ΑΚΟΤΗΑ ΝΟΖΛΔΗΑ Εηώγαο Υξήζηνο, Γηθεγόξνο Ζ λφζνο Αlzheimer σο θπξία εθπξφζσπνο ηεο άλνηαο θαη ζπρλφηεξε κνξθή ηεο, πέξα απφ αηνκηθφ πξφβιεκα ηνπ αζζελνχο απνηειεί πξφβιεκα ηεο νηθνγελείαο ηνπ αιιά θαη ηεο πνιηηείαο γεληθφηεξα κε ζεκαληηθέο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο πξνεθηάζεηο. Ζ δηάγλσζε ηεο άλνηαο ζε έλα άηνκν δελ ζπλεπάγεηαη βέβαηα απηφκαηα θαη ηελ απψιεηα απφ κέξνπο ηνπ ηεο ηθαλφηεηαο ξχζκηζεο ησλ ππνζέζεψλ ηνπ. Άιισζηε ππάξρνπλ δηαθνξεηηθά ζηάδηα ηεο άλνηαο ηα νπνία, απέρνπλ ζεκαληηθά κεηαμχ ηνπο απφ πιεπξάο ιεηηνπξγηθφηεηαο. Σν δεηνχκελν γηα έλαλ λνκηθφ, πνπ εκπιέθεηαη θαη απηφο ζηελ πξνζπάζεηα ζπλδξνκήο ηνπ αλντθνχ αζζελνχο, δελ είλαη ε δηάγλσζε ηεο λφζνπ αιιά ε αλαγλψξηζε ηνπ δηαρσξηζηηθνχ ζεκείνπ απ΄φπνπ ην λνζνχλ άηνκν παχεη λα είλαη ηθαλφ λα δηαρεηξίδεηαη ηηο ππνζέζεηο ηνπ σο αλεμάξηεηε πξνζσπηθφηεηα θαη νη επηινγέο ηνπ ηξνπνπνηνχληαη νπζησδψο ιφγσ ηεο λφζνπ. Απφ ην ζεκείν απηφ θαη κεηά ην άηνκν παχεη λα απνηειεί φρη κφλν θνηλσληθά αιιά θαη βηνινγηθά απηφλνκε νληφηεηα θαη πξαθηηθά λα ηπραίλεη ηδηαίηεξεο κεηαρείξηζεο απφ ην αζηηθφ αιιά θαη ην πνηληθφ δίθαην, κε εηδηθέο πξνβιεπφκελεο ξπζκίζεηο πνπ αθνξνχλ ζηελ ηθαλφηεηά ηνπ γηα δηθαηνπξαμία αιιά θαη ζηνλ πνηληθφ θαηαινγηζκφ ηνπ αληίζηνηρα. ήκεξα ζχκθσλα κε ην ηζρχνλ ειιεληθφ δίθαην ε άλνηα δελ αλαγλσξίδεηαη επζέσο σο αζζέλεηα. Ζ ππάξρνπζα λνκνζεζία αλαθέξεηαη ζε ςπρηαηξηθνχο αζζελείο θαη κφλν κέζσ ηεο αλαινγηθήο εθαξκνγήο ηνπ λφκνπ ξπζκίδεηαη ην κεγαιχηεξν πξφβιεκα ησλ αζζελψλ κε άλνηα, δειαδή ε δηθαηνπξαθηηθή ηνπο αληθαλφηεηα. Ζ ζπλεζέζηεξε κεηαρείξηζε ηνπ αλντθνχ αζζελνχο είλαη ε ζέζε ηνπ ζε θαζεζηψο δηθαζηηθήο ζπκπαξάζηαζεο πνπ ζπλεπάγεηαη ηελ πιήξε ζηέξεζε ηεο δηθαηνπξαθηηθήο ηνπ ηθαλφηεηαο θαη ηελ αληηπξνζψπεπζή ηνπ ζε φιεο ηηο δηθαηνπξαμίεο απφ ηνλ ζχδπγφ ηνπ ζπλήζσο ή ηνλ επίηξνπν, γηα φζνπο φκσο δελ κπνξνχλ λα θξνληίδνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο ή ηελ πεξηνπζία ηνπο ππάξρεη πάληα ην αθξαίν ελδερφκελν ηεο αθνχζηαο λνζειείαο ηνπο ζε ζεξαπεπηηθφ ίδξπκα, πνπ εθαξκφδεηαη άζρεηα κε ηε ζέζε ηνπο ή κε ζε δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε. Απφ ην 1862 έσο θαη ην 1992 ζηελ Διιάδα δχν λφκνη ξχζκηζαλ ηελ εηζαγσγή θαη καθξνρξφληα παξακνλή αζζελψλ ζε Φπρηαηξηθά Ννζνθνκεία: ν λφκνο ΦΜΒ ηνπ 1862 θαη ην ΝΓ 104/73. Ο λφκνο ΦΜΒ ηνπ 1862 «πεξί ζπζηάζεσο Φξελνθνκείσλ» απνηειεί ην πξψην λνκνζέηεκα ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο ζρεηηθά κε ηελ ςπρηθή αξξψζηηα. Ο λφκνο απηφο ζηελ νπζία εγθαζίδξπζε θαη εμάπισζε ηελ αζπιηαθή δνκή ζηελ Διιάδα, κε ηελ έλλνηα φηη ην άζπιν ζεζκνζεηήζεθε σο ρψξνο εγθιεηζκνχ θαη λνζειείαο ησλ ςπρηθά παζρφλησλ. χκθσλα κε ηνλ λφκν απηφ, δχν ήηαλ νη ηξφπνη εηζαγσγήο ελφο θξελνβιαβνχο ζην θξελνθνκείν: α) εηζαγσγή ηνπ κεηά απφ αίηεζε ηδησηψλ (ζπγγελείο ή νηθείνη) πξνο ηε δηεχζπλζε ηνπ λνζνθνκείνπ, ή β) ηνπνζέηεζή ηνπ ζην θξελνθνκείν κεηά απφ δηαηαγή δεκφζηαο αξρήο (λνκάξρεο, έπαξρνο, δηνηθεηήο ηεο αζηπλνκίαο). Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ε εηζαγσγή βαζηδφηαλ ζε ηαηξηθφ πηζηνπνηεηηθφ, πνπ πεξηιάκβαλε πιήξε πεξηγξαθή ηεο λφζνπ θαη θαηέιεγε ζηε δηαπίζησζε ηεο αλάγθεο ζεξαπείαο θαη εγθιεηζκνχ ηνπ θξελνβιαβνχο ζην ίδξπκα. Ο παξαπάλσ λφκνο ίζρπζε κέρξη ην 1973, νπφηε ζεζπίζζεθε ην ΝΓ 104/73. χκθσλα κε ην θαζεζηψο ηνπ λένπ απηνχ λνκνζεηήκαηνο «πεξί ςπρηθήο πγηεηλήο θαη πεξηζάιςεσο ησλ ςπρηθψο παζρφλησλ» ,,, ηξεηο ήηαλ νη ηξφπνη εηζαγσγήο ηνπ ςπρηθά πάζρνληνο ζην άζπιν: α) κε εθνχζηα λνζειεία, β) κε αθνχζηα εηζαγσγή, θαη γ) κε ηελ ππνρξεσηηθή εηζαγσγή ησλ «επηθίλδπλσλ ςπρνπαζψλ. Γεληθή αξρή θαη θπξίαξρε θηινζνθία ηνπ λφκνπ απηνχ ήηαλ ε πιήξεο εμάξηεζε ηνπ ςπρηθά αζζελνχο απφ ηνπο ςπρηάηξνπο, αθνχ ν ηξφπνο θαη ε δηάξθεηα ηεο λνζειείαο ηνπ εμαξηηφηαλ απφ ηηο γλσκαηεχζεηο θαη ηηο απνθάζεηο ηνπο. Ζ εηζαγσγή ησλ αζζελψλ ζην ςπρηαηξηθφ λνζνθνκείν ζπρλά ηζνδπλακνχζε κε ρξνληθά απξνζδηφξηζηε παξακνλή ηνπο ζε απηφ, κε απνηέιεζκα ηα ςπρηαηξηθά λνζνθνκεία λα κεηαηξέπνληαη ζε κνλάδεο θχιαμεο θαη θνηλσληθήο πεξίζαιςεο. Ο θίλδπλνο ηεο απζαηξεζίαο, πνπ πεξηείρε ε εγθαηάιεηςε ησλ εγθιείζησλ ςπραζζελψλ ζηελ θξίζε θαη ηηο απνθάζεηο ησλ εηδηθψλ ηεο ςπρηαηξηθήο θαη ε αληηκεηψπηζή ηνπο απνθιεηζηηθά σο αζζελψλ εθηφο δηθαίνπ θαη φρη σο ππνθεηκέλσλ δηθαίνπ θαηέζηεζε αλαγθαίν ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηνπ ζρεηηθνχ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ κε ζθνπφ λα αληηκεησπηζηεί θαιχηεξα ε ςπρηθή πγεία αιιά θπξίσο νη ξπζκίζεηο γηα ηνλ αθνχζην εγθιεηζκφ. ΄Δηζη ην ηζρχνλ ζήκεξα ζεζκηθφ πιαίζην νπζηαζηηθά δηακνξθψζεθε κε ηελ ςήθηζε ηνπ Ν. 2071/1992 γηα ηνλ «Δθζπγρξνληζκφ θαη ηελ Οξγάλσζε πζηήκαηνο Τγείαο», πνπ απνζθνπεί γηα πξψηε θνξά ζηελ πξνζηαζία ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ ηνπ αζζελνχο. χκθσλα κε ηνλ ηζρχνληα λφκν νη πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αθνχζηα λνζειεία είλαη νη εμήο: «Η. α. Ο αζζελήο λα πάζρεη απφ ςπρηθή δηαηαξαρή, β. Να κελ είλαη ηθαλφο λα θξίλεη γηα ην ζπκθέξνλ ηεο πγείαο ηνπ, γ. Ζ έιιεηςε λνζειείαο λα έρεη σο ζπλέπεηα είηε λα επηδεηλσζεί ε θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ, ή ΗΗ. Ζ λνζειεία αζζελή πνπ πάζρεη απφ ςπρηθή δηαηαξαρή λα είλαη απαξαίηεηε γηα λα απνηξαπνχλ πξάμεηο βίαο θαηά ηνπ ίδηνπ ή ηξίηνπ». Σε ζρεηηθή αίηεζε αθνχζηαο λνζειείαο κπνξεί λα ππνβάιιεη ζηνλ αξκφδην εηζαγγειέα ν ζχδπγνο θαη νπνηνζδήπνηε ζπγγελήο ζε επζεία γξακκή απεξηφξηζηα θαη ζε πιάγηα γξακκή έσο θαη ηνλ δεχηεξν βαζκφ, σο θαη ν δηθαζηηθφο ηνπ ζπκπαξαζηάηεο, θαη ζε επείγνπζα πεξίπησζε θαη ν Δηζαγγειέαο απηεπαγγέιησο, ζπλνδεχεηαη δε απφ αηηηνινγεκέλεο γξαπηέο γλσκαηεχζεηο δχν ςπρηάηξσλ, ή επί αδπλακίαο εμεπξέζεσο δχν ςπρηάηξσλ, ελφο ςπρίαηξνπ θαη ελφο ηαηξνχ παξεκθεξνχο εηδηθφηεηαο, πνπ πάλησο δελ πξέπεη λα ηεινχλ ζε ζρέζε ζπγγελείαο κε ηνλ αηηνχληα ή ην θεξφκελν ζηελ αίηεζε σο αζζελή. Οη ςπρίαηξνη πνπ ζπληάζζνπλ ηηο γλσκαηεχζεηο πξνέξρνληαη απφ εηδηθφ θαηάινγν, ηνλ νπνίν ζπληάζζνπλ αλά δηεηία νη θαηά ηφπνπο ηαηξηθνί ζχιινγνη. Ο εηζαγγειέαο, αθνχ δηαπηζηψζεη ηε ζπλδξνκή ησλ ηππηθψλ πξνυπνζέζεσλ, δηαηάζζεη ηε κεηαθνξά ηνπ αζζελή ζε θαηάιιειε κνλάδα ςπρηθήο πγείαο πνπ ππάξρεη ζηνλ ηφπν θαηνηθίαο ηνπ αζζελή . Ο αζζελήο πξέπεη λα ελεκεξψλεηαη ακέζσο κφιηο γίλεη ε κεηαθνξά ηνπ ζηε Μνλάδα Φπρηθήο Τγείαο, απφ ηνλ δηεπζπληή ή απφ άιιν πξφζσπν ζην νπνίν έρεη αλαηεζεί ην θαζήθνλ απηφ γηα ηα δηθαηψκαηά ηνπ θαη εηδηθφηεξα γηα ην δηθαίσκά ηνπ λα αζθήζεη έλδηθν κέζν. Γηα ηελ ελεκέξσζε απηή ζπληάζζεηαη πξαθηηθφ πνπ ππνγξάθεηαη, εθηφο απφ ηνλ ππνρξεσκέλν λα ελεκεξψζεη θαη απφ ην ζπλνδφ ηνπ αζζελή. ε ηξεηο εκέξεο απφ ηφηε πνπ ν εηζαγγειέαο πξσηνδηθψλ δηέηαμε ηε κεηαθνξά ηνπ αζζελή, ν ίδηνο κε αίηεζή ηνπ δεηεί λα επηιεθζεί ην Πνιπκειέο Πξσηνδηθείν ζην νπνίν ππεξεηεί, πνπ ζπλεδξηάδεη κέζα ζε 10 εκέξεο θαηά ηελ θξίζε ηνπ, "θεθιεηζκέλσλ ησλ ζπξψλ", ψζηε λα πξνζηαηεχεηαη ε ηδησηηθή δσή ηνπ αζζελή. ηε ζπλεδξίαζε θαιείηαη πξηλ απφ 48 ψξεο θαη ν αζζελήο, ν νπνίνο δηθαηνχηαη λα παξαζηεί κε δηθεγφξν θαη κε ςπρίαηξν σο ηερληθφ ζχκβνπιν. Ζ κεηαθνξά ηνπ αζζελνχο ζην Γηθαζηήξην, πνπ δηθάδεη κε ηε δηαδηθαζία ηεο εθνχζηαο Γηθαηνδνζίαο, γίλεηαη επίζεο κε επηκέιεηα ηνπ Δηζαγγειέσο. ε πεξίπησζε επηθηλδπλφηεηαο ηνπ αζζελή νη αλσηέξσ πξνζεζκίεο δχλαηαη λα ζπληκεζνχλ. Καηά ην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε απφ ηελ εηζαγσγή ηνπ αζζελνχο κέρξη ηελ έθδνζε ηεο δηθαζηηθήο απφθαζεο ηε ζεξαπεπηηθή επζχλε απηνχ θέξεη ν επηζηεκνληθφο δηεπζπληήο ηεο Μ.Φ.Τ., ν νπνίνο θαη εμαθνινπζεί λα θέξεη ηελ επζχλε απηή, εθφζνλ ην δηθαζηήξην δηαηάμεη ηε ζπλέρηζε ηεο λνζειείαο. Καηά ηεο απφθαζεο ηνπ πξσηνδηθείνπ ρσξεί έθεζε θαη αλαθνπή θαηά ηηο δηαηάμεηο ηεο πνιηηηθήο δηθνλνκίαο. Σν έλδηθν κέζν ηεο αλαθνπήο κπνξεί λα αζθήζεη θαη ν επηζηεκνληθφο δηεπζπληήο ηεο Μνλάδαο Φπρηθήο Τγείαο πνπ λνζειεχεηαη ν αζζελήο. Σα έλδηθα απηά κέζα αζθνχληαη κέζα ζε πξνζεζκία δχν (2) κελψλ απφ ηε δεκνζίεπζε ηεο απφθαζεο. Ζ έθεζε δηθάδεηαη απφ ην ηξηκειέο εθεηείν, "θεθιεηζκέλσλ ησλ ζπξψλ", κέζα ζε 15 εκέξεο απφ ηελ θαηάζεζή ηεο. Σν Δθεηείν κπνξεί λα δεηήζεη θαη λέα γλσκάηεπζε ςπρηάηξνπ ή φ,ηη άιιν ζεσξήζεη ζθφπηκν. Ζ ζπλνιηθή δηάξθεηα ηεο αθνχζηαο λνζειείαο δελ κπνξεί λα ππεξβεί ηνπο έμη (6) κήλεο. Μεηά ηελ πάξνδν ησλ ηξηψλ πξψησλ κελψλ, ν επηζηεκνληθφο δηεπζπληήο ηεο ςπρηαηξηθήο θιηληθήο θαη άιινο έλαο ςπρίαηξνο ηνπ ηνκέα ςπρηθήο πγείαο, ππνβάιινπλ έθζεζε ζηνλ εηζαγγειέα γηα ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ αζζελή. Ο εηζαγγειέαο δηθαηνχηαη λα δηαβηβάζεη ηελ έθζεζε απηή ζην Πνιπκειέο Πξσηνδηθείν ηεο πεξηθέξεηάο ηνπ κε αίηεζή ηνπ λα ζπλερηζηεί ή λα δηαθνπεί ε αθνχζηα λνζειεία. Ο αζζελήο ή νη ζπγγελείο ηνπ, ή ν επίηξνπφο ηνπ δηθαηνχληαη κε αίηεζή ηνπο πξνο ηνλ εηζαγγειέα, λα δεηήζνπλ λα δηαθνπεί ε αθνχζηα λνζειεία. Αλ ε αίηεζε δελ γίλεη δεθηή απφ ην Πξσηνδηθείν, ζην νπνίν ηελ ππνβάιιεη ακέζσο ν εηζαγγειέαο, λέα αίηεζε κπνξεί λα ππνβιεζεί κεηά απφ ηξεηο (3) κήλεο. ε φισο εμαηξεηηθέο πεξηπηψζεηο, θαηά ηηο νπνίεο πξέπεη λα παξαηαζεί ε λνζειεία ηνπ αζζελή πέξαλ ησλ έμη (6) κελψλ, ηνχην είλαη δπλαηφ κφλν κεηά απφ ζχκθσλε γλψκε επηηξνπήο εθ ηξηψλ ςπρηάηξσλ, εθ ησλ νπνίσλ έλαο είλαη ν ζεξάπσλ ηαηξφο θαη νη έηεξνη δχν νξίδνληαη απφ ηνλ εηζαγγειέα. Καηά ηελ εθηέιεζε ηνπ παξαπάλσ λφκνπ έρνπλ παξαηεξεζεί, φπσο επηζεκαίλεηαη θαη ζε αληίζηνηρε απηεπάγγειηε έθζεζε ηνπ πλεγφξνπ ηνπ Πνιίηε ηνπ έηνπο 2007, αξθεηά πξνβιήκαηα εθαξκνγήο πνπ αθνξνχλ ηνλ αθνχζην εγθιεηζκφ ςπρηθά αζζελψλ θαη έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ αλαπνηειεζκαηηθή πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ ςπρηθά παζρφλησλ. ‗Ηζσο ην θπξηφηεξν απφ απηά είλαη ε έιιεηςε πιήξνπο αηηηνινγίαο ησλ ςπρηαηξηθψλ γλσκαηεχζεσλ. ηελ πεξίπησζε ηεο αθνχζηαο εμέηαζεο, ε ςπρηαηξηθή γλσκάηεπζε απνηειεί θαζνξηζηηθή πξάμε πάλσ ζηελ νπνία βαζίδεηαη ε εηζαγγειηθή παξαγγειία γηα ηνλ αθνχζην εγθιεηζκφ ελφο αλζξψπνπ ζε ςπρηαηξηθφ λνζνθνκείν. Γεληθά, θάζε ηαηξηθή εμέηαζε απνβιέπεη ζηε δηάγλσζε ηνπ πξνβιήκαηνο πνπ παξνπζηάδεη ν αζζελήο. Μηα νινθιεξσκέλε δηάγλσζε απαηηεί έλα ζθεπηηθφ κε αηηηνινγηθέο θαη ςπρνδπλακηθέο ππνζέζεηο, πνπ ζα βνεζήζνπλ αθελφο ζηελ πξνγλσζηηθή δηάγλσζε θαη εθηίκεζε ηνπ πξνβιήκαηνο, αθεηέξνπ ζηελ επηινγή ζεξαπεπηηθήο αγσγήο. ην πιαίζην ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ αθνχζηνπ εγθιεηζκνχ, ν ςπρίαηξνο έρεη ηνλ ξφιν ηνπ πξαγκαηνγλψκνλα, ε θξίζε ηνπ νπνίνπ ζα αηηηνινγήζεη ηελ απάληεζε ζην «εξψηεκα» ηνπ εηζαγγειέα γηα αλαγθαζηηθή ή κε λνζειεία ηνπ «αζζελνχο» βάζεη ησλ πξνυπνζέζεσλ ηνπ λφκνπ. Γηα απηφ θαη ν ςπρίαηξνο ζα πξέπεη ζηε γλσκάηεπζή ηνπ λα πεξηγξάθεη ην ζπλνιηθφ άζξνηζκα ησλ παξαηεξήζεσλ θαη ησλ εληππψζεψλ ηνπ, θαηαγξάθνληαο ηελ πξαγκαηηθή ςπρηθή θαηάζηαζε ηνπ αζζελνχο δειαδή, ηελ εκθάληζε, ηνλ ιφγν, ηηο πξάμεηο θαη ηηο ζθέςεηο ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εμέηαζεο. Οη νξγαλσηηθέο θφξκεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη ςπρίαηξνη γηα λα θαηαγξάςνπλ ηελ Παξνχζα Φπρηθή Καηάζηαζε πξέπεη λα πεξηέρνπλ ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίεο πιεξνθνξηψλ, φπσο: 1) Γεληθή πεξηγξαθή, 2) Γηάζεζε θαη ζπλαίζζεκα, 3) Λφγνο, 4) Αληηιεπηηθέο δηαηαξαρέο, 5)θέςε, 6)Αηζζεηεξηαθή θαηάζηαζε θαη γλψζε, 7)Έιεγρνο παξνξκήζεσλ, 8)Κξίζε θαη ελαηζζεζία, θαη 9) Αμηνπηζηία. Δπνκέλσο, νη γεληθέο θαη αφξηζηεο δηαγλψζεηο πεξί «ςπρσηηθνχ ηχπνπ εθδειψζεσλ» ή «ςπρσζηθήο ζπλδξνκήο» πνπ ζπλήζσο αλαγξάθνληαη ζηηο ςπρηαηξηθέο γλσκαηεχζεηο δελ θαιχπηνπλ ηελ απαίηεζε ηνπ λφκνπ γηα «αηηηνινγεκέλεο γλσκαηεχζεηο», αθνχ δελ θαηαγξάθνληαη ην πξαγκαηνινγηθφ πιηθφ, ε ζρεηηθή κεζνδνινγία, νη ηπρφλ πξάμεηο βίαο, ε αδπλακία εμσλνζνθνκεηαθήο λνζειείαο, νχηε πεξηέρνπλ ζπκπεξάζκαηα κε επηζηεκνληθή ζεκειίσζε. ηελ πξάμε δπζηπρψο νη γλσκαηεχζεηο πεξηνξίδνληαη ζηε γεληθή πξνηππσκέλε δηαηχπσζε, φηη πιεξνχληαη νη πξνυπνζέζεηο ησλ ζρεηηθψλ άξζξσλ ηνπ Ν. 2071/1992, ε νπνία δελ ζπληζηά λφκηκε αηηηνινγία ηεο γλσκαηεχζεσο, δειαδή δελ είλαη νχηε εηδηθή νχηε εκπεξηζηαησκέλε. Άιιν ζεκαληηθφ πξφβιεκα εθαξκνγήο ηνπ Νφκνπ είλαη ε επηηαγή άξζξνπ ηνπ Νφκνπ γηα αμηνπξεπή κεηαθνξά ησλ αθνχζηα εγθιεηνκέλσλ αζζελψλ πνπ ζα ζπλεπαγφηαλ ηε κεηαθνξά ηνπο κε αζζελνθφξν ή κε ζπκβαηηθά απηνθίλεηα .ηελ πξάμε φκσο ε κεηαθνξά ησλ αζζελψλ πξαγκαηνπνηείηαη απφ ηελ αζηπλνκία, παξαγγειίαο ηνπ εηζαγγειέα πνπ απεπζχλεηαη πξνο ην αζηπλνκηθφ ηκήκα θαη φρη πξνο ην ΔΚΑΒ. Ζ αδηθαηνιφγεηε απηή αληηκεηψπηζε ησλ ςπραζζελψλ σο επηθηλδχλσλ γηα ηε δεκφζηα ηάμε θη αζθάιεηα εθδειψλεηαη κε ηε κεηαγσγή ηνπο κε πεξηπνιηθφ ή κε θινχβα, ηε δέζκεπζή ηνπο κε ρεηξνπέδεο θαη ηε ζπλνδεία ηνπο απφ αζηπλνκηθφ πξνζσπηθφ, αθφκε θαη φηαλ ε ζέα ηνπ έλζηνινπ πξνζσπηθνχ επηηείλεη ηελ ηαξαρή ηνπο θαη ηα πξνβιήκαηα πγείαο πνπ αληηκεησπίδνπλ ή επηδεηλψλεη ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπο. Μέγηζην επίζεο πξφβιεκα αλαδεηθλχεηαη ην γεγνλφο φηη ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ πεξηπηψζεσλ δελ ηεξνχληαη νη πξνζεζκίεο πνπ ηάζζεη ν λφκνο γηα ηνλ ρξφλν έθδνζεο ηεο δηθαζηηθήο απφθαζεο πνπ δηαηάδεη ηελ αθνχζηα λνζειεία. ΄Οηαλ ν Δηζαγγειέαο απνθαζίζεη ηνλ εγθιεηζκφ ελφο πξνζψπνπ, νθείιεη κέζα ζε ηξεηο (3) εκέξεο λα ππνβάιεη αίηεκα ζην αξκφδην Πξσηνδηθείν, πξνθεηκέλνπ ην ηειεπηαίν λα επηιεθζεί ηεο ππφζεζεο. Σν Πξσηνδηθείν ζπλεδξηάδεη κέζα ζε δέθα (10) εκέξεο. πλεπψο, απφ ηε ζηηγκή ηεο εηζαγγειηθήο παξαγγειίαο γηα εηζαγσγή θαη λνζειεία απαηηείηαη νπσζδήπνηε δηθαζηηθή απφθαζε εληφο ησλ επφκελσλ δεθαηξηψλ (13) εκεξψλ. ηελ πξάμε φκσο ε δηθαζηηθή απφθαζε θαζπζηεξεί πεξηζζφηεξν ηνπ ελφο κελφο θαη ζηελ νπζία ν αζζελήο βξίζθεηαη αθνπζίσο έγθιεηζηνο κφλν κε ηελ εηζαγγειηθή παξαγγειία, δειαδή κφλν κε ηηο ςπρηαηξηθέο γλσκαηεχζεηο πνπ φπσο πξναλαθέξζεθε πάζρνπλ αηηηνινγίαο. Πεξαηηέξσ ζηηο δίθεο πνπ αθνινπζνχλ θαη δηαηάζζνπλ ηνλ εγθιεηζκφ ν αζζελήο ζπλήζσο δελ εθπξνζσπείηαη, αθνχ είηε δελ ελεκεξψλεηαη ζρεηηθά γηα ηελ αληίζηνηρε δπλαηφηεηά ηνπ, είηε ζπληάζζεηαη γλσκάηεπζε απφ ηνπο ζεξάπνληεο ηαηξνχο ηνπ φηη «δελ δχλαηαη λα παξαζηαζεί», ε ην δε δηαηαθηηθφ ησλ δηθαζηηθψλ απνθάζεσλ ζηεξίδεηαη ζηηο αξρηθέο ζπλνπηηθέο γλσκαηεχζεηο πνπ έγηλαλ θαηά ηελ εηζαγσγή ηνπ αζζελνχο ρσξίο λα επηρεηξείηαη λεψηεξε εθηίκεζε ηεο θαηάζηαζήο ηνπ. ηελ Διιάδα ηα πνζνζηά αθνχζησλ εγθιεηζκψλ είλαη 6 θνξέο κεγαιχηεξα απφ ηα αληίζηνηρα πνζνζηά ζε επξσπατθφ επίπεδν, γεγνλφο πνπ θαηαδεηθλχεη ηελ έιιεηςε δνκψλ πξσηνβάζκηαο πεξίζαιςεο πνπ ζα ιεηηνπξγνχζαλ αλαζρεηηθά ζηελ αθνχζηα εηζαγσγή ςπρηθά αζζελψλ γηα λνζειεία. Αλαδεηθλχεηαη ινηπφλ ε αλάγθε γηα ηελ αλάπηπμε ελφο πιήξνπο δηθηχνπ ππεξεζηψλ θνηλνηηθήο θξνληίδαο, πνπ ζα δηαζθαιίδεη ηελ πνηνηηθή παξνρή πεξίζαιςεο ζηνλ ςπρηαηξηθφ αζζελή, ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ηνπ θαη ηελ πινπνίεζε ηεο Φπρηαηξηθήο Μεηαξξχζκηζεο πνπ επηρεηξήζεθε κε ηελ ςήθηζε ηνπ Νφκνπ πνπ αλαιχζεθε. πνηα θαη λα επηιεγεί ηειηθά σο πξνζθνξφηεξε ιχζε γηα ηε δηαρείξηζε ηνπ αζζελνχο κε άλνηα δελ πξέπεη λα καο δηαθεχγεη φηη θεληξηθφ πξφζσπν ζηελ φιε δηαδηθαζία είλαη ν ίδηνο ν αζζελήο θαη ζα πξέπεη λα δίλεηαη πάληα πξνηεξαηφηεηα ζηα ζπκθέξνληά ηνπ αθφκα θη φηαλ απηά ζπγθξνχνληαη κε ηηο επηινγέο ηνπ άκεζνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο θαη ησλ θξνληηζηψλ ηνπ. Ο ζεξάπσλ λεπξνιφγνο, παζνιφγνο, ςπρνιφγνο, ν θξνληηζηήο ηνπ αζζελνχο, ν ζπκπαξαζηάηεο ηνπ αθφκα θαη ν δηθεγφξνο ηνπ ζα πξέπεη λα εξγάδνληαη απφ θνηλνχ γηα λα πξνζθέξνπλ ζηνλ άξξσζην ηελ θαιχηεξε δπλαηή ηαηξηθή, ςπρνινγηθή θαη θνηλσληθή θξνληίδα πνπ ηνπ αμίδεη. ΑΝΑΓΤΟΜΔΝΔ ΔΦΑΡΜΟΓΔ ΣΖ ΠΡΟΧΠΟΠΟΗΖΜΔΝΖ ΗΑΣΡΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ ΚΑΗ ΟΗ ΔΠΗΠΣΧΔΗ ΣΟΤ ΣΖΝ ΥΔΖ ΗΑΣΡΟΤΑΘΔΝΟΤ –ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑ Γξ. ΓΔΧΡΓΗΟ ΜΠΔΛΛΟ Δίλαη γεγνλφο φηη ε ηαρέσο εμειηζζφκελε επηζηεκνληθή έξεπλα ζηνλ ηνκέα ησλ αλνηψλ καο έρεη θέξεη κπξνζηά ζε λέα δηιήκκαηα φζνλ αθνξά ηε δπλαηφηεηα επηινγψλ πξφγλσζεο επέιεπζεο ηνπ αλντθνχ ζπλδξφκνπ ζε νηθνγέλεηεο κε ήδε επηβαξπκέλν ηζηνξηθφ. Παξφηη αξρηθά ππήξμε ελζνπζηαζκφο κε ηελ πιήξε γλψζε ηεο γνληδηαθήο αιιεινπρίαο-φπσο δηδάζθεη ε ζπζηεκηθή βηνινγία- ε επηβεβαίσζε φζνλ αθνξά ηε δπλαηφηεηα πξφγλσζεο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο δελ επηβεβαηψζεθε πιήξσο ιφγσ ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο επη-γελεηηθήο (εθηφο ηεο APOE4 εθηίκεζεο). Πξνζθάησο ην παλεπηζηήκην Harvard ηνπνζεηήζεθε γηα πξαθηηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ιφγνπο ππεξ ηεο έξεπλαο ζηνλ ηνκέα ηεο κεηαβνινκηθήο (Metabolomics) πξνζσπνπνηεκέλεο ηαηξηθήο. Πξνθχπηεη ινηπφλ φηη ε πξσηαξρηθή βιάβε εληνπίδεηαη ζε επίπεδν κηηνρνλδξίσλ θαη ηλζνπιηληθήο αληίζηαζεο θαη νη κεηαβνιίηεο ηνπ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο πξνγλσζηηθνί ή αθφκε θαη δηαγλσζηηθνί παξάγνληεο ζηε λέα πξνζσπνπνηεκέλε ηαηξηθή πξνζέγγηζε θαη φρη απιψο ζηε ζπκβαηηθή ηαηξηθή ησλ κέζσλ φξσλ φπσο ζήκεξα. ΑΞΗΟΠΡΔΠΔΗΑ ΣΖΝ ΑΝΟΗΑ Μειίλα Μαθξίδνπ, MSc Φπρνινγία Τγείαο,University of Bristol,UK, Φπρνζεξαπεχηξηα Gestalt. Ζ Dorothy Seman (RN,MS,NHA, Alzheimer Family Care Center,Chicago) ππνζηεξίδεη φηη είλαη ζεκαληηθφ λα γλσξίδνπκε απφ ηη πάζρεη ν αζζελήο, αιιά είλαη πην ζεκαληηθφ λα γλσξίδνπκε ην πξφζσπν πνπ πάζρεη. Κάζε αζζελήο πνπ πάζρεη απφ ηελ άλνηα ζα αληηδξάζεη θαη ζα δηαρεηξηζηεί ηε λφζν κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Κάπνηνη αζζελείο ζα δείμνπλ εκθαλή ζεκεία βειηίσζεο κε ηε ζεξαπεπηηθή αγσγή, ελψ θάπνηνη άιινη φρη. Κάπνηνη ζα ππνζηεξίμνπλ πσο παίξλνπλ ζηήξημε απφ ηηο νκάδεο , ελψ θάπνηνη άιινη ζα πνπλ πσο δελ ηηο ρξεηάδνληαη, γηαηί κπνξνχλ λα ηα θαηαθέξνπλ κφλνη ηνπο. Με ηε δηάγλσζε ηεο άλνηαο, φληαο αθφκα θαη κέζα ζην γξαθείν ηνπ γηαηξνχ κνπ , άξρηζαλ νη ζθέςεηο: «…δελ μέξσ πψο ζα αληηδξάζνπλ νη άιινη γχξσ κνπ…», «…ζίγνπξα ζα κε ιππνχληαη…», «δε ζα ζέινπλ λα κε θάλνπλ παξέα… ζα απνκνλσζψ…», «…ζα γίλσ βάξνο ζηελ νηθνγέλεηά κνπ…», ή «…ζα ηα θαηαθέξσ κφλνο κνπ, δε ζα δεηήζσ ηελ βνήζεηά ηνπο…». Ζ άξλεζε, ν θφβνο, ν ζπκφο, ην άγλσζην θπξηαξρνχλ «Δχρνκαη λα κείλσ φπσο είκαη, δε ζέισ λα αιιάμσ. Ννκίδσ φηη ζα ράζσ ηελ αμηνπξέπεηά κνπ…» Δίλαη ζεκαληηθφ λα μέξσ απφ ηελ αξρή ηεο λφζνπ πσο φ,ηη θαη λα γίλεη, ζα «…είκαη πάληα ε ίδηα εθείλε γπλαίθα πνπ ηφηε.. Σν λα ζπκπεξηθέξνκαη κε αμηνπξέπεηα δελ είλαη ηίπνηα πεξηζζφηεξν απφ ην λα είκαη ν εαπηφο κνπ. Ζ AΞΗΟΠΡΔΠΔΗΑ ΣΟΤ ΑΝΟΗΚΟΤ ΑΘΔΝΖ, ΜΔ ΒΑΖ ΣΖ GESTALT. ΘΔΡΑΠΔΗΑ Ζ δηάγλσζε (ε άλνηα) ζχκθσλα κε ηε ζεξαπεία Gestalt, είλαη κηα πεξηγξαθηθή δήισζε πνπ δηαηππψλεη φηη παξαηεξνχκε ζην παξφλ. Έηζη , φηαλ θάλνπκε δηάγλσζε, πξνζπαζνχκε λα δηεπξχλνπκε ηελ εηθφλα , λα πξνρσξήζνπκε απφ απηφ πνπ είλαη παξαηεξήζηκν, ζε απηφ πνπ είλαη δχζθνιν λα δηαθαλεί. Πεξηιακβάλεη έλα ζρήκα πνπ αθνξά φρη κφλν ζην ηη πξέπεη λα πξνζέμνπκε, αιιά θαη ζην πψο πξέπεη λα ην παξαηεξήζνπκε (Edwin, 2007). Βαζηθφο ζηφρνο ηεο ζεξαπείαο Gestalt είλαη λα απνθηήζεη ν αζζελήο επίγλσζε ηνπ ηη βηψλεη (δηάγλσζε ηεο άλνηαο) θαη κε βάζε ηε δηάγλσζε λα πξάηηεη ζην παξφλ. Έηζη, ν αλντθφο αζζελήο, κέζα απφ ηε δηαδηθαζία ηεο επίγλσζεο, θαηαλνεί ηνλ εαπηφ ηνπ (παξφιν πνπ έρεη αιιάμεη κέζα απφ ηελ άλνηα, δελ παχεη λα είλαη ν ίδηνο άλζξσπνο) θαη ηελ άλνηα, γλσξίδεη ηε δπλαηφηεηα γηα αιιαγή θαη ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα θάλεη επηινγέο, ψζηε λα δεη κηα απζεληηθή κε λφεκα δσή. Πψο γίλεηαη απηφ; Γίλνληαο ηε δπλαηφηεηα ζηνλ αζζελή λα κηιά γηα ηα βηψκαηα θαη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ, ρσξίο λα αηζζάλεηαη απεηιή, κέζα ζε έλα πιαίζην αζθάιεηαο , εθηίκεζεο θαη απνδνρήο. Υξεηάδεηαη βαζηά πίζηε θαη αγάπε ζηνλ αζζελή. ηφρνο δελ είλαη σο ζεξαπεπηήο λα θαηεπζχλσ, λα δηδάζθσ, λα ειέγρσ ηνλ αζζελή. ηφρνο είλαη λα ηνλ ζέβνκαη,λα ηνλ εκπηζηεχνκαη θαη λα ηνλ απνδέρνκαη (κε ηηο αιιαγέο πνπ έρεη επηθέξεη ε άλνηα ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ). Αο κε ζηακαηήζσ λα πηζηεχσ, αθφκα θαη ζηηο θνξέο πνπ δε κε αλαγλσξίδσ ‗‘πσο είκαη ε ίδηα εθείλε γπλαίθα πνπ ήηαλ ηφηε… ‗‘. Δίκαη αθφκα άλζξσπνο, κε αμηνπξέπεηα θαη δελ είκαη απιά έλαο παζεηηθφο δέθηεο ησλ λέσλ αιιαγψλ πνπ κνπ έθεξε ε άλνηα. Ζ απνδνρή ηεο αμηνπξέπεηαο ηνπ αζζελή παξέρεη αζθάιεηα θαη θίλεηξα γηα ζεηηθή αιιαγή ζε έλα πιαίζην απζεληηθήο ζρέζεο αζζελή –ζεξαπεπηή. Κιείλνληαο, ζα ήζεια λα κνηξαζηψ καδί ζαο έλα πνίεκα πνπ έγξαςε ε θφξε (Σζηνχηζηνπ Αζπαζία) ελφο αλνηθνχ αζζελή ζρεηηθά κε ηελ αμηνπξέπεηα. Σηεξνύκαη λα ζπκεζώ όζα ζηε δσή κνπ πέξαζα, Καη πξνπαληόο ηηο ζηηγκέο πνπ ηηο ζεκάδεςαλ! Σηεξνύκαη λα θσλάμσ ηνπο δηθνύο κνπ αλζξώπνπο Με όλνκα ηνπο. Σηεξνύκαη λα κηιήζσ κέλα θίιν κνπ. Σηεξνύκαη λα θαηαιάβσ ην παηδί κνπ πνπ κε θσλάδεη παηέξα,κάλα Σηεξνύκαη λα δείμσ ηελ αγάπε κνπ ζε όζνπο ιάηξεςα. Σηεξνύκαη λα λνηώζσ ηελ αγάπε ησλ αγαπεκέλσλ κνπ. Με κνπ ζηεξήζεηο ηελ αμηνπξέπεηα. Βηβιηνγξαθία Eldercare Online (http:www.ec-online.net) Gwyther, L., MSW, Duke University Alzheimer‘s Family Support Program, Durham, North Carolina (απφ ηελ παξνπζίαζε ηεο ζην ‗‘World Alzheimer‘s Congress‘‘ in Washington, July 15, 2000) Lisa Snyder, MSW, LCSW, University of California, and Diego, a Jolla, California (απφ ηελ παξνπζίαζε ηεο ζην Παγθφζκην πλέδξην ηεο Alzheimer, ζηελ Washington, 15 Ηνπιίνπ 2000) Seman, D., RN, MS, NHA, Alzheimer‘s Family Center, Chicago, Illinois Nevis, E. (2007). Θεξαπεία Gestalt, Θεσξία θαη Δθαξκνγέο. Αζήλα: Γηφπηξα. Αμηνπξέπεηα ηνπ αηόκνπ πνπ πάζρεη από άλνηα: Πεξηγξαθή πεξηζηαηηθνύ. ηακπάλε Καηεξίλα. Msc πκβνπιεπηηθήο ςπρνινγίαο – Φπρνζεξαπεχηξηα θαη Δθπαηδεχηξηα Gestalt. Ζ πξψηε πξψηε θνξά πνπ κε απαζρφιεζε ε έλλνηα ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο αθνξά ηελ πεξίπησζε κηαο γπλαίθαο 61 εηψλ ηελ νπνία έβιεπα απφ ην Ηνχιην ηνπ 2005 έσο ηνλ Μάξηην ηνπ 2009. πκκεηείρε ζηηο νκάδεο κε θαξκαθεπηηθψλ ζεξαπεπηηθψλ παξεκβάζεσλ ζην ΚΖΦΖ. ηε λεπξνςπρνινγηθή εθηίκεζε ηνλ Ηνχιην ηνπ 2005 ην Mini Mental ηεο θπξίαο Μαξίαο ήηαλ 19. Ζ θπξία Μαξία πξνζαξκφζηεθε πνιχ γξήγνξα ζηελ νκαδηθή δηαδηθαζία. ηε ζεξαπεπηηθή ζρέζε ζηαδηαθά εδξαηψζεθε ε εκπηζηνζχλε θαη ε θπξία Μαξία εμέθξαδε πνιχ ζπρλά ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ηεο. Πξηλ ηελ εκθάληζε ηεο λφζνπ εξγαδφηαλ σο εθπαηδεπηηθφο θαη θαίλεηαη λα ηαπηηδφηαλ κε ην ξφιν ηνπ ζπληνληζηή ζηελ νκάδα. Ζ ηαχηηζε θαίλεηαη λα απνηεινχζε ην θίλεηξν γηα λα είλαη παξνχζα θαη ζπκκεηνρηθή ζηελ δηαδηθαζία. Πνιχ ζπρλά κηινχζε γηα ηελ δνπιεηά ηεο κε ηνπο καζεηέο ηεο θάλνληαο παξαιιειηζκνχο κε δξαζηεξηφηεηεο θαη ζέκαηα πνπ ζπδεηνχζακε ζηελ νκάδα. Μηινχζε γηα ηελ ζρέζε ηεο κε ηνπο καζεηέο θαη ηνπο ζπλαδέιθνπο θαη ζπκφηαλ ηνλ εαπηφ ηεο δξαζηήξην, δεκηνπξγηθφ θαη δνηηθφ. Πεξίπνπ 3 ρξφληα πξνζέξρνληαλ ζην ΚΖΦΖ ζε θαζεκεξηλή βάζε κε δηάζεζε γηα κνίξαζκα, θαη θπξίαξρν ζπλαίζζεκα ηε ραξά (Ηνχιηνο 2005 – Ηνχιηνο 2009). ε απηά ηα ηξία ρξφληα ε θπξία Μαξία θαηάθεξλε λα αληαπεμέξρεηαη ζεηηθά ζηε ζεξαπεπηηθή δηαδηθαζία θαη ε έθπησζε ησλ λνεηηθψλ θαη ησλ ιεηηνπξγηθψλ ηθαλνηήησλ κέζα ζε απηά ηα ηξία ρξφληα ήηαλ ζηαδηαθή ρσξίο λα εκθαλίδεη ηδηαίηεξα ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηψκαηα. ηε ΝΦΔ 26-9-2007 ην MMSE ήηαλ 11. ηε ΝΦΔ 17-72008 ην MMSE ήηαλ 8. ηε δηαδηθαζία ηεο νκάδαο κηινχζε γηα ην πψο βίσλε ηε αζζέλεηα, γηα ην άγρνο, ηνπο θφβνπο θαη θάπνηεο θνξέο – πην ζπάληεο απηέο – γηα ηε ζιίςε θαη ηελ ιχπε πνπ έλησζε. Σφηε θάπνηα δάθξπα θπινχζαλ ζηα κάηηα ηεο πνπ ζηελ αξρή πξνζπαζνχζε λα θξχςεη, ζηγά ζηγά φκσο έπαηξλε ζηήξημε ζην λα κηιάεη γηα απηά ηα ζπλαηζζήκαηα, λα κελ ηα θξχβεη θαη ε θπξία Μαξία άξρηζε λα εθθξάδεη πην αλνηρηά ηνλ εαπηφ ηεο. Σν θαινθαίξη ηνπ 2008 ε νηθνγέλεηα ηεο θπξίαο Μαξίαο απνθάζηζε λα πξνβεί ζε αλαθαίληζε ηνπ κπάληνπ ε νπνία επεθηάζεθε ζε αλαθαίληζε φινπ ηνπ ζπηηηνχ. Έηζη, ε θπξία Μαξία δελ έθπγε φπσο έθεπγε ηα πξνεγνχκελα θαινθαίξηα γηα δηαθνπέο θαη εξρφηαλ θαλνληθά ζηηο νκάδεο,. Χζηφζν, ε θπξία Μαξία κέξα κε ηελ εκέξα εκθάληδε έληνλα ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηψκαηα. Σν πξψην ζχκπησκα ήηαλ άξλεζε λα έξρεηαη ζην ΚΖΦΖ. Δλψ εξρφηαλ κε ραξά, ζηαδηαθά άξρηζε λα εκθαλίδεη δπζθνξία θαη δπζθνιία λα θαηέβεη απφ ην απηνθίλεην, ζηε ζπλέρεηα αξληφηαλ λα πεξάζεη ηελ πφξηα ηνπ ΚΖΦΖ, κεηά απφ ιίγν θαηξφ εκθάληζε ηάζεηο θπγήο θαη ζε κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα άξλεζε λα κπαίλεη ζηηο νκάδεο. ηε κφλε νκάδα πνπ δερφηαλ λα κπαίλεη ήηαλ ζηελ νκάδα καο, ελψ ζηηο άιιεο νκάδεο αξληφηαλ λα κπεη. ην ηέινο ηνπ θαινθαηξηνχ ε θπξία Μαξία εκθάληδε άξλεζε γηα φιεο ηηο νκάδεο. Γηλφηαλ επηζεηηθή θάζε θνξά πνπ ηελ θαινχζακε γηα νκάδα. Μπνξεί λα έβξηδε, λα έζπξσρλε, αθφκα θαη λα ρεηξνδηθνχζε πξνθεηκέλνπ λα κελ κπεη ζηελ νκάδα. Μφλν εάλ ηελ παίξλακε καιαθά θαη θαζεζπραζηηθά απφ ην ρέξη αθνινπζνχζε θαη έκπαηλε ζην ρψξν ηεο νκάδαο. ηαλ φκσο πξνρσξνχζε ε δηαδηθαζία ηεο νκάδαο, ε θπξία Μαξία δπζαλαζρεηνχζε. ¨Έθαλε ρεηξνλνκίεο ζε φπνηνλ κηινχζε γηα λα ζηακαηήζεη λα κηιάεη. Δθλεπξηδφηαλ εάλ ξσηνχζακε λα πεη ην φλνκά ηεο, ην νπνίν δελ ζπκφηαλ πηα. Μεηά απφ πεξίπνπ κηζή ψξα ζεθσλφηαλ λα θχγεη απφ ηελ νκάδα. ηγά – ζηγά κεηψζεθε ν ρξφλνο παξακνλήο ηεο ζηελ νκάδα θαη ζην ηέινο έθεπγε κεηά ην πξψην δεθάιεπην. Ξαλά θαη μαλά κηα αθφκα πξνζπάζεηα λα κέλεη ζηελ νκάδα ε θπξία Μαξία. Χζηφζν, κηα ζθέςε πεξλνχζε ζπλερψο απφ ην κπαιφ κνπ: Ση γίλεηαη ζηελ θπξία Μαξία θαη εκθαλίδεη ηφζν έληνλεο θαη απφηνκεο αιιαγέο; Σν πεξηβάιινλ πνπ δεη αιιάδεη. Ζ θπξία Μαξία πσο βηψλεη άξαγε απηέο ηηο αιιαγέο; Πσο είλαη άξαγε γη απηήλ λα βιέπεη αλζξψπνπο πνπ δελ αλαγλσξίδεη λα κπαηλνβγαίλνπλ θαη λα αιιάδνπλ ην ζπίηη πνπ κέλεη, ην ζπίηη πνπ μέξεη, ην ζπίηη ηεο; Σελ ίδηα ζηηγκή λα ηελ παίξλνπλ θάζε πξσί απφ απηφ ην ζπίηη πνπ θάζε κέξα αιιάδεη θαη λα ηελ αθήλνπλ ζην ΚΖΦΖ. Καη πάιη φηαλ γπξλάεη λα βιέπεη αλζξψπνπο πνπ δελ μέξεη κέζα ζην ζπίηη ηεο; Ννκίδσ θαη έλαο θπζηνινγηθφο άλζξσπνο έλαλ εθλεπξηζκφ ζε φιν απηφ ζα ηνλ είρε. Πφζν κάιινλ ε θπξία Μαξία πνπ εκθαλίδεη λνεηηθά θαη ιεηηνπξγηθά ειιείκκαηα. Δπνκέλσο, ρξεηάδεηαη λα δνχκε κε πνιχ πξνζνρή θαη ελδηαθέξνλ ηη κπνξνχκε λα ηεο πξνζθέξνπκε ηνπιάρηζηνλ ηηο ψξεο πνπ βξίζθεηαη εδψ καδί καο. Μπνξεί λα ηελ βνεζήζεη θάηη εδψ ηψξα θαη ηη κπνξεί λα είλαη απηφ; Δάλ θνηηάμνπκε ην ηζηνξηθφ ηεο θπξίαο Μαξίαο πξηλ ηελ εκθάληζε ηεο λφζνπ, βιέπνπκε κηα γπλαίθα πνπ είλαη αθφκα ελεξγή επαγγεικαηηθά, έρεη κηα θαξηέξα ζηε εθπαίδεπζε, ραίξεη ηεο αλαγλψξηζεο θαη ηεο εθηίκεζεο ησλ καζεηψλ θαη ησλ ζπλαδέιθσλ ηεο, έρεη κηα νηθνγέλεηα ηελ νπνία θξνληίδεη θαη ζηεξίδεη θαη μαθληθά φια απηά αλαηξέπνληαη. Ζ θπξία Μαξία θαιείηαη λα ζηαζεί ζην χςνο ησλ πεξηζηάζεσλ θαη λα απνδερζεί φηη πιένλ δελ θάλεη θνπκάλην ηε δσή ηεο θαη ηνλ εαπηφ ηεο. Μέρξη ηψξα θαηάθεξε λα δηαηεξεί θάηη απφ ηνλ παιηφ εαπηφ ηεο θαη απηφ θαίλεηαη λα ηελ βνεζά λα ληψζεη αζθάιεηα, θαη λα δηαηεξεί ηνλ απηνζεβαζκφ ηεο. Με ηελ έλαξμε φκσο ησλ ζπκπεξηθνξηθψλ ζπκπησκάησλ – νη νπνίεο θαηά ηελ γλψκε κνπ ζπλδένληαη κε ηηο αιιαγέο ζην ζπίηη - ε θπξία Μαξία βξέζεθε απξνεηνίκαζηε λα αληαπεμέιζεη. Κάησ απφ κηα ηέηνηα ςπρνινγηθή πίεζε δελ κπνξνχζε λα αληαπεμέιζεη πιένλ ζηηο «απαηηήζεηο» ηεο νκάδαο. Ή κάιινλ θαιχηεξα ζηηο απαηηήζεηο πνπ ε ίδηα είρε απφ ηνλ εαπηφ ηεο γηα λα είλαη καδί καο. Φαίλεηαη ε αμηνπξέπεηα θαη ν απηνζεβαζκφο ηεο θπξίαο Μαξίαο λα είραλ θινληζηεί ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ πηα. Πξψηε θνξά ε ιέμε αμηνπξέπεηα θαη απηνζεβαζκφο κε πξνβιεκάηηδαλ ηφζν. Έηζη, έθαλα κηα ηειεπηαία πξνζπάζεηα θαη δήηεζα λα θάλσ κε ηελ θπξία Μαξία αηνκηθή ζπλεδξία. Ήηαλ ηφζν απνδηνξγαλσκέλε, εθλεπξηζκέλε θαη ζπγρπζκέλε πνπ δελ κπνξνχζε πιένλ λα αληαπεμέιζεη ζε θακία εθηέιεζε έξγνπ. Χζηφζν, φιε ηελ ψξα ηεο ζπλεδξίαο καο έκελα καδί ηεο θαη θαζφκνπλ ζηαζεξά ζηε ζέζε κνπ. Ζ θπξία Μαξία κπνξνχζε λα θάλεη φηη ήζειε. εθσλφηαλ απφ ηε ζέζε ηεο, πεξηθεξφηαλ πάλσ θάησ ζην ρψξν κε ηα ρέξηα πίζσ απφ ηελ πιάηε, κηινχζε κφλε ηεο, θαζφηαλ πάιη ζηε ζέζε ηεο, άθνπγε απηφ πνπ ηεο έιεγα, θνηηνχζε απηφ πνπ έθαλα θαη πάιη απνκαθξπλφηαλ εθλεπξηζκέλε. Μέρξη πνπ θάπνηα ζηηγκή ζε κηα απφ ηηο αηνκηθέο ζπλεδξίεο ήξζε θαη θάζηζε δίπια κνπ. Ήηαλ ήξεκε κεηά απφ πνιχ θαηξφ. Αθνχκπεζε ην ρέξη ηεο ζην δηθφ κνπ θαη ηξάβεμε ην καλίθη ηεο δαθέηαο κνπ κε δχλακε ζαλ λα ήζειε λα ηελ θνηηάμσ. Έζηξεςα ην βιέκκα κνπ ζην πξφζσπφ ηεο θαη ήηαλ δαθξπζκέλε. Πξηλ πξνιάβσ λα ηεο κηιήζσ, ζρεδφλ παξαθαιεζηηθά είπε: «Γελ κπνξψ άιιν λα είκαη εδψ. Γελ ζέισ λα κε βιέπνπλ έηζη. Θέισ λα είκαη ζπίηη κνπ. Θέισ λα είκαη κε ην Μάλν θαη ηα παηδηά κνπ». Μεηά απφ απηή ηε ζπλεδξία ζπδεηήζακε κε ηελ νηθνγέλεηα ηεο θπξίαο Μαξίαο θαη πξνηείλακε λα κελ έξρεηαη πιένλ ζην ΚΖΦΖ. Ο Δπίθνπξνο, έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο θηιφζνθνπο ηεο αξραηφηεηαο ιίγν πξηλ πεζάλεη – κε αθφξεηνπο πφλνπο, φπσο ιέγεηαη, ιφγσ κηαο αλίαηεο αζζέλεηαο πνπ είρε – ζπρλά επαλαιάκβαλε πφζν επηπρηζκέλνο είλαη αθφκα θαη ηηο ζηηγκέο πνπ ππέθεξε, θη απηφ γηαηί βξίζθνληαλ αλάκεζα ζε αγαπεκέλα ηνπ πξφζσπα θαη θαηάθεξλε ράξε ζ‘ απηά λα ραίξεηαη ηε δσή ηνπ. Σν παξάδεηγκα ηεο θπξίαο Μαξίαο ήηαλ γηα κέλα απνθαιππηηθφ. Ζ άξλεζε ηεο θπξίαο Μαξίαο ήηαλ θάηη πνιχ πεξηζζφηεξν απφ έλα αθφκα ζχκπησκα ηεο λφζνπ. Ήηαλ ε αίζζεζε ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο, πνπ ζεκαίλεη απηνζεβαζκφο, ζπλείδεζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ηεο αμίαο ηνπ αλζξψπνπ, ζεβαζκφο θαη πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ ρσξίο δηάθξηζε ιφγσ πξνέιεπζεο, θπιήο, θχινπ, ρξψκαηνο, γιψζζαο, πεπνηζήζεσλ, λνεηηθήο ή ζσκαηηθήο θαηάζηαζεο (Andorno, 2009). Κιείλνληαο, αμίδεη λα ζπκεζνχκε ηνπο ζηίρνπο δχν ζεκαληηθψλ πνηεηψλ καο πνπ πεξηγξάθνπλ κε κνλαδηθφ ηξφπν ν θαζέλαο ηελ έλλνηα ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο. «Βαξχο ν θφζκνο λα ηνλ δήζεηο, φκσο γηα ιίγε πεξεθάληα άμηδε». Οδπζζέαο Διχηεο «Κη αλ δελ κπνξείο λα θάκεηο ηελ δσή ζνπ φπσο ηελ ζέιεηο, ηνχην πξνζπάζεζε ηνπιάρηζηνλ φζν κπνξείο: κελ ηελ εμεπηειίδεηο κεο ζηελ πνιιή ζπλάθεηα ηνπ θφζκνπ, κεο ζηεο πνιιέο θηλήζεηο θη νκηιίεο. Μελ ηελ εμεπηειίδεηο πεαίλνληάο ηελ, γπξίδνληαο ζπρλά θ' εθζέηνληάο ηελ ζησλ ζρέζεσλ θαη ησλ ζπλαλαζηξνθψλ ηελ θαζεκεξηλήλ αλνεζία, σο πνπ λα γίλεη ζα κηα μέλε θνξηηθή». Κσλζηαληίλνο Καβάθεο Βηβιηνγξαθία Andorno, R. (2009). Human dignity and human rights as a common ground for a global bioethics. Journal of Medicine and Philosophy, 34(3):223-240. «Ζ απνθάιπςε ηεο δηάγλσζεο: ειιεληθέο θαη επξσπατθέο απόςεηο θαη πξαθηηθέο» αθθά Παξαζθεχε Ζ απνθάιπςε ηεο δηάγλσζεο ηεο άλνηαο είλαη έλα ζχλζεην εζηθφ θαη πξαθηηθφ ζέκα. Οη πεξηζζφηεξεο Δπξσπατθέο ρψξεο δελ έρνπλ θαηνρπξψζεη ην δηθαίσκα γλψζεο ηεο δηάγλσζεο ζαλ απφιπην δηθαίσκα γηα ηνπο αζζελείο ρσξίο πηζαλέο εμαηξέζεηο θαη νη πεξηζζφηεξεο λνκνζεζίεο επηηξέπνπλ ζηνλ γηαηξφ λα κελ απνθαιχπηεη ηε δηάγλσζε, αλ θάηη ηέηνην θξίλεη φηη είλαη πξνο ην ζπκθέξνλ ηνπ αζζελνχο ή κπνξεί λα πξνθαιέζεη ζνβαξή βιάβε ζηελ ζσκαηηθή ή ςπρηθή ηνπ πγεία. Δληνχηνηο, βαζκηαία δηακνξθψλεηαη ζπλαίλεζε πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο απνθάιπςεο ηεο δηάγλσζεο ζηνλ αζζελή φηαλ αθφκε απηφο είλαη ζε θαιή γλσζηηθή θαηάζηαζε. Έρεη απνδεηρζεί κε έξεπλεο φηη απηφ απμάλεη ηελ απηνλνκία θαη πξσηνβνπιία ηνπ αζζελνχο παξέρνληαο πιεξνθνξίεο απαξαίηεηεο γηα ηε ιήςε απνθάζεσλ θαη ηα καθξνπξφζεζκα ζρέδηα ηνπ. ε απηά κπνξεί λα πεξηιακβάλνληαη θαη ε ζπλαίλεζε ηνπ γηα ζπκκεηνρή ζε εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα. Ζ εξεπλά καο είρε ζηφρν λα εμεξεπλήζεη ηηο απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ απνθάιπςεο ηεο δηάγλσζεο αλάκεζα ζηνπο θξνληηζηέο ησλ αηφκσλ πνπ πάζρνπλ απφ άλνηα. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 233 νηθνγελεηαθνί θξνληηζηέο αλντθψλ αζζελψλ πνπ παξαθνινπζνχζαλ ηα πξνγξάκκαηα ησλ 3 θέληξσλ Ζκέξαο ηεο Δηαηξείαο λφζνπ Alzheimer θαη πλαθψλ Γηαηαξαρψλ Αζελψλ, ηα έηε 2010-2011. Οη θξνληηζηέο θιήζεθαλ λα ζπκπιεξψζνπλ δνκεκέλα εξσηεκαηνιφγηα. Απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο θξνληηζηέο ην 64% ήηαλ γπλαίθεο θαη 36% άλδξεο. 48% ήηαλ ζχδπγνη, 45% παηδηά θαη 7% αδέξθηα. 52% απάληεζαλ φηη δελ επηζπκνχζαλ λα απνθαιχςνπλ ζηνπο αζζελείο ηε δηάγλσζε ελψ ην 48% ην είρε ήδε θάλεη. ηελ Διιάδα παξά ηηο απμαλφκελεο ελδείμεηο φηη πνιιά άηνκα κε άλνηα ζέινπλ λα γλσξίδνπλ ηε δηάγλσζή ηνπο ππάξρεη κεγάιε πνηθηιία ζηηο ζηάζεηο ησλ ζπγγελψλ αιιά θαη ησλ επαγγεικαηηψλ πγείαο σο πξνο ηελ απνθάιπςε ηεο ζηνπο αζζελείο. Ση γλσξίδνπλ νη αζζελείο ζρεηηθά κε ηε λόζν 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% λνκα πκπηψκαηα Δμέιημε Θεξαπεία Δληνχηνηο θαη ζε αληίζεζε κε ηα παξαπάλσ, ην 96% ησλ Διιήλσλ θξνληηζηψλ ήζειαλ λα μέξνπλ ηε αθξηβή δηάγλσζε αλ νη ίδηνη έπαζραλ απφ άλνηα! Ζ έξεπλα καο επίζεο έδεημε φηη ζε ζεκαληηθφ πνζνζηφ ε λφζνο Alzheimer εμαθνινπζεί λα ζεσξείηαη ζηίγκα θαη νη νηθνγέλεηεο αξλνχληαη ηελ γλσζηνπνίεζε ηνπ πξνβιήκαηνο, νιηθά ή κεξηθά. Πνηα είλαη ε ζηάζε ηνπ θξνληηζηή απέλαληη ζην 40% νηθνγελεηαθό/θηιηθό πεξηβάιινλ 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Σνπο έρσ Έδσζα Απεχθπγα ελεκεξψζεη. κεξηθέο λα πιεξνθνξί απαληήζσ εο. ζηηο εξσηήζεηο. Κξχβσ ηελ πάζεζε. Αξθεηνί επαγγεικαηίεο πγείαο επίζεο απνθεχγνπλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ηαηξηθνχο φξνπο φπσο «άλνηα» ή «λφζνο Alzheimer» θαη πεξηγξάθνπλ ζπκπηψκαηα θαη θαηαζηάζεηο θαη απηή ε επηθπιαθηηθφηεηα επηβεβαηψλεηαη ζηηο αλαθνξέο ησλ θξνληηζηψλ. H έξεπλα ―The Value of Knowing‖ ζρεδηάζηεθε απφ ηε ρνιή Γεκφζηαο Τγείαο ηνπ Harvard θαη ηελ Alzheimer Europe θαη πξαγκαηνπνηήζεθε κέζσ ηειέθσλνπ ζε 2,678 ελήιηθα άηνκα. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ζηηο ηέζζεξηο απφ ηηο πέληε ρψξεο (ΖΠΑ, Γεξκαλία, Γαιιία, Ηζπαλία θαη ε Πνισλία) πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα, ε λφζνο Alzheimer ήηαλ δεχηεξνο κεγαιχηεξνο θφβνο γηα ηελ πγεία κεηά απφ ηνλ θαξθίλν. ηελ εξψηεζε ζρεηηθά κε ηελ απνθάιπςε ηεο δηάγλσζεο πάλσ απφ ην 94% ησλ ζπκκεηερφλησλ απάληεζαλ φηη ζα ήζειαλ ν γηαηξφο λα ηνπο απνθαιχςεη ηε δηάγλσζε εάλ έπαζραλ. Ζ απνθάιπςε ηεο δηάγλσζεο ηεο λφζνπ Alzheimer ζα πξέπεη λα γίλεηαη κε δηαθξηηηθφηεηα θαη λα ζπλνδεχεηαη κε παξνρή πιεξνθνξηψλ γηα ηηο ζπλέπεηεο θαη ηελ εμέιημε ηεο λφζνπ, θαζψο θαη ρξήζηκεο επαθέο κε ηελ ηνπηθή ή ηελ παγθφζκηα εηαηξεία Alzheimer. ε ρψξεο φπνπ πξνβιέπεηαη απφ ηελ λνκνζεζία , νη γηαηξνί κπνξνχλ λα ελζαξξχλνπλ ηνπο αζζελείο λα δψζνπλ νδεγίεο ζε ζρέζε κε ηελ κειινληηθή ζεξαπεία ηνπο θαη ηηο πξνηηκήζεηο ηνπο φζνλ αθνξά ζηε θξνληίδα ηνπο. Γξ. Παξαζθεπή αθθά Νεπξνιφγνο-Φπρίαηξνο Πξφεδξνο ηεο Διιεληθήο Δηαηξείαο Άλνηαο Πξφεδξνο ηεο Δηαηξείαο λφζνπ Alzheimer & πλαθψλ Γηαηαξαρψλ Αζελψλ Γηεπζχληξηα Ηαηξείνπ Μλήκεο Ννζνθνκείνπ ΤΓΔΗΑ References 1. J. Hort, J. T. O‘Brien, G. Gainotti, T. Pirttila, B. O. Popescu, I. Rektorova, S. Sorbi, P. Scheltens. EFNS guidelines for the diagnosis and management of Alzheimer‘s disease. European Journal of Neurology (2010) 17 (10): 1236–1248. 2. C. Connell , L. Boise, J. Stuckey, S. Holmes and M. Hudson. Attitudes Toward the Diagnosis and Disclosure of Dementia Among Family Caregivers and Primary Care Physicians. The Gerontologist (2004) 44 (4): 500-507. 3. A. Zaleta and B. Carpenter. Patient-Centered Communication During the Disclosure of a Dementia Diagnosis. Am J Alzheimer‘s Dis other Dement. (2010) 25 (6): 513-520 4. The survey "Value of Knowing": http://www.alzheimer-europe.org/Research/Valueof- knowing ΓΗΑΗ Ζ ΝΟΟ ALZHEIMER ΜΠΟΡΔΗ ΚΑΗ ΠΡΔΠΔΗ ΝΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΘΔΗ Χ ΑΝΑΠΖΡΗΑ ΠΡΟΣΑΔΗ ΑΠΟ ΣΖΝ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΔΣΑΗΡEΗΑ ALZHEIMER ΚΑΗ ΤΝΑΦΧΝ ΓΗΑΣΑΡΑΥΧΝ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ΥΑΝΗΧΝ Παξνπζίαζε: Σδαλαθάθε- Μειηζζάξε Μαξία , Νεπξνιφγνο-Φπςίαηξνο, Δπηζηεκνληθά Τπεχζπλε Κ.Ζ Αζζελψλ λ. Alzheimer Υαλίσλ, Πξφεδξνο Δ.Ν.Α..Γ. Υαλίσλ Πεξίιεςε Πνηνο ν νξηζκφο ηεο αλαπεξίαο, πνπ εζηηάδεηαη ην ηζρχνλ ζχζηεκα ζηε ρψξα καο θαη ηη ηζρχεη ζηελ Δπξψπε θαηά ICF- χζηεκα Σαμηλφκεζεο θαη Αμηνιφγεζεο κε βάζε ηε Λεηηνπξγηθφηεηα. Αλαθνξά ςπρηθψλ – λνεηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ζηε Νφζν Alzheimer θαη επηκέξνπο ζπζηεκαηηθέο δηαηαξαρέο. Πνπ έγθεηηαη ε Διιεληθή Δηαηξεία Alzheimer Υαλίσλ γηα ηελ αλαγλψξηζε ηεο Ν.Α. σο αλαπεξία, πνηεο νη δξαζηεξηφηεηεο θαη νη πξνηάζεηο απηήο. Βηβιηνγξαθία: Έθδνζε: Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο (2001), Γελεχε Δηεζλήο Ταμηλόκεζε ηεο Λεηηνπξγηθόηεηαο, ηεο Αλαπεξίαο θαη ηεο Υγείαο Μεηάθξαζε: Τπνπξγείν Τγείαο θαη Κνηλσληθήο Αιιειεγγχεο, Ηλζηηληνχην Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο θαη Αιιειεγγχεο (ΗΚΠΑ) (2005) Δπηκέιεηα: BHTA Ηαηξηθέο Δθδφζεηο ΜΔΠΔ Έθδνζε: Δπξσπατθή Δηαηξία Alzheimer Μεηάθξαζε: Διιεληθή Δηαηξία Alzheimer, Ζώληαο κε ηελ λόζν Alzheimer Πξαθηηθόο Οδεγόο ICF Γλσζηαθή έθπησζε ζηα λεπξνινγηθά λνζήκαηα θαη ηθαλόηεηα νδήγεζεο Ξ. Φηηζηώξεο Γηεπζπληήο Νεπξνινγίαο Ζ αζθαιήο νδήγεζε πεξηιακβάλεη ρεηξηζκνχο θαη απνθάζεηο πνπ απαηηνχλ ςπρνζσκαηηθή θαη λνεηηθή επάξθεηα, φπσο θαη αθεξαηφηεηα ησλ γλσζηαθψλ ιεηηνπξγηψλ. Ζ επίδξαζε ηεο γλσζηαθήο επηδείλσζεο ζηε νδεγηθή ηθαλφηεηα έρεη κειεηεζεί ζε δηάθνξεο λεπξνινγηθέο παζήζεηο πνπ πεξηιακβάλνπλ ηελ Νφζν Alzheimer(ΑD), Νφζν Parkinson(PD), MS, Δπηιεςία, Αγγεηαθφ Δγθεθαιηθφ Δπεηζφδην(ΑΔΔ). Ζ AD επεξεάδεη πξσηαξρηθά ηηο γλσζηαθέο ιεηηνπξγίεο θαη ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο. Ο κέζνο φξνο ησλ ηξνραίσλ αηπρεκάησλ θαηά έηνο απμάλεη δξακαηηθά κεηά ηα πξψηα 3 ρξφληα θαη ρξεηάδεηαη λα επαλαμηνινγείηαη ε βαξχηεηα ηεο άλνηαο θαη ε ηθαλφηεηα νδήγεζεο θάζε 6 κήλεο -1ρξφλν, ζε αζζελείο κε πνιχ ειαθξά άλνηα(CDR: 1). Πάλησο αζζελείο κε δηάξθεηα άλνηαο θάησ απφ 3 ρξφληα κπνξνχλ λα νδεγνχλ αθφκε αζθαιψο. Οη αζζελείο κε PD παξνπζηάδνπλ γλσζηαθή έθπησζε, θπξίσο βιάβε ηεο πξνζνρήο θαη εθηειεζηηθή - νπηηθνρσξηθή δπζιεηηνπξγία, πνπ κπνξεί λα επεξεάζνπλ δπζκελψο ηελ ηθαλφηεηα αζθαινχο νδήγεζε. Ζ γλσζηαθή δπζιεηηνπξγία πνπ αθνξά θπξίσο ηελ ηαρχηεηα επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο ζε αζζελείο κε MS θαη πξέπεη λα αμηνινγείηαη μερσξηζηά. Οη επηιεπηηθνί αζζελείο παξνπζηάδνπλ ζπρλά γλσζηαθά πξνβιήκαηα πνπ νθείινληαη ζην είδνο ησλ θξίζεσλ, ζηελ δηάξθεηα ηεο δηαηαξαρήο ζηε κεζνθξηηηθή δξαζηεξηφηεηα αιιά θαη ζηα αληηΔ θάξκαθα. Απηνί νη παξάγνληεο κπνξνχλ λα επηδξάζνπλ αξλεηηθά ζηελ νδεγηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αζζελψλ. Οη αζζελείο κεηά απφ ΑΔΔ παξνπζηάδνπλ ζπρλά γλσζηαθά πξνβιήκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πξνζνρή θαη ηελ νπηηθή αληίιεςε θαη επεξεάδνπλ ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεοεηI Γηα ηελ βειηίσζε ηεο νδεγηθήο ζπκπεξηθνξάο ζα πξέπεη λα γίλεη πξνζαξκνγή ηεο πθηζηάκελεο λνκνζεζίαο θαη δεκηνπξγία θαηάιιεισλ δνθηκαζηψλ γηα ηελ αλάδεημε ησλ γλσζηαθψλ δηαηαξαρψλ ησλ λεπξνινγηθψλ αζζελψλ. ΓΗΚΑΗΟΠΡΑΚΣΗΚΖ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ ΑΘΔΝΧΝ ΜΔ ΑΝΟΗΑ – ΓΗΚΑΣΗΚΖ ΤΜΠΑΡΑΣΑΖ ΥΡΖΣΟΤ ΕΗΑΚΑ ζ. Γηθεγφξνπ - Γ.Γ. ηεο Παλειιήληαο Οκνζπνλδίαο Νφζνπ Αιηζάτκεξ Ζ έθθξαζε βνχιεζεο, απνηειεί ηνλ αθξνγσληαίν ιίζν ηεο ειεπζεξίαο ηνπ αηφκνπ ζε θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα. Ζ λφζνο Αιηζατκεξ θαη νη ζπλαθείο άλνηεο απνηεινχλ πεδίν φπνπ ην ζεκειηψδεο απηφ δηθαίσκα θάζε αλζξψπνπ ηίζεηαη πνιχ ζπρλά ππφ ακθηζβήηεζε. Οδεγνχκεζα επνκέλσο απφ αζηηθήο απφςεσο, ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο δηθαηνπξαθηηθήο ηθαλφηεηαο ελφο αλζξψπνπ πνπ πάζρεη απφ άλνηα γεληθψο σο θαη απφ ηελ λφζν Αιηζάτκεξ εηδηθψηεξα. ηε λνκηθή επηζηήκε ε ηθαλφηεηα ηνπ πξνζψπνπ γηα δηθαηνπξαμία νξίδεηαη γεληθά σο «ε ηθαλφηεηα ηνπ πξνζψπνπ γηα απηνδχλακε δήισζε βνχιεζεο, ε νπνία ζπλεπάγεηαη ηα ζρεηηθά κε απηή δηθαηνπξαθηηθά απνηειέζκαηα». Ο νξηζκφο απηφο ζεκειηψλεηαη πάλσ ζηελ αξρή ηεο απηνλνκίαο ηεο βνχιεζεο θαη αθνξά ηελ εμνπζία ηνπ πξνζψπνπ λα ξπζκίδεη απηφλνκα ηηο ζρέζεηο ηνπ. Ο Αζηηθφο καο Κψδηθαο, κε ην άξζξν 127, ζεσξεί ηθαλφ θάζε άηνκν πνπ έρεη ζπκπιεξψζεη ην δέθαην φγδνν έηνο ηεο ειηθίαο ηνπ, δειαδή θάζε ελήιηθν θαη εμαηξεί ηα άηνκα πνπ βξίζθνληαη ππφ ζηεξεηηθή ή επηθνπξηθή δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε. Γειαδή εμαηξείηαη έλα άηνκν φηαλ ιφγσ ςπρηθήο ή δηαλνεηηθήο δηαηαξαρήο ή ιφγσ ζσκαηηθήο αλαπεξίαο αδπλαηεί, ελ φισ ή ελ κέξεη λα θξνληίδεη κφλνο γηα ηηο ππνζέζεηο ηνπ (άξζξν 1666 Α.Κ.). χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ απηφ, ε χπαξμε ςπρηθήο λφζνπ, κε ηελ επξχηεξε έλλνηά ηεο, απνηειεί ζεκειηψδε παξάγνληα γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο ηθαλφηεηαο ή φρη, ελφο αλζξψπνπ λα δηαρεηξίδεηαη απηφβνπια ηηο ππνζέζεηο ηνπ. πσο βιέπνπκε ν Α.Κ. ζην πξνκλεζζέλ άξζξν εμαηξεί απφ ηελ δηθαηνπξαθηηθή ηθαλφηεηα ηνπο ςπρηθψο ή δηαλνεηηθψο πάζρνληεο θαη νπδφισο αλαθέξεηαη ζηνλ φξν άλνηα, γη‘ απηφ ρξεζηκνπνίεζα ζπκπιεξσκαηηθά κεηά ηνλ φξν ςπρηθή λφζν θαη ηνλ φξν «κε ηελ επξχηεξε έλλνηα» θαη απηφ γηα λα δείμσ φηη ζηε δηθαζηεξηαθή πξαθηηθή εξκελεπηηθά ζην άξζξν 1666 Α.Κ. εληάζζνληαη νη πάζρνληεο απφ άλνηα. ‘ απηφ ηνλ επξχηεξν φξν φπσο αληηιακβάλεζζε εληάζζνληαη θαη νη πάζρνληεο απφ ηε λφζν Αιηζάτκεξ. αο έθαλα απηήλ ηελ ππνζεκείσζε γηα λα αληηιεθζείηε φηη ζηελ Διιάδα ππάξρεη αλππαξμία λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ θαη πιήξεο άγλνηα ζηελ αλαθνξά ηνπ φξνπ Άλνηα. Σα δηθαζηήξηα απνθαζίδνπλ ζχκθσλα κε ηελ ππάξρνπζα λνκνζεζία ε νπνία ηζρχεη γηα ηνπο ςπρηαηξηθνχο αζζελείο. Γη‘ απηφ ε δηεμαγφκελε δηεκεξίδα απνβιέπεη θπξίσο ζηελ αλάδεημε άιισο επηζήκαλζε απηήο ηεο αλππαξμίαο θαη ζηελ ππφδεημε πξνο ηελ Πνιηηεία γηα ηελ θαηάξηηζε θαη ηελ ςήθηζε λέσλ λνκνζεηηθψλ ξπζκίζεσλ, πνπ ζα πεξηιακβάλνπλ πιένλ εμεηδηθεπκέλα θαη ηελ Άλνηα. Έηζη πηζηεχσ πσο κε ηελ θαηάξηηζε θαη ςήθηζε λέσλ βειηησκέλσλ ζρεηηθψλ λνκνζεηηθψλ δηαηάμεσλ ζα δηνξζσζνχλ θαη λεπξαιγηθνί ηνκείο ελαξκνληζκέλνη ζηηο αλάγθεο θαη ησλ αλντθψλ αζζελψλ, πνπ εθηφο απφ ηελ δηθαηνπξαθηηθή αληηκεηψπηζή ηνπο αζθαιψο ζα αθνξνχλ θαη ηελ αζθαιηζηηθή θάιπςε, ηελ αλαπεξηθή ζπληαμηνδφηεζε, ηελ δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε θαη ηα άιια εηδηθψηεξα ζέκαηα. Δπεηδή φκσο, ζήκεξα πθίζηαηαη ην ππάξρνλ λνκνζεηηθφ θαζεζηψο, κε ην νπνίν εξκελεπηηθά ζπκπνξεχνληαη θαη ηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ άλνηα, ζα ήζεια λα αλαθέξσ φηη θαη απηέο νη ππάξρνπζεο γεληθέο λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο είλαη πξνζαξκνζκέλεο ζηα λεψηεξα δηδάγκαηα ηεο ςπρηαηξηθήο επηζηήκεο θαη έρνπλ, θαηά ηνλ αείκλεζην θαζεγεηή Η. Γειεγηάλλε, ζαλ θεληξηθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηηο αλζξσπηζηηθέο ηδέεο ηνπ ζεβαζκνχ ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηεο αλζξψπηλεο αμίαο θαη αμηνπξέπεηαο. Αλάκεζα ζ‘ απηέο ηηο λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο πξσηαξρηθή ζέζε έρεη ν ζεζκφο ηεο Γηθαζηηθήο πκπαξάζηαζεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηελ δηθαηνπξαθηηθή αληθαλφηεηα (Ν. 2447/96). Ο ζεζκφο απηφο πνπ αληηθαηέζηεζε ηνπο πξντζρχνληεο πεξίπινθνπο ζεζκνχο ηεο δηθαζηηθήο απαγφξεπζεο θαη ηεο δηθαζηηθήο αληίιεςεο δηέπεηαη απφ ζχγρξνλεο αληηιήςεηο θαη πνιιέο ζπνπδαίεο θαηλνηνκίεο πνπ ζέβνληαη πξσηαξρηθά ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ πάζρνληα. Δδψ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί θπξίσο ην φηη επηβάιιεηαη ζηα δηθαζηήξηα, ζεβφκελα ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αζζελνχο, λα ζπλεδξηάδνπλ «θεθιεηζκέλσλ ησλ ζπξψλ». Αξκνδηφηεηεο Γηθαζηηθνχ πκπαξαζηάηε. πσο είλαη βέβαην ν άλζξσπνο απ‘ ηε ζηηγκή ηεο γελλήζεψο ηνπ κέρξη θαη ηελ εκέξα ηνπ ζαλάηνπ ηνπ έρεη δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο κε ππνζηειιφκελα αθφκα θαη φηαλ απσιέζεη ηηο λνεηηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο. Παξ‘ φινλ φκσο πνπ ν αζζελήο ηππηθά δελ είλαη ζε ζέζε λα θαηαλνήζεη ηα γξαθεηνθξαηηθά θαη λνκηθά πξνβιήκαηα (δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο) πνπ αλαθχπηνπλ θαζ‘ φιελ ηελ δηάξθεηα ηεο απψιεηαο ησλ λνεηηθψλ ηνπ ηθαλνηήησλ, νπζηαζηηθά κε ηελ δηθαζηηθή αληηκεηψπηζε απηήο ηεο θαηάζηαζεο απνζθνπείηαη ε ελεξγφο δηαηήξεζε θαη ε ιεηηνπξγηθφηεηα ησλ δξαζηεξηνηήησλ απηνχ ηνπ αηφκνπ. Σελ αληηκεηψπηζε ηεο απψιεηαο ησλ λνεηηθψλ ηθαλνηήησλ ηνπ αζζελνχο έξρεηαη λα αληηκεησπίζεη ν δηνξηζκέλνο κε απφθαζε ηνπ δηθαζηεξίνπ δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο. Έρνπκε εδψ έλαλ αλάινγν ζεζκφ κε ηνλ ζεζκφ ηεο εθπξνζψπεζεο ησλ αλειίθσλ. Ο δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο κπνξεί λα ελεξγεί κφλνλ επ‘ σθειεία ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ, φπσο αθξηβψο ζπκβαίλεη θαη κε ηνπο αλειίθνπο. Μπνξεί λα δηαρεηξίδεηαη ηηο ηξέρνπζεο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ επ‘ σθειεία ηνπ θαη κφλνλ, π.ρ. δχλαηαη λα εηζπξάηηεη ηελ ζχληαμή ηνπ, λα δηαρεηξίδεηαη ηελ αθίλεηε πεξηνπζία ηνπ, λα παξίζηαηαη ζηα δηθαζηήξηα θαηαζέηνληαο ή αληηκεησπίδνληαο αγσγέο ή εγθιήζεηο. Δάλ φκσο ν δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο πξφθεηηαη λα πξνβεί ζε νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ μεπεξλνχλ ην κέηξν απηέο ζα πξέπεη λα αθνξνχλ απνθιεηζηηθά θαη κφλνλ ζηελ αληηκεηψπηζε αλεθίθηνπ αλάγθεο ή πξνθαλνχο σθέιεηαο ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ, φπσο αθξηβψο ζπκβαίλεη θαη κε ηνπο αλειίθνπο, ζα πξέπεη φκσο γη‘ απηέο ηηο ηδηαίηεξεο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο λα δεηεζεί εηδηθή άδεηα κε εηδηθή δηθαζηηθή απφθαζε π.ρ. ζα κπνξεί λα δεηεζεί άδεηα γηα εθπνίεζε ή αληαιιαγή αθηλήησλ ή γηα ηελ δηαρείξηζε ρξεκάησλ επ‘ σθειεία ηνπ αζζελνχο, π.ρ. αληηκεηψπηζε αζζελείαο ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ ζην εμσηεξηθφ (αλέθηθηνο αλάγθε), αληηθαηάζηαζε κε πξνζνδνθφξνπ αθηλήηνπ κε άιιν πνπ ζα σθειήζεη ηνλ αζζελή (πξνθαλήο σθέιεηα). ε θάζε πεξίπησζε φκσο, φια απηά ζα γίλνληαη επ‘ σθειεία ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ, ην δε ελαπνκείλαλ θεθάιαην ζα δηαηεξείηαη ζε ηξαπεδηθφ ινγαξηαζκφ ηνπ. εκεηψλσ επίζεο φηη ζε θακία πεξίπησζε δελ κπνξεί ν δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο λα ζπληάμεη δηαζήθε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ. Γηαδηθαζίεο γηα ηνλ δηνξηζκφ Γηθαζηηθνχ πκπαξαζηάηε: Σψξα ζα κνπ επηηξέςεηε λα ζαο πεξηγξάςσ κέζα ζε γεληθέο γξακκέο ηηο απαηηνχκελεο δηαδηθαζηηθέο θηλήζεηο πνπ πξέπεη λα γίλνπλ γηα λα ππνβιεζεί έλα πξφζσπν πνπ πάζρεη απφ Άλνηα ζε δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε θαη ηνλ δηνξηζκφ δηθαζηηθνχ ζπκπαξαζηάηε, ελψ παξάιιεια, φπνπ ρξεηάδεηαη ζα επηζεκαίλσ θαη ζα ζρνιηάδσ πεξηιεπηηθά ηνπο ζεζκνχο πνπ απινπνηνχλ φπσο ζα δηαπηζηψζηε θαη εζείο ηηο δηαδηθαζίεο θαη εμππεξεηνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηνλ αζζελή. χκθσλα κε ην άξζξν 1667 Α.Κ. ε ππνβνιή ζηελ δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε απνθαζίδεηαη απφ ην δηθαζηήξην χζηεξα απφ αίηεζε πξνο απηφ ηνπ ηδίνπ ηνπ πάζρνληα (εθ‘ φζνλ βξίζθεηαη ζην πξψην ζηάδην ηεο δηαγλψζεσο ηεο αζζελείαο) ή ηνπ ζπδχγνπ ηνπ, εθ‘ φζνλ ππάξρεη έγγακε ζπκβίσζε, ή ησλ γνλέσλ ή ηέθλσλ ηνπ ή ηνπ Δηζαγγειέα ή θαη απηεπαγγέιησο. Καηλνηνκία εδψ απνηειεί ε απηεπάγγειηε επαηζζεζία ηνπ δηθαζηεξίνπ, ην νπνίν δηαηάζζεη ηελ εηζαγσγή ηεο ππφζεζεο κε πξάμε ηνπ. Γηα λα κπνξεί φκσο λα ζπκβεί απηφ, ην επφκελν άξζξν 1668 Α.Κ. πξνηξέπεη θαη επαηζζεηνπνηεί πνιινχο θνξείο ηεο θνηλσλίαο καο, φπσο ηνπο δεκνζίνπο θαη δεκνηηθνχο ππαιιήινπο, ηνπο εηζαγγειείο, ηα φξγαλα ησλ αξκνδίσλ θνηλσληθψλ ππεξεζηψλ θαζψο θαη ηνπο πξντζηακέλνπο κνλάδσλ ςπρηθήο πγείαο, νη νπνίνη νθείινπλ λα γλσζηνπνηνχλ ζην δηθαζηήξην θάζε πεξίπησζε πνπ κπνξεί λα ζπλεπάγεηαη ηελ ππνβνιή ελφο πξνζψπνπ ζε δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε, ακέζσο κφιηο ηελ πιεξνθνξνχληαη θαηά ηελ άζθεζε ησλ θαζεθφλησλ ηνπο. Έηζη θαη ηα κνλαρηθά, ηα πεξηθεξφκελα θαη ηα εγθαηαιειεηκκέλα άηνκα ζα βξίζθνπλ δηθαζηηθή πξνζηαζία, ζα ηίζεληαη ππφ δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε θαη ζα δηνξίδεηαη θαη γη‘ απηνχο δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο. Γηεπθξηληζηηθά αλαθέξσ φηη ελψ ηα πξφζσπα ηνπ ακέζνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ πξναλέθεξα ππνβάιινπλ ηελ αίηεζή ηνπο απ‘ επζείαο ζηνλ γξακκαηέα ηνπ Πξσηνδηθείνπ φια ηα άιια πξφζσπα ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ ινηπψλ αλσηέξσ ζπγγελψλ π.ρ. αδέιθηα, ππνβάινπλ ηελ αίηεζή ηνπο ζηνλ εηζαγγειέα θαη ζηε ζπλέρεηα απηφο ηελ ππνβάιιεη ζην δηθαζηήξην. Με ηελ θαηάζεζε ηνπ δηθνγξάθνπ ηεο αίηεζεο ζηε γξακκαηεία ηνπ δηθαζηεξίνπ, ζπληάζζεηαη έθζεζε θάησ απφ ην πξσηφηππν ηεο αίηεζεο θαη πξνζδηνξίδεηαη ε εκεξνκελία ηεο δηθαζίκνπ. Δδψ πξέπεη λα επηζεκάλσ φηη ζ‘ απηήλ ηελ δηαδηθαζία δελ ππάξρεη αληίπαινο, ε αίηεζε δελ ζηξέθεηαη θαηά ηνπ πάζρνληα. Πξνηνχ θζάζνπκε ζηε ζπδήηεζε ηεο αηηήζεσο, ηφζν ε αίηεζε φζν θαη ε πξάμε ηνπ δηθαζηεξίνπ θνηλνπνηνχληαη ππνρξεσηηθά ζηελ αξκνδία θνηλσληθή ππεξεζία, ε νπνία πξέπεη λα εξεπλήζεη γηα ην πξφζσπν πνπ πξνηείλεηαη λα δηνξηζζεί δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο, ππνρξενχηαη λα θαηαζέζεη ηελ απάληεζή ηεο ζηε γξακκαηεία ηνπ δηθαζηεξίνπ ην αξγφηεξν ηξεηο εκέξεο πξηλ απφ ηελ εκέξα πνπ νξίζζεθε γηα ηελ ζπδήηεζε. Ζ θαηλνηνκία εδψ, πνπ απνβιέπεη ζηελ ηαρεία έθδνζε ηεο απφθαζεο, είλαη φηη δίδεηαη ε επρέξεηα ζην δηθαζηήξην λα δηθάδεη αθφκα θαη ρσξίο ηελ παξαπάλσ έθζεζε, ζπλεθηηκψληαο θπζηθά ηελ θαηάζεζε καξηχξσλ θαη ηηο ηπρφλ γλσκαηεχζεηο θαη γλψκεο άιισλ εηδηθψλ επηζηεκφλσλ θαη θνηλσληθψλ ιεηηνπξγψλ. εκεηψλσ εδψ φηη ζηελ πξάμε νη ζρεηηθέο θνηλσληθέο ππεξεζίεο δειψλνπλ θαη κάιηζηα εγγξάθσο αδπλακία πξαγκαηνπνίεζεο έξεπλαο. Καηά ηελ ζπδήηεζε ηεο αηηήζεσο, πνπ γίλεηαη πιένλ θεθιεηζκέλσλ ησλ ζπξψλ θαη ράξηλ ηεο ηαρείαο εθδφζεσο ηεο απφθαζεο γίλεηαη απφ ηα Μνλνκειή Πξσηνδηθεία ηνπ ηφπνπ ηεο ζπλήζνπο δηακνλήο ηνπ αζζελνχο θαη θαηά ηελ εθνπζία δηθαηνδνζία, θιεηεχνληαη λα ζπκκεηάζρνπλ ζ‘ απηήλ ηα πξφζσπα πνπ έρνπλ δηθαίσκα λα ππνβάιινπλ ηελ αίηεζε θαη δελ ην έθαλαλ ή αθφκα θαη εάλ δελ θιεηεπζνχλ κπνξνχλ απηά ηα πξφζσπα λα παξέκβνπλ ζηε δίθε. Απηφ πξνβιέπεηαη απφ ηηο δηαηάμεηο ηνπ Κ.Πνι.Γ. θαη απνβιέπεη ζηελ πιήξε δηαιεχθαλζε ηεο αιήζεηαο, ζρεηηθά κε ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ ζπκπαξαζηαηένπ, γηα ράξε ηνπ ζπκθέξνληνο ηνπ ηδίνπ. Παξέιεηςα λα αλαθέξσ φηη κε ηελ ππνβνιή ηεο αηηήζεσο κπνξεί κε πξάμε (άιισο κε πξνζσξηλή δηαηαγή) ηνπ δηθαζηεξίνπ, γηα ηελ πεξίπησζε πνπ ππάξρεη άκεζε θαη επείγνπζα αλάγθε λα δηνξηζζεί πξνζσξηλψο δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο, ηνπ νπνίνπ ε θιήηεπζε ζηε δίθε είλαη ππνρξεσηηθή. ην δηθαζηήξην θαηά ηελ απνδεηθηηθή δηαδηθαζία ζπλεθηηκψληαη φια ηα ζηνηρεία, νη ηαηξηθέο γλσκαηεχζεηο πνπ νη δηθαζηέο καο ηηο ζέινπλ λα είλαη θπξίσο απφ Ννζνθνκείν θαη πιήξσο αηηηνινγεκέλεο θαη πξφζθαηεο, νη ηπρφλ βεβαηψζεηο δεκνζίαο αξρήο ή Ν.Π.Γ.Γ. πνπ αθνξνχλ ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ αζζελνχο, φζνλ θαη νη θαηαζέζεηο ησλ θιεηεπζέλησλ θαη ησλ παξεκβιεζέλησλ ζηε δίθε, πνπ αθνξνχλ επίζεο ηελ θαηάζηαζε ηνπ αζζελνχο αιιά θαη ην πξφζσπν πνπ πξφθεηηαη λα δηνξηζζεί σο δηθαζηηθφο ζπκπαξαζηάηεο. Πξνβιέπεηαη επίζεο ε άκεζε θαη πξνζσπηθή επηθνηλσλία ηνπ αζζελνχο κε ηε δίθε. Απηή φκσο ε άκεζε επηθνηλσλία κπνξεί λα παξαιείπεηαη, φπσο ζπλήζσο ζπκβαίλεη κε ηνπο λνζνχληεο απφ ηε λφζν Αιηζάτκεξ, φηαλ πηζηνπνηείηαη φηη ππάξρεη πξνθαλήο αδπλακία λα επηθνηλσλήζεη ν αζζελήο κε ην πεξηβάιινλ ή φηαλ ππάξρεη θίλδπλνο γηα ηελ πγεία ηνπ ε απηνπξφζσπε εκθάληζή ηνπ ζην δηθαζηήξην. εκεηψλεηαη φηη ν ππνβάιισλ ηελ αίηεζε γηα δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε πξνηείλεη ζπγρξφλσο θαη ην δηθαζηήξην δηνξίδεη θαη ηξηκειέο επνπηηθφ ζπκβνχιην πνπ πξνέξρεηαη απφ ην άκεζν ή έκκεζν νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ θαη ελ ειιείςεη απφ ην θηιηθφ πεξηβάιινλ. Ζ δηθαζηηθή απφθαζε πνπ ζα εθδνζεί θαηά ην άξζξν 1681 Α.Κ. έρεη άκεζα απνηειέζκαηα φζνλ αθνξά ηελ δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε απφ ηε δεκνζίεπζε ηνπ δηαηαθηηθνχ ηεο ζε εηδηθφ βηβιίν πνπ ηεξείηαη ζηε γξακκαηεία ηνπ δηθαζηεξίνπ. Φπζηθά ράξηλ ζπληνκίαο πξνο απνθπγή δηπιψλ απνθάζεσλ θαη εθ‘ φζνλ ππάξρεη ζρεηηθή αίηεζε ηα δηθαζηήξηα νξίδνπλ θαη‘ αξρήλ πξνζσξηλφ δηθαζηηθφ ζπκπαξαζηάηε θαη ζπγρξφλσο νξηζηηθφ κεηά φκσο ηελ ηειεζηδηθία ηεο απφθαζεο. Σειεηψλνληαο ζέισ λα επρεζψ θαη απηφο ν ζεζκφο λα βειηησζεί λνκνζεηηθά ζχκθσλα κε ηηο ππνδείμεηο πνπ πξνηείλνπκε κε ην λνκνζρέδην πνπ θαηαξηίζακε. Γηθαηνπξαμία θαη άλνηα: Μία ζύγρξνλε πξόθιεζε Βαΐηζα Γηαλλνύιε1, & Μάγδα Σζνιάθε2 1 Φπρνιφγνο, MSc Γλσζηηθήο Φπρνινγίαο θαη Νεπξνςπρνινγίαο, Α.Π.Θ. 2 Γ΄ Παλεπηζηεκηαθή Νεπξνινγηθή Κιηληθή, Ηαηξηθή ρνιή Α.Π.