφειες και επαναλήψεις και να βελτιώσει
τη δυνατότητα επικοινωνίας ανάμεσα στους συγγραφείς και τους
αναγνώστες του περιοδικού.
To περιοδικό «ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ» καταχωρείται και περιλαμβάνεται στα
MEDLINE/PubMed, Ιndex Copernicus, Google Scholar,
EMBASE/Excerpta Medica, GFMER, CIRRIE,
SCIRUS for Scientific Inf. και στο Iatrotek
ΕΙΔΗ ΑΡΘΡΩΝ
1. Άρθρα Σύνταξης: Σύντομα άρθρα γραμμένα ταυτόχρονα
στην ελληνική και αγγλική γλώσσα που αναφέρονται σε επίκαιρα θέματα ιδιαίτερης σημασίας. Γράφονται από τη Συντακτική
Επιτροπή ή από μέλη της Διεθνούς Συμβουλευτικής Επιτροπής
ή μετά από πρόσκληση της Συντακτικής Επι­τροπής (μέχρι 500
λέξεις και 5–7 βιβλιογραφικές αναφορές).
2. Α
νασκοπήσεις: Ενημερωτικά άρθρα που αφορούν σε κριτική ανάλυση ψυχιατρικών θεμάτων ή θεμάτων συγγενών
προς την Ψυχιατρική Επιστήμη. Οι ανασκοπήσεις γράφονται
από έναν ή δύο συγγραφείς. Η έκτασή τους δεν πρέπει να
υπερβαίνει τις 7.500 λέξεις (25 δακτυλογραφημένες σελίδες,
διπλό διάστημα γραφομηχανής).
3. Ε
ρευνητικές εργασίες: Προοπτικές ή αναδρομικές εργασίες
που βασίζονται σε ερευνητικό πρωτόκολλο. Πρέπει οπωσδήποτε να έχει γίνει στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων. Οι ερευνητικές εργασίες δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις
3.000 λέξεις (10 δακτυλογραφημένες σελίδες, διπλό διάστημα γραφομηχανής).
4. Σ
ύντομα άρθρα: Στην κατηγορία αυτή υπάγονται ερευνητικές εργασίες που μπορούν να καταχωρηθούν σε περιορισμένο χώρο. Η έκταση των άρθρων αυτών δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 1.500 λέξεις (5 δακτυλογραφημένες σελίδες, διπλό
διάστημα γραφομηχανής).
5. Ε
ιδικά άρθρα: Γράφονται μετά από πρόσκληση της
Συντακτικής Επιτροπής και αναφέρονται σε θέματα, με τα
οποία έχει ιδιαίτερα ασχοληθεί ο συγγραφέας π.χ. θεραπεία
συμπεριφοράς, παθολογική ζηλοτυπία, ψυχοθεραπεία μεταιχμιακών καταστάσεων (μέχρι 6.000 λέξεις).
6. Ε
νδιαφέρουσες περιπτώσεις: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει ενδιαφέρουσες αναφορές περιπτώσεων και περιγραφές περιπτώσεων όπου εφαρμόσθηκαν νέες διαγνωστικές
ή/και θεραπευτικές μέθοδοι (μέχρι 1500 λέξεις).
7. Γενικά άρθρα: Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ δέχεται και άρθρα που εκφράζουν θεωρητικές απόψεις στον χώρο της Ψυχιατρικής, γνώμες
για τα συστήματα παροχής ψυχιατρικής περίθαλψης, απόψεις
για τους χώρους επαλληλίας μεταξύ Ψυχιατρικής και άλλων
επιστημών και άλλα άρθρα ανάλογου περιεχομένου. Τα άρθρα
αυτά δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 2.000 λέξεις (περίπου 7
δακτυλογραφημένες σελίδες). Η Συντακτική Επιτροπή μπορεί
να προτείνει τη συντόμευση των άρθρων αυτών προκειμένου
να δημοσιευθούν ως «Επιστολές προς τη Σύνταξη».
8. Επιστολές προς τη Σύνταξη: Περιλαμβάνουν σχόλια και
κρίσεις πάνω σε ήδη δημοσιευμένες εργασίες, παρατηρήσεις
σε επίκαιρα ψυχιατρικά θέματα, πρόδρομα ερευνητικά αποτελέσματα, κ.λπ. Δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 400 λέξεις
(συνοδεύεται από σύντομη Αγγλική περίληψη).
9. Βιβλιοκριτική: Η παρουσίαση και κριτική βιβλίων γίνεται
μετά από πρόσκληση της Συντακτικής Επιτροπής (μέχρι 600
λέξεις - συνοδεύεται από σύντομη αγγλική περίληψη).
10. Άρθρα στην αγγλική γλώσσα: Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ θα κυκλοφορεί
στην Ελληνική γλώσσα πάντα με Αγγλική περίληψη των εργασιών. Ένα ή δύο τεύχη ετησίως θα κυκλοφορούν εξ ολοκλήρου
στην Αγγλική (με εκτεταμένη ελληνική περίληψη, 400–500
λέξεις). Στα τεύχη αυτά θα δημοσιεύονται εργασίες ξένων συναδέλφων, αλλά και Ελλήνων. Οι εργασίες Ελλήνων συναδέλφων μπορούν να υποβάλλονται στην Ελληνική ή την Αγγλική
γλώσσα. Όσες εργασίες προκρίνονται για δημοσίευση και
έχουν υποβληθεί στην Ελληνική γλώσσα θα μεταφράζονται
μετά από συνεργασία του περιοδικού με τους συγγραφείς.
ΥΠΟΒΟΛΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Οι εργασίες υποβάλλονται στο πρωτότυπο και σε τρία φωτο­
αντίγραφα, στη διεύθυνση:
Περιοδικό ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ
Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία,
Διονυσίου Αιγινήτου 17, 115 28 Αθήνα
e-mail: [email protected]
Το δακτυλογραφημένο κείμενο πρέπει να συνοδεύεται από CD
με το κείμενο της εργασίας ή να αποστέλλεται ηλεκτρονικό
αντίγραφο με e-mail. Το κείμενο πρέπει να έχει γραφεί με επεξεργαστή συμβατό με πρόγραμμα Windows ή με οποιοδήποτε
πρόγραμμα για υπολογιστή Macintosh.
Μαζί με τα υποβαλλόμενα άρθρα πρέπει να υποβάλλεται συμ­
πληρωμένο το «Συνοδευτικό έντυπο υποβολής εργασίας», υπόδειγμα του οποίου υπάρχει στο τέλος κάθε τεύχους του περιοδικού. Οι υποβαλλόμενες εργασίες χαρακτηρίζονται με κωδικό
αριθμό, που γνωστοποιείται στους συγγραφείς και ο οποίος
χρησιμοποιείται σε κάθε επικοινωνία με το περιοδικό. Τα άρθρα
γράφονται στη δημοτική γλώσσα. Η δακτυλογράφηση γίνεται
στη μία όψη του φύλλου, με διπλό διάστημα και περιθώριο τουλάχιστον 3,5 cm.
Βιβλιογραφικές παραπομπές: Αριθμούνται με αύξοντα αριθμό, ανάλογα με τη σειρά εμφάνισής τους στο κείμενο (σύστημα
Vancouver). Π.χ. Ο Birley1 βρήκε ότι..., αλλά ο Afford2 διαφώνησε...
Αναφέρονται τα ονόματα όλων των συγγραφέων. Στον βιβλιογραφικό πίνακα περιλαμβάνονται μόνον οι βιβλιο­γραφικές παραπομπές που υπάρχουν στο κείμενο. Στα άρθρα ανασκόπησης
και τα ειδικά άρθρα οι βιβλιογραφικές παραπομπές δεν πρέπει
να υπερβαίνουν τις 100, στις ερευνητικές εργασίες και τα γενικά
άρθρα τις 50, στα σύντομα άρθρα και τις ενδιαφέρουσες περιπτώσεις τις 15 και στα άρθρα σύνταξης και τις επιστολές προς
τη σύνταξη τις 8. Ο βιβλιογραφικός κατάλογος συντάσσεται με
αύξοντα αριθμό, που αντιστοιχεί στη σειρά εμφάνισης των βιβλιογραφικών παραπομπών στο κείμενο, όπως στα ακόλουθα
παραδείγματα:
1. Birley JLT, Adear P, Singer D, Rosenberg M. Electrogastrographic
studies in elderly patients. Gastroenterology 1980, 79:311–314
(Περιοδικό)
2. Alford J, Nemiah J. Peptic ulcer in childhood. In: Sodeman WA
(ed) Pathologic Physiology. Saunders, Philadelphia, 1970:457–
472 (Kεφάλαιο βιβλίου)
3. Kinden A. Stress and emotion. Springer, Berlin, 1990 (Βιβλίο)
4. Larsen E, Elliot B. Fatigue in major depression. Psychiatriki 2007,
(Suppl 1):S143–S144 (Παράρτημα περιοδικού)
Στην άνω δεξιά πλευρά της πρώτης σελίδας πρέπει να υπάρχει
ο χαρακτηρισμός κάθε άρθρου (π.χ. Ανασκόπηση, Ερευνητική
εργασία κ.λπ.).
5. Silverstone A, Leman H, Stark J. Attempted suicide by drugoverdose. Paper presented at 2nd Congress on Suicide behaviour, 4–6 May 2002. Rome, Abstracts Book, pp 212–213
(Παρουσίαση σε Συνέδριο - Τόμος Πρακτικών)
ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ
6. H enry A, Andrews B. Critical issues for parents with mental
illness. N.Y. Centre for Mental Health Services 2001 (Cited 2
June 2005) Available from www. mentalorg/publications
(Ιστοσελίδα)
Όλες οι σελίδες αριθμούνται, αρχίζοντας από τη σελίδα τίτλου.
Σελίδα τίτλου: Περιλαμβάνει τον τίτλο του άρθρου (μέχρι 12 λέξεις), τα ονόματα των συγγραφέων στην ονομαστική, το κέντρο
προέλευσης, τη διεύθυνση και το τηλέφωνο του συγγραφέα που
θα επικοινωνεί με το περιοδικό. Στην ίδια σελίδα αναφέρονται
επίσης άτομα, οργανισμοί, ιδρύματα κ.λπ., που ενδεχομένως συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της εργασίας.
Περίληψη: Στη δεύτερη σελίδα γράφεται η ελληνική περίληψη, (περίπου 400–500 λέξεις). Στην περίληψη ανακεφαλαιώνονται τα κύρια μέρη της εργασίας. Φράσεις όπως «τα ευρήματα
συζητούνται» πρέπει να αποφεύγονται. Στο τέλος της περίληψης αναγράφονται 4–6 λέξεις ευρετηρίου.
Αγγλική περίληψη: Στην τρίτη σελίδα γράφεται η αγγλική περίληψη, που πρέπει να έχει έκταση 400–500 λέξεων, ο τίτλος
του άρθρου τα ονόματα των συγγραφέων και η προέλευση
του άρθρου (ίδρυμα). Στο τέλος της περίληψης αναγράφονται
4–6 λέξεις ευρετηρίου. Η περίληψη πρέπει να δίνει ουσιαστικές πληροφορίες.
Κείμενο: Χωρίζεται σε κεφάλαια. Για τις ερευνητικές εργασίες είναι: Εισαγωγή, Υλικό και μέθοδος, Αποτελέσματα, Συζήτηση. Όσα
αποτελέσματα παρατίθενται στους πίνακες δεν επαναλαμβάνονται λεπτομερώς στο κείμενο.
Οι συντμήσεις των περιοδικών πρέπει να γίνονται με βάση το
Index Medicus.
Πίνακες: Γράφονται με διπλό διάστημα γραφομηχανής σε ξεχωριστή σελίδα. Αριθμούνται ανάλογα με τη σειρά εμφάνισής
τους στο κείμενο, με αραβικούς αριθμούς (πίνακας 1), ακολουθεί