Θ. Έρεη δεκνζηεπζεί ζην επηζηεκνληθφ πεξηνδηθφ εγθέθαινο e-mail επηθνηλσλίαο: [email protected] ηει.25210-31646, 6979325745 Πεξίιεςε Ζ έλλνηα ηεο ηθαλφηεηαο γηα δηθαηνπξαμία απνηειεί έλα απφ ηα πην θιέγνληα δεηήκαηα φρη κφλν ζην ρψξν ηεο Ννκηθήο επηζηήκεο, αιιά θαη ηεο Ηαηξηθήο. Ζ αμηνιφγεζε ηεο ηθαλφηεηαο γηα δηθαηνπξαμία κπνξεί λα πάξεη δηάθνξεο κνξθέο φπσο αμηνιφγεζε ηεο ηθαλφηεηαο γηα ζπγθαηάζεζε ζε ηαηξηθά ζέκαηα, ηθαλφηεηα ζπγθαηάζεζεο γηα ζεμνπαιηθά ζέκαηα, ηθαλφηεηα νηθνλνκηθήο δηαρείξηζεο, ηθαλφηεηα καξηπξίαο ζηα δηθαζηήξηα, ηθαλφηεηα νδήγεζεο θαη ηέινο ηθαλφηεηα αλεμάξηεηεο δηαβίσζεο. ηηο κέξεο ιφγσ ησλ δεκνγξαθηθψλ αιιαγψλ θαζίζηαηαη αλαγθαία ε εζηίαζε ζηνπο ειηθησκέλνπο, κε ηελ πξαγκαηνγλσκνζχλε πεξί (αλ)ηθαλφηεηαο δηθαηνπξαμίαο εηδηθφηεξα γηα αζζελείο κε άλνηα λα ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή. Ηδηαίηεξα νη λεπξνιφγνη θαη ςπρίαηξνη ζα πξέπεη λα είλαη ελεκεξσκέλνη κε πνηνλ ηξφπν ζα εμεηάδνπλ ηνπο αζζελείο κε άλνηα έηζη ψζηε λα γλσκαηεχνπλ γηα ηελ ηθαλφηεηά ηνπο γηα δηθαηνπξαμία. ηελ παξνχζα εξγαζία γίλεηαη κία πξνζπάζεηα ζχληνκεο αλαζθφπεζεο ηεο θαηάζηαζεο ζηελ Διιάδα θαη ην εμσηεξηθφ. Λέμεηο θιεηδηά: ηθαλφηεηα δηθαηνπξαμίαο, λεπξνςπρνινγηθή εθηίκεζε, άλνηα. Competency and Dementia: Α challenge of today Vaitsa Giannouli1, & Magda Tsolaki2 1 Psychologist, MSc, Psychology Department, Aristotle University of Thessaloniki 2 rd 3 University Department, Medical School, Aristotle University of Thessaloniki. Abstract The concept of competency is one of the most important issues not only in the field of law, but also of mental health. The evaluation of competency can take different forms such as assessment of capacity for medical consent, capacity for sexual consent, financial capacity, testamentary capacity, driving capacity and capacity for independent living. Today due to the demographic changes, the focus on older adults is essential, with the forensic evaluation on their competency, specifically for dementia patients to be considered as significant. Neurologists and Psychiatrists have to be educated in order to have the capacity to give a diagnosis about the competency of patients with dementia. The present study aims at presenting in brief a review of the situation in Greece and abroad. Key words: competency, neuropsychological assessment, dementia. Δηζαγσγή Κάζε πνιίηεο θξάηνπο (κε έλα έζησ θαη ζηνηρεηψδεο λνκηθφ ζχζηεκα) είλαη θνξέαο δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ. ηελ επνρή καο βέβαηα ε άζθεζε απηψλ ησλ δηθαησκάησλ ηίζεηαη ππφ ακθηζβήηεζε εηδηθά γηα νκάδεο αηφκσλ φπσο είλαη νη αζζελείο κε ςπρηαηξηθή ζπκπησκαηνινγία ή/θαη λεπξνινγηθά λνζήκαηα. Απηή ε ηάζε πξνβιεκαηηζκνχ πεξί ηθαλφηεηαο άζθεζεο δηθαησκάησλ θαίλεηαη θαη απφ ηηο απμαλφκελεο πεξηπηψζεηο αλάγθεο θαηαθπγήο ζε ηέηνηνπ είδνπο γλσκαηεχζεηο απφ εηδηθνχο ςπρηθήο πγείαο ζε παγθφζκην επίπεδν1. Θεκειηψδεο είλαη ε δηάθξηζε (αλ θαη απηφ δελ ππάξρεη ζηελ ειιεληθή γιψζζα) αλάκεζα ζηνλ αγγιηθφ φξν capacity πνπ αθνξά ηα λνκηθά θξηηήξηα εθηίκεζεο ηεο ηθαλφηεηαο ιήςεο κίαο απηφλνκεο θαη έγθπξεο απφθαζεο θαη ζηνλ φξν competence πνπ αθνξά θπξίσο ηελ θιηληθή εθηίκεζε ηεο ηθαλφηεηαο ιήςεο έγθπξσλ απνθάζεσλ2, 3. Δπηκέξνπο δηάθξηζε γηα ηνλ φξν capacity αλαθέξεηαη κεηαμχ ηεο ηθαλφηεηαο γηα ιήςε απφθαζεο, δειαδή ηεο ηθαλφηεηαο πνπ έρεη θάπνηνο λα απνθαζίδεη (decisional capacity) θαη ηεο εθηειεζηηθήο ηθαλφηεηαο, δειαδή ηεο ηθαλφηεηαο λα εθαξκφζεη κία απφθαζε (executional capacity)4. Ο πξνεγνχκελνο δηαρσξηζκφο ηνλίδεη ηε δηάζηαζε αλάκεζα ζηε βνχιεζε (ζέιεζε θαη απφθαζε γηα θάπνηεο ελέξγεηεο) θαη ηελ εθηέιεζε (πξαγκαηνπνίεζε) απηψλ ησλ ελεξγεηψλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ζ έλλνηα ηεο δηθαηνπξαμίαο ζηελ ειιεληθή λνκνζεζία Ο ειιεληθφο Αζηηθφο Κψδηθαο, φπσο θαη νη λνκνζεζίεο άιισλ θξαηψλ αλαθέξεηαη ζηελ έλλνηα ηεο δηθαηνπξαμίαο. ην άξζξν 34 ΑΚ αλαθέξεηαη φηη «θάζε άλζξσπνο έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα είλαη ππνθείκελν δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ». Με βάζε ην πξνεγνχκελν αθνινπζνχλ κία ζεηξά άξζξσλ (127-152 ΑΚ), ηα νπνία πξαγκαηεχνληαη ζέκαηα φπσο ην πνηφο είλαη ηππηθά ηθαλφο λα δηαζέηεη απηνβνχισο ηα δηθαηψκαηά ηνπ θαη λα αλαιακβάλεη απηνβνχισο ππνρξεψζεηο. Χο ηθαλφηεηα γηα δηθαηνπξαμία νξίδεηαη «Ζ ηθαλφηεηα ηνπ πξνζψπνπ γηα απηνδχλακε επηρείξεζε δήισζεο βνχιεζεο, ε νπνία ζπλεπάγεηαη ηα ζρεηηθά κε απηή δηθαηνπξαθηηθά απνηειέζκαηα. Θεκειηψλεηαη δε, πάλσ ζηελ αξρή ηεο απηνλνκίαο ηεο βνχιεζεο θαη αθνξά ζηελ εμνπζία ηνπ πξνζψπνπ λα ξπζκίδεη απηφλνκα ηηο ζρέζεηο ηνπ»5. Έλαο άιινο νξηζκφο ηεο δηθαηνπξαθηηθήο ηθαλφηεηαο ηνλίδεη θαη απηφο ην βαζηθφ ζηνηρείν ηεο δήισζεο βνχιεζεο αλαθέξνληαο φηη «Γηθαηνπξαθηηθή ηθαλφηεηα είλαη εθείλε πνπ απνλέκεη ην δίθαην ζην πξφζσπν λα επηρεηξεί δηθαηνπξαμίεο, δειαδή λα πξνβαίλεη ζε δειψζεηο βνπιήζεσο κε ζθνπφ ηελ παξαγσγή ελλφκσλ απνηειεζκάησλ. Ζ δηθαηνπξαθηηθή ηθαλφηεηα έρεη ελεξγεηηθφ ραξαθηήξα, θαζψο ην πξφζσπν θάλνληαο ρξήζε ηεο ηθαλφηεηαο απηήο δεκηνπξγεί έλλνκεο ζρέζεηο, απφ ηηο νπνίεο πεγάδνπλ έλλνκα απνηειέζκαηα»6. Δπηπιένλ ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη ε ηθαλφηεηα γηα δηθαηνπξαμία ζηνλ Αζηηθφ Κψδηθα θαίλεηαη λα ιεηηνπξγεί σο ζπλψλπκε έλλνηα ηεο ηθαλφηεηαο γηα θαηαινγηζκφ απφ ηνλ Πνηληθφ Γίθαην. Ζ δηθαηνπξαμία λνκηθά κπνξεί λα θαηεγνξηνπνηεζεί ζε δηάθνξα είδε φπσο αλάινγα κε ηνλ αξηζκφ ζπκκεηερφλησλ κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηηο κνλνκεξείο δηθαηνπξαμίεο (φηαλ θαηαξηίδνληαη κε ηε δήισζε ηεο βνχιεζεο ελφο πξνζψπνπ θαη δελ απαηηεί απνδνρή απφ άιιν κέξνο), ηηο δηκεξείο δηθαηνπξαμίεο (φηαλ θαηαξηίδνληαη δηα ηεο δήισζεο ηεο βνχιεζεο δχν ή πεξηζζνηέξσλ πξνζψπσλ) θαη ηηο πνιπκεξείο δηθαηνπξαμίεο (φηαλ θαηαξηίδνληαη απφ πνιιά πξφζσπα). Έλαο αθφκε δηαρσξηζκφο αθνξά ηηο ακθνηεξνβαξείο δηθαηνπξαμίεο (φηαλ δεκηνπξγνχληαη ακθνηέξσζελ δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο), ηηο εηεξνβαξείο δηθαηνπξαμίεο (φηαλ γελλάηαη ππνρξέσζε ζηνλ έλαλ κφλν ησλ ζπκβαιινκέλσλ, ε νπνία αληηζηνηρεί ζην δηθαίσκα ηνπ άιινπ πξνζψπνπ). Μία άιιε δηάθξηζε κπνξεί λα γίλεη αλάινγα κε ην πεξηερφκελν ηεο δηθαηνπξαμίαο. Μπνξνχκε λα έρνπκε δηθαηνπξαμίεο ελ δσή (πνπ παξάγνπλ έλλνκεο ζπλέπεηεο δψληνο) θαη αηηία ζαλάηνπ (κεηά ζάλαηνλ ηνπ δηθαηνπξαθηνχληνο). Αθφκε έρνπκε δηθαηνπξαμίεο πεξηνπζηαθνχ ή πξνζσπηθνχ δηθαίνπ (αλαιφγσο ηνπ αλ αθνξνχλ ηελ πεξηνπζία ή ην πξφζσπν). Ζ πεξηνπζηαθνχ δηθαίνπ είλαη θπξίσο ελνρηθέο (κε ηηο νπνίεο ζπληζηάηαη, αιινηψλεηαη ή θαηαξγείηαη ελνρηθφ δηθαίσκα) θαη νη εκπξάγκαηεο (κε ηηο νπνίεο ζπληζηάηαη, αιινηψλεηαη ή θαηαξγείηαη εκπξάγκαην δηθαίσκα). Δπίζεο νη δηθαηνπξαμίεο πεξηνπζηαθνχ δηθαίνπ δηαθξίλνληαη ζε απηέο πνπ πεξηέρνπλ ή φρη πεξηνπζηαθή επίδνζε (δειαδή ζε απηέο πνπ νδεγνχλ ζε επαχμεζε ηεο πεξηνπζίαο θάπνηνπ). Αλ ε επίδνζε γίλεηαη κε αληάιιαγκα, ηφηε ε δηθαηνπξαμία είλαη επαρζήο (δειαδή φηαλ απηφο πνπ ηελ θαηαξηίδεη πξνζβιέπεη ζε αληηπαξνρή), αιιηψο είλαη ραξηζηηθή (φηαλ απηφο πνπ ηελ θαηαξηίδεη δελ απνβιέπεη ζε αληάιιαγκα, πρ. ε πεξίπησζε ηεο δσξεάο)5. Ηθαλφ γηα θάζε δηθαηνπξαμία νξίδεηαη ζχκθσλα κε ηελ ηζρχνπζα ειιεληθή λνκνζεζία φπνην άηνκν έρεη ζπκπιεξψζεη ην 18ν έηνο ηεο ειηθίαο ηνπ. Αληηζέησο, αλίθαλνη γηα δηθαηνπξαμία είλαη φπνηνη δελ έρνπλ ζπκπιεξψζεη ην 10ν έηνο ηεο ειηθίαο θαη φζνη ππφθεηληαη ζε πιήξε ζηεξεηηθή δηθαζηηθή ζπκπαξάζηαζε, γηα απηνχο δειαδή πνπ έρεη απνθαζηζηεί δηθαζηηθά φηη δε κπνξνχλ λα πξνβνχλ ζε νπνηαδήπνηε λνκηθή πξάμε ρσξίο πξνεγνχκελε άδεηα. Μάιηζηα, αλ απηά ηα άηνκα θάλνπλ δήισζε βνχιεζεο απηή ζεσξείηαη άθπξε. Ζ δήισζε βνχιεζεο είλαη άθπξε αλ θαηά ην ρξφλν πνπ απηή εθθξάζηεθε, ην πξφζσπν δελ είρε ζπλείδεζε ησλ πξάμεσλ ηνπ ή βξηζθφηαλ ζε ςπρηθή ή δηαλνεηηθή δηαηαξαρή πνπ πεξηφξηδε απνθαζηζηηθά ηε ιεηηνπξγία ηεο ζέιεζεο ηνπ7, 8, 9, 10. Δπίζεο αλαθέξεηαη ε πεξίπησζε ζρεηηθήο αληθαλφηεηαο (ΑΚ 131), ε νπνία θάλεη αθφκε πην ζχλζεην ην ηνπίν αλαθέξνληαο ζρεηηθά αλίθαλν κπνξεί λα είλαη νπνηνδήπνηε πξφζσπν φηαλ θαηά ην ρξφλν πνπ πξνέβε ζηε δήισζε ηεο βνχιεζήο ηνπ δελ είρε ζπλείδεζε ησλ πξάμεψλ ηνπ ή βξηζθφηαλ ζε ςπρηθή ή δηαλνεηηθή δηαηαξαρή πνπ πεξηφξηδε απνθαζηζηηθά ηε ιεηηνπξγία ηεο βνχιεζήο ηνπ. Γηα λα απνλείκεη, ινηπφλ ην δίθαην ηε δηθαηνπξαθηηθή ηθαλφηεηα ζε θάπνην πξφζσπν απαηηείηαη ην πξφζσπν λα δηαζέηεη σξηκφηεηα ηεο βνχιεζεο ηνπ, ψζηε λα κπνξεί λα αληηιεθζεί ην πεξηερφκελν θαη ηηο έλλνκεο ζπλέπεηεο ησλ δηθαηνπξαμηψλ πνπ επηρεηξεί. Ζ σξηκφηεηα ηεο βνχιεζεο ζεσξείηαη φηη ζπκβαδίδεη κε ηελ ειηθία, ελψ ε δηαηήξεζε ηεο σξηκφηεηαο δελ πξέπεη λα καηαηψλεηαη απφ ηπρφλ ςπρηθέο ή πλεπκαηηθέο δηαηαξαρέο νπνίεο παξά ηελ ελειηθίσζε ηνπ πξνζψπνπ δελ επηηξέπνπλ ηνλ ειεχζεξν ζρεκαηηζκφ ηεο βνχιεζήο ηνπ6. Ο νξηζκφο βέβαηα ησλ πξνεγνχκελσλ ελλνηψλ (ςπρηθή δηαηαξαρή, λνεηηθή δηαηαξαρή), αιιά θαη ην ζέκα ηνπ βαζκνχ ηεο ειεπζεξίαο ηεο βνχιεζεο αθφκε θαη ζε θπζηνινγηθνχο αλζξψπνπο είλαη ηδηαίηεξα πνιχπινθν11, 12, 13. Έηζη, απαηηείηαη γηα ηελ θιηληθή πξάμε ε ζπλδπαζκέλε ρξήζε θιηληθψλ ζπλεληεχμεσλ θαη ςπρνκεηξηθψλ δνθηκαζηψλ (ππφ ηε κνξθή έγθπξσλ θαη αμηφπηζησλ εξσηεκαηνινγίσλ πξνζσπηθφηεηαο, ζηαζκηζκέλσλ λεπξνςπρνινγηθψλ δνθηκαζηψλ πνπ εμεηάδνπλ λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο φπσο ε κλήκε, ε νπηηθνρσξηθή αληίιεςε, ε γιψζζα, νη εθηειεζηηθέο ιεηηνπξγίεο θηι. ή θαη εηδηθψλ ηεζη πνπ απνζθνπνχλ ζηελ εμέηαζε επηκέξνπο κνξθψλ δηθαηνπξαμίαο-φπσο θαίλεηαη θαη ζηνλ Πίλαθα 1). Καη πάιη φκσο ην ζχλνιν ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ κπνξνχκε λα πάξνπκε κέζα απφ κία θιηληθή δηαδηθαζία αμηνιφγεζεο (ζθνξ ζε δνθηκαζίεο θαη πνηνηηθέο παξαηεξήζεηο) ηνπ αζζελνχο θαη ζπλεληεχμεηο κε ηνπο θξνληηζηέο ηνπ, δελ δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα νχηε ζηνλ εηδηθφ ςπρηθήο πγείαο, αιιά νχηε θαη ζηνλ δηθεγφξν θαη ηνλ δηθαζηή λα απνθαλζνχλ κε βεβαηφηεηα γηα ηελ ηθαλφηεηα ή αληθαλφηεηα γηα δηθαηνπξαμία ηνπ ππφ εμέηαζε αζζελνχο, φπσο απαηηεί ην αζηηθφ δίθαην, αιιά απιά ηνπο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα θάλνπλ πηζαλνινγηθέο θξίζεηο14, 15. Ζ δπζθνιία ησλ εηδηθψλ λα απνθαλζνχλ κε δηαθξηηφ ηξφπν (λαη-φρη) γηα ηε δπλαηφηεηα δηθαηνπξαμίαο, ε ζε κεγάιν βαζκφ ππνθεηκεληθή θξίζε ηνπ θιηληθνχ γηα απηφ ην ζέκα θαη ν φρη απαξαίηεηνο αληηθαηνπηξηζκφο ηεο θιηληθήο πξάμεο κε ηε ζπλζεηφηεηα ηεο θαζεκεξηλήο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ έρνπλ λα αληηκεησπίζνπλ νη αζζελείο εγείξνπλ εξσηήκαηα γηα ην επίπεδν θαζνξηζκνχ ηεο δηθαηνπξαθηηθήο ηθαλφηεηαο (ηφζν ζεσξεηηθά, φζν θαη πξαθηηθά) πνπ έρεη επηηεπρζεί κέρξη ζήκεξα. Γηα απηφλ ην ιφγν ε έλλνηα ηεο δηθαηνπξαμίαο είλαη ηδηαίηεξα πνιχπινθε θαη ζα έπξεπε λα γίλεηαη ε δηαπξαγκάηεπζή ηεο ζε έλα πιαίζην θηινζνθηθφ, εζηθφ, ζενινγηθφ, θνηλσληνινγηθφ, λνκηθφ, ηαηξηθφ θαη ςπρνινγηθφ. Γηθαηνπξαμία θαη αζζελείο Οη ςπρηαηξηθέο θπξίσο δηαηαξαρέο κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ αξλεηηθά ηελ δηαινγηζηηθή ηθαλφηεηα θαη ηελ ηθαλφηεηα ιήςεο απνθάζεσλ κε δηάθνξνπο ηξφπνπο, φπσο κε επεξεαζκφ ηεο ζπλείδεζεο (αιινησκέλεο ζπλεηδεζηαθέο λνεηηθέο θαηαζηάζεηο), κε αιιαγέο ηεο δηάζεζεο, ηεο αληίιεςεο θαη ηεο ηθαλφηεηαο γηα ζθέςε16. Ζ ακθηζβήηεζε ηεο πξνζσπηθήο ειεπζεξίαο ηνπ αζζελνχο ιφγσ ησλ πηζαλψλ επηπηψζεσλ πνπ κπνξεί λα έρεη ην λφζεκά ηνπ ζηελ ηθαλφηεηά ηνπ γηα δηθαηνπξαμία νδήγεζε ζην εμσηεξηθφ ζηε δεκηνπξγία εξγαιείσλ γηα ηελ αμηνιφγεζε απηνχ ηνπ ζέκαηνο. Ζ αμηνιφγεζε ηεο ηθαλφηεηαο γηα δηθαηνπξαμία κπνξεί λα πάξεη δηάθνξεο κνξθέο φπσο ηθαλφηεηα ζπγθαηάζεζεο γηα ηαηξηθά ζέκαηα, ηθαλφηεηα ζπγθαηάζεζεο γηα ζεμνπαιηθά ζέκαηα, ηθαλφηεηα νηθνλνκηθήο δηαρείξηζεο, ηθαλφηεηα καξηπξίαο ζηα δηθαζηήξηα, ηθαλφηεηα νδήγεζεο θαη ηέινο ηθαλφηεηα αλεμάξηεηεο δηαβίσζεο1,17. Γηα θάζε κία απφ ηηο πξνεγνχκελεο κνξθέο ππάξρνπλ γεληθέο νδεγίεο πξνζέγγηζεο θαη κειέηεο κε αληίζηνηρεο λεπξνςπρνινγηθέο δνθηκαζίεο. H ζπλζεηφηεηα φκσο ηεο θάζε επηκέξνπο κνξθήο δηθαηνπξαμίαο κπνξεί λα θαλεί γηα παξάδεηγκα, κε ηελ πην κειεηεκέλε ηθαλφηεηα γηα δηθαηνπξαμία πνπ αθνξά ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε. Απηή ζηεξίδεηαη ζηελ εμέηαζε ζε εηδηθφ, φζν θαη γεληθφηεξν επίπεδν 1) ηεο γλψζεο γηα νηθνλνκηθά ζέκαηα (πρ. λα κπνξεί θάπνηνο λα πεξηγξάθεη έλλνηεο θαη γεγνλφηα ζρεηηθά κε νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο φπσο ην λα έρεη γλψζε ηνπ λνκίζκαηνο ηεο ρψξαο ηνπ, γλψζε ησλ ηξαπεδηθψλ ινγαξηαζκψλ, επελδχζεσλ θαη άιισλ πξνζσπηθψλ νηθνλνκηθψλ ηνπ δεδνκέλσλ), 2) ησλ δεμηνηήησλ (ηεο ηθαλφηεηαο δειαδή λα εθηειεί πξαθηηθέο δηαδηθαζίεο θαη ξνπηίλεο ζεκαληηθέο γηα ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε, φπσο λα δίλεη θαλείο ηα ξέζηα ζε κία ζπλαιιαγή ή λα γξάθεη ζρεηηθέο ηξαπεδηθέο επηηαγέο) θαη 3) ηεο θξίζεο (δειαδή ην λα παίξλεη θαλείο ινγηθέο νηθνλνκηθέο απνθάζεηο ζε λέεο ή αζαθείο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο, φπσο ην λα αληηιακβάλεηαη ηελ απάηε, λα κελ ππνθχπηεη εχθνια ζε θαηαλαγθαζκφ θαη λα θάλεη ζπλεηά επελδχζεηο)18, 19. Ζ πεξίπησζε ησλ αζζελώλ κε άλνηα Ζ Διιάδα φπσο θαη ην ζχλνιν ησλ ππφινηπσλ ρσξψλ ραξαθηεξίδεηαη ζχκθσλα κε πξφζθαηεο ζηαηηζηηθέο απφ κία πνξεία αχμεζεο ηνπ πξνζδφθηκνπ ρξφλνπ δσήο (γπλαηθψλ θαη αλδξψλ), δπζηπρψο φκσο φρη ρσξίο αζζέλεηεο 20, 21, 22. Ζ γήξαλζε, ινηπφλ, ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ θαη ε αληίζηνηρε αχμεζε ησλ αλνηψλ πνπ εκθαλίδνληαη ζε απηέο ηηο ειηθίεο23 θαζηζηά αλαγθαίν φρη κφλν ηνλ εληνπηζκφ ησλ λνεηηθψλ ειιεηκκάησλ (πρ. πηζαλή κλεκνληθή έθπησζε) ζε απηήλ ηελ ειηθηαθή νκάδα ηνπ πιεζπζκνχ (αζζελψλ θαη πγεηψλ), αιιά θαη ηελ εχξεζε ησλ θξηηεξίσλ εθείλσλ γηα έλαλ επηηπρή νξηζκφ ηνπ δηθαηνπξαθηηθά ηθαλνχ. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πξνβιεπηηθή αμία κφλν ζπγθεθξηκέλσλ λεπξνςπρνινγηθψλ δνθηκαζηψλ γηα ηελ ηθαλφηεηα νηθνλνκηθήο δηθαηνπξαμίαο, αιιά θαη ε ηαρεία επηδείλσζε ζε αζζελείο κε ήπηα Νφζν Alzheimer24, 25, 26, 27. Δπνκέλσο είλαη αλάγθε ζε θάζε επίζθεςε ελφο αζζελνχο κε άλνηα ζην γηαηξφ ή ζηνλ εηδηθεπκέλν λεπξνςπρνιφγν (φπσο ζπκβαίλεη ζηελ Ακεξηθή) λα εμεηάδεηαη καδί κε ηηο αλψηεξεο λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο, ηηο ιεηηνπξγηθέο ηθαλφηεηεο θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε ηνπ αζζελνχο θαη ε δηθαηνπξαθηηθή ηνπ ηθαλφηεηα, φπσο ε ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα δηαρεηξίδεηαη ηελ πεξηνπζία ηνπ, έηζη ψζηε ν εηδηθφο λα είλαη ζε ζέζε λα δψζεη γλσκάηεπζε γηα ηηο πην πάλσ ηθαλφηεηεο ηνπ αζζελνχο ζε θάζε επίζθεςε, δηφηη κπνξεί λα πξνθχςνπλ πνιχ ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζηε ζπλέρεηα ζηελ νηθνγέλεηα. ηε ζπλέρεηα ζα παξαζέζνπκε θάπνηα παξαδείγκαηα απφ ηελ θαζεκεξηλή θιηληθή πξάμε. Αζζελήο ειηθίαο 65 εηψλ πάζρεη απφ κεησπνθξνηαθηθή άλνηα, δεη κε ηε γπλαίθα ηνπ, ε νπνία έρεη ζσκαηηθά πξνβιήκαηα θαη ηνπο θξνληίδεη θαη ηνπο δχν ε νηθνγέλεηα ηνπ αλεςηνχ ηνπο. Απηφο είλαη πνπ ηνπο θέξλεη ζην γηαηξφ. ε θάπνηα ζηηγκή θαη ελψ ν αζζελήο πάζρεη απφ άλνηα γξάθεη φιε ηνπ ηελ πεξηνπζία ηνπ ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ αλεςηνχ, ελψ αθφκε ε ζχδπγφο ηνπ δεη. Μεηά απφ ρξφληα ε ζχδπγνο πεζαίλεη θαη ηα αδέιθηα ηνπ αζζελνχο ηνλ βάδνπλ ζε Ίδξπκα θαη αθπξψλνπλ ην ζπκβφιαην ηεο δσξεάο πνπ είρε θάλεη ν αζζελήο. Δάλ ν γηαηξφο φηαλ ηνλ εμέηαζε γηα πξψηε θνξά έδηλε γλσκάηεπζε ζηελ νπνία ζα έγξαθε φηη ν αζζελήο δελ κπνξεί λα εθθξάζεη ηε βνχιεζή ηνπ, ζα δηλφηαλ δηθαζηηθή επηκέιεηα ζηε ζχδπγν θαη εθείλε πνπ ήηαλ θαιά λνεηηθά ζα κπνξνχζε λα θάλεη ηε δηαζήθε ηεο ζηα αλίςηα πνπ ηνπο ζπκπαξαζηάζεθαλ κέρξη ηέινπο. Έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα αθνξά αζζελή 85 εηψλ, ε νπνία δνχζε κφλε ηεο θαη ν εγγνλφο ηεο πήγαηλε θάζε κέξα θαγεηφ θαη ηα απαξαίηεηα ςψληα. Ζ εμέηαζε κε λεπξνςπρνινγηθέο δνθηκαζίεο γηα ηηο λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο έδεημε νξηαθή θαηάζηαζε. Ζ εμέηαζε γηα ηε ιεηηνπξγηθή θαηάζηαζε ηεο αζζελνχο έδεημε φηη ππήξραλ ζνβαξά ειιείκκαηα. Ο γηαηξφο πνπ ηελ επηζθέθηεθε ζην ζπίηη έθαλε ζπγθεθξηκέλεο εξσηήζεηο γηα λα δηαπηζηψζεη εάλ κπνξεί λα αληηιεθζεί ηελ αμία ησλ ρξεκάησλ, δηφηη απηφ ην εξψηεκα έζεζε ν γηνο ζηνλ γηαηξφ. Ζ αζζελήο πξάγκαηη πσινχζε κηα έθηαζε 12 ζηξεκκάησλ ζε εμαηξεηηθή πεξηνρή ζηε Θεζζαινλίθε έλαληη ηνπ πνζνχ ησλ 90.000 Δπξψ θαη ξσηνχζε ηνλ εγγνλφ ηεο αλ ε ηηκή απηή είλαη θαιή ηηκή. Έλαο δεχηεξνο γηαηξφο πνπ επηζθέθηεθε ηελ ίδηα αζζελή ιίγεο κέξεο κεηά ζηεξίρηεθε ζην απνηέιεζκα ηνπ MMSE γηα λα ππνζηεξίμεη ζηε δηάγλσζή ηνπ φηη ε αζζελήο δελ είρε άλνηα. Σν δεηνχκελν, ινηπφλ είλαη λα θαηαιήμνπλ νη λεπξνιφγνη, νη ςπρίαηξνη, νη γεξίαηξνη θαη νη λεπξνςπρνιφγνη λα αθνινπζνχλ έλα ζπγθεθξηκέλν πξσηφθνιιν εθηίκεζεο ζε θάζε ηνπο επίζθεςε πνπ ζα αθνξά θαη ηελ ρνξήγεζε γλσκάηεπζεο πέξα απφ ηε ρνξήγεζε λεπξνςπρνινγηθψλ δνθηκαζηψλ γηα ηνλ θάζε αζζελή κε άλνηα πεξηγξάθνληαο ηελ ηθαλφηεηά ηνπ γηα δηθαηνπξαμία. Απηφ ζα κπνξνχζε λα επηηεπρζεί είηε κε ηελ πξνζαξκνγή θαη ρξεζηκνπνίεζε ησλ ζρεηηθψλ εξσηεκαηνινγίσλ πνπ ππάξρνπλ ζην εμσηεξηθφ, είηε κε ηε δεκηνπξγία λέσλ εξγαιείσλ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν. Μειινληηθέο θαηεπζύλζεηο Απαξαίηεηε είλαη κία πξνζπάζεηα πνιιαπιήο εμέηαζεο ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ δηθαηνπξαμίαο ζε ζρέζε κε ην γλσζηηθφ-ζπλαηζζεκαηηθφ θαη ζπκπεξηθνξηθφ πξνθίι ηνπ θάζε αζζελή θαη γηα δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ αζζέλεηεο ηνπ Κεληξηθνχ Νεπξηθνχ πζηήκαηνο. Δπίζεο γηα ηνλ ειιεληθφ ρψξν αλαγθαία θαη άθξσο επηηαθηηθή ζεσξείηαη κία κειινληηθή πξνζπάζεηα ζηάζκηζεο θαη εθαξκνγήο ησλ δνθηκαζηψλ πνπ ήδε ππάξρνπλ ζην εμσηεξηθφ, αιιά θαη ε κειέηε ηεο δηαινγηζηηθήο ηθαλφηεηαο θαη ηεο ιήςεο απνθάζεσλ, νη νπνίεο ζπλδένληαη θαη θαζνξίδνπλ άκεζα ηελ ηθαλφηεηα γηα δηθαηνπξαμία28, 29. Αθφκε ζεκειηψδεο ζεσξείηαη ν θαζνξηζκφο ησλ λνεηηθψλ ειιεηκκάησλ πνπ νδεγνχλ ζε (αλ)ηθαλφηεηα γηα δηθαηνπξαμία, θάηη πνπ έρεη ελδηαθέξνλ θαη σο πξνο ηε κεηέπεηηα πξνζπάζεηα γλσζηηθήο απνθαηάζηαζεο γηα ηνπο αζζελείο. Βηβιηνγξαθία 1 American Psychological Association. Judicial determination of capacity of older adults in guardianship proceedings. A handbook for judges. American Bar Association Commission on Law and Aging – American Psychological Association, 2008. 2 Denney RL, Wynkoop TF. Clinical neuropsychology in the criminal forensic setting. Journal of Head Trauma Rehabilitation 2000; 15: 804–828. 3 Tan, J. The anorexia talking? Lancet 2003; 362:1246. 4 Collopy BJ. (1988). Autonomy in long term care: Some crucial distinctions. The Gerontologist 1988; 28 Supplement: 10-17. 5 Γεσξγηάδεο Α, ηαζφπνπινο Μ. Αζηηθφο Κψδημ. Αζήλα: Δθδνηηθφο Οίθνο Αθνί Π. άθθνπια, 1978. 6 Λαδάο Π. Γεληθέο αξρέο Αζηηθνχ Γηθαίνπ Η. Αζήλα-Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο άθθνπιαο, 2007. 7 Καξάζεο Μ. Δγρεηξίδην Γεληθψλ Αξρψλ ηνπ Αζηηθνχ Γηθαίνπ - Γίθαην ηεο Γηθαηνπξαμίαο. Αζήλα-Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο άθθνπιαο, 1996. 8 Παπαδεκεηξφπνπινο Α. Ζ ζπκπιεξσηηθή εξκελεία ησλ δηθαηνπξαμηψλ Πξαγκαηείεο Αζηηθνχ Γηθαίνπ 10. Αζήλα-Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο άθθνπιαο, 2009. 9 Παπαζηεξίνπ Γ, Κιαβαλίδνπ Γ. Γίθαην ηεο δηθαηνπξαμίαο. Αζήλα-Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο άθθνπιαο, 2008. 10 ππξηδάθεο Η. Ζ δηθαηνπξαθηηθή (αλ)ηθαλφηεηα Βηβιηνζήθε Ννκηθήο Θεσξίαο θαη Πξάμεσο 26. Αζήλα-Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο άθθνπιαο, 2000. 11 Ross D, Spurrett D, Kincaid H, Stephens GL. Distributed cognition and the will. Individual cognition and social context. Cambridge, Massachusetts, London: The MIT Press, 2007. 12 Szaz TS. The myth of mental illness: Foundations of a theory of a personal conduct. New York: Harper & Row Publishers, 1974. 13 Wegner DM. The illusion of the conscious will. Cambridge, Massachusetts, London: The MIT Press, 2002. 14 American Psychological Association. Assessment of older adults with diminished capacity. A handbook for lawyers. American Bar Association Commission on Law and Aging – American Psychological Association, 2005. 15 American Psychological Association. Assessment of older adults with diminished capacity. A handbook for psychologists. American Bar Association Commission on Law and Aging – American Psychological Association, 2006. 16 Buchanan A. Psychiatric Aspects of Justification, Excuse and Mitigation. London: Jessica Kingsley, 2000. 17 Moberg PJ, Kniele K. Evaluation of Competency: Ethical Considerations for Neuropsychologists. Applied Neuropsychology 2006; 13(2): 101–114. 18 Αξαπίδεο Κ. Δθηίκεζε ηεο ηθαλφηεηαο γηα επηρείξεζε νηθνλνκηθήο δηθαηνπξαμίαο ησλ αλντθψλ αζζελψλ θαη ησλ αζζελψλ κε ζρηδνθξεληθέο ςπρψζεηο. Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Α.Π.Θ., 2007. 19 Marson DC, Zebley L. The Other Side of the Retirement Years: Cognitive Decline, Dementia and Loss of Financial Capacity, Journal of Retirement Planning 2001; 3038. 20 European Commission Public Health. http://ec.europa.eu/health/indicators/docs/hly_65andover_en.pdf. [Accessed 13/10/2011]. 21 OECD. Society at a glance 2011. http://www.oecd.org/document/24/0,3746,en_2649_34637_2671576_1_1_1_1,00.htm l [Last updated 4 April 2011. Accessed 12/10/2011]. 22 World Health Organization. Greece: health profile. http://www.who.int/gho/countries/grc.pdf [Accessed 14/10/2011]. 23 Alzheimer's Association. Alzheimer's Disease Facts and Figures: 10 Million U.S. Baby Boomers Will Develop Alzheimer's Disease. http://www.alz.org/national/documents/report_alzfactsfigures2008.pdf. [Accessed 10/10/2009]. 24 Marson, D. Loss of financial competency in dementia: conceptual and empirical approaches. Aging, Neuropsychology, and Cognition 2001; 8:164–181. 25 Marson D, Sawrie S, Snyder S, et al. Assessing financial capacity in patients with Alzheimer disease. Archives of Neurology 2000; 57:877–884. 26 Martin R, Griffith HR, Belue K, Harrell L, Zamrini E, Anderson B, Bartolucci A, Marson D. Declining financial capacity in patients with mild Alzheimer disease: A one-year longitudinal study. American Journal of Geriatric Psychiatry2008; 16(3):209–219. 27 Sherod MG, Griffith HR, Copeland J, Belue K, Krzywansky S, Zamrini EY, Harrell LE, Clark DG, Brockington JC, Powers RE, Marson DC. Neurocognitive predictors of financial capacity across the dementia spectrum: Normal aging, mild cognitive impairment, and Alzheimer‘s disease. Journal of International Neuropsychoical Society 2009; 15(2): 258–267. 28 American Psychological Association. Ethical principles of psychologists and code of conduct. American Psychologist 2002; 57: 1060–1073. 29 Baron J. Thinking and deciding. Cambridge: U.K.: Cambridge University Press, 1994. Δπηινγή ή Δπζύλε ε θξνληίδα ελόο αζζελή κε άλνηα; Μαξίλα Διεπζεξίνπ, Φπρνιφγνο-Φπρνζεξαπεχηξηα Οη αζζελείο κε άλνηα ζπλήζσο πξηλ απνθηήζνπλ ην ξφιν ηνπ αζζελή, έρνπλ θαη δηάθνξνπο άιινπο ξφινπο. Απηνί κπνξεί λα είλαη παηέξαο, κεηέξα, ζχδπγνο, αδεξθφο, μάδεξθνο, παππνχο, γηαγηά, εξγαδφκελνο, λνηθνθπξά θαη πάξα πνιινί άιινη. Αληίζηνηρα νη ξφινη πνπ κπνξεί λα έρνπλ νη θξνληηζηέο πνηθίινπλ. Μπνξεί λα είλαη έλα παηδί πνπ πξνζέρεη ηνλ γνληφ ηνπ, έλαο ζχδπγνο ή κία ζχδπγνο, κπνξεί λα είλαη κία λχθε ή έλαο γακπξφο πνπ πξνζέρεη ηνλ πεζεξφ ηνπ ή ηελ πεζεξά ηνπ, κπνξεί λα είλαη κία εγγνλή ή έλαο εγγνλφο πνπ πξνζέρεη ηνλ παππνχ ηνπ ή ηε γηαγηά ηνπ. Πψο φκσο θάπνηνο, πνπ έρεη κία νπνηαδήπνηε ζρέζε κε έλαλ αζζελή πνπ έρεη άλνηα θαη γίλεηαη φιν θαη πην αλήκπνξνο λα θξνληίζεη ηνλ εαπηφ ηνπ, απνθαζίδεη λα αλαιάβεη ν ίδηνο ηε θξνληίδα ηνπ; Δίλαη θάηη πνπ ην ζεσξεί επζχλε ηνπ ή πξαγκαηηθά ην επηιέγεη; Ζ θξνληίδα ελφο αζζελή κε άλνηα είλαη κία δχζθνιε θαη ρξνλνβφξα θαηάζηαζε. Κάπνηνη πεξηζάιπνληεο πεξηγξάθνπλ ηελ εκπεηξία σο θάηη αξλεηηθφ, θάπνηνη άιινη σο θάηη θαη αξλεηηθφ θαη ζεηηθφ θαη θάπνηνη άιινη σο θάηη ζεηηθφ. Οη πεξηζάιπνληεο ησλ αζζελψλ κε άλνηα εθθξάδνπλ δηάθνξα ζπλαηζζήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε θξνληίδα. Απηά ηα ζπλαηζζήκαηα πνηθίινπλ, κπνξεί λα είλαη ππνηίκεζε, θαηάζιηςε, αβνεζεζία θαη κνλαμηά, (Beeson, 2003;) ή κπνξεί λα είλαη αμία, αγάπε, ηθαλνπνίεζε, επγλσκνζχλε θαη λφεκα γηα ηε δσή ηνπο (Rodriguez et al., 2003). Σν πψο βηψλεη ν πεξηζάιπσλ ηε θξνληίδα ηνπ αζζελνχο, δηαθέξεη αθφκα θαη αλ θάπνηεο θαηαζηάζεηο είλαη πνιχ φκνηεο θαη απηφ εμαξηάηαη απφ ην πψο ν θάζε έλαο εξκελεχεη ή απνδίδεη ην λφεκα ηεο θξνληίδαο (Ayres, 2000a,b; Nolan et al., 2002). Απηνί πνπ εθθξάδνπλ θάηη αξλεηηθφ πεξηγξάθνπλ ηε ζρέζε κε ηνλ αζζελή αξλεηηθή θαη ηφηε θαη παιηφηεξα. Γελ βιέπνπλ ηίπνηα ζεηηθφ ζηε θξνληίδα ηνπ αζζελνχο θαη επηθεληξψλνληαη θπξίσο ζηηο δηθέο ηνπο αθάιππηεο αλάγθεο παξά ζηηο αλάγθεο ηνπ αζζελνχο. Απηνί νη πεξηζάιπνληεο βηψλνπλ κεγάιν ζπλαηζζεκαηηθφ θφξην απφ ηε θξνληίδα. Απηνί πνπ βηψλνπλ ηε θξνληίδα ζαλ θάηη θαη αξλεηηθφ θαη ζεηηθφ, αλαθέξνπλ φηη ε ζρέζε πνπ είραλ κε ηνλ αζζελή έρεη ραζεί, αιιά δειψλνπλ ηθαλνπνίεζε ζην λα ηνπ παξέρνπλ θξνληίδα. Πεξηγξάθνπλ αλάκεηθηα ζπλαηζζήκαηα γηα ηε θξνληίδα θαη έρνπλ δπζθνιία λα δερηνχλ φηη ν ζχληξνθφο ηνπο δελ κπνξεί πιένλ λα αληαπνδψζεη ζηε ζρέζε. Σέινο, απηνί πνπ βηψλνπλ ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα πεξηγξάθνπλ ηε ζρέζε θαη ηελ ησξηλή θαη ηελ πξνεγνχκελε κε φξνπο αγάπεο. Δπηθεληξψλνληαη ζηηο πιεπξέο ηεο ζρέζεο πνπ αθφκα ππάξρνπλ, θαη φρη ζ‘ απηέο πνπ έρνπλ ραζεί. Δθθξάδνπλ ηθαλνπνίεζε κε ηε θξνληίδα θαη δελ επηβαξχλνληαη απ‘ απηήλ. Καηαλννχλ φηη νη ζχληξνθνί ηνπο δελ κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ θαη δελ πεξηκέλνπλ ηίπνηε γηα αληάιιαγκα (Shim et al. 2012). Πνηα ε δηαθνξά αλάκεζα ζ‘ απηνχο πνπ βηψλνπλ ηελ θαηάζηαζε ζεηηθά θαη ζ‘ απηνχο πνπ ηε βηψλνπλ αξλεηηθά; Μήπσο εθηφο απφ ηελ πνηφηεηα ηε ζρέζεο πνπ είραλ, απηνί πνπ βηψλνπλ ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα ζεσξνχλ θαη ηε θξνληίδα επηινγή ηνπο;. Ή κήπσο ην ζεσξνχλ ρξένο ηνπο επεηδή έδεζαλ θαιά κε ηνλ αζζελή ηνπο πξηλ αξξσζηήζεη; Σα εξσηήκαηα είλαη πάξα πνιιά θαη αλαδεηθλχνπλ αλεζπρίεο εζσηεξηθέο πνπ φκσο πεγάδνπλ εθηφο απφ ηα βηψκαηα ηνπ θαζελφο θαη απφ θνηλσληθνχο θαη πνιηηηζκηθνχο θαλφλεο. Δίλαη πνιιέο νη πεξηπηψζεηο πνπ θάπνηνο εγθαηαιείπεη ηε δνπιεηά ηνπ, ηνπο θίινπο ηνπ θαη ελ κέξεη ηε δηθηά ηνπ νηθνγέλεηα –φηαλ πξφθεηηαη γηα παηδί- γηα λα θξνληίζεη ηνλ αζζελή ηνπ απιά θαη κφλν ζθεθηφκελνο «ηη ζα πεη ν θφζκνο». Ή θάπνηνο άιινο αλαιακβάλεη ηε θξνληίδα επεηδή φινη νη άιινη εγθαηαιείπνπλ ή αδηαθνξνχλ. Απηή ε αλαγθαζηηθή επηινγή είλαη πνιχ πηζαλφ λα νδεγήζεη ζε κηα φρη θαη ηφζν πνηνηηθή θαη θαιή θξνληίδα. Δπίζεο, θάπνηνη έρνπλ κάζεη λα αγσλίδνληαη παξά ηηο δπζθνιίεο θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο. Μπνξνχλ λα επηβηψλνπλ ζε δχζθνιεο θαηαζηάζεηο ζπλαηζζεκαηηθά θαη ζσκαηηθά, θάπνηνη άιινη φκσο φρη. Μπνξεί θάπνηνο λα πξνζθέξεη φηαλ ν ίδηνο δελ είλαη ζσκαηηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά θαιά; Ζ πξαγκαηηθφηεηα ελφο πεξηζάιπνληα πνπ θξνληίδεη θάπνηνλ αζζελή κε άλνηα είλαη πνιχ δχζθνιε. Ζ πεπνίζεζε πνπ έρεη θάπνηνο γηα ην αλ είλαη επηινγή ή επζχλε ηνπ λα αλαιάβεη ηε θξνληίδα, κπνξεί λα δηεπθνιχλεη ή λα δπζθνιέςεη αθφκα πεξηζζφηεξν ηα πξάγκαηα. Σν ηδαληθφ ζα ήηαλ ίζσο λα κπνξνχλ φινη λα ην επηιέγνπλ θαη λα είλαη θαιά κ‘ απηφ. Τπάξρεη φκσο ηδαληθφ; Βηβιηνγξαθία Ayres, L., 2000a. Narratives of family caregiving: four story types. Research in Nursing & Health 23, 359–371. Ayres, L., 2000b. Narratives of family caregiving: the process of making meaning. Research in Nursing & Health 23, 424–434. Beeson, R.A., 2003. Loneliness and depression in spousal caregivers of those with Alzheimer‘s disease versus non-caregiving spouses. Archives of Psychiatric Nursing 17 (3), 135–143. Nolan, M., Ryan, T., Enderby, P., Reid, D., 2002. Towards a more inclusive vision of dementia care practice and research. Dementia 1 (2), 193–211. Rodriguez, G., De Leo, C., Girtler, N., Vitali, P., Grossi, E., Nobili, F., 2003. Psychological and social aspects in management of Alzheimer‘s patients: an inquiry among caregivers. Neurological Science 24, 329–335. Shim Β. et al., 2012. A comparative qualitative analysis of stories of spousal caregivers of people with dementia: Negative, ambivalent, and positive experiences. International Journal of Nursing Studies, 49, 220–229. ΗΑΣΡΗΚΖ ΑΜΔΛΔΗΑ ΣΖΝ ΓΗΑΓΝΧΣΗΚΖ ΓΗΑΓΗΚΑΗΑ ΣΖ ΑΝΟΗΑ ΚΑΗ Ζ ΖΘΗΚΖ ΣΖ ΑΠΟΚΑΛΤΦΖ ΣΖ ΟΡΘΖ ΓΗΑΓΝΧΖο ΠΡΟ ΣΟΝ ΠΑΥΟΝΣΑ Α. Μαπξνθόξνπ Δπηζηεκνληθήο πλεξγάηηδα Ηαηξηθήο ρνιήο Παλ/κίνπ Θεζζαιίαο H ξαγδαία εμέιημε ηεο Ηαηξηθήο επηζηήκεο ηα ηειεπηαία είθνζη ρξφληα άιιαμε δξακαηηθά ηηο ζπλζήθεο άζθεζεο ηνπ ηαηξηθνχ επαγγέικαηνο. Οη δεζκνί αιιειεγγχεο, εκπηζηνζχλεο θαη ελδηαθέξνληνο κεηαμχ γηαηξψλ θαη αζζελψλ απνδπλακψζεθαλ. Γελλήζεθαλ λέεο αληηιήςεηο αλαθνξηθά κε ηελ πγεία, ηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ αζζελψλ θαη γηαηξψλ, αιιά θαη δηιήκκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ άζθεζε θαη ηνπο ζθνπνχο ηεο Ηαηξηθήο. Ζ εκπινθή ησλ γηαηξψλ κε ην λφκν ζηηο κέξεο καο έγηλε νινέλα θαη ζπρλφηεξε. Γελ είλαη ιίγνη νη πνιίηεο πνπ θαηαθεχγνπλ ζηε δηθαηνζχλε επηθαινχκελνη γεγνλφηα ζχκθσλα κε ηα νπνία γηαηξνί έγηλαλ ππαίηηνη πξφθιεζεο βιάβεο ελφο ή πεξηζζνηέξσλ ελλφκσλ αγαζψλ ηνπο, ηεο ζσκαηηθήο αθεξαηφηεηαο ηνπο, ηεο πγείαο ηνπο, ηεο αμηνπξέπεηαο ηνπο, ή ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο ζε θάπνην ζηάδην ηεο δηάγλσζεο ή ηεο ζεξαπείαο ζηελ νπνία ππνβιήζεθαλ. Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ΄90, ζηελ Διιάδα άξρηζε λα γίλεηαη ιφγνο γηα malpractice crisis (θξίζε εμαηηίαο ηεο θαθήο άζθεζεο ηεο ηαηξηθήο). Ο φξνο απηφο απέδηδε εμαηξεηηθά ηελ θαηάζηαζε ελφο πξαγκαηηθνχ αδηεμφδνπ ζηελ νπνία πεξηήιζε ην ειιεληθφ λνκνζεηηθφ ζχζηεκα, χζηεξα απφ κηα εθξεθηηθή αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ δηθψλ κε αληηθείκελν ηελ αζηηθή επζχλε ησλ γηαηξψλ, ε νπνία ζπλδπάζηεθε αθελφο κε ηελ αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ησλ αγσγψλ πνπ γίλνληαλ δεθηέο απφ ηα δηθαζηήξηα, αθεηέξνπ κε ηελ αχμεζε ησλ πνζψλ ησλ απνδεκηψζεσλ πνπ επηδηθάδνληαλ πξνο ηνπο δεκησζέληεο αζζελείο. ήκεξα νη γηαηξνί ακπλφκελνη ζ‘ απηφ ην ζρεδφλ «πνιεκηθφ» θιίκα, δελ εθαξκφδνπλ λέεο κεζφδνπο ζεξαπείαο, ή κεζφδνπο ζηηο νπνίεο νη ίδηνη δελ δηαζέηνπλ αξθεηή εκπεηξία, θάπνηνη δε πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιίζνπλ ην νξζφ ηεο δηάγλσζεο, ππνβάιινπλ ηνπο αζζελείο ηνπο ζε πεξηζζφηεξεο εμεηάζεηο απφ απηέο πνπ ρξεηάδνληαη. Άιινη, εμαηηίαο ηνπ θφβνπ ηνπο γηα πηζαλή αμηνπνίεζε ζε βάξνο ηνπο κηαο επηζηεκνληθήο απνηπρίαο, αξλνχληαη ηελ αλάιεςε δχζθνισλ πεξηζηαηηθψλ. Δπφκελν ήηαλ ε θαηάζηαζε απηή, λα ππξνδνηήζεη λνκνινγηαθέο εμειίμεηο, θαη λα νδεγήζεη ηελ πνιηηεία ζε εθηεηακέλε ζεσξεηηθή ελαζρφιεζε κε δεηήκαηα ηνπ ηαηξηθνχ δηθαίνπ θαη ηνπο γηαηξνχο ζηελ ζρεδφλ θαζνιηθή αζθάιηζε ηνπο γηα αζηηθή επζχλε, ηδηαηηέξσο εθείλσλ πνπ θαηέρνπλ εηδηθφηεηεο πςεινχ θηλδχλνπ, κε ζεσξεηηθά ζπρλή πξνζθπγή ζηα δηθαζηήξηα. Ζ λεπξνινγία δελ αλήθεη ζηηο εηδηθφηεηεο πςεινχ θηλδχλνπ, δειαδή ζε εθείλεο ηηο εηδηθφηεηεο φπνπ επαλεηιεκκέλα νη εθπξφζσπνη ηνπο έξρνληαη αληηκέησπνη κε ηελ δηθαηνζχλε, φπσο ζπκβαίλεη, θπξίσο, ζηηο επεκβαηηθέο εηδηθφηεηεο. Απηφ φκσο δελ ζεκαίλεη φηη βξίζθεηαη ζην αππξφβιεην, φπσο θακηά άιισζηε ζήκεξα ηαηξηθή εηδηθφηεηα. ηελ εζληθή θαη δηεζλή βηβιηνγξαθία πεξηνξηζκέλνο αξηζκφο ζεσξεηηθψλ άξζξσλ, αλαζθνπήζεσλ ή case reportο, αζρνινχληαη κε ηελ ηαηξηθή ακέιεηα ζηελ άλνηα δηεζλψο. Χζηφζν δηαπηζηψλνληαη ακειείο ζπκπεξηθνξέο εθ κέξνπο ησλ λεπξνιφγσλ, νη πεξηζζφηεξεο ζπλδεφκελεο κε ηελ κε δηάγλσζε δηαθφξσλ ηχπσλ άλνηαο,, ηελ κε έγθαηξε ή θαη ηελ εζθαικέλε δηάγλσζε. Ζ δηάγλσζε απνηειεί αλακθηζβήηεηα ην πξψην θη ίζσο ην ζεκαληηθφηεξν κέξνο ηεο επξχηεξεο ζεξαπεπηηθήο αγσγήο, θαη ην ζπκπέξαζκα κηαο ζπιινγηζηηθήο δηαδηθαζίαο. Οξίδεηαη δε σο ε λνεηηθή εθείλε εξγαζία ηνπ γηαηξνχ κε ηελ νπνία αλαγλσξίδεη θαη βεβαηψλεη ηελ χπαξμε κηαο λφζνπ, αμηνινγψληαο ην ηζηνξηθφ ηνπ αζζελνχο θαη ηα πνξίζκαηα φισλ ησλ θιηληθψλ θαη εξγαζηεξηαθψλ εμεηάζεσλ ζηηο νπνίεο ν ηειεπηαίνο ππνβιήζεθε. Ζ ηαηξηθή δηάγλσζε είλαη δπλαηφλ λα αθνξά πνιιέο αζζέλεηεο, ζπρλά κε ηα ίδηα ζπκπηψκαηα θαη παξφκνηα θιηληθά δεδνκέλα, ηα νπνία δελ είλαη εχθνια δηαθξηηά. Αθξηβήο δηάγλσζε είλαη δχζθνιν λα επηηεπρζεί θη φηαλ αθφκε παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ πνηφηεηα ησλ δεδνκέλσλ είλαη δχζθνιν λα ειεγρζνχλ. Παξά ην γεγνλφο φηη έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξεο κέζνδνη αλάιπζεο δεδνκέλσλ κε ζηφρν ηε βειηίσζε ηεο δηαγλσζηηθήο αθξίβεηαο, θακηά δελ θαίλεηαη λα ππεξηεξεί ηεο αλζξψπηλεο πείξαο. Ζ δηαθνξά ηνπ έκπεηξνπ θιηληθνχ απφ ηνλ πξσηφπεηξν εηδηθεπφκελν δελ έγθεηηαη κφλν ζηελ έθηαζε ησλ γλψζεσλ, αιιά ζηνλ ηξφπν θαη ηε κέζνδν κε ηελ νπνία ν έκπεηξνο θιηληθφο ρξεζηκνπνηεί ηηο γλψζεηο ηνπ ζηε ιχζε ησλ θιηληθψλ πξνβιεκάησλ θαη ζηε ιήςε θιηληθψλ απνθάζεσλ. Ο Ζ. Mercelbach, Οιιαλδφο λεπξνθπζηνιφγνο, θαη ε νκάδα ηνπ, εληάζζνπλ ζηνπο παξάγνληεο πνπ ζπκβάινπλ ζηε κε δηάγλσζε ή ζηελ εζθαικέλε δηάγλσζε ηεο λφζνπ Alzheimer, ηελ απνηπρία ησλ λεπξνιφγσλ λα ιάβνπλ πιήξε ηαηξηθά ηζηνξηθά απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο πάζρνληεο, ή απφ ηνπο δηθαζηηθνχο ζπκπαξαζηάηεο ηνπο, ζηελ κε εθαξκνγή επξέσο απνδεθηψλ δηαγλσζηηθψλ θξηηεξίσλ, ζηελ ππεξβνιηθή εμάξηεζε ηεο δηάγλσζεο απφ ηερληθέο απεηθφληζεο ηνπ εγθεθάινπ (SPECT, MRI), ζηελ έιιεηςε καθξνρξφληαο παξαθνινχζεζεο θαη επαλεθηίκεζεο ησλ αζζελψλ θαη ζηελ κε ζπγθέληξσζε θαη αλάιπζε ησλ δηαγλσζηηθψλ ζθαικάησλ. Αθφκε φκσο θαη ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ν γηαηξφο αλαδεηά αθξηβέο ηαηξηθφ ηζηνξηθφ απφ ηνλ πάζρνληα ή ηνλ ζπκπαξαζηάηε ηνπ, ε δηάγλσζε ηεο άλνηαο κπνξεί λα θαζπζηεξήζεη ή θαη λα ραζεί εμαηηίαο ηνπ φηη ηα πξψηκα ζπκπηψκαηα ηεο, ζπρλά ζρεηίδνληαη κε ηελ θπζηνινγηθή δηαδηθαζία ηνπ γήξαηνο. Δπηπιένλ, ζπκπηψκαηα ηεο άλνηαο κπνξεί λα κηκνχληαη ηα ζπκπηψκαηα κηαο ζεηξάο αζζελεηψλ, δηαηαξαρψλ ή ζπλζεθψλ θαη θαηαζηάζεσλ φπσο ε θαηάζιηςε, ην παξνδηθφ ηζραηκηθφ επεηζφδην, ην εγθεθαιηθφ, ε ςχρσζε, ην παξαιήξεκα, ε λφζνο ηνπ Alzheimer, ε λφζνο Creutzfeldt-Jacob, ε ζπνγγψδεο εγθεθαινπάζεηα ησλ βννεηδψλ, ε κεησπνθξνηαθηθή άλνηα, νη παζήζεηο ηνπ ζπξενεηδνχο, φγθνη ζηνλ εγθέθαιν, αλεπάξθεηα ηεο βηηακίλεο Β. Δίλαη δπλαηή ζπλεπψο κηα ιαλζαζκέλε δηάγλσζε ηεο ππνθείκελεο αηηίαο ηεο άλνηαο, αθνχ ππάξρνπλ πνιιέο πηζαλέο αηηίεο, κεξηθέο απφ ηηο νπνίεο κπνξεί λα είλαη δχζθνιν λα εληνπηζηνχλ. Γηα πνιινχο λεπξνιφγνπο ε δηάγλσζε ηεο λφζνπ Alzheimer είλαη αθφκα πηζαλνινγηθή. Βαζίδεηαη ζε θξηηήξηα απνθιεηζκνχ θαη απαηηεί αξθεηέο πεγέο πιεξνθφξεζεο (πρ. λεπξνςπρνινγηθή εθηίκεζε θαη κνξθνινγηθή απεηθφληζε). Ζ έιιεηςε κηαο νξηζηηθήο δηάγλσζεο ζηα αξρηθά ζηάδηα ηεο λφζνπ ζε δψληεο αζζελείο, εκπνδίδεη ηελ έξεπλα θαη ηελ ζεξαπεία ζηελ πξψηκε ήπηα ζπκπησκαηηθή θάζε ηεο. Ζ νκάδα ηνπ H. Merckelbach, ππνζηήξηδε αθφκα πσο ην απνηέιεζκα κηαο ιαλζαζκέλεο δηάγλσζεο παξνπζηάδεη νκνηφηεηεο κε ηελ εκθχηεπζε ςεπδψλ αλακλήζεσλ ζε έλα αζζελή. Αθξηβψο φπσο νη ςεπδείο κλήκεο είλαη δχζθνιν λα αλαζηξαθνχλ, έηζη θαη νη ιαλζαζκέλεο δηαγλψζεηο. Γελ απνηειεί νπδέηεξε πξάμε ε «ηνπνζέηεζε» κηαο δηαγλσζηηθήο εηηθέηαο ζηνλ αζζελή. Γελ είλαη πξάμε άκνηξε ζπλεπεηψλ. Πνιιέο δηαγλσζηηθέο εηηθέηεο παξαπέκπνπλ ζε ηφζν ηζρπξνχο θαη ζπγθεθξηκέλνπο ζπλεηξκνχο, ψζηε δηακνξθψλνπλ απηφκαηα ηηο εκπεηξίεο θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ αζζελψλ. Μηα ιαλζαζκέλε ζεηηθή δηάγλσζε άλνηαο ηεο λφζνπ Alzheimer, κπνξεί λα έρεη καθξνρξφληεο ζπλέπεηεο γηα ηνλ αζζελή, αθνχ κπνξεί λα θηλεηνπνηήζεη φια ηα είδε ησλ αξλεηηθψλ αληηδξάζεσλ. Σν 2000 58ρξνλε αζζελήο, ηδηνθηήηξηα εκπνξηθνχ θαηαζηήκαηνο επηζθέθηεθε ηνλ λεπξνιφγν ηεο κε ζπκπηψκαηα απψιεηαο κλήκεο. Ζ αζζελήο θνβφηαλ φηη βξηζθφηαλ ζηα πξψηα ζηάδηα ηεο λφζνπ Alzheimer, επεηδή πξν δεθαεηίαο ε κεηέξα ηεο έπαζρε απφ ηελ ίδηα λφζν. ην ηαηξηθφ ηζηνξηθφ ηεο δελ θαηαγξαθφηαλ θάηη ηδηαίηεξν, παξά κφλν ξεπκαηηθά ελνριήκαηα θαη ινπκπάγθν. ε εμέηαζε ηνπ εγθεθάινπ ηεο κε SPECT, ζηελ νπνία ππνβιήζεθε παξαηεξήζεθε κεησπηαία ππνάξδξεπζε (κεησκέλε δειαδή αηκάησζε ζηνλ κεησπηαίν ινβφ) θαη ν λεπξνιφγνο ηεο εξκήλεπζε ην ελ ιφγσ απνηέιεζκα σο δείθηε κηαο ήπηαο πξνο κέηξηαο αζζέλεηαο Alzheimer, ζπληαγνγξαθψληαο ηεο θαη ηα απαξαίηεηα γηα ηελ αληηκεηψπηζεο ηεο, θάξκαθα. Σνπο κήλεο πνπ αθνινχζεζαλ ε αζζελήο ήηαλ ζε κφληκε θαηάζηαζε ζχγρπζεο, ελψ θαηέξξεπζε απφ ηελ δηάγλσζε θηάλνληαο ζην ζεκείν λα ζθεθηεί λα απηνθηνλήζεη. Ο λεπξνιφγνο ηεο ηελ ελέηαμε ζε εξεπλεηηθή κειέηε ζηα πιαίζηα ηεο νπνίαο ηελ ππέβαιε ζε αηκαηνινγηθέο εμεηάζεηο. Ζ ζπκκεηνρή ηεο ζηε κειέηε ηελ έπεηζε πεξηζζφηεξν γηα ην βέβαην ηεο δηάγλσζεο θαη δηφγθσζε ηηο θνβίεο ηεο σο πξνο ηε λφζν ηεο. Ζ έληνλε αλεζπρία ηεο αζζελνχο γηα ηηο παξελέξγεηεο ησλ ζπληαγνγξαθνχκελσλ θαξκάθσλ θαη γηα ηελ ηθαλφηεηα ηεο λα αληαπεμέιζεη ζηηο απαηηήζεηο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ηεο, ηελ νδήγεζε ζηελ αλαδήηεζε απαληήζεσλ κέζσ ηεο ηειεθσληθήο γξακκήο βνήζεηαο ηνπ Alzheimer. ε ζπδήηεζε πνπ είρε κε εηδηθνχο, ηελ ζπκβνχιεςαλ λα πάξεη κηα δεχηεξε γλψκε λεπξνιφγνπ. Λακβάλνληαο ζνβαξά ηε πξνηξνπή ηνπο, επηζθέθηεθε δεχηεξν λεπξνιφγν, ν νπνίνο αθνχ ηεο πήξε έλα πιήξεο ηζηνξηθφ, ηελ ππέβαιε ζε έλα δεχηεξν εγθεθαιηθφ SPECT θαη ζε ηππηθέο λεπξνςπρνινγηθέο εθηηκήζεηο. Οη ηειεπηαίεο πεξηειάκβαλαλ έιεγρν ηεο κλήκεο, ηεο θαηαλφεζεο, ηεο νκηιίαο θαη ησλ ινηπψλ εηδηθψλ ιεηηνπξγηψλ, θαζψο θαη έλα mini mental test. Σα απνηειέζκαηα φισλ ησλ εμεηάζεσλ ήηαλ εληφο ησλ θπζηνινγηθψλ νξίσλ θαη δελ ελέπλεαλ θακία απνιχησο αλεζπρία. Ο γηαηξφο ζεψξεζε ηελ κεησκέλε αηκάησζε ηνπ κεησπηαίνπ ινβνχ πνπ είρε δηαγλψζεη ν πξψηνο λεπξνιφγνο, σο κε εηδηθή αληίδξαζε κηαο ήπηαο κνξθήο θαηάζιηςεο. Πξάγκαηη φηαλ ε αζζελήο εκθάληζε θαηά ην παξειζφλ ζπκπηψκαηα απψιεηαο κλήκεο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο αζηάζεηαο, βίσλε κηα ηδηαηηέξσο γηα ηελ επηρείξεζε ηεο ζηξεζζνγφλν πεξίνδν, κε πιήζνο εκπνξηθψλ θαη θνπξαζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, πνπ ηελ νδήγεζαλ ζε αληηπαξάζεζε κε πξφζσπα ηνπ ζηελνχ νηθνγελεηαθνχ ηεο πεξηβάιινληνο. Απνδείρζεθε ζηελ πξάμε εμαηξεηηθά δχζθνιν εγρείξεκα γηα ηνλ δεχηεξν λεπξνιφγν ην λα πείζεη ηελ αζζελή φηη επξφθεηην γηα ιαλζαζκέλε δηάγλσζε θαη φηη δελ ππέθεξε απφ ηελ λφζν Alzheimer. Υξεηάζηεθαλ αξθεηέο ζπλεδξίεο, πνιχ ζπδήηεζε, αλαιπηηθή παξνπζίαζε φισλ ησλ απνηειεζκάησλ κε γιψζζα απνςηισκέλε απφ θαζαξά ηαηξηθνχο φξνπο πξνθεηκέλνπ λα εγθαζηδξχζεη ζην κπαιφ θαη ηελ ςπρή ηεο αζζελνχο, αξρηθά ηελ ακθηβνιία γηα ηελ απνδνρή ηεο πξψηεο ιαλζαζκέλεο δηάγλσζεο θαη κεηά ηελ πίζηε ηεο γηα ην νξζφ ηεο δεχηεξεο δηάγλσζεο. Ζ αζζελήο πνπ έρεη ππνζηεί ηηο ζπλέπεηεο κηαο ιαλζαζκέλεο δηάγλσζεο, αλαπηχζζεη έληνλε θαρππνςία απέλαληη ζηηο ηαηξηθέο δηαγλψζεηο, κε απνηέιεζκα λα θαηαζηξέθεηαη ε ζρέζε εκπηζηνζχλεο κε ηνλ γηαηξφ ηεο. πληζηά φκσο θάζε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε θαη ηαηξηθφ ζθάικα; Κάζε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε δελ ζπληζηά ηαηξηθφ ζθάικα. Ο γηαηξφο πνηέ δελ εγγπάηαη ην ζεηηθφ απνηέιεζκα ησλ ηαηξηθψλ πξάμεσλ πνπ ελεξγεί. Τπφ απηφ ην πξίζκα δελ εγγπάηαη πνηέ θαη ηελ νξζή δηάγλσζε κηαο λφζνπ. Ζ νξζή δηάγλσζε κπνξεί λα κελ επηηεπρζεί αθφκε θη φηαλ ν γηαηξφο ιεηηνπξγεί ζχκθσλα κε ηνπο αλαγλσξηζκέλνπο θαλφλεο επηκέιεηαο ηεο επηζηήκεο ηνπ. Δμαηηίαο ηεο πνιππινθφηεηαο ηεο δηαγλσζηηθήο δηαδηθαζίαο, εμαηξεηηθά πηζαλφ εκθαλίδεηαη ην ελδερφκελν ν γηαηξφο λα θαηαιήμεη ζε κηα δηάγλσζε λφζνπ δηαθνξεηηθή απφ εθείλε πνπ πθίζηαηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Μπνξεί, γηα παξάδεηγκα, ν ίδηνο ν αζζελήο θαηά ηελ ιήςε ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπ λα δψζεη εθνπζίσο ή αθνπζίσο ζηνλ γηαηξφ ηνπ παξαπιαλεηηθέο πιεξνθνξίεο. Μπνξεί αθφκε ηα επξήκαηα ησλ εμεηάζεσλ λα κε βνεζνχλ ηνλ γηαηξφ ψζηε λα πξνβεί ζε νξζή δηάγλσζε ή ν αζζελήο λα θηάζεη ζηνλ ηαηξφ ζε θσκαηψδε θαηάζηαζε θαη λα κελ θαηαζηεί δπλαηή ε άληιεζε πιεξνθνξηψλ. Απηφ φκσο δελ ζεκαίλεη απαξαίηεηα θαηαινγηζηέν ηαηξηθφ ζθάικα. Έηζη γίλεηαη δηάθξηζε ζε αλαίηην θαη ππαίηην ηαηξηθφ ζθάικα Αλαίηην ηαηξηθφ ζθάικα έρνπκε φηαλ ε αλαθξηβήο δηάγλσζε ηέζεθε ρσξίο λα δηαπηζησζεί ακέιεηα θαηά ηε δηαδηθαζία ζπγθέληξσζεο θαη αμηνιφγεζεο ησλ ζηνηρείσλ, ρσξίο δειαδή λα παξαιεθζεί θαλέλα πεξηγξαθηθφ ζηνηρείν, αιιά νη πιεξνθνξίεο θαη ηα επξήκαηα θαηά ηελ αμηνιφγεζε ππέδεημαλ ζην γηαηξφ κηα άιιε πάζεζε. Δπίζεο, αλαίηην ηαηξηθφ ζθάικα έρνπκε φηαλ ε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε δελ επεξέαζε ηε λφζν θαη ηελ εμέιημε ηεο ή φηαλ ε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε δε ζπλεπάγεηαη βιάβε ηεο πγείαο ή ηεο ζσκαηηθήο αθεξαηφηεηαο, ηεο δσήο θ.ιπ. ηνπ αζζελνχο. Τπαίηην ηαηξηθφ ζθάικα έρνπκε φηαλ δηαπηζηψζεθε ακέιεηα ηνπ γηαηξνχ θαηά ηε δηαδηθαζία ζπγθέληξσζεο θαη αμηνιφγεζεο ησλ ζηνηρείσλ πνπ απαηηνχληαη γηα ηε δηάγλσζε ή φηαλ ε ιαλζαζκέλε ηαηξηθή δηάγλσζε έρεη γίλεη αηηία λα ππνζηεί ν αζζελήο βιάβε ζηελ πγεία ηνπ, ζηε ζσκαηηθή ηνπ αθεξαηφηεηα, ζηελ δσή ηνπ. πλεπψο, πέξα απφ ηηο ζπλζήθεο ελφο πεξηζηαηηθνχ (π.ρ. αζζελείο ρσξίο δπλαηφηεηα επηθνηλσλίαο κε ηνλ γηαηξφ ηνπο), νη νπνίεο κπνξνχλ λα θαζνξίζνπλ ηελ επηθνηλσλία ηνπ γηαηξνχ κε ηνλ αζζελή θαη ηε δπλαηφηεηα άληιεζεο πιεξνθνξηψλ απφ ηνλ ηειεπηαίν, ε ελ γέλεη ζηάζε ηνπ αζζελνχο, ε ηππηθή θαη θνηλσληθή παηδεία ηνπ, ε λνεκνζχλε ηνπ, ν ραξαθηήξαο ηνπ, ε ζηηγκηαία δηάζεζε ηνπ θαζψο θαη ε εληηκφηεηά ηνπ απέλαληη ζηνλ ηαηξφ, είλαη δπλαηφλ λα επεξεάζνπλ νπζηαζηηθά ηε δηαδηθαζία ηεο δηάγλσζεο. Ηαηξηθφ ζθάικα θαηά ηε δηάγλσζε γίλεηαη δεθηφ φηη δηαπξάηηεηαη, φηαλ ν γηαηξφο αθνινπζεί ιάζνο δηαδηθαζία πξνθεηκέλνπ λα θαηαιήμεη ζ‘ έλα ζπκπέξαζκα. Π.ρ. παξέιεηςε λα εθηηκήζεη ζεκαληηθά επξήκαηα, παξέιεηςε λα πάξεη πιήξεο ηζηνξηθφ ηνπ αζζελνχο, ππνηίκεζε ηα απνηειέζκαηα θάπνησλ εμεηάζεσλ θ.ιπ.. ηελ λνκνινγία καο θαηαγξάθνληαη πνιιέο ππνζέζεηο ζηηο νπνίεο ε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε πξνέθπςε εμαηηίαο είηε ηεο κε ππνβνιήο ηνπ αζζελνχο ζηηο αλαγθαίεο θιηληθέο εμεηάζεηο, είηε ζηνλ πιεκκειή ηξφπν δηελέξγεηάο ηνπο. Γελ είλαη ιίγεο θαη νη πεξηπηψζεηο φπνπ δελ εξκελεχνληαη νξζά ηα θιηληθά ή εξγαζηεξηαθά επξήκαηα κε απνηέιεζκα λα νδεγνχληαη νη γηαηξνί ζε ιαλζαζκέλεο δηαγλψζεηο. Δθείλν πνπ θάζε θνξά αμηνινγείηαη είλαη αλ ν γηαηξφο επέδεημε ηε δένπζα επηκέιεηα ζε φια ηα ζηάδηα ηεο δηάγλσζεο. ηελ πεξίπησζε πνπ δελ επέδεημε ηελ πξέπνπζα επηκέιεηα, ππάξρεη ηαηξηθφ ζθάικα πνπ επηζχξεη ηφζν ηελ αδηθνπξαθηηθή φζν θαη ηελ ελδνζπκβαηηθή επζχλε ηνπ. εκαληηθφ ζηνηρείν γηα ηελ ζηνηρεηνζέηεζε επζχλεο ηνπ ηαηξνχ θαηά ηελ δηάγλσζε, απνηειεί θαη ε χπαξμε αηηηψδνπο ζπλάθεηαο κεηαμχ ηεο εζθαικέλεο ηαηξηθήο δηάγλσζεο θαη ηεο βιάβεο πνπ ππέζηε ν αζζελήο απ‘ απηή. Αλ, γηα παξάδεηγκα, αζζελήο θαηέιεμε απφ κηα ξαγδαία εμειηζζφκελε λφζν κφιηο έθηαζε ζηνλ γηαηξφ, αθφκε θη αλ ν γηαηξφο πξνέβε ζε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε, δελ πξέπεη λα ηνπ θαηαινγηζηεί εθφζνλ δελ ζπλδέεηαη αηηησδψο κε ην απνηέιεζκα ηνπ ζαλάηνπ. Νεπξνιφγνο πνπ θαηαιήγεη ζε εζθαικέλε δηάγλσζε ζηεξηδφκελν ζε εζθαικέλν πφξηζκα ζπλαδέιθνπ ηνπ ηελ πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία έλαο γηαηξφο πξνβαίλεη ζε εζθαικέλε δηάγλσζε ζηεξηδφκελνο ζε εζθαικέλν πξνεγεζέλ πφξηζκα ζπλαδέιθνπ ηνπ (πρ ηαηξφο ππξεληθήο ηαηξηθήο, ν νπνίνο δηελεξγεί ην SPECT ή άιινο λεπξνιφγνο), ππεχζπλνο γηα ηελ πξφθιεζε ηεο δεκίαο ζσκαηηθήο ή ςπρηθήο βιάβεο ηνπ αζζελνχο είλαη κφλν ν γηαηξφο πνπ πξνέβε ζηελ πξψηε εζθαικέλε δηάγλσζε. κσο, αλ ν γηαηξφο πνπ επηιήθζεθε δεπηεξνγελψο ην πεξηζηαηηθφ είρε ηελ δπλαηφηεηα (φθεηιε θαη κπνξνχζε) λα αληηιεθζεί βάζεη ησλ θνηλψο αλαγλσξηζκέλσλ θαλφλσλ ηεο επηζηήκεο ηνπ, ηελ εζθαικέλε δηάγλσζε ή ηα πνξίζκαηα ηνπ πξψηνπ ηαηξνχ πνπ εμέηαζε ηνλ αζζελή, επζχλεηαη θαη απηφο γηα ηελ πξνθιεζείζα απφ ηελ εζθαικέλε δηάγλσζε βιάβε ηνπ αζζελνχο. Ο γηαηξφο, δειαδή, νθείιεη λα επαλεθηηκά, λα ακθηζβεηεί θάζε δηάγλσζε πνπ θηάλεη ζηα ρέξηα ηνπ θαη αθνξά πεξηζηαηηθφ πνπ ηψξα ρεηξίδεηαη εθείλνο θαη ζην εγγχο ή καθξχηεξν παξειζφλ ρεηξίζηεθαλ άιινη ζπλάδειθνί ηνπ. Ζ εμ απνζηάζεσο δηάγλσζε δελ επηηξέπεηαη θαη κπνξεί λα ζεκειηψζεη ηαηξηθφ ζθάικα. Ο αζζελήο ζα πξέπεη πάληα λα ζπκάηαη φηη ν πην αμηφπηζηνο ηαηξηθφο έιεγρνο είλαη ν θιηληθφο. Πνιιέο θνξέο νη ίδηνη νη αζζελείο, είηε εμαηηίαο ηνπ παληθνχ πνπ ληψζνπλ φηαλ λνζνχλ, είηε επεηδή ζηεξνχληαη ηππηθήο ηαηξηθήο παηδείαο, δελ είλαη ζε ζέζε λα εθηηκήζνπλ ζσζηά έλα ηαηξηθφ ζχκπησκα ή δπζθνιεχνληαη αθφκε θαη λα ην κεηαθέξνπλ ζηνλ γηαηξφ ηνπο ηειεθσληθά. εκαληηθφ δήηεκα ζηα πιαίζηα ηεο ηαηξηθήο επζχλεο απνηειεί θαη ε δηφξζσζε κηαο ιαλζαζκέλεο δηάγλσζεο. Γπζηπρψο πνιιέο θαηαγγειίεο αζζελψλ πξνο ηνπο ηαηξηθνχο ζπιιφγνπο ηεο ρψξαο αθνξνχλ ζην ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη γηαηξνί δηαρεηξίδνληαη κηα ιαλζαζκέλε δηάγλσζε. Κη απηφο ν ηξφπνο δελ είλαη άιινο απφ ηελ απφθξπςε ηνπ ιάζνπο ηνπο. Ζ ζπκπεξηθνξά ηνπο είλαη απνηέιεζκα ζπλήζσο ηεο ζπκβνπιήο ησλ δηθεγφξσλ ησλ εηαηξηψλ ζηηο νπνίεο είλαη αζθαιηζκέλνη γηα Ηαηξηθή Δπζχλε θαη πξντφλ ηνπ θφβνπ ηνπο γηα άζθεζε αγσγήο ελαληίνλ ηνπο. Ο γηαηξφο κφιηο δηαπηζηψζεη φηη πξνέβε ζε ιαλζαζκέλε δηάγλσζε ηπραία ή θαηφπηλ δηθνχ ηνπ ειέγρνπ ή επαλεμέηαζεο ηνπ αζζελνχο, νθείιεη λα ελεκεξψζεη άκεζα ηνλ αζζελή ηνπ δίλνληαο ηνπ εηιηθξηλείο θαη πεηζηηθέο εμεγήζεηο. Θα πξέπεη λα πεξηνξίζεη ην κέγεζνο ή ηελ έθηαζε ηεο δεκίαο ηνπ. Αλ ν γηαηξφο εμαηηίαο ηεο θαθήο ςπρνινγίαο ηνπ δελ λνηψζεη ηθαλφο λα ελεκεξψζεη ν ίδηνο ηνλ αζζελή, νθείιεη λα δεηήζεη ηελ ζπλδξνκή άιισλ ζπλαδέιθσλ ηνπ ηαηξψλ. Ο αζζελήο πξέπεη λα έρεη πιήξε εηθφλα ηεο θαηάζηαζεο ηεο πγείαο ηνπ. Ζ απφθξπςε ηεο νξζήο δηάγλσζεο απνκαθξχλεη ηνλ γηαηξφ, πξνο ζηηγκή, απφ ηηο επζχλεο ηνπ, κπνξεί φκσο λα ζέζεη ζε θίλδπλν αθφκε κεγαιχηεξν ηελ ςπρηθή θαη ζσκαηηθή πγεία ηνπ αζζελνχο. Ζ δηφξζσζε ηεο δηάγλσζεο απνηειεί ζπκβαηηθή ππνρξέσζε ηνπ γηαηξνχ θαη αλ δελ γίλεη άκεζα κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ηαηξηθφ ζθάικα θαη λα ηνλ εθζέζεη ζε δηθαζηηθέο πεξηπέηεηεο. ρεδφλ πάληα ηα λνκηθά δεηήκαηα εγείξνπλ εζηθνχο πξνβιεκαηηζκνχο. ηνπο πξνβιεκαηηζκφο απηνχο εληάζζεηαη θαη ην δήηεκα ηνπ εάλ αληέρεη ν αζζελήο πάληα ηελ νξζή δηάγλσζε, ηελ δηαγλσζηηθή αιήζεηα. Σν θαηά πφζν δειαδή πξέπεη λα αλαθνηλψλεηαη ε δηάγλσζε ζηνλ ίδην ηνλ πάζρνληα. ρεηηθά πξφζθαηα, κφιηο ζηα ηέιε ηνπ 20νπ αηψλα έγηλε απνδεθηή ε απνθάιπςε ηεο αιήζεηαο πξνο ηνλ πάζρνληα απφ ηε πιεηνςεθία ησλ ακεξηθαληθψλ πνιηηεηψλ θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ απφ ηηο επξσπατθέο ρψξεο, εηδηθά ηεο λνηίνπ Δπξψπεο. Αλέηξεςε ηελ επί καθξνχ πθηζηάκελε παξάδνζε παηεξλαιηζκνχ ζηελ ηαηξηθή, ε νπνία ζηήξηδε ηελ απφθξπςε ησλ θαθψλ εηδήζεσλ πξνο ηνπο αζζελείο πξνθεηκέλνπ νη ηειεπηαίνη λα κελ ππνζηνχλ πεξαηηέξσ βιάβε ηεο πγείαο ηνπο. Χζηφζν απηή ε πξαθηηθή, ηεο πιήξνπο απνθάιπςεο, παξφηη πηνζεηείηαη θαη απφ ηνλ πξφζθαην ΚΗΓ, θηλείηαη ζην ίδην πλεχκα κε ηε χκβαζε ηνπ Οβηέδν, δελ αθνινπζείηαη ζηελ Διιάδα απφ ηελ πιεηνςεθία ησλ γηαηξψλ πνπ εκπιέθνληαη ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ πγείαο ζε αζζελείο κε άλνηα Γεγνλφο επίζεο είλαη πσο αθφκε θαη ζήκεξα πξνθαιεί δηεζλψο αληηπαξαζέζεηο. Οη ππεξαζπηζηέο ηεο ζεσξνχλ θαηαξρήλ πσο ε εηιηθξηλή θαηάζεζε ηεο αιήζεηαο απφ ην γηαηξφ ζηνλ πάζρνληα, ζε πξψηκν ζηάδην ηεο λφζνπ ηνπ, ηνπ δίλεη ηε δπλαηφηεηα γηα πξνθαηαβνιηθφ ζρεδηαζκφ ηεο θξνληίδαο (advance care planning) • λα αληηιεθζεί ηη ηνπ ζπκβαίλεη (δηάγλσζε-πξφγλσζε) • λα ελεκεξσζεί & λα αγσληζηεί γηα ην αλαζηξέςηκν θάπνησλ ζπκπησκάησλ ηεο λφζνπ ηνπ • λα πξνγξακκαηίζεη δεηήκαηα πνπ ν ίδηνο ζα ήζειε λα κεηέρεη ζηε δηεπζέηεζε ηνπο • λα απνθαζίζεη ην είδνο ηεο ζεξαπείαο ή ηηο ηαηξηθέο πξάμεηο ζηηο νπνίεο επηζπκεί λα ππνβιεζεί • λα απνθαζίζεη εάλ επηζπκεί, ζε πξνρσξεκέλν ζηάδην ηεο λφζνπ ηνπ ηε ρξήζε ηερλνινγίαο, ε νπνία ζα ηνπ παξαηείλεη ηελ δσή. • λα απνθαζίζεη αλ ζα ζπκκεηάζρεη ζε εξεπλεηηθά πξσηφθνιια, ζε πεηξακαηηθέο ζεξαπείεο • λα πεξάζεη πεξηζζφηεξν ή νπζηαζηηθφηεξν ρξφλν κε κέιε ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ ή κε πξφζσπα πνπ ν ίδηνο επηζπκεί λα ζπκκεηέρεη έγθαηξα ζε νκάδεο ςπρνινγηθήο ζηήξημεο, νη νπνίεο ζπκβάιινπλ ζηελ αλαθνχθηζε ηνπ ζπκνχ, ηνπ θφβνπ θαη ηεο θαηάζιηςεο πνπ ελδερνκέλσο βηψλεη σο απφξξνηα ηεο λφζνπ ηνπ. κσο ηελ ζέζε ηεο πιήξνπο απνθάιπςεο ηεο αιήζεηαο πξνο ηνλ πάζρνληα κε άλνηα δελ ζπκκεξίδνληαη φινη. Καη είλαη πνιχ θπζηθφ ππφ ην πξίζκα ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ησλ απφςεσλ επί ηνπ ίδηνπ ζέκαηνο. Χο θχξην επηρείξεκα νη επηθξηηέο ηεο, ρξεζηκνπνηνχλ ηε δηαπίζησζε πσο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ε απνθάιπςε ηεο αιήζεηαο πξνμέλεζε ζην πάζρνληα θαη ζηνπο νηθείνπο ηνπ ζεκαληηθή δπζθνξία θαη άγρνο. Γελ ήηαλ κάιηζηα ιίγεο νη θνξέο φπνπ ζπγγεληθά πξφζσπα ηνπ αζζελνχο απαίηεζαλ απφ ηνπο ζεξάπνληεο γηαηξνχο είηε ηελ απνπζία ηνπ πάζρνληνο απφ ηε δηαδηθαζία ηεο ελεκέξσζεο, είηε ηελ θνηλνπνίεζε ηεο αιήζεηαο πξνο ηνλ πάζρνληα παξνπζία ηνπο, πξνθεηκέλνπ ν ηειεπηαίνο λα αηζζαλζεί ςπρνινγηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά αζθαιήο. ε πξαθηηθφ επίπεδν ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ νη ζεξάπνληεο ηαηξνί αζζελψλ κε άλνηα θξίλνπλ πσο ε απνθάιπςε ζπγθεθξηκέλσλ πιεξνθνξηψλ κπνξεί λα βιάςεη ζεκαληηθά ηελ πγεία ηνπο, ιφγσ ηεο αλίζρπξεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο ή ηεο επηβαξεκέλεο ςπρηθήο πγείαο ηνπο, πξνβαίλνπλ φρη ζε ςεπδή ελεκέξσζε ηνπ αζζελνχο αιιά ζε κεξηθή, πξνζεθηηθή απνθάιπςε ηεο αιήζεηαο πξνο απηφλ, ηεο αιήζεηαο πνπ ζεσξνχλ σο κε επηθίλδπλε γηα ηελ ςπρνινγία ηνπ. Υαξαθηεξηζηηθά ππνζηεξίδνπλ πσο ―θάζε αζζελήο δηθαηνχηαη φζε αιήζεηα κπνξεί λα αληέμεη‖. Σν πφζε πξαγκαηηθά αιήζεηα κπνξεί λα αληέμεη ν αζζελήο είλαη θαζήθνλ ηνπ ζεξαπεπηή ηνπ λα ην δηεξεπλήζεη θαη λα ην πξνζδηνξίζεη. Ο Bamford θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ, επηζεκαίλνπλ πσο νη γηαηξνί πνπ αζρνινχληαη κε πεξηζηαηηθά άλνηαο, κνηάδνπλ λα αθξνβαηνχλ πάλσ ζε έλα ηελησκέλν ζρνηλί. Υξεηάδεηαη λα ππνινγίζνπλ κε αθξίβεηα πνηεο πιεξνθνξίεο ζα πξέπεη λα παξάζρνπλ πξνο θάζε πάζρνληα αηνκηθά. Καηαζηξαηεγψληαο ηελ αξρή απηνλνκίαο ησλ αζζελψλ κε κηα αλεηιηθξηλή δηάγλσζε, ηνπο ζηεξνχλ ηε δπλαηφηεηα ηεο ειεχζεξεο απφ επηξξνέο ελέξγεηαο, ελψ ηαπηφρξνλα πξνζβάιινπλ ηελ αλεμαξηεζία θαη ηελ αμηνπξέπεηα ηνπο. Ζ θαηάζεζε ηεο αιήζεηαο φκσο ζα πξέπεη λα γίλεηαη απφ γηαηξνχο θαη επαγγεικαηίεο πγείαο κε πνιχ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν. Γη‘ απηφ ην ιφγν ρξεηάδεηαη επαξθή πξνεηνηκαζία, εθηίκεζε ησλ δηαπξνζσπηθψλ δπλακηθψλ πνπ κπνξεί λα εθθξάζεη ην ηξίγσλν γηαηξφο-αζζελήο-θξνληηζηήο, θαη κηα εηδηθή εθπαίδεπζε εθ κέξνπο ηνπο. Δηδηθφηεξα ζα πξέπεη ε ελεκέξσζε ηνπ πάζρνληνο λα είλαη πξνζαξκνζκέλε ζηελ ειηθία ηνπ, ζηελ ηππηθή θαη θνηλσληθή ηνπ παηδεία, ζηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ. Έξεπλεο έρνπλ απνδείμεη φηη ε ρξήζε ηερληθψλ φξσλ, δπζρεξαίλνπλ ηελ θαηάζεζε ηεο αιήζεηαο πξνο ηνλ πάζρνληα, πξνθαιψληαο ηνπ ακθηβνιίεο θαη παληθφ. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ν θφβνο πνπ λνηψζεη ν γηαηξφο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο κεηάδνζεο ησλ θαθψλ εηδήζεσλ πξνο ηνλ αζζελή, παξάγεη ηαθηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ εμαζζέλεζε ηεο ζνβαξφηεηνο ησλ αξλεηηθψλ εηδήζεσλ. Απηφ έρεη σο επαθφινπζν ν γηαηξφο λα δξα απηνζρεδηαζηηθά, απνθεχγνληαο θαίξηα εξσηήκαηα, εηδηθά ηα πξψηα ακήραλα ιεπηά αλακνλήο ηεο αληίδξαζεο ηνπ αζζελνχο. Έλαο ηξφπνο εμαζζέλεζεο ηεο αξλεηηθήο αληίδξαζεο ηνπ πάζρνληνο πξνο ηε δηάγλσζε, είλαη ε απνθπγή εθ κέξνπο ηνπ γηαηξνχ ηεο ρξήζεο ιέμεσλ φπσο «άλνηα» ή «Alzheimer». Ο ίδηνο παληθφο θαηειάκβαλε ηνπο αζζελείο κεξηθέο δεθαεηίεο πξηλ, ζην άθνπζκα ηεο ιέμεο θαξθίλνο. Γηα απηφ θαη ηελ απέθεπγαλ νη γηαηξνί. Ζ ρξήζε επθεκηζηηθψλ ιέμεσλ αλη‘ απηψλ, επηηπγράλνπλ, ζχκθσλα κε ηνπο εηδηθνχο, ηελ απνθάιπςε ηεο δηάγλσζεο πξνο ηνλ αζζελή κε ην ιηγφηεξν δπλαηφ θφζηνο. πλεπψο ε αιήζεηα έζησ θαη κε ηξφπν είλαη ε θαιχηεξε επηινγή ηνπ γηαηξνχ πνπ ζέβεηαη ηνλ αζζελή ηνπ. ζν κειάλη θη αλ ρπζεί πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ θαη ηνπ ζπλαηζζεκαηηθνχ θφζκνπ ηνπ πάζρνληνο κε άλνηα, αιιά θαη ησλ ηαηξψλ πνπ έρνπλ αλαιάβεη ην δχζθνιν έξγν ηεο ζεξαπεπηηθήο αληηκεηψπηζεο ηνπ, δελ ζα είλαη πνηέ αξθεηφ. Ζ ελεκέξσζε θαη ε επαηζζεηνπνίεζε ηνπ απινχ θφζκνπ, ησλ θνηλσληθψλ θνξέσλ θαη ηεο ηαηξηθήο νηθνγέλεηαο είλαη εμαηξεηηθά ρξήζηκε, δεδνκέλνπ πσο ζηνρεχεη ζηελ αλαθνχθηζε κηαο επξχηαηεο παγθνζκίσο θνηλσληθήο νκάδαο. Βηβιηνγξαθία Bamford C, Lamont S, Eccles M, Robinson L, May C, Bond J. Disclosing a diagnosis of dementia: a systematic review. Int J Geriatr Psych 2004; 19:151-69 Delatour B, Dhenain M. Diagnosis of Alzheimer's disease: the contribution of preclinical research Bull Acad Natl Med. 2008 Feb;192(2):345-60; discussion 360-1 Karnieli-Miller O, Werner P, Aharon-Peretz J, Eidelman S. Dilemmas in the (un)veiling of the diagnosis of Alzheimer's disease: Walking an ethical and professional tight rope Patient Educ Couns. 2007 Aug;67(3):307-14. Epub 2007 Apr 20. Larner AJ. Getting it wrong: the clinical misdiagnosis of Alzheimer's disease. Int J Clin Pract 2004 Νov; 58 (11) :1092-4 Mercelbach H., Jelic M, Jonker C. Planting a misdiagnosis of Alzheimer‘s disease in a person‘s mind. (case report) Acta Neuropsychiatrica 2011 Misdiagnosis of Dementia http://www. right diagnosis.com/symptoms/ dementia/misdiagnosis.htm Werner P, Karnieli-Miller O, Adler A, Eidelman S. How neurologists tell their patients with Alzheimer disease about their diagnosis (editorial) Alzheimer Dis Assoc Disord .Vol 24, No 2, April-June 2010 Μαπξνθφξνπ-Γηαλλνχθα Α. Ηαηξηθή Δπζχλε θαη Ζζηθή. Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Θεζζαιίαο, Βφινο 2008, ISBN: 978-960-8029-73-6 Φνπληεδάθε Α. Αζηηθή Ηαηξηθή Δπζχλε. Δθδ Α. άθθνπια, Θεζζαινλίθε 2003 Πίλαθαο 1 Γνθηκαζίεο απφ ηελ αγγιφθσλε βηβιηνγξαθία γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο δηθαηνπξαθηηθήο ηθαλφηεηαο (Moberg & Kniele, 2006) Γνθηκαζίεο Οηθνλνκηθή ηθαλόηεηα δηαρείξηζεο Financial Capacity Instrument Measure for assessing Awareness of Financial Skills (MAFS) Ηθαλόηεηα ιήςεο απνθάζεσλ Capacity to Consent to Treatment Instrument (CCTI) Executive Interview (EXIT25) Hopemont Capacity Assessment Interview (HCAI) πγγξαθείο Review: Marson, D. C. (2001). Loss of financial competency in dementia: Conceptual and empirical approaches. Aging, Neuropsychology, & Cognition. Special: Competency and dementia in later life, 8, 164–181. Marson, D. C., Sawrie, S. M., Snyder, S., McInturff, B., Stalvey, T., Boothe, A., Aldridge, T., Chatterjee, A., & Harrell, L. E. (2000). Assessing financial capacity in patients with Alzheimer disease: A conceptual model and prototype instrument.Archives of Neurology, 57, 877–884. Cramer, K., Tuokko, H. A., Mateer, C. A., & Hultsch, D. F. (2004). Measuring awareness of financial skills: Reliability and validity of a new measure. Aging & Mental Health, 8, 161–171. Review: Vellinga, A., Smit, J. H., van Leeuwen, E., van Tillburg, W., & Jonker, C. (2004). Instruments to assess decisionmaking capacity: An overview. International Psychogeriatrics, 16, 397– 419. Marson, D. C., Ingram, K. K., Cody, H. A., & Harrell, L. E. (1995). Assessing the competency of patients with Alzheimer‘s disease under different legal standards: A prototype instrument. Archives of Neurology, 52, 949 -954. Royall, D. R., Mahurin, R. K., & Gray, K. F. (1992). Bedside assessment of executive cognitive impairment: The executive interview. Journal of the American Geriatrics Society, 40, 1221– 1226. Edelstein, M., Nygren, L., Northrop, N., Staats, & Pool, D. (1993). Assessment of capacity to make financial and medical decisions. Paper presented in August at the meeting of the American Psychological Association, Toronto, Canada. Grisso, T. & Appelbaum, P. S, (1998). MacArthur Competence Assessment Tool MacArthur Competence Assessment Tool for Treatment (MacCAT–T). Sarasota, (MacCAT–T) FL: Professional Resource Press/Professional Resource Exchange, Inc. Ηθαλόηεηα γηα παξάζηαζε ζηα δηθαζηήξηα Competency to Stand Trial Instrument Review: Mumley, D. L., Tillbrook, C. E., & Grisso, T. (2003). Five year research update (1996–2000): Evaluations for competence to stand trial (adjudicative competence). Behavioral Sciences and the Law, 21, 329–350. Lipsitt, P. D., Lelos, D., & McGarry, A. L. (1971). Competency for trial: a screening instrument. American Journal of Psychiatry, 128, 105–109. Georgia Court Competency Test Fitness Interview Test–Revised (FIT–R) MacArthur Competence Assessment Tool–Criminal Adjudication MacCAT– CA) MacArthur Structured Assessment of the Competencies of Criminal Defendants(MacCAT–CD) Wildman, II, R. W., White, P. A., & Brandenburg, C. E. (1990). The Georgia Court Competency Test: the base-rate problem. Perceptual and Motor Skills, 70,1055–1058. Roesch, R., Zapf, P. A., Eaves, D., & Webster, C. D. (1998). The Fitness Interview Test (Rev. ed). Burnaby, BC: Mental Health, Law and Policy Institute. Poythress, N. G., Nicholson, R., Otto, R. K., Edens, J. F., Bonnie, R. J., Monahan, J., & Hoge, S. K. (1999). Professional manual for the MacArthur Competence Assessment Tool–Criminal Adjudication. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources. Hoge, S. K., Bonnie, R. J., Poythress, N., Monahan, J., Eisenberg, M., & FeuchtHaviar, T. (1997). The MacArthur adjudicative competence study: Development and validation of a research instrument. Law and Human Behavior, 21, 141–179. Ηθαλόηεηα θαηάζεζεο ζηα δηθαζηήξηα Πξνζαξκνζηηθή ηθαλόηεηα Review: Marson, D. C., Huthwaite, J. S., & Hebert, K. (2004). Testamentary capacity and undue influence in the elderly: A jurisprudent therapy perspective. Law & Psychology Review, 28, 71–96. Review: Winters, N. C., Collett, B. R., & Myers, K. M. (2005). Ten-year review of rating scales, VII: Scales assessing functional impairment. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 44, 309–338. Scales of Independent Behavior–Revised (SIB–R) Bruininks, R. H., Woodcock, R. W., Weatherman, R. E., & Hill, B. K. (2004). Scales of Independent Behavior–Revised (SIB–R). Itasca, IL: Riverside Publishing. Vineland Adaptive Behavior Interview Sparrow, S. S., Cicchetti, D. V., & Balla, D. A. (2005). Vineland Adaptive Behavior Scales, Second Edition (Vineland–II). Circle Pines, MN: AGS. Ηθαλόηεηα πξνζσπηθήο θξνληίδαο Dementia Rating Scale (DRS) Handicap Assessment and Resource Tool (HART) Nadler, J. D., Richardson, E. D., Malloy, P. F., Marran, M. E., & Hosteller Brinson, M. E. (1993). The ability of the Dementia Rating Scale to predict everyday functioning. Archives of Clinical Neuropsychology, 8, 449–460. Vertesi, A., Darzins, P., Lowe, S., McEvoy, E., & Edwards, M. (2000). Development of the Handicap Assessment and Resource Tool (HART). Canadian Journal of Occupational Therapy, 67, 120–127. Independent Living Scales Loeb, P. A. (1996). ILS: Independent Living Scales Manual. San Antonio, TX: Psychological Corp, Harcourt Brace Jovanovich. Observed Tasks of Daily Living (OTDL) Diehl, M., Willis, S. L., & Schaie, K. W. (1995). Everyday problem solving in older adults: Observational assessment and cognitive correlates. Psychology and Aging, 10, 478–491. Diehl, M., Marsiske, M., Horgas, A. L., Rosenberg, A., Saczynski, J. S., & Willis, S. L. (2005). The Revised Observed Tasks of Daily Living: A PerformanceBased Assessment of Everyday Problem Solving in Older Adults. Journal of Applied Gerontology, 24, 211–230. Ηθαλόηεηα γηα νδήγεζε ٭ASDE Driver-Test ٭Useful Field of View (UFOV) test Review: Reger, M. A., Welsh, R. K., Watson, G. S., Cholerton, B., Baker, L. D., & Craft, S. (2004). The relationship between neuropsychological functioning and driving ability in dementia: A Metaanalysis. Neuropsychology, 18, 85–93. Apolinario, D., Magaldi, R.M., Busse, A. L., Lopes, L., Kasai J. Y. T.,& Satomi, E. (2009). Cognitive impairment and driving. A review of the literature. Dementia and Neuropsychologia, 3(4),283-290 Badenes, G.D., Casas, H.L., Cejudo B. J.C., & Aguilar, B.M. (2008). Evaluation of the capacity to drive in patients with diagnosed and mild cognitive impairment and dementia. Neurologia, 23(9), 575-82. ٭Οη δνθηκαζίεο απηέο δελ πεξηέρνληαη ζηελ αλαζθφπεζε δνθηκαζηψλ ησλ Moberg & Kniele, 2006. Ηθαλόηεηα νδήγεζεο ζηελ άλνηα Οπδνχλε Φαλή, Φπρνιφγνο Σν απηνθίλεην είλαη έλαο αθξνγσληαίνο ιίζνο γηα ηνπο ειηθησκέλνπο πνπ ηνπο βνεζά λα ζπλερίζνπλ ηελ κεηαθίλεζή ηνπο, ηνπο δηεπθνιχλεη ζηηο θαζεκεξηλέο ηνπο δξαζηεξηφηεηεο θαη βνεζά ζηελ θαιχηεξε πνηφηεηα δσήο. Πιένλ, νη ειηθησκέλνη νδεγνχλ κέρξη ηα 80 θαη 90 ηνπο ρξφληα θάλνληαο πεξηζζφηεξα ρηιηφκεηξα απ‘ φηη παιηφηεξαi. Δλψ φκσο ε ειηθία απφ κφλε ηεο δελ δεκηνπξγεί πξνβιήκαηα ζηελ νδήγεζε, ε αλεζπρία πξνθχπηεη φηαλ ε ζσκαηηθή ή λνεηηθή εμαζζέλεζε πνπ είλαη πηζαλφλ λα ζπκβεί κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο επεξεάδεη ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο ii. Ζ έξεπλα δείρλεη φηη νη κεγαιχηεξνη ζε ειηθία ελήιηθεο πνπ αλαπηχζζνπλ θπζηθέο θαη/ή λνεηηθέο αδπλακίεο πεξηνξίδνπλ ηελ παξνπζία ηνπο ζην δξφκν ή ηελ νδήγεζε ζε ιηγφηεξα κίιηα αλά έηνοiii. Έλαο ηέηνηνο πεξηνξηζκφο κπνξεί λα κεηψζεη ηνλ θίλδπλν ζχγθξνπζεο θαη ηελ ελίζρπζε ηεο πξνζσπηθήο αζθάιεηαοiv. Ζ άλνηα είλαη έλα ζχλδξνκν πνπ επεξεάδεη ηελ κλήκε, ηελ θξίζε θαη ηελ ςπρνθηλεηηθή ηθαλφηεηα θαη είλαη απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θαηαζηάζεηο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ειηθησκέλνηv. Αλαγλσξίδεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν σο κηα θνηλή θαηάζηαζε ζε ελήιηθεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο κε πςειφ επηπνιαζκφ άλσ ησλ 70 εηψλvi,vii. Δάλ ε άλνηα είλαη πξννδεπηηθή φπσο ε άλνηα ηχπνπ Alzheimer ηφηε απμάλεηαη αλαπφθεπθηα θαη ε έθπησζε ζηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο θαη απηφ ζα έρεη σο ζπλέπεηα ε ρξήζε ηνπ απηνθηλήηνπ λα πξνθαιέζεη θίλδπλν ζηνλ νδεγφ κε άλνηα, ζηνπο επηβάηεο θαη ζην δεκφζην θνηλφ2. Γεληθά νη άλζξσπνη πνπ αλαπηχζζνπλ άλνηα, θάπνηα ζηηγκή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξννδεπηηθήο λνεηηθήο έθπησζεο, δελ ζα είλαη ηθαλνί λα νδεγήζνπλ έλα απηνθίλεην κε αζθάιεηαviii,ix,x. Ο δείθηεο ησλ αηπρεκάησλ είλαη 2-5 θνξέο απμεκέλνο ζηελ άλνηα. Οη έξεπλεο δείρλνπλ φηη κέζα ζε 2 ρξφληα απφ ηε δηάγλσζε, ν θίλδπλνο αηπρήκαηνο απμάλεηαη θαηά 50%xi. Παξ‘ φιν πνπ ππνζέηνπκε φηη νη άλζξσπνη κε άλνηα ζα ζηακαηήζνπλ λα νδεγνχλ κεηά ηελ έλαξμε ησλ πξψησλ ζπκπησκάησλ, νη έξεπλεο δείρλνπλ φηη πνιιά άηνκα ζπλερίδνπλ λα νδεγνχλxii,xiii. ‘ απηφ ην ζεκείν ππάξρεη κηα δηαθσλία, ζην θαηά πφζν έλαο ειηθησκέλνο νδεγφο κε άλνηα παξακέλεη αζθαιήο ζην λα νδεγεί απηνθίλεην ή εάλ ζε θάπνηνλ πνπ έρεη δηαγλσζηεί ε άλνηα ζα πξέπεη λα ηνπ επηηξέπεηαη λα νδεγεί. ην παξειζφλ, θάπνηνη πίζηεπαλ φηη ε δηάγλσζε ηεο άλνηαο ππνδεηθλχεη ηελ αλάγθε λα ζηακαηήζνπλ ηελ νδήγεζε άκεζαxiv,xv. Παξ‘ φια απηά, φζν ε επηζηεκνληθή γλψζε γηα ηε δηάγλσζε ηεο άλνηαο ζηα αξρηθά θαη ηα κεζαία ζηάδηα ζπλερψο βειηηψλεηαη, πνιιά άηνκα κε ήπηα λνεηηθή δηαηαξαρή ή πηζαλή άλνηα κπνξεί λα παξακείλνπλ λνεηηθά ηθαλά θαη λα ζπλερίζνπλ ηελ νδήγεζε γηα αξθεηά αθφκε ρξφληα8,9,10 εάλ ε θαηάζηαζε ηνπ αζζελνχο εθηηκάηαη ζπρλάxvi. Σν ζεκαληηθφ είλαη λα πξνιάβνπκε αηπρήκαηα θαη άιια δξακαηηθά πεξηζηαηηθά θαη ηαπηφρξνλα λα κεγηζηνπνηήζνπκε ηα δηθαηψκαηα ησλ αζζελψλ θαη ηελ ειεπζεξία ηεο κεηαθίλεζήο ηνπο8,9,10. Ζ νηθνγέλεηα θαη νη γηαηξνί πξσηνβάζκηαο πεξίζαιςεο είλαη ζηελ πξψηε γξακκή φζνλ αθνξά ηε ιήςε απνθάζεσλ ζε ζρέζε κε ηαηξηθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ελήιηθεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο θαη ηελ πξνζπκία ηνπο ή ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο, εηδηθά γηα εθείλνπο ηνπο νδεγνχο πνπ πάζρνπλ απφ άλνηαxvii. Οη εηδηθνί ινηπφλ πνιιέο θνξέο θαινχληαη λα πάξνπλ κηα απφθαζε γηα ην εάλ έλαο αζζελήο είλαη ηθαλφο λα ζπλερίζεη λα νδεγεί. ιεο φκσο νη απνθάζεηο ηνπο θαη νη δξάζεηο ηνπο πξέπεη λα είλαη ηεθκεξησκέλεο μεθάζαξα. πσο γηα φιεο ηηο πξννδεπηηθά επηδεηλνχκελεο αζζέλεηεο ε επαλεμέηαζε πξέπεη λα γίλεηαη ηαθηηθά. Γηα ηελ άλνηα ζπζηήλεηαη εμάκελεxviii επαλεμέηαζε ή πην ζχληνκα εθφζνλ ε νηθνγέλεηα ή νη πεξηζάιπνληεο παξαηεξήζνπλ θάπνηα ζεκαληηθή επηδείλσζε ζηελ θιηληθή εηθφλα θαη ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο ηνπ αζζελνχο. Δίλαη επίζεο ζεκαληηθφ νη αζζελείο θαη νη νηθνγέλεηεο λα ζπκβνπιεχνληαη γηα ηελ πξφγλσζε ηεο λνεηηθήο έθπησζεο, ε νπνία γίλεηαη εμαηνκηθεπκέλαxix. Ζ ζπδήηεζε σζηφζν γηα ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο είλαη ζπρλά κηα πξφθιεζε θαη ππάξρνπλ θνξέο πνπ κπνξεί λα επεξεάζεη ηε ζρέζε αζζελή-εηδηθνχ. Κάπνηνη αζζελείο δέρνληαη λα ζηακαηήζνπλ ηελ νδήγεζε, άιινη φκσο, απνξξίπηνπλ απηή ηελ εθηίκεζε. Γηα ηνλ ιφγν απηφ νη εηδηθνί ςπρηθήο πγείαο θαη νη γηαηξνί ζα πξέπεη λα είλαη ηδηαίηεξα πξνζεθηηθνί ζηηο ζπδεηήζεηο ηνπο κε ηνπο ειηθησκέλνπο11. Δίλαη θαιή ηδέα νη εηδηθνί λα δίλνπλ έκθαζε ζην δηάινγν γηα ηελ ηειηθή παχζε ζε φιεο ηηο επηζθέςεηοxx. Ζ ζπδήηεζε ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλεη θάπνηα ζεκαληηθά ζηνηρεία, πνπ ζα πξέπεη λα ιακβάλνπλ ππφςε ηνπο νη εηδηθνί, φπσο: ρξεηάδεηαη λα πξνεηνηκαζηεί ν αζζελήο γηα ην αλαπφθεπθην γεγνλφο φηη ζχληνκα ζα ράζεη απηήλ ηελ ηθαλφηεηα είλαη αλακελφκελν φηη ε θπζηνινγηθή αληίδξαζε ίζσο πεξηέρεη ζπκφ, θαηάζιηςε, δηαπξαγκάηεπζε, κηα αίζζεζε απνζάξξπλζεο. Οη εηδηθνί ηεο ςπρηθήο πγείαο ρξεηάδεηαη λα είλαη πξνεηνηκαζκέλνη λα αληηκεησπίζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ ζα πξνθχςνπλ. λα είλαη πξνεηνηκαζκέλνη λα πξνζθέξνπλ ελαιιαθηηθέο ιχζεηο φζνλ αθνξά ζηε κεηαθνξά π.ρ. ηαμί (απηφ κπνξεί λα είλαη πεξηζζφηεξν νηθνλνκηθφ απφ ηε ζπληήξεζε ηνπ απηνθηλήηνπ εάλ νδεγνχλ θάησ απφ 4.000 κίιηα ην ρξφλν) ζπδήηεζε κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνλ πεξηζάιπνληα, λα δεηνχλ ηελ ππνζηήξημε ηνπο θαη λα ηνπο ζπκβνπιεχνπλ φζνλ αθνξά ην πψο λα βνεζήζνπλ ηνλ αζζελή λα απνδερηεί απηή ηε δχζθνιε εθηίκεζε. αλαθνξά ζηε δπζθνιία πνπ ληψζεη ν ίδηνο ν εηδηθφο ζε κηα ηέηνηα ζπδήηεζε θαη αλαδήηεζε πιεξνθνξηψλ απ‘ φζεο πεξηζζφηεξεο πεγέο ππάξρνπλ αζζελείο θαη πεξηζάιπνληεο ιέλε φηη ζέινπλ πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηαηί δελ ζα πξέπεη λα νδεγήζεη θαη ζα ζέινπλ πεξηζζφηεξν ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο γηα ην απνηέιεζκα ηεο εμέηαζεο. εζηίαζε ζηα ζσκαηηθά πξνβιήκαηα φπσο απψιεηα φξαζεο ή θάξκαθα, ίζσο θάλνπλ ηνπο ιφγνπο πην απνδεθηνχο ζηνπο αζζελείο. Ο εηδηθφο ζα πξέπεη λα έρεη ελζπλαίζζεζε, λα απνθεχγεη ζπδεηήζεηο κε δηαθσλίεο θαη λα δψζεη έκθαζε ζηελ εζηθή θαη ζηελ λφκηκε ππεπζπλφηεηα θαη ζην γεγνλφο φηη ε άλνηα είλαη πξννδεπηηθή θαη κε αλαζηξέςηκε. κεξηθέο θνξέο ε αλαθνξά ζε άιινπο γηαηξνχο φπσο λεπξνιφγνπο ή γεξίαηξνπο γηα κηα δεχηεξε άπνςε, κπνξεί λα δηαηεξήζεη ηε ζρέζε αζζελή/νηθνγέλεηαο θαη γηαηξνχ. έλα γξάκκα απφ ην γηαηξφ πξνο ηνλ αζζελή εμεγψληαο ηνπο ιφγνπο παχζεο ηεο νδήγεζεο κπνξεί λα βνεζήζεη ηνλ αζζελή θαη ηελ νηθνγέλεηα αλαθέξνληαο ζηελ νηθνγέλεηα ηνπ ηη ζπδεηήζαηε εάλ είλαη απαξαίηεην, ε επηλφεζε ηξφπσλ γηα λα απνζαξξχλνπλ ην άηνκν απφ ηελ νδήγεζε κε ηε βνήζεηα ηνπ πεξηζάιπνληα. Απηφ κπνξεί λα πεξηιακβάλεη αθαίξεζε ησλ θιεηδηψλ ηνπ απηνθηλήηνπ, λα ην θαηαζηήζνπλ άρξεζην ή λα αθαηξέζνπλ ηειείσο ην απηνθίλεην. Έηζη νη ζηξαηεγηθέο απηέο ίζσο δηεπθνιχλνπλ απηφ ην εγρείξεκα θαη θάλνπλ πην αζθαιή θαη ηνλ αζζελή θαη ην δεκφζην θνηλφ11. Ζ πξνζέγγηζε απηή επηηξέπεη ζηνπο αζζελείο λα ζρεδηάζνπλ ηελ ηειηθή παχζε ηεο νδήγεζεο θαη λα αλαπηχμνπλ δηαθνξεηηθέο επηινγέο κεηαθίλεζεο. Ο αζζελήο θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ ζα πξέπεη λα ζπκβνπιεπηνχλ ψζηε λα πιεξνθνξήζνπλ ηελ αζθαιηζηηθή εηαηξία γηα ηε δηάγλσζε ηεο άλνηαο. Δπίζεο νη γεξίαηξνη ζα πξέπεη λα είλαη ελήκεξνη γηα ηηο πξνυπνζέζεηο πνπ πξέπεη λα έρεη θάπνηνο ψζηε λα απνθηήζεη δίπισκα νδήγεζεο θαη λα ζπκβνπιεχεη ηνπο αζζελείο ζχκθσλα κ‘ απηφxxi. Χζηφζν, ζε έλαλ ζρεηηθά κηθξφ αξηζκφ πεξηπηψζεσλ, παξ‘ φιν πνπ έρεη γίλεη ηφζν ζπδήηεζε κε ηνλ αζζελή θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπ, νη νδεγνί ζπλερίδνπλ λα νδεγνχλ κε κεγάιε πηζαλφηεηα θηλδχλνπ γηα ην θνηλφ. ε απηφ ην ζεκείν ν θψδηθαο δενληνινγίαο επηηξέπεη ηελ παξαβίαζε ηνπ απνξξήηνπ ηνπ εηδηθνχ. Γενληνινγηθά φκσο, πξέπεη νη εηδηθνί λα βξνπλ ηνλ θαηάιιειν ηξφπν ζε θάζε πεξίπησζε γηαηί ην λα αλαθέξνπλ κφλν ηνλ νδεγφ ζηελ ππεξεζία αδεηνδφηεζεο δελ είλαη αξθεηφ11. Οη πεξηζάιπνληεο θαη ε νηθνγέλεηα παίδνπλ θξίζηκν ξφιν ζηηο πεξηζζφηεξεο πηπρέο ηεο θξνληίδαο ηεο άλνηαο. Δίλαη ινγηθφ ινηπφλ φηη πξέπεη λα αληηκεησπίζνπλ θαη ην θεθάιαην ηεο παχζεο ηεο νδήγεζεο. Έηζη, ε επζχλε γηα ηελ επηθίλδπλε νδήγεζε πέθηεη ζπρλά ζηελ νηθνγέλεηαxxii. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο νη πεξηζάιπνληεο ππνζηεξίδνπλ ηελ εθηίκεζε ηνπ εηδηθνχ . ε άιιεο φκσο πεξηπηψζεηο απηφ πνπ πεξηπιέθεη ηε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ είλαη νη πξνθαηαιήςεηο φηη νη αζζελείο θαη νη νηθνγέλεηεο κπνξνχλ λα ειέγμνπλ κφλνη ηνπο ηελ θαηάζηαζε π.ρ. νη αζζελείο κπνξεί λα επηζπκνχλ λα ζπλερίζνπλ ηελ νδήγεζε πέξα απφ έλα ζεκείν αζθάιεηαο, ελψ ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο κπνξνχλ είηε λα πεξηνξίδνπλ πξφσξα ή απεξίζθεπηα λα ελζαξξχλνπλ ηελ νδήγεζε8,9,10. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή αλ θαη λνκίδνπκε φηη νη πεξηζάιπνληεο ησλ νδεγψλ κε άλνηα ζπρλά ζεσξνχληαη φηη είλαη ε πεξηζζφηεξν εκπεξηζηαησκέλε πεγή πιεξνθφξεζεο γηα ηηο αιιαγέο ηνπ αζζελή ζηελ νδήγεζε θαη ζπρλά αλακέλνπκε λα ζπλεξγαζηνχλ κε ηνπο επαγγεικαηίεο πγείαο γηα λα απνζαθελίζνπλ πφηε ε νδήγεζε είλαη αζθαιήο, παξφια απηά θάπνηεο έξεπλεο ζέηνπλ ζε ακθηζβήηεζε ηελ πξνζδνθία φηη νη πεξηζάιπνληεοxxiii ζα ζπλεξγαζηνχλ. Οη πεξηζάιπνληεο ίζσο αλεζπρνχλ γηα ηελ αζθάιεηα αιιά είλαη δηζηαθηηθνί λα ελεκεξψζνπλ γηα ην ζέκαxxiv. Άιιεο έξεπλεο πξνηείλνπλ φηη νη πεξηζάιπνληεο δελ είλαη αμηφπηζηεο πεγέο πιεξνθφξεζεο θαη απηφ γηαηί ζε πνηθίιεο πεξηπηψζεηο, είλαη απξφζπκνη λα δψζνπλ αθξηβείο πιεξνθνξίεοxxv. Ζ απψιεηα ηεο ηθαλφηεηαο νδήγεζεο ησλ αλζξψπσλ κε άλνηα επεξεάδεη ζπδχγνπο, παηδηά θαη άιινπο ζπγγελείο ή θίινπο πνπ ηνπο παξέρνπλ θξνληίδα θαη ην θχξην κέξνο ηεο κεηαθνξάο ηνποxxvi. Γηα ηνπο πεξηζάιπνληεο πνπ βαζίδνληαη ζηνπο αζζελείο κε άλνηα γηα λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο ηεο κεηαθνξάο ηνπο, ε ηθαλφηεηα λα θξίλνπλ πφηε ε ηθαλφηεηα νδήγεζεο έρεη πεξηνξηζηεί ζε έλα κε απνδεθηφ επίπεδν αζθαιείαο απνηειεί εξσηεκαηηθφ. Οη πεξηζάιπνληεο πνπ αληηιακβάλνληαη ηνλ εαπηφ ηνπο ζαλ εμαξηεκέλν ζε έλαλ αζζελή κε άλνηα πνπ ηνπο παξέρεη ηε κεηαθνξά ηνπο είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα έρνπλ ζηελ θαηνρή ηνπο δίπισκα νδήγεζεο. Οη εμαξηεκέλνη πεξηζάιπνληεο έρνπλ κηθξφηεξε πξνζσπηθή εκπεηξία νδήγεζεο γηα λα ηε ρξεζηκνπνηήζνπλ ζαλ ζπγθξηηηθή βάζε γηα λα ζπγθξίλνπλ ηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο ηνπ λνεηηθά εμαζζελεκέλνπ νδεγνχ. Με άιια ιφγηα νη πεξηζάιπνληεο είλαη ιηγφηεξν ηθαλνί λα αληηιεθζνχλ ηηο ιεπηέο αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά νδήγεζεο, νη νπνίεο δείρλνπλ φηη ε νδήγεζε κπνξεί λα είλαη επηθίλδπλε θαη λα ρξεηάδεηαη εμέηαζε. Δπηπξφζζεηα, νη εμαξηεκέλνη πεξηζάιπνληεο είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα πάξνπλ κηα ελεξγή πξνζέγγηζε ζην λα απνζαξξχλνπλ ή λα εκπνδίζνπλ ηνλ λνεηηθά εμαζζελεκέλν νδεγφ απφ ηελ νδήγεζε. Γελ έρνπλ επίζεο ηελ ηθαλφηεηα λα θαηαλνήζνπλ ηνπο θηλδχλνπο ελφο αζζελή κε άλνηα πνπ νδεγεί23. Ζ παχζε ηεο νδήγεζεο επεξεάδεη θπξίσο ηηο γπλαίθεο ζπλνδεγνχο, νη νπνίεο είλαη πην πηζαλφ λα είλαη εμαξηεκέλεο απφ άιινπο φζνλ αθνξά ηε κεηαθίλεζε απ‘ φηη νη άληξεο. Πνιιέο ειηθησκέλεο γπλαίθεο δελ έρνπλ απνθηήζεη πνηέ δίπισκα αθνχ ζηεξίδνληαη ζηνπο ζπδχγνπο ηνπο πνπ νδεγνχλ. ην κέιινλ φκσο νη ειηθησκέλεο γπλαίθεο αλακέλεηαη λα είλαη πην έκπεηξεο νδεγνί θαη λα κελ επεξεάδνληαη ηφζν πνιχ απφ απηή ηελ θαηάζηαζεxxvii. Δάλ ν αζζελήο κε άλνηα δελ κπνξεί ηειηθά λα νδεγήζεη, νη εμαξηεκέλνη πεξηζάιπνληεο ζα πξέπεη λα αληηκεησπίζνπλ αιιαγέο ζηε δσή ηνπο π.ρ. κπνξεί λα αιιάμνπλ κέξνο θαηνηθίαο θαη λα αιιάμνπλ παξφρνπο θξνληίδαο πγείαο. Οη εμαξηεκέλνη πεξηζάιπνληεο είλαη επίζεο ελήκεξνη φηη εμαξηψληαη απφ ηνλ λνεηηθά εμαζζελεκέλν αζζελή γηα λα ηνπο παξέρεη κεηαθίλεζε π.ρ. ζηελ εθθιεζία, ζηα ΚΑΠΖ θαη λα επηζθεθζνχλ θίινπο θαη ζπγγελείο. Χζηφζν, απηή ε ζπκκεηνρή ζηηο δξαζηεξηφηεηεο βνεζά ζηελ θνηλσληθνπνίεζε ηνπο θαη κεηψλεη ην θνξηίν ησλ πεξηζαιπφλησλ. Υάλνληαο απηέο ηηο επθαηξίεο απμάλεηαη ην άγρνο θαη ζηνπο πεξηζάιπνληεο23. πλνςίδνληαο, είλαη πνιχ ζεκαληηθφ γηα ηνλ εηδηθφ λα μεθηλήζεη ηε ζπδήηεζε γηα ηελ νδήγεζε πνιχ λσξίο θαηά ηε δηάγλσζε θαη λα επαλαθέξεη ην ζέκα ζε θάζε επίζθεςε. Πξνιεπηηθή εμέηαζε, εθπαίδεπζε θαη δηαρείξηζε ηεο θαηάζηαζεο κπνξεί λα δηεπθνιχλνπλ κηα ζηαδηαθή απφζπξζε απφ ηελ νδήγεζε παξά κηα απφηνκε παχζε. 11 Έηζη, νη ζπδεηήζεηο γηα ηελ νδήγεζε επηηξέπνπλ ζηνπο αζζελείο θαη ηνπο πεξηζάιπνληεο λα εμεξεπλήζνπλ δηαζέζηκεο ελαιιαθηηθέο ιχζεηο κεηαθνξάο θαη λα θάλνπλ ηηο επηινγέο ηνπο κε ζχλεζε23. Βηβιηνγξαθία i Glasgow, N. (2000). Older Americans‘ patterns of driving and using other transportation. Rural America, 15(3), 26– 31. ii Adler, G., Rottunda, S., Dysken, M., (2005). The older driver with dementia: An updated literature review. Journal of Safety Research, 36, 399-407. iii Lyman, J., McGwin, G., Sims, R. (2001). Factors related to driving difficulty and habits in older drivers. Accid Anal Prev, 33, 413–21. iv Foley, D.J., Heimovitz, H.D., Guralnik. J., Brock, D.B. (2002). Driving life expectancy of persons aged 70 years and older in the United States. Am J Public Health,92, 1284–9. v Johansson, K., Lundberg, C. (1997). The 1994 international consensus conference on dementia and driving: A brief report. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 11(S1), 62– 69. vi O‘Neill, D., Dobbs, B.M. (2004). Age-related disease, mobility, and driving. Transportation in an aging society. Transportation Research Board, 56–66. vii Talbot, A., Bruce, I., Cunningham, C.J., et al. (2005). Driving cessation in patients attending a memory clinic. Age Ageing, 34(4), 363–8. viii Anderson, S.W., Tranel, D. (1989). Awareness of disease states following cerebral infarction, dementia, and head trauma: standardized assessment. Clin Neuropsychol, 3, 327–339. ix Starkstein, S.E., Mizrahi, R., Jorge, R., Robert, R. (2006). A diagnostic formulation for anosognosia in Alzheimer‘s disease. J Neurol Neurosurg Psychiatry, 77, 719–725. x Souchay, C. (2007). Metamemory in Alzheimer‘s disease. Cortex, 43, 987–1003. xi Byszewski, A., Campus, C., Molnar, F. (1996). Driving and dementia: How I Tell My Patients They Need to Stop Driving? Dementia Newsletter for Psysicians, Vol. 5 No 2. xii Adler, G., Rottunda, S., Dysken, M. (1996). The driver with dementia: A review of the literature. The American Journal of Geriatric Psychiatry,4(2), 110– 120. xiii Dobbs, A. R. (1997). Evaluating the driving competence of dementiapatients. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 11(S1), 8 – 12. xiv Friedland, R. P., Koss, E., Kumar, A., Gaine, S., Metzler, D., Haxby, J. V., et al. (1988). Motor vehicle crashed in dementia of the Alzheimer type. Annals of Neurology, 24, 782– 786. xv Lucas-Blaustein, M. J., Filipp, L., Dungan, C., Tune, L. (1988). Driving in patients with dementia. JAGS, 36, 1087–1091. xvi Fox, G. K., Bowden, S. C., Bashford, G. M., & Smith, D. S. (1997). Alzheimer‘s disease and driving: Prediction and assessment of driving performance. JAGS, 45, 949–953. xvii Wang, C.C., Kosinski, C.J., Schwartzberg, J.G., Shanklin, A.V.(2003). Physicians guide to assessing and counseling older drivers. National Highway Traffic Safety Administration. xviii Duchek, J.M., Carr, D.B., Hunt, L., Roe, C.M., Xiong, C., Shah, K., et al. (2003). Longitudinal driving performance in early-stage dementia of the Alzheimer type. J Am Geriatr Soc,51(10),1342–7. xix Breen, D.A., Breen, D.P., Moore, J.W., Breen, P.A., O‘Neill, D. (2007). Driving and dementia. BMJ,334(7608),1365–9. xx Perkinson, M.A., Berg-Weger, M.L., Carr, D.B., Meuser, T.M., Palmer, J.L., Buckles, V.D., et al. (2005). Driving and dementia of the Alzheimer type: beliefs and cessation strategies among stakeholders. Gerontologist,45(5),676–85. xxi O‘Neil, D. (2010). Deciding on driving cessation and transport planning in older drivers with dementia. European Geriatric Medicine, 1, 22-25. xxii Croston, J., Meuser, T.M., Berg-Weger, M., Grant, E.A., Carr, D.B. (2009). Driving Retirement in Older Adults with Dementia. Top Geriatr Rehabil,25(2),154– 162. xxiii Adler, G., Rottunda, S., Rasmussen, K., Kuskowski, M. (2000). Caregivers Dependent upon Drivers with Dementia. Journal of Geropsychology, Vol. 6, No. 1. xxiv Persson, D. (1993). The elderly driver: Deciding when to stop. Gerontologist, 33, 88-91 xxv Carr D., Schmader K., Bergman C., Simon T.C., Jackson T.W., Haviland S., O‘Braien J., (1991). A multidisciplinary approach in evaluation of demented drivers referred to geriatric centers. J.Am.Geriat. Soc. 39,1132-1136. xxvi Freund, K., (1998). Build it and They Will Come: ITN Seeks Sustainable Senior Transit Service with Car-Like Convenience Community Transportation Magazine, 12–14. xxvii Rosenbloom, Sandra., (1988). The mobility needs of the elderly. Transportation in an Aging Society, Vol. 2. Technical Papers. Transportation Research Board, Washington, DC Γπλαηόηεηα ςήθνπ ζε αζζελείο κε άλνηα: Δηθαίσκα ή ηθαλόηεηα; Πφπηζε Διέλε, Φπρνιφγνο Σν γήξαο ραξαθηεξίδεηαη απφ απψιεηεο θαη θέξδε (Δπθιείδε, 1999). Οη απψιεηεο ζρεηίδνληαη κε κεηαβνιέο ζην θπζηθφ, λνεηηθφ, ςπρνινγηθφ, ζπλαηζζεκαηηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν, ελψ έλα απφ ηα θέξδε πνπ θαίλεηαη λα απμάλνπλ κε ηελ ειηθία, απνηειεί ε ζνθία. Ζ ζνθία ραξαθηεξίδεηαη απφ πινχην εκπεηξίαο, αλαινγηζκφ, ζπλαηζζεκαηηθή θπξηαξρία, δεκηνπξγηθφηεηα θαη ππέξβαζε ησλ πξνζσπηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ πεξηνξηζκψλ ηνπ ειηθησκέλνπ (Birren, 1985). Πξνυπνζέηεη έλα ζπλδπαζκφ γλψζεσλ, ραξαθηεξηζηηθψλ πξνζσπηθφηεηαο θαη εκπεηξίαο (Baltes & Smith, 1990). Απφ αξραηνηάησλ ρξφλσλ, ε ζνθία, σο ζσζηή θξίζε γηα ζεκαληηθά ζέκαηα ηεο δσήο είλαη κηα ηθαλφηεηα πνπ ζπλνδεχεη ην γήξαο. Χζηφζν, ε δπλαηφηεηα ηνπ ειηθησκέλνπ λα ιακβάλεη ζσζηέο απνθάζεηο, ακθηζβεηήζεθε ζην πέξαζκα ησλ αηψλσλ, θαζψο ην γήξαο ζεσξήζεθε φηη επηθέξεη λνεηηθή έθπησζε. Ήδε ζηελ αξραία Διιάδα, πξψηνο ν φισλ ν Κξηηήο, ην 500 π.Υ. έιαβε ππφςε ηνπ ηε λνεηηθή έθπησζε ησλ ειηθησκέλσλ φηαλ εηνίκαδε λφκν γηα ηε δηαζήθε, αλαθέξνληαο φηη ―…ν ζπληάζζσλ ηε δηαζήθε κπνξνχζε λα θιεξνδνηήζεη ηελ πεξηνπζία ηνπ ζηνπο ζπγγελείο ηνπ αιιά θαη ζε πξφζσπν εθηφο ηνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο αξθεί ε θξίζε ηνπ λα κελ είρε επεξεαζηεί απφ ηε ρξήζε βίαο, απφ πφλν, νπζίεο, γεξαηεηά θαη ηε γπλαηθεία πεηζψ…‖. ηηο κέξεο καο παξαηεξείηαη κεγάιε αχμεζε ησλ ειηθησκέλσλ, ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο (United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2002). Χο απνηέιεζκα ηεο αχμεζεο ηνπ κέζνπ φξνπ δσήο ησλ ειηθησκέλσλ, λεπξνεθθπιηζηηθέο δηαηαξαρέο φπσο ε άλνηα, εκθαλίδνληαη ζε πνιχ ζπρλφηεξν ξπζκφ απφ ην παξειζφλ. Δπηδεκηνινγηθέο κειέηεο αλαθέξνπλ φηη κέρξη ην 2050, νη αζζελείο πνπ ζα πάζρνπλ απφ άλνηα ζα απμεζνχλ ζε 16 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο. Καηά ζπλέπεηα, εγείξνληαη ζπρλά εζηθά θαη λνκηθά δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δπλαηφηεηα ησλ ειηθησκέλσλ κε άλνηα γηα δηθαηνπξαμία. Έλα ηέηνην εζηθφ δίιιεκα είλαη εάλ θαη θαηά πφζν ειηθησκέλνη αζζελείο κε άλνηα, πξέπεη λα δηαηεξνχλ ην δηθαίσκα ζπκκεηνρήο ζηηο εθινγηθέο δξαζηεξηφηεηεο, θαζψο θαίλεηαη φηη πνιινί απφ απηνχο είλαη ελεξγνί ςεθνθφξνη. Δηδηθά ζηηο κέξεο καο, ην δίιιεκα απηφ απαηηεί άκεζεο απαληήζεηο, απφ ηε ζηηγκή πνπ ν ξπζκφο ηεο παξνρήο ςήθνπ είλαη πςειφηεξνο γηα ηνπο ειηθησκέλνπο ζε ζρέζε κε ηνπο λεφηεξνπο. Οη ειηθησκέλνη, θαίλεηαη λα βηψλνπλ εληνλφηεξα ζπλαηζζήκαηα ππεπζπλφηεηαο, κε απνηέιεζκα λα θαηαθεχγνπλ ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζηηο θάιπεο (Goerres, 2007). Σα εξσηήκαηα πνπ ζπρλά κπαίλνπλ ζην ζηφραζηξν ησλ εξεπλεηψλ φζνλ αθνξά ην δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ ζηνπο αζζελείο κε άλνηα, είλαη ηα εμήο: 1νλ. Πψο κπνξεί έλαο άλζξσπνο λα εθηηκήζεη ηελ ηθαλφηεηα ελφο άιινπ αλζξψπνπ λα ςεθίζεη; 2νλ. Ση είδνπο βνήζεηα είλαη θαηάιιειε γηα έλα άηνκν κε λνεηηθή έθπησζε, ν νπνίνο φκσο δηαηεξεί επαξθψο ηελ ηθαλφηεηα κηαο γεκάηεο λφεκα ςεθνθνξίαο; 3νλ. Ση θίλδπλν ελέρεη ε δπλαηφηεηα ςήθνπ ζε αζζελείο πνπ δελ είλαη ηθαλνί γηα ιήςε απνθάζεσλ; ηηο δεκνθξαηηθέο ρψξεο ε δπλαηφηεηα ςήθνπ ησλ πνιηηψλ, απνηειεί ζεκαληηθφ θαη αλαθαίξεην δηθαίσκα. Χζηφζν, ην φηη θάπνηνο θαηέρεη ην δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ δε ζπλεπάγεηαη απηφκαηα φηη είλαη ηθαλφο λα ςεθίζεη. ηα άηνκα κε λνεηηθέο δηαηαξαρέο, φπσο είλαη νη αζζελείο κε άλνηα, νη λνεηηθέο ειιείςεηο ζπλεπάγνληαη απψιεηα ηθαλνηήησλ, νη νπνίεο έρνπλ σο απνηέιεζκα εππάζεηα θαη απμεκέλε αλάγθε γηα βνήζεηα. Αλάκεζα ζηηο ηθαλφηεηεο πνπ πιήηηνληαη είλαη ε θξηηηθή ηθαλφηεηα, ιεηηνπξγία απαξαίηεηε γηα ηε ζσζηή ιήςε απνθάζεσλ θαη θαηά ζπλέπεηα γηα ην εθιέγεηλ. Απφ ηε ζηηγκή πνπ αθφκε ππάξρεη δηακάρε ζρεηηθά κε ηo ζε πνην ζηάδην ηεο άλνηαο ράλεηαη ε ηθαλφηεηα ηνπ εθιέγεηλ, ε δηάγλσζε ηεο άλνηαο δελ πξνυπνζέηεη απηφκαηα ηελ αδπλακία άζθεζεο ηνπ εθινγηθνχ δηθαηψκαηνο. Σν εξψηεκα ινηπφλ πνπ απαζρνιεί είλαη κέζα απφ πνηα δηαδηθαζία είλαη δπλαηφλ λα εθηηκεζεί ε ηθαλφηεηα ιήςεο απνθάζεσλ θαη θαηά ζπλέπεηα ε ηθαλφηεηα ηνπ εθιέγεηλ. Καη πψο κηα ηέηνηνπ είδνπο εθηίκεζε ζα ζέβεηαη εθ ησλ πξνηέξσλ ην δηθαίσκά ησλ αζζελψλ γηα παξνρή ςήθνπ. Γπζηπρψο φηαλ έξρεηαη ε δηάγλσζε ηεο άλνηαο, απηφκαηα ν αζζελήο θαηεγνξηνπνηείηαη σο αλίθαλνο θη έηζη ε δηαηήξεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ςήθνπ, θαίλεηαη λα είλαη έλαο απφ ηνπο ηξφπνπο γηα λα δηαηεξεί ν αζζελήο κε άλνηα θάπνηα αίζζεζε ειέγρνπ θαη δχλακεο ζηε δσή ηνπ (Wislowski, 2006). ηε βηβιηνγξαθία θαίλεηαη λα ππάξρεη απμαλφκελε κειέηε πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηεζεί έλα εξγαιείν πνπ ζα εθηηκά ηελ ηθαλφηεηα ςήθνπ, ησλ αζζελψλ κε άλνηα (Karlawish & Clark, 2003. Appelbaum et al., 2005. Irastorza et al., 2007). Ζ εχξεζε ελφο ηέηνηνπ αληηθεηκεληθνχ εξγαιείνπ, ζα είλαη ρξήζηκε ηφζν γηα ηνπο εηδηθνχο, ππεχζπλνπο γηα ηε δηνξγάλσζε ηεο εθινγηθήο δηαδηθαζίαο, φζν θαη γηα ηνπο πεξηζάιπνληεο αζζελψλ κε άλνηα, γηα ηελ απφθαζε ηεο άξζεο ή δηαηήξεζεο ηνπ εθινγηθνχ δηθαηψκαηνο ησλ αζζελψλ ηνπο (Bosquet et al., 2010). Χζηφζν, απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ ππάξρνπλ δηεζλψο απνδεθηά εξγαιεία κέηξεζεο, πνπ λα ζπζρεηίδνπλ ηε λνεηηθή έθπησζε πνπ παξαηεξείηαη ζηελ άλνηα κε ηελ ηθαλφηεηα ςήθνπ, ε ζηέξεζε πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ ςεθνθφξσλ κε άλνηα, απνηειεί έλα πνιχπινθν δήηεκα (Wislowski, 2007). Μειέηεο κε απηφ ην αληηθείκελν, πάζρνπλ απφ πεξηνξηζκνχο. Έηζη, έλα απνδεθηφ εξγαιείν κέηξεζεο δελ ππάξρεη αθφκε. Χζηφζν, πξφζθαηεο κειέηεο νη νπνίεο πξνζπαζνχλ λα νξίζνπλ αληηθεηκεληθά θξηηήξηα εθηίκεζεο ηεο ηθαλφηεηαο ςήθνπ, θαίλεηαη λα δίλνπλ κεξηθέο θαηεπζπληήξηεο γξακκέο. πγθεθξηκέλα, κειέηε ηνπ 2011, ζχγθξηλε ηελ ηθαλφηεηα ςήθνπ αζζελψλ κε ήπηα, κέηξηα θαη ζνβαξή άλνηα ηχπνπ Alzheimer θαη ειηθησκέλσλ ρσξίο πξνβιήκαηα κλήκεο, ζπζρεηίδνληαο ηελ ηθαλφηεηα ςήθνπ κε ηε ζθαηξηθή λνεηηθή επίδνζε (Irastorza et al., 2011). Οη εξσηήζεηο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ ηνπο εξεπλεηέο γηα ηελ εθηίκεζε ηεο ηθαλφηεηαο ςήθνπ εζηηάζηεθαλ ζε θαζηεξσκέλα θξηηήξηα ιήςεο απνθάζεσλ ηα νπνία αμηνινγνχζαλ ηελ εθηειεζηηθή ιεηηνπξγία θαη ηηο ιεηηνπξγηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ αηφκνπ. Σα παξαπάλσ θξηηήξηα αθνξνχζαλ ηελ θαηαλφεζε, επηινγή, ζπιινγηζκφ θαη αμηνιφγεζε. Γηεξεπλήζεθε επίζεο ην θαηά πφζν ην ππνθείκελν πνπ απαληνχζε ζηηο εξσηήζεηο θαηαλννχζε: ηε θχζε θαη ηελ επίδξαζε ηεο ςήθνπ, ην ηξφπν επηινγήο κηαο ππνςεθηφηεηαο, ηνπο ιφγνπο επηινγήο ησλ ππνςεθίσλ θαη ηέινο ηη είδνπο ζπλέπεηεο ζα είρε ε επηινγή ηνπ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν αμηνιφγεζαλ ηε βαξχηεηα ηεο ςήθνπ, ηη είδνπο ππνςεθίνπο είρε εθιέμεη ν αζζελήο κε άλνηα ζηε δσή ηνπ θαη κε πνηα θξηηήξηα ζα εμέιεγε αλ ρξεηαδφηαλ ηνπο ππνςεθίνπο γηα ην κέιινλ. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, ζπκπεξαίλεηαη φηη ε λνεηηθή έθπησζε επεξεάδεη ηελ ηθαλφηεηα ςήθνπ. Ζ επίδξαζε φκσο είλαη δηαθνξεηηθή αλάινγα κε ην ζηάδην ηεο άλνηαο. Αζζελείο κε ήπηα άλνηα ζπλήζσο δηαηεξνχλ ηελ ηθαλφηεηα ςήθνπ, δείρλνπλ λα θαηαλννχλ ηε θχζε θαη ηελ επίδξαζή ηεο θαη αμηνινγνχλ ηηο ζπλέπεηεο. Χζηφζν, δπζθνιεχνληαη ζην λα θαηαθέξλνπλ λα θάλνπλ κηα επηινγή ςήθνπ. Αληίζεηα, φζν πην ρακειφο είλαη ν δείθηεο ζθαηξηθήο λνεηηθήο ιεηηνπξγίαο, ηφζν πην ρακειή είλαη ε ηθαλφηεηα γηα ςήθν. Έηζη, αζζελείο κε ζνβαξή άλνηα, ζίγνπξα ράλνπλ ηελ ηθαλφηεηα ηνπ εθιέγεηλ. Χζηφζν, ηα απνηειέζκαηα δελ είλαη ηφζν μεθάζαξα γηα ηελ ήπηα άλνηα θαη δπζθνιεχνπλ πεξηζζφηεξν γηα ηε κέηξηα άλνηα. Άιιε ζρεηηθή έξεπλα (Appelbaum et al., 2005), πξνηείλεη πσο νη πεξηζζφηεξνη αλ θαη φρη φινη νη αζζελείο κε πνιχ ήπηα ή ήπηα άλνηα ηχπνπ Alzheimer δηαηεξνχλ επαξθή ηελ ηθαλφηεηά ηνπο γηα ςήθν, θαζψο δηαζέηνπλ ηηο ηθαλφηεηεο γηα ζπιινγηζκφ θαη αμηνιφγεζε ηνπ γεληθνχ πιαηζίνπ ηεο ςεθνθνξίαο, ελψ δελ ηζρχεη ην ίδην γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο αζζελείο κε ζνβαξή άλνηα. Γίλεηαη ινηπφλ αληηιεπηφ φηη ππάξρεη κηα πξαγκαηηθή ζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο ζνβαξφηεηαο ηεο άλνηαο θαη ηεο ηθαλφηεηαο ςήθνπ. Αζζελείο κε ζνβαξή άλνηα ηχπνπ Alzheimer, είλαη πηζαλφ λα κελ είλαη ηθαλνί λα ςεθίζνπλ θαη αζζελείο κε πνιχ ήπηα ή ήπηα άλνηα, θαίλεηαη λα είλαη ηθαλνί λα ςεθίζνπλ (αθφκε θαη φηαλ νη ηειεπηαίνη κπνξνχλ λα σθειεζνχλ απφ κλεκνληθά βνεζήκαηα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ςεθνθνξίαο). Γηα ηνπο αλζξψπνπο κε κέηξηα άλνηα, δελ ππάξρεη απφδεημε πνπ λα δηθαηνινγεί είηε ην έλα είηε ην άιιν. Γη‘ απηά ηα άηνκα έλα δηαγλσζηηθφ εξγαιείν, ζα ήηαλ απαξαίηεην. Θα βνεζνχζε άιισζηε θαη πνιινχο απφ ηνπο πεξηζάιπνληεο πνπ αλαξσηηνχληαη αλ ζα έπξεπε λα ελζαξξχλνπλ ηνπο αζζελείο ηνπο λα πξνβνχλ ζηελ εθπιήξσζε ηνπ εθινγηθνχ ηνπο δηθαηψκαηνο ή αθφκε θαη λα ηνλ βνεζήζνπλ ζε απηφ (Appelbaum et al., 2005). Έηζη, θαίλεηαη φηη γηα απηνχο ηνπο ςεθνθφξνπο ρξεηάδεηαη εμαηνκηθεπκέλε εμέηαζε. Καη γηαηί ε ιήςε απνθάζεσλ ζρεηηθά κε ηε δπλαηφηεηα ηνπ εθιέγεηλ απφ ηνπο αζζελείο κε άλνηα λα είλαη δήηεκα ηφζν κεγάιεο ζεκαζίαο; Ζ ςεθνθνξία απφ αλζξψπνπο κε λνεηηθή έθπησζε εγείξεη εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ αθεξαηφηεηα ηεο εθινγηθήο δηαδηθαζίαο, ηνλ θίλδπλν ηεο λνζείαο θαη ηνπ ζεβαζκνχ ησλ πνιηηψλ κηαο ρψξαο. Έξεπλεο αλαθέξνπλ φηη ε πιεηνςεθία ησλ αλζξψπσλ πνπ δελ είλαη ζε ζέζε γηα ιήςε απνθάζεσλ εθθξάδνπλ ηελ επηζπκία λα ςεθίζνπλ ζηηο επφκελεο εθινγέο ηεο ρψξαο ηνπο. Δίλαη πηζαλφλ ινηπφλ, νη ςεθνθφξνη κε λνεηηθέο δηαηαξαρέο, νη νπνίνη δελ θαηαλννχλ ηη ςεθίδνπλ, λα πξνζέξρνληαη ζηηο θάιπεο, δηαθηλδπλεχνληαο ηελ αθεξαηφηεηα ηεο εθινγηθήο δηαδηθαζίαο (Appelbaum et al., 2005). χκθσλα κε έξεπλα ζηηο ΖΠΑ, ππνινγίδεηαη φηη 4.5 εθαηνκκχξηα αζζελείο κε άλνηα ηχπνπ Alzheimer, ήηαλ ελεξγνί ςεθνθφξνη θαη κάιηζηα νη ίδηνη ζπκκεηείραλ ζηηο ηειεπηαίεο εθινγέο (Hebert et al., 2000). Σν 2002, ζε ζρεηηθή έξεπλα, εξσηήζεθαλ 75 πεξηζάιπνληεο αζζελψλ κε λφζν Alzheimer θαη κεησπνθξνηαθηθή άλνηα, γηα ην αλ νη αζζελείο ηνπο ζπκκεηείραλ ζηελ εθινγηθή δηαδηθαζία, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ εθινγψλ. Σν 64% ησλ πεξηζαιπφλησλ πνπ εξσηήζεθαλ, απνθάιπςαλ φηη νη αζζελείο ηνπο αλ θαη κε άλνηα εμαθνινπζνχλ λα ςεθίδνπλ. ηαλ ην ξφιν ηνπ πεξηζάιπνληα είρε αλαιάβεη ν ζχδπγνο, απηφο ηππηθά ελζάξξπλε ηνλ αζζελή λα ςεθίζεη θαη ηνλ βνεζνχζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ςεθνθνξίαο θαη θαίλεηαη φηη ην 24% ησλ πεξηζαιπφλησλ έθξηλε απηή ηε ζπκπεξηθνξά ινγηθή. ηελ νπζία φκσο κηα ηέηνηνπ είδνπο ζπκπεξηθνξά είλαη παξάλνκε θαζψο ν πεξηζάιπνληαο ςήθηδε γηα δχν (Karlawish et al., 2002). Καηά ζπλέπεηα, νη δηαθσλίεο ζρεηηθά κε ην αλ ζα πξέπεη λα επηηξαπεί ζε αζζελείο κε άλνηα (ή νπνηαδήπνηε άιιε λνεηηθή έθπησζε) λα ςεθίδνπλ, αθνξνχλ ζην φηη είλαη δπλαηφλ λα επεξεάζνπλ ηα εθινγηθά απνηειέζκαηα. Έηζη είλαη πηζαλφλ λα επεξεάζνπλ θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη δηάθνξεο θπβεξλήζεηο δηαρεηξίδνληαη ηα δεηήκαηά ηνπο (Wislowski, 2007). Γηαπηζηψλεηαη ινηπφλ, ην φηη αλ ζα πξέπεη λα ςεθίδεη έλαο άλζξσπνο κε άλνηα απνηειεί έλα θαίξην ζέκα θαζψο ε ζπκβνιή ηνπ ζην εθινγηθφ απνηέιεζκα κπνξεί λα έρεη καθξνπξφζεζκεο ζπλέπεηεο ζρεηηθά κε ηελ ηνπηθή, εγρψξηα θαη εμσηεξηθή πνιηηηθή (Wislowski, 2007). Αλ θαη πνιιέο πνιηηείεο έρνπλ πξνζπαζήζεη λα νξίζνπλ θξηηήξηα βάζεη ησλ νπνίσλ άλζξσπνη κπνξεί λα κελ είλαη ηθαλνί λα ςεθίζνπλ, ην κφλν πνπ έρνπλ θαηαθέξεη είλαη λα εληάζζνπλ αζζελείο κε άλνηα ζε ζπγθεθξηκέλεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο (πρ, λα ςεθίδνπλ κε ζπκπαξαζηάηε). Με απηφλ φκσο ηνλ ηξφπν, παξαβιέπεηαη ε εζηίαζε ζηελ εμέηαζε εθηειεζηηθψλ θαη ιεηηνπξγηθψλ ηθαλνηήησλ ηνπ θάζε αζζελή εμαηνκηθεπκέλα, πνπ ζα έδηλε κηα ζαθή θαηαλφεζε ηνπ αλ ν αζζελήο είλαη ηθαλφο λα ςεθίζεη ή φρη (Roy, 2003. Shriner et al., 1997). Δπνκέλσο, ε χπαξμε ελφο εξγαιείνπ κέηξεζεο πνπ ζα δηεξεπλνχζε ηελ ηθαλφηεηα ηνπ εθιέγεηλ ζε θάζε αζζελή κε άλνηα εμαηνκηθεπκέλα, ζα ήηαλ κηα απφ ηηο ιχζεηο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ απφ θνξείο ηεο πνιηηείαο, έηζη ψζηε λα πξνζέξρνληαη ζηηο θάιπεο, κφλν φζνη αζζελείο κε άλνηα θαηέρνπλ ηελ ηθαλφηεηα ιήςεο απνθάζεσλ. Appelbaum, P.S, Grisso, T. (2000). The MacArthur Competence Assessment Tool— Clinical Research. Sarasota, Fla, Professional Resources Press. Appelbaum, P.S. Bonnie, R.J., Karlawish, J.H. (2005). The capacity to vote of persons with Alzheimer‘s disease. Americaλ Journal of Psychiatry; 162 (11): 2094– 2100. Bosquet, A,, Medjkane, A., Vinceneux, P., Mahé, I. (2010). Voting by cognitively impaired persons: legal and ethical issues. Psycholνgical Neuropsychiatric Vieil.;8(1):33-42. Doe v Rowe, 156 F, supplement 2d 35(DMe), 2001. Hebert, L.E, Scherr, P.A, Bienias, J.L, Bennett, D.A, Evans, D.A. (2000). Alzheimer disease in the US population: prevalence estimates using the 2000 census. Archives Neurology;60:1119-22. Irastorza, L.J., Corujo, P., Ba˜nuelos, P. (2011). Capacity to Vote in Persons with Dementia and the Elderly. International Journal of Alzheimer’s Disease; ID 941041, doi:10.4061/2011/941041 Karlawish , J.H, Casarett, D.A, James, B.D, Propert, K.J, Asch, D.A. (2002). Do persons with dementia vote? Neurology; 58: 1100-2. Shriner, K., Ochs, L.A, Shields, T.G (1997). The last suffrage movement: voting rights for persons with cognitive and emotional disabilities. Publius;27:75–96 Wislowski, A., (2007). Voting rights for older Americans with dementia: Implications for health care providers. Nursing Outlook; 54:68-73. doi:10.1016/j.outlook.2005.09.007 Καθνπνίεζε Ζιηθησκέλσλ-Γηθαηώκαηα Ζιηθησκέλσλ Ο ξόινο ηεο θνηλσληθήο εξγαζίαο «Ζ θαθνπνίεζε ειηθησκέλσλ είλαη κία κεκνλσκέλε ή επαλαιακβαλφκελε δξάζε - ή απνπζία θαηάιιειεο δξάζεο - πνπ πξνθχπηεη ζε νπνηαδήπνηε ζρέζε ζηελ νπνία ππάξρεη κία πξνζδνθία εκπηζηνζχλεο θαη ε νπνία δξάζε πξνμελεί βιάβε ή ελφριεζε ζε έλα ειηθησκέλν άηνκν». Ζ θαθνπνίεζε κπνξεί λα ιάβεη δηάθνξεο κνξθέο: θπζηθή, ςπρνινγηθή ή ζπλαηζζεκαηηθή, ζεμνπαιηθή, νηθνλνκηθή, ή απιά λα αληαλαθιά ζθφπηκε ή κε πα παξακέιεζε.xxvii Δθαηνληάδεο ρηιηάδεο ειηθησκέλσλ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε αληηκεησπίδνπλ θάπνηα κνξθή θαθνπνίεζεο θάζε ρξφλν. Καηαπηέδνληαη λα αιιάδνπλ ηηο δηαζήθεο ηνπο, νη ηξαπεδηθνί ηνπο ινγαξηαζκνί θιέβνληαη, ηζηκπηφληαη ε ρηππηφληαη, ηνπο απνθαινχλ κε απαμησηηθνχο ραξαθηεξηζκνχο, απεηινχληαη, θαζπβξίδνληαη θαη νξηζκέλεο θνξέο θαθνπνηνχληαη ζεμνπαιηθά θαη βηάδνληαη. 1 Οη γπλαίθεο θαη ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο (80 έσο 84 εηψλ) είλαη νη θνηλσληθέο νκάδεο πνπ πιήηηνληαη πεξηζζφηεξν απφ φιεο ηηο κνξθέο βίαο, ηδηαίηεξα ζηηο ρψξεο ηνπ λφηνπ, φπσο θαηαδεηθλχεη πξφζθαηα ε επξσπατθή έξεπλα ABUEL (Abuse of Elderly in Europe). H βία δελ είλαη κφλν ζσκαηηθή (κψισπεο, ηξαχκαηα, ιηπνζπκίεο), αιιά δηαθξίλεηαη ζε ςπρνινγηθή βία, ζσκαηηθή θαθνπνίεζε (μχιν, ραζηνχθηα, εθζθελδνληζκφο αληηθεηκέλσλ), νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε (λα εμαλαγθαζηνχλ λα δψζνπλ ρξήκαηα ή κέξνο ηεο πεξηνπζίαο ηνπο), ζεμνπαιηθή θαθνπνίεζε (άγγηγκα παξά ηε ζέιεζε, ζεμνπαιηθή επαθή παξά ηε ζέιεζε ή έζησ πξνζπάζεηα), εγθαηάιεηςε / πεξηζσξηνπνίεζε.xxvii Οη ειηθησκέλνη είλαη ζχκαηα κεησκέλεο θξνληίδαο, παξακέιεζεο θαη θαθνπνίεζεο, ζχκθσλα κε έξεπλα πνπ παξνπζίαζε ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή. ρεδφλ ην ήκηζπ ησλ πνιηηψλ ηεο Έλσζεο (47%) ζεσξνχλ ην θαηλφκελν πνιχ δηαδεδνκέλν ζηε ρψξα ηνπο, θαη ε πξφθιεζε ζα γίλεη αθφκε κεγαιχηεξε θαζψο ε δεκνγξαθηθή γήξαλζε πιήηηεη ήδε ηελ Δπξψπε. Ζ δηάζθεςε πςεινχ επηπέδνπ έδσζε ηελ επθαηξία ζε ππεχζπλνπο ράξαμεο πνιηηηθήο θαη εηδήκνλεο λα ζπδεηήζνπλ γηα ηελ πνηφηεηα θξνληίδαο ησλ εππαζψλ ειηθησκέλσλ θαη ηελ πξφιεςε ηεο θαθνπνίεζήο ηνπο.xxvii Μειέηεο δείρλνπλ φηη απφ 1 σο 5% ησλ ειηθησκέλσλ έρνπλ βηψζεη θάπνηα κνξθή θαθνπνίεζεο ή παξακέιεζεο. Οπνηαδήπνηε κνξθή θαθνπνίεζεο είλαη εληειψο απαξάδερηε. Ζ θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ πηζαλφηαηα ζα γίλεη πην δηαδεδνκέλε θαη πην εκθαλήο εμαηηίαο ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηνπ απμαλφκελνπ αξηζκνχ ησλ αλζξψπσλ πνπ πάζρνπλ απφ άλνηα Ζ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα είλαη απαξαβίαζηε. Ζ ειηθία θαη ε αλάγθε ππνζηήξημεο δελ κπνξνχλ πνηέ λα είλαη ε αθνξκή γηα επηβνιή πεξηνξηζκψλ θαη αθαίξεζεο αλαθαίξεησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ θαη αξρψλ ειεπζεξίαο ηνπ αηφκνπ. Γεδνκέλνπ φηη νη Δπξσπαίνη δνπλ πεξηζζφηεξν, ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ΔΔ ειηθίαο άλσ ησλ 80 εηψλ αλακέλεηαη λα θζάζεη ην 12% κέρξη ην 2050. ιν θαη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζα εμαξηψληαη απφ ηε θξνληίδα ζπγγελψλ ή εμεηδηθεπκέλνπ πξνζσπηθνχ θαη ζα είλαη επάισηνη ζε θαηλφκελα παξακέιεζεο ή θαη θαθνπνίεζεο. Μνινλφηη ε θαθνπνίεζε κπνξεί λα ιάβεη πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο κνξθέο, απφ ζσκαηηθή έσο ςπρνινγηθή, είλαη ζπρλά ην απνηέιεζκα ηεο αδπλακίαο ζηξεζαξηζκέλσλ θαη ππεξαπαζρνινχκελσλ θξνληηζηψλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηνλ θφξην εξγαζίαο παξά ηεο πξφζεζήο ηνπο λα εθκεηαιιεπηνχλ ή λα θαθνπνηήζνπλ εππαζείο ειηθησκέλνπο.Αλ θαη ν θίλδπλνο θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ γίλεηαη δηαθνξεηηθά αληηιεπηφο ζηηο ρψξεο ηεο ΔΔ, ε πξνζηαζία ηεο αμηνπξέπεηάο ηνπο θαη ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ηνπο θαζίζηαηαη κέγηζηε πξφθιεζε γηα φιεο ηηο επξσπατθέο θνηλσλίεο.3 Ζ θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ απνηειεί παξαβίαζε αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη παξαβίαζε ηνπ Άξζξνπ 25 ηεο Δπξσπατθήο Υάξηαο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, ε νπνία αλαγλσξίδεη θαη ζέβεηαη ηα δηθαηψκαηα ησλ ειηθησκέλσλ λα δνπλ κε αμηνπξέπεηα θαη αλεμαξηεζία θαη λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή δσή. Ζ έξεπλα γηα ην πνπ, πφηε θαη πφζν ζπρλά εκθαλίδεηαη ε θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ, είλαη αλεπαξθήο θαη αλνινθιήξσηε. Απαηηείηαη ε ζπλεηδεηνπνίεζε γηα ηελ θξηζηκφηεηα ηεο ππφζεζεο απηήο θαη είλαη επηηαθηηθή κία παλεπξσπατθή ζηξαηεγηθή γηα ηελ θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ. 1 Ζ θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ έρεη επίδξαζε ζε νιφθιεξε ηελ θνηλφηεηα θαη κπνξεί λα ζπκβεί ζε φια ηα ηκήκαηα ηεο θνηλσλίαο, αλεμάξηεηα απφ πεξηνρή, θνηλσληθν-νηθνλνκηθή ζέζε, θαηάζηαζε πγείαο, ειηθία, πνιηηηζκφ, θχιν, ζεμνπαιηθή ηαπηφηεηα, εζληθφηεηα ή ζξεζθεία. Έξεπλεο έρνπλ ζπκπεξάλεη φηη ε νηθνλνκηθή θαθνπνίεζε είλαη έλα απφ ηα πην ζπλεζηζκέλα είδε θαθνπνίεζεο θαη ζπρλά ζπλνδεχεηαη θαη απφ άιιεο κνξθέο θαθνπνίεζεο. Οη ειηθησκέλεο γπλαίθεο θαθνπνηνχληαη πηζαλφηαηα δχν κε ηξεηο θνξέο πεξηζζφηεξν απφ φηη νη ειηθησκέλνη άλδξεο θαη νη γηνη θαη νη θφξεο είλαη πηζαλφηαηα νη ππεχζπλνη γηα ηελ θαθνπνίεζε. Ζ θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ κπνξεί λα παξαηεξεζεί ζε κηα ζεηξά ζρέζεσλ θαη πεξηβάιινληα, εληνχηνηο έξεπλεο έρνπλ ζπκπεξάλεη φηη ην πην πηζαλφ είλαη λα δηαπξαρζεί απφ θάπνην θνληηλφ ζπγγελή. Ζ θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ είλαη έλα θνηλφ πξφβιεκα πνπ επεξεάδεη ην 5% ηνπ ειηθησκέλνπ πιεζπζκνχ. Οη εηδηθνί πεξηγξάθνπλ πνιιά είδε ηεο θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ: ζσκαηηθή, ζπλαηζζεκαηηθή, νηθνλνκηθή θαη ακέιεηα (παζεηηθή ή ελεξγεηηθή). Οη ειηθησκέλνη απνηεινχλ ην ηαρχηεξα αλαπηπζζφκελν ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ ζηε Δπξψπε. Καηά ζπλέπεηα, ν αξηζκφο ησλ πεξηπηψζεσλ θαηά πάζα πηζαλφηεηα ζα απμεζεί θαζψο νη ειηθησκέλνη απμάλνληαη. Ζ θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ ιακβάλεη ιηγφηεξε πξνζνρή έηζη ιίγεο κφλν πεξηπηψζεηο αλαθέξνληαη. Ζ θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ ζπλεπάγεηαη κηα πεξίπινθε ζρέζε κεηαμχ ησλ ηαηξηθψλ πξνβιεκάησλ ηνπ αηφκνπ, ηελ θνηλσληθή θαηάζηαζε, θαη ηελ ηθαλφηεηα λα ιεηηνπξγνχλ ζην πεξηβάιινλ. Σα ζχκαηα εκθαλίδνπλ ηππηθνχο παξάγνληεο θηλδχλνπ, φπσο ην φηη δνπλ κε ην ζχηε, έρνπλ αλάγθε απφ θξνληίδα θαη εκθαλίδνπλ γλσζηηθή έθπησζε. Γηα ηελ νινθιεξσκέλε αμηνιφγεζε ηεο θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ, κηα δηεπηζηεκνληθή πξνζέγγηζε είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο. Ζ αμηνιφγεζε θαη δηαρείξηζε πξέπεη λα επηθεληξψλεηαη ηφζν ζηνλ αζζελή φζν θαη ζηνλ θξνληηζηή. xxvii Ζ νξγάλσζε AGE γηα ηελ πξνζηαζία ησλ ειηθησκέλσλ πξνηείλεη φηη ζα πξέπεη λα αλαπηπρζνχλ επξσπατθά πνηνηηθά πξφηππα γηα ηηο ππεξεζίεο ηεο θνηλφηεηαο θαη ηα Ηδξχκαηα ψζηε νη ειηθησκέλνη λα κπνξνχλ λα απνιαχζνπλ κία δσή κε αμηνπξέπεηα ζχκθσλα κε ην Άξζξν 25 ηνπ Δπξσπατθνχ Υάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ. Να ζπγθεληξψλεη ζηνηρεία ζην πεδίν ηεο θαθνπνίεζεο ειηθησκέλσλ ζρεηηδνκέλσλ κε ηελ ειηθία θαη ην θχιν, δεδνκέλνπ φηη νη ειηθησκέλνη είλαη κία εηεξνγελήο θαη δηαθνξνπνηεκέλε νκάδα, λα βνεζά ηνπο ζρεδηαζηέο πνιηηηθήο λα αμηνινγνχλ ηελ έθηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο, λα πξνζδηνξίδνπλ ηηο αλάγθεο θαη λα εμάγνπλ πξνηάζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ελφο επαξθνχο λνκηθνχ επξσπατθνχ πιαηζίνπ. Να ελζαξξχλεη ηα θξάηε-κέιε λα ζρεδηάδνπλ κέηξα πξνο φθεινο ησλ «αλεπίζεκσλ» κε επαγγεικαηηψλ θξνληηζηψλ θαη λα ηνπο παξέρεη ζπκβνπιεπηηθή ππνζηήξημε, εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε θαη θάπνηνπ είδνπο αλαθνχθηζε απφ ηελ θξνληίδα, ψζηε απηνί λα είλαη ηθαλνί λα ελαξκνλίδνπλ εξγαζία θαη νηθνγελεηαθή δσή κε ηα θαζήθνληα ηεο θξνληίδαο θαη λα κεηψλνπλ ην άγρνο πνπ απηφ κπνξεί λα ηνπο πξνθαιεί. χκθσλα κε ηελ ηε δηαθήξπμε ηνπ Σνξφλην γηα ηελ Παγθφζκηα Πξφιεςε ηεο Καθνπνίεζεο ησλ Ζιηθησκέλσλ ζα πξέπεη λα δηαζθαιηζηεί φηη ρξεζηκνπνηνχληαη κέηξα πξφιεςεο θαη επαξθείο ξπζκίζεηο ζηελ θαηαπνιέκεζε ηεο βίαο ελαληίνλ ησλ ειηθησκέλσλ, φηη εμαζθαιίδεηαη ν πνηνηηθφο έιεγρνο θαη φηη παξέρεηαη επαξθήο ρξεκαηνδφηεζε ζηηο ππεξεζίεο πγείαο θαη θνηλσληθήο θξνληίδαο. Να απμεζεί ε παξνρή εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο ζε φινπο ηνπο θξνληηζηέο ψζηε λα βειηησζεί ε πνηφηεηα ηεο θξνληίδαο θαη λα εληζρπζεί ε ζπλεξγαζία ησλ επίζεκσλ θαη αλεπίζεκσλ ηνκέσλ θξνληίδαο. Θα πξέπεη λα αλαπηπρηεί θαη λα δεκηνπξγεζνχλ πξνζηαηεπηηθνί κεραληζκνί θαη ππεξεζίεο νη νπνίεο κπνξνχλ λα πξνζηαηέςνπλ ηνπο ειηθησκέλνπο απφ ηε βία θαη ηελ θαθνπνίεζε θαη λα ηνπο δψζνπλ θσλή.xxvii Ζ ακέιεηα θαη ε θαθνπνίεζε είλαη ζνβαξά ζέκαηα γηα ηνπο ειηθησκέλνπο. Σφζν γηα εθείλνπο πνπ δηακέλνπλ ζηελ θνηλφηεηα, θαζψο θαη γηα εθείλνπο πνπ δηακέλνπλ ζε κνλάδεο θξνληίδαο ειηθησκέλσλ. Δπεηδή, ζε απηή ηελ νκάδα πιεζπζκνχ ζπλήζσο ζπλππάξρνπλ ρξφληεο αζζέλεηεο, νη θνξείο πξσηνβάζκηαο θξνληίδαο είλαη ζπρλά νη θαηαιιειφηεξνη γηα ηελ εμέηαζε θαη δηάγλσζε ησλ πηζαλψλ ζπκάησλ. Πξάγκαηη ε θνηλσληθή απνκφλσζε θαη ε πεξηνξηζκέλε θηλεηηθφηεηα θαζηζηνχλ ηνλ επαγγεικαηία πγείαο, πνιιέο θνξέο, ηε κφλε επαθή εθηφο ζπηηηνχ. Γηα απηφ ην ιφγν φινη νη επαγγεικαηίεο πγείαο πνπ ζα έξζνπλ ζε επαθή κε έλαλ ειηθησκέλν αζζελή ζα πξέπεη λα αλαγλσξίδνπλ ηα πξνεηδνπνηεηηθά ζήκαηα θαη λα είλαη ελήκεξνη γηα ηνπο θνξείο πνπ κπνξνχλ λα παξαπέκςνπλ γηα ππνζηήξημε θαη βνήζεηα.xxvii Ο ξφινο ηεο θνηλσληθήο εξγαζίαο είλαη λα δηαζθαιίζεη ην δηθαίσκα ησλ ειηθησκέλσλ λα δνπλ αλαπξνζδηνξηδφκελνη θαη αλεμάξηεηνη, ζηνλ βαζκφ πνπ ην επηηξέπεη ε ζσκαηηθή θαη πλεπκαηηθή ηνπο θαηάζηαζε, θαζψο θαη λα ιακβάλνπλ ζπκβνπιέο θαη ππνζηήξημε πξνο επίηεπμε απηνχ. xxvii Ζ Δπξσπατθή Πιαηθφξκα Ζιηθησκέλσλ (AGE: the European Older People΄s Platform), «Καθνπνίεζε Ζιηθησκέλσλ- Μηα βαζηθή πξνηεξαηφηεηα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο» xxvii Δπξσπατθφο Υάξηεο Γηθαησκάησλ & Τπνρξεψζεσλ ησλ Ζιηθησκέλσλ πνπ ρξήδνπλ καθξνρξφληαο Φξνληίδαο θαη Βνήζεηαο (2010) xxvii European Commission (2007). ―Health and Long-Term Care‖ in SPECIAL EUROBAROMETER N°283, 107-117. xxvii Roche J. (2004). Violence towards elderly persons. La revue de praticien 15;54(7):742-9. xxvii World Health Organization (2002). The Toronto Declaration on the Global Prevention of elder Abuse. xxvii Jeffrey L. (2009). Elder neglect and abuse. A primer for primary care physicians. Geriatrics 58,10. Pg.44 σκαηηθή θαη εμνπαιηθή Kαθνπνίεζε Ζιηθησκέλσλ Μπαηζίια Γεσξγία, Φπρνιόγνο Α.Π.Θ., MSc Σν θαηλφκελν ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο νξίδεηαη σο ε αχμεζε ηεο αλαινγίαο ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 65 εηψλ ζην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ. Ο Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο αλαθέξεη φηη παγθνζκίσο ππάξρνπλ 600 εθαηνκκχξηα άηνκα ειηθίαο 60 εηψλ θαη άλσ. Απηφο ν αξηζκφο αλακέλεηαη λα δηπιαζηαζηεί κέρξη ην 2025xxvii. Ζ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ απνηειεί πξφθιεζε, ζέηνληαο ηεξάζηηα δηιήκκαηα ζηε θξνληίδα απηψλ ησλ αηφκσλ. Δθφζνλ γίλνληαη ζηαδηαθά πεξηζζφηεξν αδχλακνη ζσκαηηθά θαη ςπρηθά, δελ είλαη δχζθνιν λα πέζνπλ ζχκαηα θαθνκεηαρείξηζεο φρη κφλν απφ ηελ θνηλσλία αιιά θαη απφ ηελ ίδηα ηνπο ηελ νηθνγέλεηαxxvii. Δθαηνληάδεο ρηιηάδεο είλαη ινηπφλ νη ειηθησκέλνη πνπ αληηκεησπίδνπλ θάπνηα κνξθή θαθνπνίεζεο θάζε ρξφλν. χκθσλα κε ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγείαο, ην πνζνζηφ ησλ ειηθησκέλσλ πνπ θαθνπνηνχληαη θπκαίλεηαη απφ 4% έσο 6% ηνπ πιεζπζκνχ, αλ θαη ε έξεπλα ελδέρεηαη λα κελ αληαλαθιά ηελ πξαγκαηηθή εηθφλα αθνχ ππάξρνπλ πεξηζηαηηθά πνπ δελ αλαθέξνληαηxxvii. Ζ θαθνπνίεζε ειηθησκέλσλ είλαη κία κεκνλσκέλε ή επαλαιακβαλφκελε δξάζε - ή απνπζία θαηάιιειεο δξάζεο - πνπ πξνθχπηεη ζε νπνηαδήπνηε ζρέζε ζηελ νπνία ππάξρεη κηα πξνζδνθία εκπηζηνζχλεο θαη ε νπνία δξάζε πξνμελεί βιάβε ή ελφριεζε ζε έλα ειηθησκέλν άηνκνxxvii. Ζ θαθνπνίεζε πεξηιακβάλεη έλα επξχ θάζκα θαθφβνπισλ ελεξγεηψλ φπσο: ζσκαηηθή, ζεμνπαιηθή, ςπρνινγηθή ή ζπλαηζζεκαηηθή, νηθνλνκηθή, ή αληαλαθιά ζθφπηκε ή κε παξακέιεζε, εγθαηάιεηςε ή αλεπάξθεηα θαηαλφεζεο. Απνηειεί παξαβίαζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ζπγθεθξηκέλα ηνπ Άξζξνπ 25 ηεο Δπξσπατθήο Υάξηαο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, ε νπνία αλαγλσξίδεη θαη ζέβεηαη ηα δηθαηψκαηα ησλ ειηθησκέλσλ λα δνπλ κε αμηνπξέπεηα θαη αλεμαξηεζία θαη λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή δσή. Ζ σκαηηθή θαθνπνίεζε αλήθεη ζηηο πην ζπλεζηζκέλεο κνξθέο θαθνπνίεζεο θαη νξίδεηαη σο ε ρξήζε ηεο θπζηθήο δχλακεο πνπ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε ζσκαηηθφ ηξαπκαηηζκφ, θπζηθφ πφλν ή εμαζζέλεζε. Τθίζηαηαη φηαλ δηαπξάηηνληαη πξάμεηο βίαο ζην ζψκα ηνπ ειηθησκέλνπ, φπσο ρηππήκαηα, ζπξψμηκν ή νηηδήπνηε άιιν κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη ζσκαηηθφ ηξαχκα, πφλν ή ζσκαηηθή απψιεηα θαη βιάβε. Δπίζεο, φηαλ ππάξρεη αλαγθαζηηθή πξφζιεςε ηξνθήο, πξφθιεζε πφλνπ θαη παξεκπφδηζε απφ ηελ αλαθνχθηζε ηνπ πφλνπ, θαθή δηαηξνθή, αθπδάησζε ή θαθέο ζπλζήθεο πγηεηλήο. Ζ ζσκαηηθή θαθνπνίεζε αθήλεη νξαηέο πιεγέο, κψισπεο, θαηάγκαηα, εμαξζξψζεηο, εζσηεξηθνχο ηξαπκαηηζκνχο ή αηκνξξαγίεοxxvii. εμνπαιηθή θαθνπνίεζε είλαη ν νπνηνζδήπνηε εμαλαγθαζκφο ελφο ειηθησκέλνπ, λα πάξεη κέξνο ζε κε εζειεκέλε ζεμνπαιηθή πξάμε. Πεξηιακβάλεη αιιά δελ πεξηνξίδεηαη, αλεπηζχκεην άγγηγκα, εμαλαγθαζκέλε γπκλφηεηα, βηαζκφ ή ζεμνπαιηθή θσηνγξάθηζεxxvii. Δλδεηθηηθά ζεκεία θαθνπνίεζεο απνηεινχλ: α) ε απξφζκελε ή αζπλήζηζηε απφζπξζε ηνπ ειηθησκέλνπ απφ ηηο ζπλήζεηο ηνπ δξαζηεξηφηεηεο, αιιαγέο ζην επίπεδν εγξήγνξζεο ηνπ ή άιιεο κνξθέο αζπλήζηζηεο ζπκπεξηθνξάο β) νη κψισπεο γχξσ απφ ηνπο καζηνχο ή ζηε γελλεηηθή πεξηνρή θαη χπαξμε αλεμήγεησλ ζεμνπαιηθψο κεηαδηδφκελσλ λφζσλ γ) ηα έιθε ζην ζψκα ιφγσ θαηάθιηζεο πνπ αθήλνληαη παξακειεκέλα ρσξίο ηελ θαηάιιειε θξνληίδα, ε κε παξνρή ηεο δένπζαο ηαηξηθήο ή νδνληηαηξηθήο πεξίζαιςεο, ν αθάζαξηνο ξνπρηζκφο, ε θαθή αηνκηθή πγηεηλή, ε απνπζία θξνληίδαο ησλ καιιηψλ ή ησλ λπρηψλ, ε αζπλήζηζηε θαη αλεμήγεηε απψιεηα βάξνπο δ) ε χπαξμε ζην ζψκα ηνπ ειηθησκέλνπ ρηππεκάησλ, ηξαπκαηηζκψλ ή εγθαπκάησλ. Οη εμεγήζεηο γηα ηξαχκαηα ή άιιε ζσκαηηθή θαηαπφλεζε ηνπ ειηθησκέλνπ πνπ αλαγλσξίδνληαη δελ ηαηξηάδνπλ ή δελ ζπλάδνπλ κε ηηο εμεγήζεηο πνπ δίλνληαη γηα ην ηη ηα πξνθάιεζεxxvii. Οη εξεπλεηέο θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλνη παξάγνληεο πνπ απμάλνπλ ηνλ θίλδπλν θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ θαη ζπλνςίδνληαη ζηνπο εμήο6 xxvii xxvii xxvii α) νη ειηθησκέλνη πνπ έρνπλ πξνβιήκαηα κλήκεο ή πνπ παξνπζηάδνπλ θάπνηα κνξθή άλνηαο ή πνπ ζσκαηηθά εμαξηψληαη απφ άιινπο θηλδπλεχνπλ πην πνιχ λα είλαη ζχκαηα θαθνκεηαρείξηζεο ή θαθνπνίεζεο β) νη ειηθησκέλνη κε θαηάζιηςε, απνκνλσκέλνη ρσξίο επαξθή θνηλσληθή ζηήξημε θηλδπλεχνπλ επίζεο πεξηζζφηεξν γ) ηα άηνκα πνπ θξνληίδνπλ ειηθησκέλνπο πνπ είλαη ππεξβνιηθά ζηξεζαξηζκέλα ιφγσ ηνπ φηη δελ αληεπεμέξρνληαη ζην βάξνο ησλ επζπλψλ γηα ηε θξνληίδα, παξνπζηάδνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα εθδειψζνπλ ζπκπεξηθνξέο θαθνπνίεζεο δ) άηνκα πνπ θξνληίδνπλ ειηθησκέλν απφ ηνλ νπνίν έρνπλ πςεινχ βαζκνχ ζπλαηζζεκαηηθή ή νηθνλνκηθή εμάξηεζε, παξνπζηάδνπλ επίζεο πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο θαη ηέινο ε) άηνκα πνπ θξνληίδνπλ ειηθησκέλνπο κε ηζηνξηθφ ρξήζεο ή θαηάρξεζεο νπζηψλ ή θαθνκεηαρείξηζεο άιισλ. πλέπεηεο ηεο θαθνπνίεζεο/θαθνκεηαρείξηζεο είλαη ε παξνπζία πςειψλ πνζνζηψλ θαηάζιηςεο, άγρνπο θαη έληνλεο ςπρνινγηθήο πίεζεο ζηα ειηθησκέλα ζχκαηα, νη δηαηαξαρέο χπλνπ θαη ε απμεκέλε ρξήζε θαξκάθσλ ή/θαη αιθνφι θαη ηέινο ν κηθξφηεξνο ρξφλνο δσήο ζπγθξηηηθά κε ηα άηνκα πνπ δελ θαθνπνηνχληαηxxvii. Ζ κε αλαθνξά ηεο θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ είλαη πνιχ ζπρλή θαη κπνξεί λα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ην ζχκα θνβάηαη ή δε ζέιεη ή είλαη αλίθαλν λα αλαθέξεη ηελ θαθνπνίεζε γηα ιφγνπο φπσο: έιιεηςε ελαιιαθηηθνχ θαηαθπγίνπ, θφβνο εγθαηάιεηςεο ή ηδξπκαηνπνίεζεο, θφβνο γηα ην άγλσζην ή γηα αληίπνηλα ή επηζπκία λα απνθχγεη ηελ ληξνπή ή ηνλ θνηλσληθφ ζηηγκαηηζκφxxvii. πκπεξαζκαηηθά, απνηειεί αδήξηηε αλαγθαηφηεηα ε αλαγλψξηζε θαη ε ζπιινγηθή πξνζπάζεηα αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θαθνπνίεζεο πνπ απνηειεί νπζηαζηηθά παξαβίαζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ ειηθησκέλσλ. Βηβιηνγξαθία xxvii http://www.who.int/hpr/ageing/international xxvii Carter L. (2003). Eder abuse-An ethical dilemma for caregivers. Bioethics Forum 19(1/2) xxvii WHO. (2002). Abuse of the Elderly. In: Krug E, Dahlberg LL, Mercy JA, Zwi AB, Lozano R, eds. World Report on violence and Health. Geneva: WHO Press xxvii WHO. (2002). The Toronto declaration on the global prevention of elder abuse. Geneva: WHO Press xxvii Schiamberg LB, Oehmke JF, Zhang ZM, Barboza GE, Griffore RJ, Von Heydrich L, Weatherill RP, Mastin T, Post LA. (In Press). Physical Abuse of Older Adults in Nursing Homes: A Random Sample Survey of Adults with an Elderly Family Member in a Nursing Home. Journal of Elder Abuse & Neglect. xxvii Post LA, Page C, Conner TL, Prokhorov A, Fang Y, Biroscak B. (2010). Elder Abuse in Long-Term Care: Types, Patterns, and Risk Factors. Research on Aging. 32(3): 323-348. xxvii Liao S, Mosqueda L. (2006). Physical abuse of the elderly: the medical director's response. J Am Med Dir Assoc. 7(4):242-5. xxvii Nadien MB. (2006). Factors that influence abusive interactions between aging women and their caregivers. Ann NY Acad Sci 1087: 156-1696. xxvii Lachs M. S, Pillemer K. (2004). Elder Abuse. Lancet 364:1263-72. xxvii Joshi, S. and J. Flaherty. (2005). Elder Abuse and Neglect in Long-term Care. Clinics in Geriatric Medicine 21:333-54. xxvii Jeary K. (2005). Sexual abuse and sexual offending against elderly people: A focus on perpetrators and victims. Journal of Forensic Psychiatry and Psychology 16(2):328-343. xxvii Voelker R. (2002). Elder Abuse and neglect: A new research topic. Journal of American Medical Association, 288(18), 2254-2256. ΚΑΡΣΑ ΛΔΗΣΟΤΡΓΗΚΟΣΖΣΑ ICF- ΥΔΓΗΟ ΔΦΑΡΜΟΓΖ Παξνπζίαζε: Βαξγεκέδε Παλαγηψηα, Φπρνιφγνο Κέληξνπ Ζκέξαο Αζζελψλ λ. Alzheimer Υαλίσλ Πξφθεηηαη γηα έλα ζχγρξνλν επηζηεκνληθφ, παγθνζκίσο απνδεθηφ θη εγθεθξηκέλν ζχζηεκα ηαμηλφκεζεο θη αμηνιφγεζεο ηεο αλαπεξίαο κε βάζε ηελ Λεηηνπξγηθφηεηα. Βάζεη ηνπ ηξφπνπ αμηνιφγεζεο δηεξεπλάηαη πνηα είλαη ε ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ αηφκνπ ζηνπο ηνκείο ησλ δξαζηεξηνηήησλ θαζεκεξηλήο δσήο, θνηλσληθήο ζπκκεηνρήο θαη πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ πνπ ην επεξεάδνπλ ζεηηθά ή αξλεηηθά. Αλαθέξεηαη ε δηαδηθαζία απφθηεζεο ηεο θαη ηα βήκαηα γηα ηελ δηεξεχλεζή ηεο ιεηηνπξγηθφηεηαο. Τπάξρνπλ θάπνηεο θαηεγνξίεο αλαπεξίαο ζχκθσλα κε ην ICF νη νπνίεο ηαμηλνκνχληαη αλάινγα κε ηελ ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ αηφκνπ θαη ηελ εμάξηεζή ηνπ απφ άιια πξφζσπα. Γηαηίζεληαη θάξηα καθξάο δηαξθείαο θαη ηζφβηα θάξηα, ε πξψηε δίλεηαη ζε πεξηπηψζεηο φπνπ ε αλαπεξία δελ έρεη νξηζηεί σο κε αλαζηξέςηκε θαη ε δεχηεξε δηαηίζεηαη γηα λφζνπο πνπ έρνπλ πξνθαιέζεη ρξφληεο κε αλαζηξέςηκεο ζνβαξέο θαη βαξηέο αλαπεξίεο. Δπίζεο δηαθξίλεηαη ηη απνθεχγεη θαη ηη θεξδίδεη ην άηνκν κε αλαπεξία. Πξνηείλεηαη έλα λέν ζεζκηθφ πιαίζην πνπ μεθηλά απφ ην Τπνπξγείν Τγείαο θαη πξνυπνζέηεη ηελ ελεξγή ζπλεξγαζία θαη ζπκκεηνρή πνιιψλ αθφκε. Βηβιηνγξαθία: Έθδνζε: Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο (2001), Γελεχε ICF Δηεζλήο Ταμηλόκεζε ηεο Λεηηνπξγηθόηεηαο, ηεο Αλαπεξίαο θαη ηεο Υγείαο Μεηάθξαζε: Τπνπξγείν Τγείαο θαη Κνηλσληθήο Αιιειεγγχεο, Ηλζηηληνχην Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο θαη Αιιειεγγχεο (ΗΚΠΑ) (2005) Δπηκέιεηα: BHTA Ηαηξηθέο Δθδφζεηο ΜΔΠΔ ΚΛΗΝΗΚΖ ΔΚΣΗΜΖΖ ΣΖ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ ΟΓΖΓΖΖ Δ ΖΛΗΚΗΧΜΔΝΟΤ ΑΘΔΝΔΗ ΜΔ ΝΟΟ ALZHEIMER Ή ΑΛΛΔ ΜΟΡΦΔ ΑΝΟΗΑ. Καηζνχξε Ησάλλα , Δξγνζεξαπεχηξηα, Καζεγήηξηα Δθαξκνγψλ, Σκήκα Δξγνζεξαπείαο, ΣΔI Αζήλαο Σζνιάθε Μαγδαιελή, Καζεγήηξηα ΑΠΘ, Νεπξνιφγνο – Φπρίαηξνο, Πξφεδξνο Παλειιήληαο Οκνζπνλδίαο Νφζνπ Alzheimer θαη πλαθψλ Γηαηαξαρψλ Πεξίιεςε Ζ νδήγεζε απνηειεί έλαλ βαζηθό παξάγνληα γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο απηνλνκίαο θαη ηεο ζπκκεηνρήο ησλ ειηθησκέλσλ ζηηο Γξαζηεξηόηεηεο Καζεκεξηλήο Εσήο. Λόγσ ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνύ ην πνζνζηό ησλ ειηθησκέλσλ νδεγώλ παξνπζηάδεη απμεηηθή πνξεία. Χζηόζν ε αζθαιήο νδήγεζε απαηηεί: ηθαλόηεηα γξήγνξεο αληίδξαζεο, δειαδή ςπρνζσκαηηθή θαη λνεηηθή επάξθεηα όπσο θαη αθεξαηόηεηα ησλ λνεηηθώλ ιεηηνπξγηώλ. ηαδηαθά ηα άηνκα κε άλνηα πεξηνξίδνπλ ηελ νδήγεζε θαη ηελ αληηθαζηζηνύλ κε άιια κέζα γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ αλαγθώλ ηνπο. Ο πεξηνξηζκόο απηόο, ζρεηίδεηαη πεξηζζόηεξν κε ηε κείσζε ησλ εθηειεζηηθώλ ηθαλνηήησλ ηνπο. Νεπξνςπρνινγηθέο δνθηκαζίεο ρνξεγνύληαη γηα ηελ αμηνιόγεζε ηεο νδήγεζεο ησλ ειηθησκέλσλ αζζελώλ κε Νόζν Αlzheimer (NA), θαζώο θαη ν πξνζνκνησηήο νδήγεζεο. Δπίζεο ζπζηήλεηαη θαη ε αμηνιόγεζε ζε πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο νδήγεζεο. θνπόο ηεο εηζήγεζεο είλαη λα πξνζδηνξηζηνύλ ηα θξηηήξηα γηα ηελ εθηίκεζε ηεο ηθαλόηεηαο νδήγεζεο ησλ αζζελώλ κε ΝΑ. Δπίζεο, λα εμεηαζηνύλ νη ζπλέπεηεο ηεο απώιεηαο ηεο ηθαλόηεηαο νδήγεζεο ηόζν γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο αζζελείο όζν θαη γηα ηελ νηθνγέλεηα. ΑΣΤΥΖΜΑΣΑ ( LICENSE) ΖΛΗΚΗΧΜΔΝΧΝ ΟΓΖΓΧΝ - ΑΓΔΗΔ ΟΓΖΓΖΖ Οη ειηθησκέλνη δηαηξέρνπλ κεγαιχηεξν θίλδπλν λα ηξαπκαηηζηνχλ βαξηά ζε πεξίπησζε ηξνραίνπ αηπρήκαηνο, ιφγσ ηεο εππάζεηαο ηνπο ζε ήδε ππάξρνληα λνζήκαηα. Πξάγκαηη, νη ειηθησκέλνη αληηπξνζσπεχνπλ θάζε ρξφλν ηηο θαηεγνξίεο ρξεζηψλ ησλ νδηθψλ δηθηχσλ πνπ εκπιέθνληαη πεξηζζφηεξν ζε αηπρήκαηα. χκθσλα κε ηα ζηνηρεία πνπ πεξηέρνληαη ζηελ θνηλνηηθή βάζε δεδνκέλσλ γηα ηα αηπρήκαηα CARE (Community Road Accident Database), ην 19 % ησλ νδεγψλ πνπ ζθνηψλνληαη είλαη ειηθίαο 64 εηψλ θαη άλσ.xxvii Οη Classen θαη ζπλ.xxvii πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλα γηα λα πξνζδηνξηζηνχλ νη αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ηνπ αηφκνπ, ηνπ νρήκαηνο, θαη ησλ πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ πνπ ζπλδένληαη κε αηπρήκαηα θαη ηξαπκαηηζκνχο γηα 5.744 ειηθησκέλνπο νδεγνχο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη γπλαίθεο είραλ πςειφηεξν θίλδπλν αηπρήκαηνο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πξσηλψλ σξψλ (8:00 π.