σύντομη κατατοπιστική λεζάντα (π.χ. Ασθενείς που νοσηλεύθηκαν για ψευδοκύηση στο Νοσοκομείο «Αλεξάνδρα» κατά το
1988) και σε κάθε στήλη υπάρχει κατατοπιστική επικεφαλίδα.
Αποφεύγονται οι κάθετες γραμμές.
Εικόνες: Πρέπει να στέλνονται είτε τα πρωτότυπα των σχεδίων (με σινική μελάνη) είτε φωτογραφίες. Στο πίσω μέρος
πρέπει να αναγράφεται με μολύβι ο αριθμός της εικόνας, οι
συγγραφείς και ο τίτλος της εικόνας. Όλες οι εικόνες πρέπει να
αναφέρονται στο κείμενο και να αριθμούνται με αραβικούς
αριθμούς.
Ονοματολογία και μονάδες μέτρησης: Για λεπτομέρειες, βλ.
Ιατρική 1980, 37:139.
Διόρθωση τυπογραφικών δοκιμίων: Οι συγγραφείς είναι
υποχρεωμένοι να κάνουν μία διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων. Εκτεταμένες μεταβολές δεν επιτρέπονται.
"PSYCHIATRIKI"
INSTRUCTIONS TO CONTRIBUTORS
PSYCHIATRIKI is the official journal of the Hellenic Psychiatric
Association. It is published quarterly and has the same scope
as the Hellenic Psychiatric Association, namely the advancement of Psychiatry. The journal invite contributions in the
fields of epidemiology, psychopathology, social psychiatry,
biological psychiatry, psychopharmacology, psychotherapy,
preventive psychiatry. The journal follows the standards approved by the International Council of Scientific Publishers.
For a detailed description of the specifications see "Uniform
Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical
Journals" (www.CouncilScienceEditors.gr). Other sources: Br
Med J 1991, 302:338–341/Can Med Assoc J 1995, 152:1459–1465.
Apart from the printed edition, the journal is freely available
in electronic version at the websites: www.psych.gr or www.
betamedarts.gr
The journal "PSYCHIATRIKI" accepts manuscripts for consideration with the understanding that they represent original
material not previously published (except in abstract form)
or submitted for publication elsewhere. All authors of a paper submitted must sign the submission form (found in all
issues of the journal) and declare that they agree with the
text of the paper, the publication in the journal and the
transfer of the copyright to the publishers. The authors also
declare that: (a) there was no source of financial support (if
any should be stated), (b) there were no conflicting interests
concerning the material submitted, (c) the protocol of the research project has been approved by the Ethics Committee
of the Hospital or the Institution within the work was undertaken according to the ethical standards laid down in the
Declaration of Helsinki (1995) as revised in Edinburgh (2000)
and (d) that the patients gave their informed consent prior to
their inclusion in the study.
The acceptance criteria for all papers are the quality and originality of the research and its significance to the journal readership. All papers submitted are first screened by the Editor
or members of the Editorial Board for suitability and quality.
If suitable, papers are then reviewed by two reviewers expert
in the field. Reviewers are blinded as to the contributors of
each paper. The reviewers remain anonymous for contributors. The comments of the reviewers along with proposed revisions or corrections are sent to the authors. The authors are
informed of the final decision of the Editorial Board after the
procedure of review is over. The names of the reviewers for
the past year appear in a list in the first issue of the next year.
The Editorial Board reserve the right to modify typescripts to
eliminate ambiguity and repetition and improve communication between authors and readers.
The Journal "PSYCHIATRIKI" is Indexed and included in MEDLINE/PubMed,
Ιndex Copernicus, Google Scholar,
EMBASE/Excerpta Medica, GFMER, CIRRIE,
SCIRUS for Scientific Inf. and in Iatrotek
TYPES OF ARTICLES
1. E
ditorials: Short articles in both English and Greek language covering topics of particular importance, written by members of the Editorial Board by members of
International Advisory Board and by invited authors (up
to 500 words and 5–7 references).
2. R
eview articles: Should be written by one or two authors.
They should not exceed 7,500 words.
3. Research papers: These articles must be based on a research protocol. Statistical evaluation of the findings is
essential. They should not exceed 3,000 words.
4. Brief communications: This section includes research reports which can be accommodated in a small space. They
should not exceed 1,500 words.
5. Special articles: Invited articles concerning topics of special interest (up to 6,000 words).
6. Case reports: This section includes interesting case reports and descriptions of cases where new diagnostic or/
and therapeutic methods have been applied (up to 1500
words).
7. G eneral articles: These articles may reflect opinions on
the theory and practice of Psychiatry, on the systems of
provision of psychiatric services, on matters concerning
the borderland between Psychiatry and other specialties or disciplines, etc. They should not exceed 2,000
words. The Editorial Board may suggest shortening of
these articles in order to be included in the «Letters to
the Editor» section.
8. Letters to the editor: Brief letters (maximum 400
words) will be considered for publication. These may
include comments or criticisms of articles published in
PSYCHIATRIKI, comments on current psychiatric topics of
importance, preliminary research reports (along with a
short abstract in Greek).
9. B
ook review: Presentation and critical review of selected
books is carried out by the editorial board or by persons
invited by it (up to 600 words along with a short abstract
in Greek).
10. I ssues in English: The issues of PSYCHIATRIKI will be published in Greek always with an abstract in English. Once
or twice a year the issues will be published in English
(with extensive abstract in Greek, 400–500 words). In
this issue, papers by foreign and Greek writers will be
published. Papers by Greek writers could be submitted
in Greek or in English. Papers submitted in Greek that
have been chosen to publication in English will be translated with the cooperation of the Editorial Board and the
writers.
SUBMISSION
Papers either in English or in Greek are considered for publication and should be sent to:
Journal PSYCHIATRIKI
Hellenic Psychiatric Association,
17, Dionisiou Eginitou str., GR-115 28 Athens, Greece
e-mail: [email protected]
The original manuscript, three copies as well as a copy on a
diskette or an electronic copy by e-mail should be submitted. The text must be written with a word processor compatible with any Windows program, or with any program for a
Macintosh computer.
The submitted manuscripts should be accompanied by the
“Submission form” accurately filled in. Submission form can
be found in every issue of the journal.
A code number to be used in further correspondence will
be assigned to all papers submitted. Manuscripts should be
typewritten, double-spaced on one side of the paper with a
margin of at least 3.5 cm. On the right upper corner of the
first page a characterization on the article should appear
(e.g., Brief Communication, Research Article).
ARRANGEMENT
All pages must be numbered, starting with the title page.
Title page: It indicates the title (which should not exceed 12
words), the names and surnames of the authors, the Institute,
Hospital, University, etc. where the work was conducted and
the address, telephone number and e-mail of the author who
will be responsible for the correspondence. In the same page
appreciation for those who have contributed to the presented work can also be included.
Communications and in Case reports, and 8 in the Editorials
and the Letters to the Editor.
The following paradigms illustrate the various reference categories:
1. Birley JLT, Adear P, Singer D, Rosenberg M. Electro­gastro­
graphic studies in elderly patients. Gastroenterology 1980,
79:311–314 (Journal Article).
2. Alford J, Nemiah J. Peptic ulcer in childhood. In: Sodeman
WA (ed) Pathologic Physiology. Saunders, Philadelphia,
1970:457–472 (Chapter in Book).
3. Kinden A. Stress and emotion. Springer, Berlin, 1990 (Book).
4. Larsen E, Elliot B. Fatigue in major depression. Psychiatriki