κ.- 1:00 κ.κ.) ή θαηά ηηο απνγεπκαηηλέο ψξεο (2:00 κ.κ.- 8:00 κ.κ.). Οη πηζαλφηεηεο ζπζρέηηζεο αηπρήκαηνο κε ηελ ρξήζε νηλνπλεχκαηνο ήηαλ ειάρηζηεο λα εκθαληζηνχλ θαηά ηηο πξσηλέο ψξεο. Ο κέγηζηνο θίλδπλνο αηπρήκαηνο κε έλα άιιν φρεκα εκθαλίζηεθε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ απνγεπκάησλ. Οη αιιειεπηδξάζεηο αηπρήκαηνο ζρεηίδνληαλ κε ηε παξαηήξεζε αληηθεηκέλνπ, κε ηε κε ρξήζε δψλεο αζθαιείαο, κε ην γπλαηθείν θχιν θαη ηελ πξσηλή νδήγεζε. Απφ ηελ έξεπλα απηή πξνέθπςε ε αλάγθε δηακφξθσζεο λέαο πνιηηηθήο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ πξφιεςε θαη ηελ αμηνιφγεζε ησλ ειηθησκέλσλ νδεγψλ. Πξνηείλεηαη λα αλαζεσξεζνχλ ηα πξνγξάκκαηα κεηαθνξψλ γηα ηελ ππνζηήξημε ησλ ειηθησκέλσλ νδεγψλ κε ζθνπφ ηε κείσζε ησλ ηξαπκαηηζκψλ θαη ησλ ζαλάησλ.xxvii Ο Ακεξηθάληθνο χιινγνο Δξγνζεξαπεπηψλ (AOTA)xxvii κέζσ ησλ Evidence Based Driver πξαθηηθψλ ηνπ, παξνπζίαζε αλαζθφπεζε γηα λα ππνζηεξίμεη ηηο παξεκβάζεηο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αζθάιεηα θαη ηηο επηδφζεηο ησλ ειηθησκέλσλ νδεγψλ. Έλαο ηνκέαο ηνπ έξγνπ αθνξνχζε ζηελ θαηαλφεζε ησλ πξνγξακκάησλ κεηαθνξάο (π.ρ. ελαιιαθηηθέο κνξθέο κεηαθνξάο, πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο, πξνγξάκκαηα πεδψλ). Ζ ηεθκεξησκέλε αλαζθφπεζε είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή, επεηδή εμεηάδεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πνιηηηθψλ πνπ δηέπνπλ ηε ρνξήγεζε αδεηψλ νδήγεζεο θαη ησλ ζρεηηθψλ πξνλνκίσλ γηα πεξηζζφηεξνπο απφ 28 εθαηνκκχξηα Ζιηθησκέλνπο Ακεξηθαλνχο πνπ έρνπλ ιάβεη άδεηα νδήγεζεο. Ζ έξεπλα απηή είλαη επίζεο ζεκαληηθή, θαζψο ζπκβάιιεη ζηε ράξαμε απνηειεζκαηηθψλ πξνγξακκάησλ κεηαθνξάο, γηα ηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ ησλ ειηθησκέλσλ, ηδηαηηέξσο απηψλ πνπ δε κπνξνχλ πιένλ λα νδεγνχλ κε αζθάιεηα. Ζ επηζθφπεζε ηεο κεζνδνινγίαο επηθεληξψζεθε ζε εξσηήζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην άηνκν, ην φρεκα, ηελ ππνδνκή, θαη ηελ πνιηηηθή γηα ηηο κεηαθνξέο.xxvii Δπηπξφζζεηα, ζε Δπξσπατθφ επίπεδν ζρεηηθά πξνγξάκκαηα (AGILE)xxvii είραλ σο ζηφρν λα πξνηείλνπλ πξσηφθνιια γηα δνθηκέο ζε πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο νδήγεζεο πνπ αθνξνχλ ζε ειηθησκέλνπο θαη ζε άηνκα κε άλνηα. Καζψο θαη ζε πξνγξάκκαηα πνπ ζηφρεπζαλ ζηελ θαζηέξσζε λέσλ πνιηηηθψλ θαη κέηξσλ - γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ αηπρεκάησλ θαη ηελ επηβνιή πεξηνξηζκψλ ζε άηνκα πνπ απνηεινχλ θίλδπλν σο νδεγνί. Σα θξάηε κέιε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο παξνπζηάδνπλ κείδνλεο απνθιίζεηο σο πξνο ηηο ηζρχνπζεο δηαηάμεηο πνπ δηέπνπλ ην δηθαίσκα νδήγεζεο γηα ηνπο ειηθησκέλνπο. Αο δνχκε παξαδείγκαηα: ελψ ε άδεηα νδήγεζεο ζηε Γαιιία είλαη δηεηνχο ηζρχνο γηα ηνπο νδεγνχο κεηαμχ 60 θαη 76 εηψλ, θαη εηήζηαο ηζρχνο κεηά ηελ ειηθία ησλ 76 εηψλ, ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην ε άδεηα νδήγεζεο είλαη ηξηεηνχο ηζρχνο απφ ηελ ειηθία ησλ 70 εηψλ θαη άλσ, ζην Λνπμεκβνχξγν πξέπεη λα αλαλεψλεηαη αλά δεθαεηία κεηά ηελ ειηθία ησλ 50 εηψλ θαη ζηελ Πνξηνγαιία ηζρχεη έσο ην 65ν έηνο ηεο ειηθίαο, ελψ, ελ ζπλερεία, πξέπεη λα αλαλεψλεηαη ζηελ ειηθία ησλ 70 εηψλ θαη, θαηφπηλ, αλά δηεηία.1 Γεδνκέλνπ φηη ε Δπξψπε ραξαθηεξίδεηαη απφ ην θαηλφκελν ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο παξάηαζεο ηεο δηάξθεηαο δσήο ησλ πνιηηψλ, θαηλφκελν ην νπνίν αλακέλεηαη λα ζπλνδεχεηαη απφ ηελ αλάπηπμε ηνπ ελδνθνηλνηηθνχ ηνπξηζκνχ θαη ηελ απμεκέλε ελδνεπξσπατθή θηλεηηθφηεηα ησλ ειηθησκέλσλ, θξίλεηαη ζθφπηκε ε ελαξκφληζε ησλ θεηκέλσλ δηαηάμεσλ ζρεηηθά κε ηελ άδεηα νδήγεζεο ησλ ειηθησκέλσλ.1 ΠΑΡΔΜΒΑΔΗ ΓΗΑ ΑΦΑΛΖ ΟΓΖΓΖΖ ΖΛΗΚΗΧΜΔΝΧΝ ρεηηθά κηθξή έξεπλα ππνζηεξίδεη απηέο ηηο πνιχπινθεο απνθάζεηο. Οη έξεπλεο γηα ηηο πξνδηαγξαθέο ηνπ νρήκαηνο, απνηεινχλ αλαπφζπαζην θνκκάηη γηα ηελ αζθαιή κεηαθνξά ησλ ειηθησκέλσλ. Έλα εξεπλεηηθφ πξφγξακκα μεθίλεζε κέζσ ηνπ AUTO21 (Canadian Network of Centres of Excellence).xxvii Ζ έξεπλα επηθεληξψζεθε ζε έλα επξχ θάζκα ζεκάησλ ηεο απηνθηλεηνβηνκεραλίαο, ησλ πιηθψλ θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ ηνπ νρήκαηνο, θαζψο θαη ζε θνηλσληθά ζέκαηα. Μηα επαγσγηθή πνηνηηθή κειέηε, δηεξεχλεζε ηηο εκπεηξίεο ησλ ειηθησκέλσλ νδεγψλ, εμέηαζε ηηο ζηξαηεγηθέο πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ νη ειηθησκέλνη γηα ηελ αζθάιεηά ηνπο θαηά ηελ νδήγεζε, γηα ηελ πξφιεςε ησλ ηξαπκαηηζκψλ θαη ηε δηαρείξηζε ησλ θηλδχλσλ. Γφζεθαλ ζπλεληεχμεηο ζε 58 ειηθησκέλνπο ρσξίο αλαπεξία, θαη 9 ειηθησκέλνπο κε ζσκαηηθή αλαπεξία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ν ζρεδηαζκφο ηνπ νρήκαηνο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά αζθαιείαο ηνπ θαζψο θαη νη ζηξαηεγηθέο δξάζεηο ησλ ειηθησκέλσλ, ζεσξνχληαη φηη ππνζηεξίδνπλ ηελ αζθαιέζηεξε νδήγεζε. Ζ νδήγεζε ελφο απηνθηλήηνπ είλαη κηα πνιχπινθε δηαδηθαζία πνπ απαηηεί θαιή ηθαλφηεηα νξγάλσζεο ησλ εθηειεζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ αηφκνπ. ήκεξα, έρεη ζεκεησζεί πξφνδνο ζηελ αλάπηπμε νινθιεξσκέλσλ κνληέισλ γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο νδεγεηηθήο ζπκπεξηθνξάο.xxvii Έλα ρξήζηκν κνληέιν γηα ηνπο θιηληθνχο γηαηξνχο είλαη έλα πξαθηηθφ πξφγξακκα κε έκθαζε ζηελ ηεξάξρεζε ησλ ζηξαηεγηθψλ θαη ησλ επηρεηξεζηαθψλ παξαγφλησλ ηεο νδήγεζεο.xxvii Ζ ζηξαηεγηθή ησλ επηδφζεσλ ζηελ νδήγεζε, πεξηιακβάλεη ην ζρεδηαζκφ ηεο επηινγήο ηεο δηαδξνκήο, ηελ ψξα ηεο εκέξαο (απνθπγή ψξα αηρκήο), ή αθφκα θαη ηελ απφθαζε ηεο δηαθνπήο ηεο νδήγεζεο. Δμεηάδεηαη ν ηξφπνο νδήγεζεο πνπ ραξαθηεξίδεη έλαλ νδεγφ π.ρ. νη απνθάζεηο ζρεηηθά κε ην εάλ πξέπεη ή φρη λα πεξάζνπλ κε πνξηνθαιί θψηα ή ζεκαηνδφηεζε (θιαο) πξηλ απφ ηε ζηξνθή. Δπίζεο εμεηάδνληαη νη εθηειεζηηθέο επηδφζεηο ζε ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο θπθινθνξίαο, φπσο ν έιεγρνο ηεο ηαρχηεηαο, ηεο πέδεζεο θαη ηεο ζεκαηνδφηεζεο. Ζ θιηληθή εθηίκεζε ηεο ηθαλφηεηαο νδήγεζεο παξνπζηάδεη ειιείςεηο πεξηζζφηεξν ζε εθηειεζηηθφ επίπεδν, δειαδή αλ κηα αζζέλεηα επεξεάδεη ηελ ζπγθέληξσζε πξνζνρήο ή κεηψλεηαη ν ρξφλνο αληίδξαζεο ζε κηα επηθίλδπλε θαηάζηαζε. Ζ έκθαζε ζην ρξφλν αληίδξαζεο (έλα κέηξν ην νπνίν απνηειεί αλαπφζπαζην κέξνο ησλ εθηειεζηηθψλ θαζεθφλησλ) είλαη ιάζνο, δηφηη ε κηθξφηεξε ειηθηαθή νκάδα ησλ νδεγψλ (15-25 έηε), είλαη ε νκάδα κε ην πςειφηεξν πνζνζηφ αηπρεκάησλ πνπ αλακέλεηαη λα έρεη κηθξφηεξν ρξφλν αληίδξαζεο. Δίλαη πνιχ πηζαλφ φηη νη απνθάζεηο ζε ζηξαηεγηθφ επίπεδν λα είλαη πνιχ πην ζεκαληηθέο γηα ηελ πξφθιεζε αηπρεκάησλ. Οη ειηθησκέλνη νδεγνί είλαη γλσζηφ φηη ρξεζηκνπνηνχλ επξέσο ζηξαηεγηθέο θαη ηαθηηθέο γηα ηελ απνθπγή ησλ θηλδχλσλ ηεο νδήγεζεο, φπσο ρακειή ηαρχηεηα, νδεγνχλ ιηγφηεξν ηε λχρηα θαη θαηά ηε δηάξθεηα θαθψλ θαηξηθψλ ζπλζεθψλ, απνθεχγνπλ ηηο ψξεο αηρκήο θαζψο θαη άγλσζηεο δηαδξνκέο.xxvii Ο θαθφο πξνγξακκαηηζκφο, ε θαθή θξίζε, ε έιιεηςε δηνξαηηθφηεηαο θαη παξνξκεηηθφηεηαο επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηφζν ην ζηξαηεγηθφ φζν θαη ην εθηειεζηηθφ επίπεδν. Ζ παξνξκεηηθφηεηα απνδίδεηαη ζηελ άξζε αλαζηνιψλ θαη ζηε λνεηηθή εμαζζέλεζε. ηνπο παξάγνληεο πνπ παξεκβαίλνπλ ζην επηρεηξεζηαθφ επίπεδν ζπγθαηαιέγνληαη ε νπηηθή αληίιεςε ηνπ πεξηβάιινληνο, ε θαθή νπηηθή παξαθνινχζεζε, ε βξαδχηεηα θαη ε ζχγρπζε, ηδηαίηεξα φηαλ πξέπεη λα δηεμαρζεί κηα πην πεξίπινθε θίλεζε. Οη γηαηξνί πξέπεη λα παίξλνπλ άκεζε απφθαζε γηα ην αλ ν αζζελήο είλαη ζε ζέζε λα ζπλερίζεη ηελ νδήγεζε. ιεο νη απνθάζεηο θαη νη ελέξγεηεο πξέπεη λα ηεθκεξηψλνληαη ζαθψο ζην ελεκεξσηηθφ ζεκείσκα. πσο θαη γηα φιεο ηηο πξννδεπηηθέο αζζέλεηεο, ε εθ λένπ αμηνιφγεζε ζα πξέπεη λα γίλεηαη αλά ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα: γηα ηελ άλνηα πξνηείλεηαη επαλέιεγρνο αλά 6 κήλεο,xxvii ή λσξίηεξα, εθφζνλ ε νηθνγέλεηα ή ν πεξηζάιπνλ παξαηεξεί ζεκαληηθή επηδείλσζε ζηε θιηληθή θαηάζηαζε ηνπ αζζελνχο ή ζηηο νδεγεηηθέο δεμηφηεηεο. Δίλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ λα ζπκβνπιεχνληαη νη αζζελείο θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο, γηα ηελ πξνβιεπφκελε κείσζε ηεο ηθαλφηεηαο νδήγεζεο. Οη Γεξίαηξνη, πνπ δπζηπρψο ζηελ Διιάδα είλαη πνιχ ιίγνη, εμαηηίαο ηεο κε αλαγλσξηζκέλεο κέρξη ζήκεξα εηδηθφηεηαο, ζα πξέπεη επίζεο, λα γλσξίδνπλ ηελ εζληθή λνκνζεζία γηα ηελ ρνξήγεζε άδεηαο νδήγεζεο. Δπνκέλσο, ηα δεκνγξαθηθά δεδνκέλα ππνγξακκίδνπλ ηελ αλάγθε γηα επείγνπζα παξέκβαζε κέζσ λέσλ πνιηηηθψλ θαη λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ πνπ ζα πξνζηαηεχνπλ ηα ειηθησκέλα άηνκα θαη ηα άηνκα κε άλνηα απφ αηπρήκαηα ιφγσ ηεο νδήγεζεο, αιιά θαη ηνπο άιινπο νδεγνχο πνπ κπνξεί λα εκπιαθνχλ ζε έλα αηχρεκα εμαηηίαο ηνπο. ΑΛΛΑΓΔ ΣΟΝ ΣΡΟΠΟ ΜΔΣΑΚΗΝΖΖ ΣΧΝ ΖΛΗΚΗΧΜΔΝΧΝ ΜΔΣΑ ΣΖΝ ΠΑΤΖ ΣΖ ΟΓΖΓΖΖ ηε βηβιηνγξαθία δελ έρεη δνζεί ηδηαίηεξε έκθαζε ζρεηηθά κε ηελ αιιαγή ηεο ζπκπεξηθνξάο θαηά ηελ κεηαθίλεζε θαη κεηαθνξά ησλ ειηθησκέλσλ. Δπηπιένλ, ηα θνηλσληθά πξνγξάκκαηα ησλ ππεξεζηψλ κεηαθνξάο ησλ ειηθησκέλσλ, θαίλεηαη λα κελ εμππεξεηνχλ ηηο εηδηθέο αλάγθεο κεηαθνξάο ησλ αηφκσλ κε άλνηα. ε έξεπλα κεηαμχ 1983 θαη 1990 δηαπηζηψζεθε φηη ε εμάξηεζε ησλ ειηθησκέλσλ απφ ην ηδησηηθφ απηνθίλεην, απμήζεθε ζεκαληηθά ηφζν ζηηο αζηηθέο φζν θαη ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο ησλ ΖΠΑ.xxvii ηνπο πεξηζζφηεξνπο ειηθησκέλνπο πνπ δνπλ ζε πξνάζηηα ή κε- αζηηθέο πεξηνρέο - ε ρξήζε ηνπ ηδησηηθνχ απηνθηλήηνπ απνηειεί αλαγθαηφηεηα. Οη ειηθησκέλνη έρνπλ ηελ ηάζε λα κελ ρξεζηκνπνηνχλ πεξηζζφηεξν ηα δεκφζηα κέζα κεηαθνξάο ή ηαμί θαζψο κεγαιψλνπλ, αθφκε θαη φηαλ δελ έρνπλ άιιεο επηινγέο.xxvii Ζ αλεζπρία γηα ηελ αζθάιεηά ηνπο, κπνξεί λα εμεγεί ην ρακειφ πνζνζηφ ρξεζηκνπνίεζεο ησλ δεκφζησλ κέζσλ κεηαθνξάο.xxvii ζνλ αθνξά ηηο εμεηδηθεπκέλεο ππεξεζίεο κεηαθίλεζεο, νη έξεπλεο δείρλνπλ φηη νη ειηθησκέλνη πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηηο ππεξεζίεο είλαη ζπλήζσο άπνξνη, δνπλ κφλνη ηνπο, ή δελ έρνπλ πξφζβαζε ζε απηνθίλεην. Δπίζεο, ιηγφηεξν απφ ην 15% ησλ αηφκσλ 65 έσο 74 εηψλ θαη κφιηο ην 7% ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 75 εηψλ ρξεζηκνπνηνχλ ηηο εηδηθέο ππεξεζίεο κεηαθνξάο.xxvii Με βάζε ηα αλσηέξσ ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ ειηθησκέλσλ πνπ ράλεη ηελ άδεηα νδήγεζεο εμαξηάηαη απφ ηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο θαζψο θαη απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο. Σν γεγνλφο απηφ δε θαίλεηαη λα απνηειεί πξφβιεκα γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο, νξηζκέλεο φκσο νκάδεο ησλ κε-νδεγψλ αλαθέξνπλ δπζθνιία πξφζβαζεο θαη πεξηνξηζκφ ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπο ηδίσο ζε θνηλσληθέο θαη ςπραγσγηθέο εθδειψζεηο. Σα επξήκαηα εληζρχνπλ ηε ζεκαζία ηεο αλάπηπμεο λέσλ πνιηηηθψλ κεηαθνξάο θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ελαιιαθηηθψλ δνκψλ. Δπηπιένλ, νη ζπλέπεηεο ηεο παχζεο ηεο νδήγεζεο πνπ νθείιεηαη ζε αλαπεξία, απνηειεί έλα ζνβαξφ θνηλσληθφ πξφβιεκα γηα ηνπο ειηθησκέλνπο πνπ δνπλ ζε απνκαθξπζκέλεο πεξηνρέο, φπνπ ε δηέιεπζε ζηηο αζηηθέο ζπγθνηλσλίεο είλαη πεξηνξηζκέλε ή αλχπαξθηε. Έηζη, ε απψιεηα ηεο νδήγεζεο απνκνλψλεη ηα άηνκα πνπ δελ έρνπλ πξφζβαζε ζην απηνθίλεην.xxvii Ζ Rosenbloomxxvii παξαζέηεη ζηνηρεία απφ αλέθδνηε έξεπλα ηνπ 1984, (National Health Interview) φπνπ δηαπίζησζε φηη κφιηο ην 19,2% ησλ ειηθησκέλσλ κε ζνβαξή αλαπεξία είρε πνηέ ρξεζηκνπνηήζεη εηδηθέο ππεξεζίεο κεηαθνξάο. Οη ηξφπνη κεηαθίλεζεο δηαθέξνπλ ζεκαληηθά κεηαμχ ησλ ειηθησκέλσλ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ. Οη γπλαίθεο εμαξηψληαη πεξηζζφηεξν απφ ηνπο άιινπο γηα ηε κεηαθνξά απφ φζν νη άλδξεο. Οη γπλαίθεο ηείλνπλ λα δνπλ πεξηζζφηεξν κε ηελ επαθφινπζε απψιεηα εηζνδήκαηνο θαη κεηαθίλεζεο, ιφγσ ηεο απψιεηαο ηνπ ζπδχγνπ. Πνιιέο ειηθησκέλεο γπλαίθεο δελ έρνπλ ιάβεη πνηέ άδεηα νδήγεζεο, γηαηί είραλ ηνπο ζπδχγνπο ηνπο λα νδεγνχλ. Οη κειινληηθέο γπλαίθεο, θαηά πάζα πηζαλφηεηα ζα είλαη πην έκπεηξεο νδεγνί θαη νη επηπηψζεηο ηεο κεηαθίλεζεο ιφγσ ζαλάηνπ ηνπ ελφο ζπδχγνπ κπνξεί λα κεησζεί. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην ρακειφηεξν εηζφδεκα έρεη ζπζρεηηζηεί κε κεησκέλε ζπρλφηεηα κεηαθίλεζεο κεηαμχ ησλ ειηθησκέλσλ, ιφγσ ηνπ θφζηνπο ηνπ απηνθηλήηνπ. Άιιεο κειέηεο δείρλνπλ φηη ε επηζπκία γηα κεηαθίλεζε κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο θαη ηεο αλαπεξίαο κεηψλεηαη. Δλψ ζε άιιε κειέηε αλαθέξεηαη φηη νη ειηθησκέλνη πνπ δνπλ ζε νηθνγέλεηεο κε πεξηζζφηεξνπο ελήιηθεο είραλ ιηγφηεξεο πηζαλφηεηεο λα ρξεζηκνπνηνχλ ην απηνθίλεην, ιφγσ ηνπ γεγνλφηνο φηη άιινη ελήιηθεο ζηελ νηθνγέλεηα είλαη δηαζέζηκνη γηα ηελ κεηαθνξά ηνπο.xxvii Άιιεο κειέηεο έρνπλ δηαπηζηψζεη φηη ηα πξνβιήκαηα κεηαθίλεζεο ησλ ειηθησκέλσλ δελ πξνέξρνληαη πάληα απφ ηηο αιιαγέο ζηνλ ηξφπν κεηαθνξάο, αιιά απφ ην άγρνο θαηά ηελ κεηαθίλεζε. Θα ήηαλ ζαθψο ρξήζηκν λα κειεηήζεη θαλείο ηηο απφςεηο ησλ αλζξψπσλ κε άλνηα, ηδηαίηεξα ζηα αξρηθά ζηάδηα ηεο λφζνπ, δηφηη, φπσο ζεκεηψλνπλ νη Burkhardt θαη Berger,xxvii ε θηλεηηθφηεηα δελ είλαη κφλν ν αξηζκφο ησλ κεηαθνξψλ πνπ έγηλαλ, αιιά κηα ζεηξά απφ πνηνηηθνχο παξάγνληεο πνπ ζπλδένληαη κε εξσηήζεηο φπσο αλ νη κεηαθνξέο γίλνληαη κε ην πην επηζπκεηφ ηξφπν, αλ ν ειηθησκέλνο λνηψζεη άλεηα κε ηα κέζα κεηαθνξάο, φπσο ε αλακνλή, θ.ν.θ. Παξά ηνπο πεξηνξηζκνχο, ηα δεδνκέλα καο παξέρνπλ ζεκαληηθά ζηνηρεία γηα ηελ επίδξαζε ηεο απψιεηαο ηεο νδήγεζεο ζηηο νηθνγέλεηεο θαη γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ νκάδσλ πνπ πιήηηνληαη πεξηζζφηεξν απφ ηελ απψιεηα ηεο νδήγεζεο. χκθσλα κε κειέηεο ζρεηηθά κε ηηο ζπλέπεηεο ηεο απψιεηαο ηεο νδήγεζεο, xxvii νη ηξφπνη κεηαθνξάο ησλ ειηθησκέλσλ κε άλνηα αιιάδεη δξακαηηθά, αλεμάξηεηα απφ ηνλ ηξφπν θαη ην ζθνπφ ηεο κεηαθίλεζεο θαζψο θαη ηνπ νηθνγελεηαθνχ εηζνδήκαηνο. Μέρξη θαη ην 20% ησλ αηφκσλ κε άλνηα δνπλ κφλνη ηνπο, θαη κέρξη ην 10% ησλ αηφκσλ κε άλνηα δελ έρνπλ ζπγγελή ή θίιν γηα λα ηνπο βνεζήζεη (Office of Technology Assessment, 1990).xxvii Δπηπιένλ, ηα ζηνηρεία δείρλνπλ φηη ε έθηαζε ησλ πξνβιεκάησλ πνηθίιιεη θαηά ηελ κεηαθίλεζε αλάινγα κε ηελ ειηθία, ην επίπεδν ηεο αλαπεξίαο, θαζψο θαη κε ηελ παξνπζία ελφο αηφκνπ ζην ζπίηη κε άδεηα νδήγεζεο, δηφηη ηα ελήιηθα ηέθλα είλαη πηζαλφ λα δνπλ ζε κεγάιε απφζηαζε απφ ηνπο γνλείο ηνπο. Δπνκέλσο, ε πιεηνςεθία ησλ ειηθησκέλσλ εμαξηάηαη απφ ην ηδησηηθφ απηνθίλεην σο θχξην κέζν κεηαθνξάο, πξνο φινπο ηνπο πξννξηζκνχο, αξρηθά γηα ηνπο ίδηνπο σο νδεγνί θαη αξγφηεξα σο επηβάηεο. Ληγφηεξνη απφ ην 1% απηψλ αλέθεξαλ ηε ρξήζε νπνηνπδήπνηε άιινπ ελαιιαθηηθνχ κέζνπ κεηαθνξάο θαη δε παξαηεξήζεθε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αλζξψπσλ πνπ πξνηηκνχλ λα πεξπαηνχλ ή πνπ επηιέγνπλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο, ηαμί, ιεσθνξεία κεηά ηελ αλάθιεζε ηεο άδεηαο νδήγεζεο. ΤΝΔΠΔΗΔ ΣΖ ΔΠΗΠΣΧΔΗ ΠΑΤΖ ΣΖ ΟΓΖΓΖΖ: ΦΤΥΟΛΟΓΗΚΔ Μεγάιν κέξνο ηεο βηβιηνγξαθίαο επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζηηο επηπηψζεηο ηεο λνεηηθήο έθπησζεο ζηελ ηθαλφηεηα νδήγεζεο θαη ηηο κεζφδνπο εληνπηζκνχ ησλ αηφκσλ πνπ δελ πξέπεη λα νδεγνχλ, θαη φρη ζηηο θνηλσληθέο θαη ςπρνινγηθέο ζπλέπεηεο ηεο απψιεηαο ηεο νδήγεζεο. Οη κειέηεο έρνπλ δηαπηζηψζεη φηη ε απψιεηα ηεο άδεηαο νδήγεζεο νδεγεί ζπρλά ζε θαηάζιηςε θαη απνκφλσζε. Γηα ηα άηνκα κε άλνηα ε απψιεηα ησλ πξνλνκίσλ ηεο νδήγεζεο κπνξεί λα είλαη απφηνκε θαη ηξαπκαηηθή.xxvii Ο Eisenhandlerxxvii αλαθέξεη φηη ε θαηνρή ηεο άδεηαο νδήγεζεο επηηξέπεη ζηνπο ειηθησκέλνπο λα δηαηεξνχλ κηα ηαπηφηεηα. Ζ απψιεηα ηεο άδεηαο νδήγεζεο, ζπρλά νδεγεί ζε κηα «θαξηέξα εμάξηεζεο», ζηελ νπνία ην άηνκν πξέπεη λα ζηεξίδεηαη ζηνπο άιινπο γηα ηελ κεηαθνξά ηνπ. Οη Whitehead θαη ζπλ.xxvii δηεμήγαγαλ κηα θαηλνκελνινγηθή κειέηε γηα λα δηεξεπλήζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ ειηθησκέλσλ κεηά ηελ αθχξσζε ηεο άδεηαο νδήγεζεο. Σα πνηνηηθά ζηνηρεία πξνέθπςαλ απφ ζπλεληεχμεηο ζε ηέζζεξηο άλδξεο θαη κηα γπλαίθα, ειηθίαο κεηαμχ 68 θαη 87 εηψλ (κέζε ειηθία = 78,6 έηε). Ζ αθχξσζε ηεο άδεηαο νδήγεζεο απνηέιεζε γηα ηνπο ζπκκεηέρνληεο κηα ζπγθινληζηηθή θαη ηξαπκαηηθή εκπεηξία. Ζ νδήγεζε απνηεινχζε έλα κέξνο ηεο δσήο ηνπο, θαη ε αθχξσζε ηεο άδεηαο ζήκαηλε ηελ απψιεηα ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπο. Οη πξψελ νδεγνί έραζαλ ην κέζν γηα ηηο κεηαθηλήζεηο ηνπο, θαη αληηκεηψπηζαλ βαζηά ζιίςε πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ απψιεηα ηεο άδεηαο νδήγεζεο. Οη Classen θαη ζπλ.xxvii ρξεζηκνπνίεζαλ κηα κεηα-ζπλζεηηθή πξνζέγγηζε γηα ηελ αμηνιφγεζε έμη πνηνηηθψλ κειεηψλ ζρεηηθά κε ηελ αζθάιεηα ησλ ειηθησκέλσλ νδεγψλ θαη ηελ θηλεηηθφηεηά ηνπο ζηελ θνηλφηεηα. Οη κειέηεο απηέο απέδσζαλ πινχζηα πνξίζκαηα. Πξαγκαηνπνηήζεθε επαλαιεπηηθή αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ, θσδηθνπνηήζεηο αθαηξεηηθά θαη επαγσγηθά, θαζψο θαη ζπγθξηηηθή κειέηε. Απφ ηε κειέηε απηή πξνέθπςε κία βαζηθή αξρή φηη: «ε ηθαλφηεηα νδήγεζεο ζηνπο ειηθησκέλνπο είλαη εγγελψο ζπλδεδεκέλε κε ηελ ηαπηφηεηά ηνπο θαη ηελ επηζπκία ηνπο λα δηαηεξήζνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο». Σα επξήκαηα δείρλνπλ φηη νη βαζηθέο πεπνηζήζεηο πνπ επεξεάδνπλ ηε ιήςε απνθάζεσλ θαη ηελ νδεγεηηθή αζθάιεηα κπνξεί λα εμεξεπλεζνχλ ρξεζηκνπνηψληαο πνηνηηθέο έξεπλεο ή πεηξακαηηθέο κειέηεο. Δπηπιένλ, κπνξνχλ λα δηεπθνιχλνπλ ηηο αιιαγέο ζηελ Δξγνζεξαπεπηηθή πξαθηηθή θαζψο θαη ζηελ αλαβάζκηζε ησλ αμηνινγήζεσλ ηεο νδήγεζεο. Οη επαγγεικαηίεο πγείαοxxvii πξέπεη λα αλαπηχμνπλ κηα θαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο δπλακηθήο ηεο απψιεηαο απηήο ηεο θξίζηκεο ηθαλφηεηαο - ηεο νδήγεζεο - θαη ηηο δπζθνιίεο πνπ κπνξεί λα επηθέξεη απηή ε αιιαγή ζηε κεηαθίλεζε. Δπηπιένλ κειέηεο, πξέπεη λα δηεμαρζνχλ θαη γηα ηνπο ηξφπνπο ππνζηήξημεο θαη πξνζαξκνγήο ησλ ειηθησκέλσλ κεηά ηελ παχζε ηεο άδεηαο νδήγεζεο. ΔΚΣΗΜΖΖ ΣΖ ΗΚΑΝΟΣΖΣΑ ΟΓΖΓΖΖ Δ ΖΛΗΚΗΧΜΔΝΟΤ ΑΘΔΝΔΗ ΜΔ ΝΟΟ ALZHEIMER. Οη Γεξίαηξνη ζηελ Δπξψπε,12 έρνπλ δξνκνινγήζεη έξεπλα γηα ηελ αλάπηπμε θαηεπζπληήξησλ γξακκψλ ηεο αμηνιφγεζεο ηεο νδήγεζεο ησλ ειηθησκέλσλ πνπ παξνπζηάδνπλ θξίζεηο απψιεηαο ζπλεηδήζεσο,xxvii εγθεθαιηθφ επεηζφδην,xxvii άλνηαxxvii θαη λφζν ηνπ Parkinson.xxvii Ζ ζπλνιηθή ηθαλφηεηα νδήγεζεο πεξηιακβάλεη πνιιά ζηνηρεία πνπ απαηηνχληαη γηα ηε ζπγθξφηεζε εμαηνκηθεπκέλεο εθηίκεζεο, έρνληαο θαηά λνπ φηη εθείλνη πνπ απαηηνχλ αμηνιφγεζε ηεο νδήγεζεο έρνπλ πνιιαπιή λνζεξφηεηα.xxvii Δπηπιένλ, κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Οινθιεξσκέλεο Γεξηαηξηθήο Αμηνιφγεζεο Comprehensive Geriatric Assessment (CGA),12 ζα πξνζδηνξηζηνχλ θαιχηεξα ηα θξηηήξηα ηεο αμηνιφγεζεο ηεο εμαζζέλεζεο ησλ λνεηηθψλ ιεηηνπξγηψλ. Μηα θαιή πξνζέγγηζε πνπ ζπζηήλεηαη, είλαη ε εθηίκεζε ζηε Κιηληθή ή ζηνλ νίθν Δπγεξίαο, γηα ηνλ έιεγρν ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ησλ ιεηηνπξγηθψλ πεξηνξηζκψλ ηνπ αηφκνπ, πνπ ειάρηζηα πξνβιέπνληαη απφ ηηο λεπξνςπρνινγηθέο αμηνινγήζεηο.xxvii Ζ ζπλνιηθή θιηληθή εηθφλα απφ ηνλ γηαηξφ ζα δψζεη κηα αίζζεζε ηεο γεληθήο ηθαλφηεηαο ηνπ αζζελνχο. Ζ άλνηα θαη ε λφζνο ηνπ Parkinson απαηηνχλ κηα δηαρξνληθή πξνζέγγηζε δεδνκέλεο ηεο πξννδεπηηθήο θχζεο απηψλ ησλ λεπξνεθθπιηζηηθψλ παζήζεσλ.xxvii Ζ εμέηαζε ζα πξέπεη λα δίλεη έκθαζε ζηηο λεπξνινγηθέο, αηζζεηεξηαθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δεμηφηεηεο πνπ αθνξνχλ άιιεο αζζέλεηεο φπσο πξνβιήκαηα φξαζεο, αξζξίηηδα, σο απνηέιεζκα ηεο ζπλνιηθήο απνθαηάζηαζεο ζηηο δεμηφηεηεο ηεο νδήγεζεο.xxvii Δπίζεο κεξηθά θάξκαθα κπνξεί λα βειηηψζνπλ ηηο δεμηφηεηεο ηεο νδήγεζεο (αληηθαηαζιηπηηθά, αληηθιεγκνλψδε, θαη, ελδερνκέλσο, αλαζηνιείο ρνιηλεζηεξαζψλ, xxvii ελψ άιια ζέηνπλ θηλδχλνπο - φπσο ηα λεπξνιεπηηθά.xxvii Ζ ζεκαζία ησλ βελδνδηαδεπηλψλ είλαη αθφκα ζπδεηήζηκε.xxvii Ζ ζπκβνιή ηεο Δξγνζεξαπείαο θαη ηεο Φπρνινγίαο είλαη ρξήζηκε γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο νδήγεζεο, θαζψο ε ζπλνιηθή αμηνιφγεζε κπνξεί λα είλαη πην απνηειεζκαηηθή απφ ηηο ζπγθεθξηκέλεο δνθηκαζίεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη.12 Ζ νδήγεζε είλαη κηα χλζεηε Γξαζηεξηφηεηα (Complex Task) πνπ απαηηεί ηελ πγηή ιεηηνπξγία πνιιψλ λνεηηθψλ θαη ιεηηνπξγηθψλ ηθαλνηήησλ ψζηε λα επηηειείηαη ρσξίο θίλδπλν ηφζν γηα ηνλ ίδην ηνλ νδεγφ φζν θαη γηα ηνπο ππνινίπνπο.xxvii χκθσλα κε ηελ Σδνληράθεxxvii ε Δξγνζεξαπεπηηθή αμηνιφγεζε ησλ αηφκσλ κε ΝΑ απνβιέπεη ζηελ αλαγλψξηζε ησλ δεμηνηήησλ πνπ έρνπλ απνκείλεη, ζηελ εθηίκεζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ θαη ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ελδηαθεξφλησλ ηνπ αηφκνπ. ηα αξρηθά ζηάδηα ηεο λνεηηθήο έθπησζεο ην ελδηαθέξνλ καο εζηηάδεηαη θαη ζηελ αζθάιεηα. ηνλ ηνκέα απηφ εθηηκάηαη ε δπλαηφηεηα κεηαθίλεζεο κε πξνζαλαηνιηζκφ, ε ρξήζε αληηθεηκέλσλ γηα ην ζθνπφ πνπ απηά πξννξίδνληαη θαη ε πξνζηαζία ηνπ αηφκνπ ζε πεξίπησζε πξνβιεκάησλ πνπ ζίγνπλ ηελ αζθάιεηα ηνπ. ρεηηθέο έξεπλεο θαη κειέηεο γηα ηελ απνηίκεζε ηεο νδεγεηηθήο ηθαλφηεηαο (on-road driving and testing) έρνπλ γίλεη θαη απνδεηθλχνπλ φηη ε επηινγή ησλ νδεγψλ λα ζπλερίζνπλ ηελ νδήγεζε δε ζπλεγνξεί κε ηελ ηθαλφηεηά ηνπο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα λα νδεγνχλ ρσξίο λα πξνθαινχλ θίλδπλν. Οη έξεπλεο απηέο ζε ζέκαηα επηθηλδπλφηεηαο ηεο νδήγεζεο γηα ηα άηνκα κε άλνηα, επηθεληξψλνληαη θπξίσο: ζηα πξνβιήκαηα κλήκεο, ζηελ απαηηνχκελε ηθαλφηεηα επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ άκεζα εθιακβάλνληαη απφ ην πεξηβάιινλ ψζηε λα αληηκεησπηζηνχλ ηπρφλ απξφβιεπηεο θαηαζηάζεηο, ζηε ζχγρπζε πνπ ληψζνπλ ηα άηνκα πνπ πάζρνπλ απφ άλνηα θαη πνπ κπνξεί ζπρλά λα νδεγήζεη ζε αηχρεκα.35 Κνηλσληθή ζπκπεξηθνξά πξαγκαηνγλώκνλα ζηελ άλνηα θαη εκπεηξίεο ελόο δηθαζηηθνύ Οκόηηκνο θαζεγεηήο Α.Π.Θ. Φίιηππνο Κ. Γξακκαηηθόο, Εξκνύ 51, 54623, ηει. 2310 229133, Θεζζαινλίθε Μφλν φηαλ γλσξίδνπκε πνηα είλαη ε θπζηνινγηθή θαη πνηα ε αλντθή ζπκπεξηθνξά ζε ζρέζε κε θάπνηνλ αλντθφ πάζρνληα κπνξνχκε ηφζν λα ηνπ ζπκπεξηθεξζνχκε κε ην ζσζηφ θνηλσληθφ ηξφπν, αιιά, θαη ην ζπνπδαηφηεξν, κπνξνχκε ηφηε λα δηαπηζηψζνπκε πφζν δηαθέξεη απηή ε αλντθή ηνπ ζπκπεξηθνξά απφ ηε ζπκπεξηθνξά ελφο θπζηνινγηθνχ αηφκνπ ηεο ίδηαο πεξίπνπ ειηθίαο θαη ηέινο κπνξνχκε λα βνεζήζνπκε ηνλ αλντθφ αζζελή ζεξαπεπηηθψο. Ο βαζκφο ηεο ζεξαπείαο ζε θάζε πεξίπησζε εμαξηάηαη απφ ην βαζκφ δηάγλσζεο ηνπ αηηίνπ θαη απφ ην βαζκφ αληηκεηψπηζεο ηνπ αηηίνπ πνπ απηά γίλνληαη, φπσο είπακε παξαπάλσ, γλσξίδνληαο ηη είλαη θπζηνινγηθφ θαη ηη είλαη αλντθφ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αζζελνχο. Παξαθάησ ζα αλαθεξζνχκε ζηα δηάθνξα ζχλδξνκα θπζηνινγηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ ειηθησκέλσλ θαη ζηελ θνηλσληθή καο ζπκπεξηθνξά σο εμήο: α) Έλα θπζηνινγηθφ ζχλδξνκν θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο είλαη ην «ζύλδξνκν ηεο απιαίαο». Έλα θπζηνινγηθφ άηνκν θαηά ην πέξαο ησλ ελεξγψλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ επηζπκεί, αθνχ έρεη θιείζεη ε απιαία ηνπ ζεάηξνπ ηεο ελεξγνχ δσήο ηνπ, λα μαλαλνίμεη ηελ απιαία θαη λα δερηεί ηελ επηβξάβεπζε απφ ηνπο γχξσ ηνπ. Σν αλντθφ άηνκν δε ζα καο πεξηγξάςεη νιφθιεξν ην ζχλδξνκν απηφ, αιιά κφλν ζηνηρεία άηαθηα ηνπνζεηεκέλα θαη νχηε ζα πεξηκέλεη ηελ επηβξάβεπζή καο, αθνχ ν εγθέθαιφο ηνπ είλαη ζε πνιιά ζεκεία αζχλδεηνο ζηηο εθδειψζεηο ηνπ. Π.ρ. ζα πεη έλαο κεραληθφο-εξγνιάβνο: εγψ έθηηδα ζπίηηα πάλσ ζηε ζάιαζζα θαη ήηαλ πνιχ κεγάια θαη πνιχ ιακπεξά θαη κε ην βιέκκα ηνπ ζα θνηηάδεη πέξα κε πεξηκέλνληαο αληαπφθξηζε. ηελ πεξίπησζε απηή ε ζπκπεξηθνξά καο πξέπεη λα είλαη νιφηεια ζεηηθή θαη επηθνπξηθή πξνο ηνλ πάζρνληα, θαη φρη αξλεηηθή ή ζηελάρσξε, φπσο ζπκβαίλεη θαηά θαλφλα. Να δψζνπκε ζηνλ αζζελή ραξά θαη ζάξξνο γηα λα μαλάξζνπλ πεξηζζφηεξν δεκέλα κεηαμχ ηνπο ηα επηηεχγκαηα ηεο δσήο ηνπ. β) Σν ζχλδξνκν ηεο «ζπγθξηηηθήο επδαηκνλίαο». Ο θπζηνινγηθφο άλζξσπνο φηαλ αληηκεησπίδεη θάπνην πνιχ ηξαγηθφ γεγνλφο, φπσο είλαη ν ζάλαηνο δηθνχ ηνπ πξνζψπνπ, ζα ζηελνρσξεζεί πνιχ, αιιά ζα κπνξέζεη λα αληέμεη θαη λα ζπλερίζεη ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπ. Ο αλντθφο ην πην πηζαλφ είλαη λα δείμεη πνιχ ιίγε ζπγθίλεζε ή θαζφινπ ζαλ λα κε ζπλέβε ηίπνηα. Μέζα ηνπ φκσο ζπκβαίλεη κηα αθαηάζηαηε αληίδξαζε ηελ νπνία δελ κπνξεί λα εθθξάζεη κε ηνλ θαλνληθφ ηξφπν. Έηζη ππνθέξεη θαη βιάπηεη ηνλ εαπηφ ηνπ αθφκε πεξηζζφηεξν. Καη εδψ πξέπεη λα θξνληίζνπκε λα νινθιεξψζεη ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπ γηα λα κελ αγρψλεηαη θαη λα απαληήζεη θπζηνινγηθά ζην πξφβιεκα. Καιφ είλαη λα επηθαιεζηνχκε θαη ηε Θεία Γχλακε γηα λα ζηεξίδεηαη ζ‘ απηήλ ε πίζηε ηνπ. γ) Ο θπζηνινγηθφο άλζξσπνο φηαλ θνπξάδεηαη δείρλεη κε δηάθνξα ζεκεία φηη ρξεηάδεηαη λα μεθνπξαζηεί. Αληίζεηα, ν αλντθφο δελ αηζζάλεηαη φηη έρεη θνπξαζηεί θαη είλαη δπλαηφ λα ζπλερίζεη λα εξγάδεηαη θαη απφηνκα λα θαηαξξεχζεη. Καη εδψ ε ζέζε καο είλαη ζπκπαξάζηαζε, αλάιπζε θαη πξνζπάζεηα λα ζπκπεξηθεξζεί θπζηνινγηθά ν αλντθφο. δ) Ο θπζηνινγηθφο άλζξσπνο έρεη ηχςεηο γηα θάπνηα γεγνλφηα πνπ ν ίδηνο έπξαμε θαη δελ ήηαλ ζσζηά. Ο πάζρσλ δελ αηζζάλεηαη ηχςεηο ή αηζζάλεηαη ιίγεο θαη παξνδηθέο αιιά γηα λα κελ μεράζεη ηειείσο ηελ πεξίνδν ησλ γεγνλφησλ πνπ ηνπ πξνθάιεζαλ ηχςεηο. Πξέπεη λα αλαδεηήζνπκε ηα γεγνλφηα απηά, λα ηα ζπλδέζνπκε κε ηελ παξνχζα ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη λα θαηαιήμνπκε ζε έλα είδνο «θάζαξζεο». χκθσλα κε ηνλ Ζζίνδν νη ηχςεηο θαηαηξψγνπλ ην κπαιφ καο ζαλ κπξκήγθηα. ε) Ζ ζεμνπαιηθή ζπκπεξηθνξά είλαη πνιχ ζεκαληηθή δηφηη ελεξγνπνηεί ηνπο κεραληζκνχο αλαλέσζεο ηνπ νξγαληζκνχ καο. Ο θπζηνινγηθφο άλζξσπνο έρεη κηα θπθιηθή ιεηηνπξγία θαηά ην εηθνζηηεηξάσξν κέγηζηεο θαη ειάρηζηεο δξαζηεξηφηεηαο φισλ ησλ νξγάλσλ θαη έθιπζεο φισλ ησλ νξκνλψλ. Φπζηνινγηθφ είλαη λα έρνπκε ην κέγηζην ηεο ζεμνπαιηθήο επηζπκίαο πεξί ηελ εβδφκε πξσηλή ψξα θαη λα έρνπκε επίζεο κηα ηαθηηθή ζπρλφηεηα ζεμνπαιηθήο δξαζηεξηφηεηαο αλάινγα κε ηελ ειηθία. Απηφ δηαηαξάζζεηαη ηδηαίηεξα ζηνπο αλντθνχο θαη ζε φινπο ηνπο ειηθησκέλνπο αζζελείο, αθελφο ιφγσ ηεο αζζέλεηάο ηνπο θαη αθεηέξνπ ιφγσ παξαιείςεσο απφ ην πεξηβάιινλ ηνπο. Με πξνζνρή πξέπεη λα πείζνπκε ηνπο ίδηνπο θαη ην πεξηβάιινλ ηνπο λα ζπκβάιινπλ ζηε γελεηηθή ιεηηνπξγία απηψλ δηφηη ε ζσζηή γελεηηθή ιεηηνπξγία πξνθαιεί ηελ παξαγσγή απμεηηθήο νξκφλεο ε νπνηα ζπκβάιιεη ζηε καθξνδσία απηψλ. Άιιεο θαηαζηάζεηο απφ ηηο νπνίεο παξεθθιίλεη θνηλσληθά ν αλντθφο θαη ζηηο νπνίεο θαινχκεζα λα επέκβνπκε γηα λα ηνλ βνεζήζνπκε είλαη ε εξγαζία ζε ζρέζε κε ηελ πξνεγνχκελε επαγγεικαηηθή ηνπ δσή, ε εκθάληζε παληθνχ, κειαγρνιίαο ή θαη delirium πνπ είλαη ζπρλφ ζηνπο ειηθησκέλνπο, ηδηαίηεξα φηαλ λνζειεχνληαη, ε αληηκεηψπηζε ηνπ πφλνπ θαη ησλ αζζελεηψλ, ε ζρέζε νκηιίαο θαη γέιηνπ σο πξνο ηελ πξνέιεπζή ηνπο απφ ηελ ίδηα εγθεθαιηθή εζηία θαη άιια. Χο πξνο ηε ζρεηηθή εκπεηξία ελφο δηθαζηηθνχ πξαγκαηνγλψκνλα αλαθέξνπκε ηα εμήο: Πξηλ απφ ρξφληα έλαο ινγηζηήο κεγάιεο βηνκεραλίαο είρε θαηαρξαζηεί πνιχ κεγάια πνζά θαηαζηξέθνληαο ηε βηνκεραλία. Γηα λα βγεη απφ ηε θπιαθή κε ηνπο γλσζηνχο ηξφπνπο δήηεζε δχν πξαγκαηνγλψκνλεο. Έλαο εμ‘ απηψλ νξίζηεθε απφ ην δηθαζηήξην. Παξά ηηο ρξπζέο παξαθιήζεηο ησλ δηθεγφξσλ ηνπ πινχζηνπ ινγηζηή, ν δηθαζηηθφο πξαγκαηνγλψκσλ δηαπίζησζε φηη ν ινγηζηήο δελ έπαζρε νχηε απφ άλνηα νχηε απφ άιιν ςπρνινγηθφ λφζεκα. ην δηθαζηήξην ν δηθεγφξνο ηνπ ινγηζηή παξνπζίαζε έλαλ ηεξάζηην θάθειν ιέγνληαο φηη φινη νη δηαθεθξηκέλνη ηαηξνί πνπ εμέηαζαλ ην ινγηζηή ηνλ βξήθαλ πάζρνληα θαη άξα έπξεπε λα απνθπιαθηζηεί. Δζείο θχξηε πξαγκαηνγλψκνλα είζηε αληίζεηνο κε ηηο γλσκαηεχζεηο φισλ ησλ δηαθεθξηκέλσλ ζπλαδέιθσλ ζαο; Ο πξαγκαηνγλψκσλ βξέζεθε ζε πνιχ δχζθνιε ζέζε, δήηεζε απφ κέζα ηνπ ηε βνήζεηα ηνπ Θενχ θαη ηεο Θείαο Πξφλνηαο, ζθέθηεθε αλ ζα ‗πξεπε λα εγθαηαιείςεη ηνλ αγψλα ηεο αιήζεηαο θαη είπε ηα εμήο… xxvii "ΑNΧΝΤΜΟ". Δξψηεζε κε αίηεκα γξαπηήο απάληεζεο πξνο ηελ Δπηηξνπή. Άξζξν 117 ηνπ Καλνληζκνχ Robert Rochefort (ALDE). Κνηλνβνπιεπηηθέο εξσηήζεηο 2011 xxvii CLASSEN S, AWADZI KD, MKANTA WW. Person-VehicleEnvironment Interactions Predicting Crash-Related Injury Among Older Drivers. American Journal of Occupational Therapy 2008, 62:580-587 xxvii NATIONAL HIGHWAY TRAFFIC SAFETY ADMINISTRATION. (n.d.). Traffic safety facts. 