2007, (Suppl 1):S143–S144 (Journal Supplement)
5. Silverstone A, Leman H, Stark J. Attempted suicide by drugoverdose. Paper presented at 2nd Congress on Suicide behaviour, 4–6 May 2002, Rome, Abstracts Book, pp 212–213
(Conference Presentation - Abstract Book)
6. Henry A, Andrews B. Critical issues for parents with mental
illness. N.Y. Centre for Mental Health Services 2001 (Cited
2 June 2005) Available from www. mentalorg/publications
(Website)
Abbreviations of journals should conform to the style used
in Index Medicus; journals not indexed there should not be
abbreviated.
Tables: They must appear in a separate page, doublespaced. They must be numbered in the order in which they
are mentioned on the text, with arabic numbers (table 1). A
descriptive concise title should be included. Avoid vertical
lines.
Main part: Must be divided in sections (e.g., for the
Research Papers: Introduction, Material and method, Results,
Discussion). Results appearing in the tables should not be reported again in detail in the text.
Figures: They must be professionally prepared glossy or other camera-ready prints. They must be numbered with arabic
numbers (figure 1) in the order in which they appear in the
text. The figure number, the authors’ names, the title on the
paper and the figure title should be written with soft pencil
on the back of each figure (or on a label affixed to it). A copy
of each table and figure must be included with each copy of
the manuscript.
References: They must be identified in the text by arabic
numbers (in brackets) and must be numbered in the order
in which they are first mentioned in the text (Vancouver system), e.g. Birley1 found that... but Alford2 disagreed. Cite the
names of all authors. The list of references should include
only those publications which are cited in the text.
Symbols and abbreviations: Spell out all abbreviations
(other than those for units of measure) the first time they are
used. Follow latriki 1980, 37:139 (in Greek) or «Units, Symbols
and Abbreviations: a Guide for Biological and Medical Editors
and Authors» (3rd ed, 1977) available from the Royal Society
of Medicine of the United Kingdom.
References should not exceed 100 in the Review articles and
the Special articles, 50 in the General articles, 15 in the Brief
Proofs: Proofs will be sent to the first author of each article.
Extensive changes are not allowed in proof.
Abstract: The second page must include an informative abstract (400–500 words) as well as 4–6 key words.
ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΟ ΕΝΤΥΠΟ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ"
(Υποβάλλεται μαζί με την εργασία, τρία φωτοαντίγραφα της εργασίας και την αντίστοιχη δισκέτα ή με την αποστολή ηλεκτρονικού αντιγράφου με e-mail)
• Παρακαλώ συμπληρώστε/τσεκάρετε όλα τα σημεία του εντύπου
• Είδος εργασίας (σημειώστε με Χ):
 ανασκοπηση
 ερευνητικη εργασια
 συντομο αρθρο
 ειδικο αρθρο
 γενικο αρθρο
 παρουσιαση περιπτωσεωσ
• Τίτλος εργασίας . ..........................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
• Ονοματεπώνυμα συγγραφέων ..............................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
• Φορέας ή Κέντρο (α), από το οποίο προέρχεται η εργασία . ........................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
• Υπεύθυνος συγγραφέας για την αλληλογραφία ..............................................................................................................................
Ονοματεπώνυμο .........................................................................................................................................................................................
Διεύθυνση .....................................................................................................................................................................................................
Τηλέφωνο ............................................................. Fax: ...................................................... E-mail: ..................................................
• Επιβεβαιώστε (σημειώστε με Χ) όλα τα παρακάτω σημεία της εργασίας σας:
 Περίληψη της εργασίας στα ελληνικά και αγγλικά, σύμφωνα με τις προδιαγραφές του περιοδικού
 4–5 λέξεις ευρετηρίου στα ελληνικά και στα αγγλικά
 Αντιστοιχία των βιβλιογραφικών αναφορών του κειμένου με τον κατάλογο της βιβλιογραφίας, που παρατίθεται στο τέλος του άρθρου
 Καταγραφή των βιβλιογραφικών αναφορών σύμφωνα με τις προδιαγραφές της «Ψυχιατρικής»
Οι συγγραφείς της εργασίας συμφωνούν με το περιεχόμενο της, τη δημοσίευσή της στο περιοδικό "Ψυχιατρική"
και τη μεταβίβαση των συγγραφικών δικαιωμάτων στο περιοδικό. Το ίδιο κείμενο δεν έχει δημοσιευθεί ούτε έχει
υποβληθεί για δημοσίευση σε άλλο περιοδικό. Οι συγγραφείς δεν έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα σε σχέση με
το περιεχόμενο της εργασίας και δηλώνουν ότι το πρωτόκολλο της έρευνας εγκρίθηκε από την Επιτροπή Βιοηθικής
του Ιδρύματος όπου πραγματοποιήθηκε η έρευνα. Όλα τα άτομα που συμμετείχαν έδωσαν τη συγκατάθεσή τους
πριν συμπεριληφθούν στην έρευνα. Οι συγγραφείς ακόμη δηλώνουν ότι δεν υπήρξε πηγή οικονομικής υποστήριξης (εάν υπήρξε πρέπει να δηλωθεί).
Υπογραφές συγγραφέων
Ημερομηνία
SUBMISSION FORM TO ΤΗΕ JOURNAL "PSYCHIATRIKI"
(Should be submitted along with the original manuscript, three copies as well as a copy on a diskette or an electronic copy by e-mail)
• Please check (with X) and complete the following
• Type of the article:
 Review article
 Research paper
 Brief communication
 Special article
 General article
 Case report
• Title of the paper .........................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
• Names and surnames of the authors ...................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
• Institute where the work was conducted . .........................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................................................
• Author responsible for the correspondence .....................................................................................................................................
Name and surname . ..................................................................................................................................................................................
Address . .........................................................................................................................................................................................................
Tel:..................................................................... Fax: ....................................................... E-mail: .......................................................
• Please confirm and check (with X) all the following points regarding the submission of your paper:
 Abstract according to instructions to contributors
 4–5 key words
 Correspondence of the text's references to the reference list
 Recording of the references according to instructions to contributors of the journal "Psychiatriki"
The authors agree with the text of the paper the publication in the journal "Psychiatriki" and transfer the copyright to the publisher. The same paper did not publish or submitted for publication elsewhere. The authors do not
have conflicting interests concerning the material submitted and state that the protocol of the research project has
been approved by the Ethics Committee of the Institution within the work was under taken. All persons gave their
informed consent prior to their inclusion in the study. The authors also declare that there are no sources of financial
support (if any should be stated).
Authors' signature
Date

Καταγραφή δράσεων και υλικού στα ελληνικά σχολεία - i-RED

Ψυχοεκπαίδευση & Συμπεριφορική Θεραπεία Οικογένειας στη

Οδηγό Σπουδών - Τμήμα Πληροφορικής

διαθέσιμο σε pdf - Ινστιτούτο έρευνας και θεραπείας της συμπεριφοράς

1. - WordPress.com

Αισθητικός Ποδολογίας

Αντί προλόγου περιεχόμενα

ψυχιατρικη

Παρουσίαση

ψυχιατρικη - BHTA Ιατρικές Εκδόσεις

ψυχιατρικη - BHTA Ιατρικές Εκδόσεις