2005, data: Older population (DOT HS 810 622). DC: Author, Washington, 2005 xxvii AMERICAN OCCUPATIONAL THERAPY ASSOCIATION. Occupational therapy practice framework: Domain and process. American Journal of Occupational Therapy 2002, 56: 609–639 xxvii STAV WB, ARBESMAN M, LIEBERMAN D. Background and Methodology of the Older Driver Evidence-Based Systematic Literature Review. American Journal of Occupational Therapy 2008, 62:130-135 xxvii O‘NEILL D. Deciding on driving cessation and transport planning in older drivers with dementia. European Geriatric Medicine 2010, 1: 22–25 xxvii SHAW L, POLGAR JM, VRKLJAN B, JACOBSON J. Seniors Perceptions of Vehicle Safety Risks and Needs. American Journal of Occupational Therapy 2010, 64:215-224 xxvii RANNEY TA. Models of driving behaviour: a review of their evolution. Accid Anal Prev 1994, 26:733–750 xxvii MICHON JA. A critical review of driver behaviour models: what do we know, what should we do? In: Evans L and Schwing RC (Ed). Human Behaviour and Traffic Safety. Plenum, New York, 1985:487–525 xxvii UNSWORTH CA, WELLS Y, BROWNING C, THOMAS SA, KENDIG H. To continue, modify or relinquish driving: findings from a longitudinal study of healthy ageing. Gerontology 2007, 53:423–431 xxvii DUCHEK JM, CARR DB, HUNT L, ROE CM, XIONG C, SHAH K ET AL. Longitudinal driving performance in early-stage dementia of the Alzheimer type. J Am Geriatr Soc 2003, 51:1342–1347 xxvii ROSENBLOOM S. Travel by the Elderly, chapter 3 of 1990 NPTS Special Reports. Transportation Research. Board Washington DC, 1995 xxvii TRANSPORTATION RESEARCH BOARD. Transportation in an Aging Society, Vol. 1. Transportation Research Board. Washington DC, 1988. xxvii CARP F. Significance of Mobility for the Well-Being of the Elderly, (Ηn) Transportation in an Aging Society Vol.2. Technical Papers. Transportation Research Board. Washington DC, 1988 xxvii ARANDA M and KNIGHT B. The influence of ethnicity and culture on the caregiver stress and coping process: a sociocultural review and analysis. The Gerontologist 1997, 37:342 – 354 xxvii CARAGATA NASVADI G and WISTER A. Do restricted driver‘s licenses lower crash risk among older drivers? A survival analysis of insurance data from British Columbia. Gerontologist 2009, 49:474–484 xxvii ROSENBLOOM S. Transportation needs of the elderly population. Clinics in Geriatric Medicine 1993, 9:297 – 311 xxvii RUBEN D. Sociodemographic and health factors in driving patterns after 50 years of age. American Journal of Public Health 1994, 84:1327–1329 xxvii BURKHARDT J and BERGER A. The mobility consequences of the reduction or cessation of driving. Paper presented at the 1997 Annual Meeting of the Transportation Research Board, 1997 xxvii ORY MG, YEE JL, TENNSTEDT SL, SCHULZ R. The extent and impact of dementia care: unique challenges experienced by family caregivers. In: Schulz ET AL (Eds). Intervention Approaches to Dementia Care giving. New York, 2000 xxvii OFFICE OF TECHNOLOGY ASSESSMENT. Confused minds, burdened families: finding help for people with Alzheimer‘s and other dementias. US Congress, Washington DC, 1990 xxvii GILLEY DW, WILSON RS, BENNETT DA, STEBBINS, GT, BERNARD BA, WHALEN ME ET AL. Cessation of driving and unsafe motor vehicle operation by dementia patients. Archives of Internal Medicine 1991, 151: 941 – 946 xxvii EISENHANDLER SA. The asphalt identikit: old age and the driver‘s license. International Journal of Aging and Human Development 1990, 30:1-14 xxvii WHITEHEAD BJ, HOWIE L, LOVELL R K. Older people's experience of driver licence cancellation: A phenomenological study. Australian Occupational Therapy Journal 2006, 53:173-180 xxvii CLASSEN S, WINTER S, LOPEZ EDS. Meta-synthesis of Qualitative Studies on Older Driver Safety and Mobility. OTJR: Occupation, Participation, & Health 2009, 29:24-31 xxvii O‘NEIL D. Predicting and coping with the consequences of stopping driving. Alzheimer Disease and Associated Disorders 1997, 11: 70 – 72 xxvii MACMAHON M, O‘NEILL D, KENNY RA. Syncope: driving advice is frequently overlooked. Postgrad Med J 1996, 72:561–563 xxvii PONSFORD AS, VIITANEN M, LUNDBERG C, JOHANSSON K. Assessment of driving after stroke–a pluridisciplinary task. Accid Anal Prev 2008, 40:452–460 xxvii BREEN DA, BREEN DP, MOORE JW, BREEN PA, O‘NEILL D. Driving and dementia. BMJ 2007, 334:1365–1369 xxvii HEIKKILA VM, KALLARANTA T. Evaluation of the driving ability in disabled persons: a practitioners‘ view. Disabil Rehabil 2005, 27:1029–1036 xxvii SIMS RV, AHMED A, SAWYER P, ALLMAN RM. Self-reported health and driving cessation in community-dwelling older drivers. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2007, 62:789–793 xxvii MILLER EA, WEISSERT WG. Predicting elderly people‘s risk for nursing home placement, hospitalization, functional impairment, and mortality: a synthesis. Med Care Res Rev 2000, 57:259–297 xxvii O‘NEILL D. Driving and safe mobility in Parkinson‘s disease. In: Playfer J and Hindle J, (ed). Parkinson‘s disease in the older patient. Radcliffe Publishing, Oxford, 2008: 239–252 xxvii MAROTTOLI RA, ALLORE H, ARAUJO KL, IANNONE LP, ACAMPORA D, GOTTSCHALK M ET AL. A randomized trial of a physical conditioning program to enhance the driving performance of older persons. J Gen Intern Med 2007, 22:590–597 xxvii DAIELLO LA, FESTA EK, OTT BR, HEINDEL WC. Cholinesterase inhibitors improve visual attention in drivers with Alzheimer‘s disease. Alzheimer’s Dementia 2008, 4(4 Suppl. 1):T498 xxvii BRUNNAUER A, LAUX G, GEIGER E, MOLLER HJ. The impact of antipsychotics on psychomotor performance with regards to car driving skills. J Clin Psycho- Pharmacol 2004, 24:155–160 xxvii O‘NEILL D. Benzodiazepines and driver safety. Lancet 1998, 352:1324– 1325 xxvii ΣΟΛΑΚΖ Μ. Άλνηα – Παχζε ηεο Οδήγεζεο: Οδπλεξή αιιά Αλαγθαία Πξαγκαηηθφηεηα. Δηδηθή Μφληκε Δπηηξνπή Οδηθήο Αζθάιεηαο ηεο Βνπιήο ησλ Διιήλσλ, 2011 xxvii ΣΕΟΝΗΥΑΚΖ Η. Ζ Δξγνζεξαπεία ζηνπο Ζιηθησκέλνπο. Mendor, Αζήλα, 2010:30-31 ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΖ ΚΑΗ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΚΑΚΟΠΟΗΖΖ ΖΛΗΚΗΧΜΔΝΧΝ Ληάπε Γέζπνηλα, Φπρνιφγνο Α.Π.Θ. Ο πιεζπζκφο ηνπ πιαλήηε γεξλάεη κε ηαρχηαηνπο ξπζκνχο, κία εμέιημε ηελ νπνία ν Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο (ΠΟΤ) έρεη ραξαθηεξίζεη σο «δεκνγξαθηθή επαλάζηαζε». χκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ ΠΟΤ, ππάξρνπλ απηή ηε ζηηγκή πεξίπνπ 600 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη παγθνζκίσο άλσ ησλ 60 εηψλ, λνχκεξν πνπ αλακέλεηαη λα δηπιαζηαζηεί σο ην 2025 θαη μαλά σο ην 2050. Αλάκεζα ζηνπο αλζξψπνπο απηνχο, ν αξηζκφο πνπ απμάλεηαη αθφκα πην γξήγνξα είλαη ηα άηνκα άλσ ησλ 80 εηψλ (Patterson, 2006). Δίλαη αλακελφκελν, επνκέλσο λα γελλάηαη ε αλάγθε γηα εθπαίδεπζε θαη κέξηκλα ζρεηηθά κε ηε γήξαλζε θαη φια ηα ζέκαηα πνπ ηελ αθνξνχλ. Έλα απφ απηά απνηειεί θαη ε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ. Καθνπνίεζε κπνξεί λα νξηζηεί σο «κία κεκνλσκέλε ή επαλαιακβαλφκελε πξάμε ή παξάιεηςή ηεο ζηα πιαίζηα νπνηαζδήπνηε ζρέζεο ζηελ νπνία ππάξρεη πξνζδνθία εκπηζηνζχλεο πνπ θαηαιήγεη ζε βιάβε ή απεηιή βιάβεο ή δπζηπρία ζε έλα πξφζσπν ηξίηεο ειηθίαο.» (Wolf et al., 2002). Ζ αλαγλψξηζε ηεο θαθνπνίεζεο δελ είλαη δχζθνιε ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο (πρ ζσκαηηθή θαθνπνίεζε, βία), σζηφζν ε θαηάζηαζε πεξηπιέθεηαη φηαλ ε θαθνπνίεζε είλαη ακπδξή ή φηαλ δελ έρεη άκεζν θαη νξαηφ απνηέιεζκα ζηε δσή ηνπ ζχκαηνο. Έλα ηέηνην παξάδεηγκα απνηειεί ε νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε ησλ ειηθησκέλσλ, πνιχ ζπρλά ρσξίο νη ίδηνη λα έρνπλ γλψζε. Απηφ ην είδνο θαθνπνίεζεο ππνινγίδεηαη φηη είλαη ην δεχηεξν θαηά ζεηξά ζε ζπρλφηεηα θαη θπκαίλεηαη απφ 20%30% φισλ ησλ κνξθψλ θαθνπνίεζεο ζε βάξνο ειηθησκέλσλ. Έρνληαο δηαλχζεη ήδε αξθεηέο δεθαεηίεο, αξθεηνί ειηθησκέλνη έρνπλ ηα δηθά ηνπο ζπίηηα, ρξήκαηα ζηελ ηξάπεδα θαη άιια πεξηνπζηαθά ζηνηρεία, γεγνλφο πνπ ηνπο θαζηζηά ζηφρν νηθνλνκηθήο εθκεηάιιεπζεο. Σν απνηέιεζκα είλαη ηδηαηηέξσο θαηαζηξνθηθφ γηα ηνπο ίδηνπο, θαζψο ηνπο δεκηνπξγεί αηζζήκαηα ελνρήο θαη πνιχ ζπρλά ζηεξνχληαη πφξσλ πνπ πξννξίδνληαλ γηα ηελ πγεία θαη ηελ επεκεξία ηνπο. Τπάξρνπλ 3 ηχπνη απηνπξγψλ νηθνλνκηθήο θαθνπνίεζεο, ν «επθαηξηαθφο» δξάζηεο (πρ, πεξηζάιπνληαο, ινγηζηήο, εξγνιάβνο, ηεξέαο, γείηνλαο, δηθεγφξνο), ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο θαη νη επαγγεικαηίεο απαηεψλεο (Kemp et al., 2006). Δπίζεο, νη Kemp θαη Mosqueda αλαιχνπλ ηα 8 ζηνηρεία πνπ απνηεινχλ ην πιαίζην αμηνιφγεζεο γηα ηελ νηθνλνκηθή θαθνπνίεζε (Kemp et al., 2005). Έξεπλεο δείρλνπλ φηη ην θαηλφκελν ηεο θαθνπνίεζεο ελ γέλεη είλαη πηζαλφηεξν λα εκθαληζηεί ζε πιαίζηα πνπ επηθξαηνχλ πςειά επίπεδα ζηξεο (πρ, θηψρεηα), ελψ ε θνηλσληθή απνκφλσζε νξηζκέλσλ ειηθησκέλσλ θαη ησλ πεξηζαιπφλησλ ηνπο ελδέρεηαη λα δεκηνπξγήζεη θαηάιιειεο επθαηξίεο γηα νηθνλνκηθή θαθνπνίεζε (Gordon et al., 2001) Δπίζεο, πνιχ ζπρλή θαη νινέλα απμαλφκελε είλαη ε ζπλαηζζεκαηηθή/ ςπρνινγηθή θαθνπνίεζε ησλ ειηθησκέλσλ, ε νπνία αλ θαη ζπλήζσο δπζδηάθξηηε, δχλαηαη λα έρεη θαζνξηζηηθέο θαη βιαβεξέο ζπλέπεηεο ζηνπο ειηθησκέλνπο. Δμειίζζεηαη ζηαδηαθά θαη ζπλήζσο έρεη ήδε εγθαηαζηαζεί κέρξη λα θηάζεη ζην ζεκείν λα γίλεη εκθαλήο. Πηζαλά ζεκάδηα ηέηνηνπ είδνπο θαθνπνίεζεο κπνξεί λα πεξηιακβάλνπλ δηαηαξαρέο ζπκπεξηθνξάο, φπσο αληηθνηλσληθή ή επηζεηηθή/θαηαζηξεπηηθή, δπζιεηηνπξγηθέο ζπλήζεηεο, φπσο δάγθσκα λπρηψλ, λεπξσηηθά ζπκπηψκαηα, θνβίεο, θαηαλαγθαζκνί, ππνρνλδξία. Οξηζκέλα είδε ζπλαηζζεκαηηθήο/ςπρνινγηθήο θαθνπνίεζεο είλαη ε έιιεηςε πξνζνρήο, ε έιιεηςε ζηνξγήο, ε παξακέιεζε, ν ππνηηκεηηθφο ηξφπνο νκηιίαο, ηα ππνβηβαζηηθά ζρφιηα, ε εθκεηάιιεπζε, νη απεηιέο βίαο, νη θσλέο θαη ν θνηλσληθφο πεξηνξηζκφο (Acierno et al., 2010). Ζ παξακέιεζε ζε βάξνο ησλ ειηθησκέλσλ κπνξεί λα είλαη ηφζν εζθεκκέλε, φζν θαη αθνχζηα ή πνιιέο θνξέο λα νθείιεηαη ζε άγλνηα θαη έιιεηςε εθπαίδεπζεο ησλ πεξηζαιπφλησλ, θπξίσο ζηηο πεξηπηψζεηο ειηθησκέλσλ κε άλνηα (Patterson, 2006). Καηά θχξην ιφγν πεξηιακβάλεη ηελ άξλεζε ή απνηπρία ηνπ αηφκνπ πνπ θξνληίδεη ηνλ ειηθησκέλν λα εθπιεξψζεη νπνηαδήπνηε απφ ηηο ππνρξεψζεηο ή ηα θαζήθνληά ηνπ (κεηαθίλεζε, παξνρή ηξνθήο, θαξκάθσλ, θαζαξηφηεηα ζπηηηνχ, αηνκηθή πγηεηλή, πιεξσκή ινγαξηαζκψλ/εθθξεκφηεηεο, πξνζσπηθή αζθάιεηα). Δμίζνπ ζεκαληηθέο κνξθέο θαθνπνίεζεο απνηεινχλ πξάμεηο φπσο ν έιεγρνο ηεο αιιεινγξαθίαο, ε ζηέξεζε ηνπ δηθαηψκαηνο γηα ιήςε απνθάζεσλ θαη επηινγήο ησλ αηφκσλ κε ηα νπνία ζα ζπλαλαζηξέθνληαη, ε απαγφξεπζε εθθιεζηαζκνχ. Δλ ζπληνκία, πξφθεηηαη γηα ζπκπεξηθνξέο πνπ εθθξάδνπλ έιιεηςε ζεβαζκνχ ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη κε αλαγλψξηζε ησλ ζθαηξηθψλ αλαγθψλ ησλ ειηθησκέλσλ (Gordon et al., 2001) Ζ θνηλσληθή απνκφλσζε απνηειεί κηα κνξθή θαθνπνίεζεο, ε νπνία έρεη ηα ζεκέιηα ηεο ζηε ζχγρξνλε θνηλσλία θαη ζηα ζηεξεφηππα πνπ θπξηαξρνχλ ζρεηηθά κε ηε γήξαλζε αιιά θαη ηελ άλνηα. Έρεη θαζηεξσζεί ε άπνςε φηη ε έιιεηςε λνεηηθήο/ζσκαηηθήο «επάξθεηαο» απνηειεί εχινγε αηηία απνθιεηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ (Major, 2005). Καηά ηελ εμέιημε ηεο λφζνπ, πξνζβάιινληαη λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο φπσο ε κλήκε, ε ζθέςε, ε αληίιεςε, ε γιψζζα θαη ε ηθαλφηεηα κάζεζεο θαη θξίζεο. ε αξθεηέο πεξηπηψζεηο δηαπηζηψλεηαη θαη αιιαγή ηεο ζπκπεξηθνξάο ή ηεο πξνζσπηθφηεηαο (Almkvist, 1996. Μεληελφπνπινο, 1997). Σελ θαηάζηαζε απηή επηβαξχλεη ε απφζπξζε ηνπ αζζελνχο απφ ηηο θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο κε ζπλέπεηα ηελ θνηλσληθή απνκφλσζε ηνπ ηδίνπ θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ. ηελ πεξίπησζε ηεο άλνηαο, ην ζηίγκα επηβαξχλεηαη ιφγσ ηνπ επεξρφκελνπ ζαλάηνπ. Γεληθφηεξα, ε θνηλσληθή αληίιεςε πνπ επηθξαηεί είλαη φηη ν ειηθησκέλνο δελ ρξήδεη άκεζεο βνήζεηαο θαη θξνληίδαο ζπγθξηηηθά κε έλα λεφηεξν. Κάησ απ‘ απηφ ην πξίζκα, δεκηνπξγείηαη κηα ηάζε εζεινηπθιίαο ζε κηα λεπξνινγηθή λφζν, φπσο ε Νφζνο Αlzheimer, φπνπ νη αλάγθεο ηνπ αζζελνχο επηζθηάδνληαη απφ ηελ πξνρσξεκέλε ειηθία θαη σο απνηέιεζκα «λνκηκνπνηείηαη» ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ηνπο (Major, 2005). πκπεξαζκαηηθά, ηφζν απφ ηηο έξεπλεο ζε δηεζλέο επίπεδν φζν θαη απφ ηελ θαζεκεξηλή θιηληθή εκπεηξία θαίλεηαη μεθάζαξα ε δηάζηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο νηθνλνκηθήο, ζπλαηζζεκαηηθήο θαη θνηλσληθήο θαθνπνίεζεο ησλ ειηθησκέλσλ θαη ε αλάγθε γηα πεξαηηέξσ έξεπλα, ελεκέξσζε θαη θνηλσληθή κέξηκλα. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Patterson, M. & Malley-Morrison, K. (2006). A Cognitive-Ecological Approach to Elder Abuse in Five Cultures: Human Rights and Education. Educational Gerontology, 32:73-82 Wolf, R., L. Daichman, Bennett, G. (2002). ―Abuse of the Elderly.‖ Pp. 123-46 in World Report on Violence and Health, edited by E. G. Krug, L. L. Dahlberg, J. A. Mercy, A.B. Zwi and Lozano, R. Geneva, Switcherland: World Health Organization. Kemp, B. Liao, S. (2006). Elder Financial Abuse: Tips for the Medical Director. American Medical Directors Association. Kemp, BJ. Mosqueda, LA. (2005). Elder Financial Abuse: An evaluation framework and supporting evidence. Journal of the American Geriatric Society, 53:1123-1127. Gordon, R. M. Brill, D. (2001). The abuse and neglect of the elderly. International Journal of Law and Psychiatry, 24:183-197. Acierno, R. Melba, A. Amstadter, A. B. Resnick, H. S. Steve, K. Muzzy, W. Kilpatrick, D. G. (2010). Prevalence and Correlates of Emotional, Physical, Sexual, and Financial Abuse and Potential Neglect in the United States: The National Elder Mistreatment Study. American Journal of Public Health, Vol 100, No. 2. Almkvist, O. (1996). Neuropsychological features of early AD: preclinical and clinical stages. Acta Neurol Scand. Suppl 165, 63-71 Μεληελφπνπινο, Γ. (1997). Η Μλήκε θαη νη Δηαηαξαρέο ηεο. University Studio Press Major, B. & O' Brien, L. T. (2005). The social psychology of stigma. Annual Review of Psychology, 56, 393–421 ΠΑΡΟΤΗΑΖ ΠΔΡΗΣΑΣΗΚΧΝ ΟΜΑΓΑ ΚΑΣΟΗΚΟΝ ΣΖ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΔΣΑΗΡΔΗΑ ΝΟΟΤ ALZHEIMER ΚΑΗ ΤΝΑΦΧΝ ΓΗΑΣΑΡΑΥΧΝ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ Παπαζσδφκελνπ Υξχζα Ζ νιηζηηθή θξνληίδα πνπ παξέρεηαη ζην ζνβαξφ ζηάδην ηεο άλνηαο , ε νπνία ζπληζηά κηα εμειηζζφκελε λεπξνεθθπιηζηηθή λφζν, έρεη σο ζηφρν ηελ επίηεπμε ηεο θαιχηεξεο πνηφηεηαο δσήο ησλ αζζελψλ θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο. Ζ αλαθνπθηζηηθή θαη ππνζηεξηθηηθή θξνληίδα ζε απηφ ην ζηάδην πεξηιακβάλεη ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πφλνπ θαη ησλ άιισλ ζπκπησκάησλ, θαζψο θαη ηε παξνρή ςπρνινγηθήο θαη θνηλσληθήο ζηήξημεο ησλ πεξηζαιπφλησλ κε ζθνπφ ηε θαιχηεξε δηαρείξηζε ηνπ ηειεπηαίνπ ζηαδίνπ ηεο δσήο αιιά θαη ηεο απψιεηαο. Χζηφζν, ηίζεηαη ζπρλά εζηθφο πξνβιεκαηηζκφο σο πξνο ηα φξηα ηεο ζεξαπεπηηθήο, θαηαπξαυληηθήο θξνληίδαο. Γηα ην ιφγν απηφ θαινχληαη άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηαο λα απνθαζίζνπλ σο πξνο ηηο δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο θξνληίδαο ηνπ αζζελή κε άλνηα (Treloar,Crugel & Adamis,2009). Έλα ηέηνην παξάδεηγκα απνηειεί θαη ε αλαδήηεζε βνήζεηαο ζηε δηαδηθαζία ζίηηζεο απηψλ ησλ αζζελψλ. Δλδεηθηηθά ζα παξνπζηαζηνχλ ηξία παξαδείγκαηα νηθνγελεηψλ κε αζζελείο κε δπζθαγία θαη δπζθαηαπνζία ζηα πιαίζηα ζπκβνπιεπηηθήο ηεο νκάδαο θαηνηθνλ ηεο Διιεληθήο Δηαηξείαο Νφζνπ Alzheimer θαη πλαθψλ Γηαηαξαρψλ ηεο Θεζζαινλίθεο. Ζ πνηφηεηα δσήο ηνπ αζζελή θαη ε ηθαλφηεηα παξνρήο θξνληίδαο ζην ζπίηη ζηα πξνρσξεκέλα ζηάδηα ηεο λφζνπ ζεκαηνδνηεί ηελ ηθαλφηεηα ηνπ πεξηζάιπνληα λα πξνζαξκνζζεί ζηελ αλαπφθεπθηε αιιαγή ξφισλ θαη λα αληαπνθξηζεί θαηάιιεια ζηηο αλάγθεο ηνπ αζζελή(Thompson et al.,2007). Ζ πεξίπησζε ηεο 89ρξνλεο αζζελνχο Σ.Θ. είλαη ραξαθηεξηζηηθή ηεο αλαγθαίαο αιιά επηηπρνχο αληηζηξνθήο ξφισλ, φπνπ ε 54ρξνλε ελήιηθε θφξε θαηέρεη ην ξφιν ηνπ βαζηθνχ πεξηζάιπνληα ηεο ειηθησκέλεο κεηέξαο. πγθεθξηκέλα, ζην λεπξνςπρνινγηθφ έιεγρν πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ζην θέληξν εκέξαο ηεο εηαηξείαο πξηλ 2 ρξφληα, δηαπηζηψζεθαλ ζηελ αζζελή λνεηηθέο θαη ιεηηνπξγηθέο ειιείςεηο ζνβαξνχ ζηαδίνπ πηζαλήο αγγεηαθήο άλνηαο. Αλαθνξηθά κε ηα ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηψκαηα, θαηαγξάθεθαλ αξθεηά ζπρλέο ςεπδαηζζήζεηο θαη παξαηζζήζεηο κέηξηαο ζνβαξφηεηαο ελψ σο πξνο ηε ζπγθηλεζηαθή θαηάζηαζε ε αζζελήο παξνπζίαδε απάζεηα κέηξηαο ςπρνινγηθήο επηβάξπλζεο. ην ηζηνξηθφ ηεο αζζελνχο αλαθέξζεθαλ θαη ρξφληα πξνβιήκαηα νζηεναξζξίηηδαο, ζπνλδπιαξζξίηηδαο, θνιπηθήο καξκαξπγήο, ππέξηαζεο, θαη ππνζπξενεηδηζκνχ θαζψο θαη ζπρλψλ νπξνινηκψμεσλ ηα ηειεπηαία ρξφληα. Αξρηθά, ε αζζελήο ζπκκεηείρε ζε πξφγξακκα γπκλαζηηθήο θαη κνπζηθνζεξαπείαο ηνπ θέληξνπ. Πεξίπνπ 10 κήλεο αξγφηεξα, επηδεηλψζεθε αηζζεηά ε θηλεηηθφηεηά ηεο θαζψο θαη ε ιεθηηθή ηεο επηθνηλσλία, κεηψζεθε ζεκαληηθά ε καζεηηθή ηεο θίλεζε θαη γεληθφηεξα επεξεάζηεθε ε φξεμή ηεο γηα θαγεηφ. Ζ αζζελήο δηέθνςε ηα πξνγξάκκαηα θαη ζπλέρηζε λα δηακέλεη ζην ζπίηη ηεο θφξεο ηεο φπνπ ζπκβηψλεη επηπιένλ κε ηελ 23ρξνλε εγγνλή ηεο ηα ηειεπηαία 15 ρξφληα. Ζ αζζελήο κεηαθφκηζε ζην ζπίηη ηεο θφξεο πεξίπνπ κηα δεθαεηία κεηά ην ζάλαην ηνπ ζπδχγνπ ηεο γηα λα βνεζήζεη ζηελ αλαηξνθή ηεο εγγνλήο ηεο θαζψο εθείλν ην δηάζηεκα ε θφξε βξηζθφηαλ ζε δηαδηθαζία δηαδπγίνπ. Οη ζπλζήθεο δηαβίσζεο είλαη ηδηαίηεξα ηθαλνπνηεηηθέο θαη νη ελδννηθνγελεηαθέο ζρέζεηο αξθεηά εληζρπκέλεο ζε επίπεδν έθθξαζεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ κειψλ. Ζ νηθνγέλεηα δελ έρεη άιια παηδηά θαη ζην ζπίηη ππάξρεη θαη εμσηεξηθή βνεζφο πνπ ζπκκεηέρεη ζην πξαθηηθφ θνκκάηη θξνληίδαο ηεο αζζελνχο εδψ θαη 2 ρξφληα πεξίπνπ. Μεηά απφ εθηεηακέλε πληγκνλή θαη αδπλακία θαηάπνζεο, απνθαζίζηεθε απφ ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ ε ρξήζε ξηλνγαζηξηθνχ ζσιήλα(Levine). Έλα ραξαθηεξηζηηθφ ηεο δηαδηθαζίαο ιήςεο απνθάζεσλ ζηα δεηήκαηα θξνληίδαο ησλ αζζελψλ πνπ θαζεκεξηλά πξνθχπηνπλ είλαη φηη βηψλεηαη ζπγθξνπζηαθά απφ ηνπο πεξηζάιπνληεο (Werner,2001). ε κηα πξνζπάζεηα ινηπφλ απνηειεζκαηηθφηεξεο αληηκεηψπηζεο ησλ πξνζδνθηψλ θαη θφβσλ σο πξνο ηε ρξήζε ππνβνεζνχκελεο ζίηηζεο, ε ζπγθεθξηκέλε πεξηζάιπνπζα θηλεηνπνηήζεθε ζεκαληηθά σο πξνο ηε ζπγθέληξσζε πιεξνθνξηψλ θαη ηελ εθηίκεζε ησλ πηζαλψλ δηαζέζηκσλ ελαιιαθηηθψλ ιχζεσλ. ηαδηαθά, ζηα πιαίζηα ζπκβνπιεπηηθήο ζηήξημεο απφ ηελ νκάδα θαηνίθνλ, δφζεθε εθπαίδεπζε ζε δεμηφηεηεο παξάιιειεο (per os) ζίηηζεο θαη κεηά απφ ηαθηηθνχο ζηνκαηνινγηθνχο ειέγρνπο γηα αληηκεηψπηζε έιθνπο γιψζζαο θαη άιισλ κπθεηηάζεσλ ζηφκαηνο , πξαγκαηνπνηήζεθε ηειηθά εμαγσγή ηνπ ξηλνγαζηξηθνχ ζσιήλα. Ζ αζζελήο κέρξη ζήκεξα παξακέλεη θιηλήξεο αιιά παξνπζηάδεη εηθφλα λνεηηθήο βειηίσζεο πνπ ρξνληθά ζπκπίπηεη κε ηε δηαθνπή ππνβνεζνχκελεο ζίηηζεο θαη ε νηθνγέλεηα εμαθνινπζεί λα ρξεζηκνπνηεί εκη-αιεζκέλεο ηξνθέο κε θπζηθφ ηξφπν( ζίηηζε per os). Αξθεηνί είλαη νη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ απαηηνχκελε αληηζηξνθή ξφισλ ζηηο ζρέζεηο ελήιηθνπ ηέθλνπ θαη γνλέα αζζελή κε άλνηα. πνπδαία πξνυπφζεζε γηα ηελ επηηπρή βίσζε απηνχ ηνπ ξφινπ απνηειεί ην επίπεδν ςπρνζπλαηζζεκαηηθήο σξηκφηεηαο ηνπ ηέθλνπ, γεγνλφο πνπ απνηππψλεηαη ζηελ ηθαλφηεηά ηνπ γηα αλαγλψξηζε ησλ αλαγθψλ ηνπ γνλέα κε άλνηα. Παξάιιεια, φζν κεγαιχηεξε είλαη ε απνδνρή ηεο ζηαδηαθήο απψιεηαο λνεηηθνχ δπλακηθνχ θαη ιεηηνπξγηθήο απηνλνκίαο ηνπ αζζελή ζηελ θζίλνπζα πνξεία ηεο λφζνπ, ηφζν πεξηζζφηεξν εμαζθαιίδεηαη ε δηαρείξηζε αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ πεξηζάιπνληα (Goode, Haley,Roth &Ford,1998). ηε πεξίπησζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πεξηζηαηηθνχ ην πςειφ θνηλσληθφκνξθσηηθφ επίπεδν ηεο πεξηζάιπνπζαο, ην εληζρπκέλν θνηλσληθφ δίθηπν θαζψο θαη ε ηθαλνπνηεηηθή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηαο θαίλεηαη λα ελίζρπζαλ ζεηηθά ηα επίπεδα θαηαλφεζεο, ελζπλαίζζεζεο θαη απηνπεηζαξρίαο ησλ κειψλ, ψζηε λα αληαπνθξηζνχλ επαξθψο ζηε ζπκβνπιεπηηθή ηεο νκάδαο θαη γεληθφηεξα ζην δχζθνιν έξγν πνπ αλέιαβαλ. εκαληηθφ ξφιν βέβαηα ζηελ νκαιή πνξεία αληηζηξνθήο ησλ ξφισλ δηαδξακαηίδεη θαη ε αξκνληθή αιιειεπίδξαζε ζηα κέιε ηνπ νηθνγελεηαθνχ ζπζηήκαηνο (Dooley & Hinojosa,2004), θάηη πνπ ραξαθηεξίδεη έληνλα ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε πεξηζηαηηθνχ θαη ην γεγνλφο απηφ θαζφξηζε ηηο πηζαλφηεηεο απνηειεζκαηηθφηεξεο επηθνηλσλίαο θαη βειηίσζε ηε πνηφηεηα δσήο νιφθιεξεο ηεο νηθνγέλεηαο. ρεηηθά κε ην ςπρνινγηθφ θνξηίν ηεο πεξίζαιςεο εξεπλεηηθά δεδνκέλα αλαθέξνπλ φηη αλακέλεηαη πςειφηεξν ζηηο ζπγαηέξεο πεξηζάιπνπζεο ιφγσ ηνπ ζπλδπαζκνχ θαζεθφλησλ θαη ηεο ππεξθφξησζεο πνιιαπιψλ ξφισλ θαη ιηγφηεξν ζηνπο γηνπο νη νπνίνη αλαθέξνπλ κεγαιχηεξα επίπεδα δηαηήξεζεο πξνζσπηθψλ ελδηαθεξφλησλ. Γεληθφηεξα, ε επειημία ζηε θαηαλνκή αξκνδηνηήησλ θαη θξνληίδαο ζηα ππφινηπα κέιε ηνπ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο ζπκβάιιεη ζηελ ειάηησζε ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο ππεξθφξηηζεο πνπ πξνθχπηεη απφ ην βίσκα ηνπ ξφινπ πεξίζαιςεο (Kausar & Powell,2005). Χζηφζν, ππάξρνπλ πεξηζάιπνληεο πνπ αηζζάλνληαη αβνήζεηνη θαζψο εηζπξάηηνπλ κεησκέλε ζηήξημε απφ ηνλ επξχηεξν νηθνγελεηαθφ πεξίγπξν θαη αλαπφθεπθηα επηθνξηίδνληαη ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ αλαγθψλ θξνληίδαο ηνπ αζζελή. Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε πεξηζάιπνπζα θφξε ηνπ 80ρξνλνπ αζζελή Γ.Α. πνπ δηακέλεη κφλε κε ηνπο ειηθησκέλνπο γνλείο ηεο ζε επαξρηαθή πεξηνρή ηνπ λνκνχ, ηα ηειεπηαία ρξφληα κεηά ηε δηαδηθαζία δηαδπγίνπ ηεο. Ζ πεξηζάιπνπζα έρεη απνθηήζεη 2 παηδηά απφ ην γάκν ηεο ηα νπνία ζπκβηψλνπλ κε ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο ζηελ ίδηα πεξηνρή. Ζ παξαθνινχζεζε απφ ηελ νκάδα απηήο ηεο νηθνγέλεηαο άξρηζε πξηλ απφ πεξίπνπ 2 έηε φηαλ ν αζζελήο κε άλνηα ,πνπ κέρξη ηφηε εκθάληδε θπξίσο ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηψκαηα έληνλεο θνβίαο θαη παξαηζζήζεσλ, ππέζηε ηζραηκηθφ εγθεθαιηθφ επεηζφδην θαη παξνπζίαζε ζνβαξή επηδείλσζε ζην θνκκάηη ηεο ιεηηνπξγηθφηεηαο θαη αθαζία έθθξαζεο ρσξίο πεξηζψξηα απνθαηάζηαζεο. Καηά ηε ιήςε ηζηνξηθνχ αλαθέξζεθαλ θαη ζπλππάξρνληα πξνβιήκαηα κεησκέλεο φξαζεο, ζαθραξψδε δηαβήηε θαη ππεξιηπηδαηκίαο. Σα θπξηφηεξα αηηήκαηα ηεο πεξηζάιπνπζαο αθνξνχζαλ δεηήκαηα πξαθηηθήο εθπαίδεπζεο ζε ζέκαηα θαζεκεξηλήο θξνληίδαο ηνπ αζζελή αιιά θαη ζπλαηζζεκαηηθήο ζηήξημεο θαζψο ε ειηθησκέλε κεηέξα ηεο ιφγσ πξνβιεκάησλ αθνήο αιιά θαη ζεκάησλ θαηαζιηπηηθήο δηάζεζεο δε ζα κπνξνχζε λα ζπλερίζεη ην ξφιν ηεο πεξίζαιςεο ηνπ ζπδχγνπ ηεο. Δπηπιένλ, ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηαο δελ επλνεί ηελ χπαξμε εμσηεξηθήο θξνληίζηξηαο θαη ελψ ππάξρνπλ άιια αδέξθηα δελ ελδηαθέξνληαη. Χο πξνο ηελ αλαγλψξηζε ησλ πξαθηηθψλ δπζθνιηψλ ηεο θξνληίδαο, ε πεξηζάιπνπζα έδεηρλε λα απνδέρεηαη λνεηηθά ηελ αληηζηξνθή ησλ ξφισλ. Καηαλννχζε δειαδή ηηο ππνρξεψζεηο ηεο θαη ηα φξηα ηεο θξνληίδαο, σζηφζν θαηλφηαλ λα πηνζεηεί κηαλ εηθφλα κεησκέλεο ζπλαηζζεκαηηθήο εκπινθήο ζηε θαηάζηαζε ηνπ αζζελή. χκθσλα κε ην ζεσξεηηθφ κνληέιν δηαρείξηζεο ηνπ ζπλαηζζήκαηνο ελήιηθσλ ηέθλσλ πεξηζαιπφλησλ αζζελψλ, ην είδνο δηαπξνζσπηθνχ δεζκνχ(αζθαιήο, αλαζθαιήο) πνπ αλέπηπμαλ εμειηθηηθά ηα ηέθλα κε ην γνλέα πξηλ λνζήζεη, ελεξγνπνηείηαη ζε θξίζηκεο ζπλαηζζεκαηηθά θαηαζηάζεηο θαη αληαλαθιάηαη ζην ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζα βηψζνπλ ην ξφιν ηεο πεξίζαιςεο(Baldwin et al.,1993). Μεηαμχ ησλ ελήιηθσλ ηέθλσλ πνπ βηψλνπλ αλαζθαιή ηχπν δεζκνχ κε ην γνλέα, αλαθέξνληαη θαη πεξηπηψζεηο ηζρπξήο λνεηηθήο άκπλαο πνπ ελψ θαηλνκεληθά ην άηνκν πξνζπαζεί λα αληηκεησπίζεη ην πξφβιεκά ηνπ, απσζεί παξάιιεια ηελ επεμεξγαζία ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ γηα λα πξνζηαηεπηεί απφ ηα πςειά επίπεδα άγρνπο. Μέζα απφ ηε ζπλεξγαζία κε ην ζπγθεθξηκέλν νηθνγελεηαθφ ζχζηεκα, παξαηεξήζεθε φηη ελψ ε πεξηζάιπνπζα ηεξνχζε γεληθφηεξα κηα δηαιιαθηηθή αληίιεςε ζηε ζπκβνπιεπηηθή ζίηηζεο , ζηε πνξεία ησλ επηζθέςεσλ ηεο νκάδαο δηαπηζηψζεθε επαλεηιεκκέλε απνθπγή σο πξνο ηελ εθηέιεζε ησλ νδεγηψλ θαη ε νηθνγέλεηα βξέζεθε αξθεηέο θνξέο αληηκέησπε κε έληνλα ζέκαηα δπζθαγίαο. Αθφκε, σο απνηέιεζκα ηεο γεληθφηεξεο ζηάζεο αβεβαηφηεηαο ζρεηηθά κε ηελ επάξθεηα ελαιιαθηηθψλ ηξφπσλ ζίηηζεο, απνθαζίζηεθε απφ ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ λα ζπλερηζηεί ν θπζηθφο ηξφπνο ζίηηζεο ηνπ αζζελή θαη λα απνθεπρζεί νπνηαδήπνηε άιιε παξεκβαηηθή δηαδηθαζία. Ζ θαιή πξνυπάξρνπζα ζρέζε κεηαμχ πεξηζάιπνληα θαη αζζελνχο πνπ δηαηεξεί ηελ αμηνπξέπεηα θαη ην ζεβαζκφ είλαη γεληθφηεξα ζπνπδαίνο παξάγνληαο γηα ηελ επηηπρεκέλε πξνζαξκνγή ηεο νηθνγέλεηαο ζηηο απαηηήζεηο ηεο λφζνπ. ε νηθνγελεηαθά ζπζηήκαηα φκσο κε πην μεθάζαξνπο θαη θαζνξηζκέλνπο παξαδνζηαθά ξφινπο γηα λα επέιζεη ε πξνζαξκνγή ζα πξέπεη ε νηθνγέλεηα λα πηνζεηήζεη λέεο ηζνξξνπίεο. Οη ζχδπγνη πεξηζάιπνληεο ιφγσ ειηθίαο ή θαη ιφγσ ζπλππάξρνπζαο θαθήο θαηάζηαζεο πγείαο, είλαη πηζαλφ λα έρνπλ αθφκε πην κεησκέλε επειημία ζηελ αιιαγή ξφισλ κε απνηέιεζκα λα γίλνληαη πεξηζζφηεξν επάισηνη ζηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο πεξίζαιςεο( θαηάζιηςε, άγρνο, ζπκφο θηι.) (Cooper, Katona, Orrell & Livingston, 2005). ην παξάδεηγκα ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ εθιηπφληνο αζζελή Κ.., πνπ πξηλ απφ 5 έηε παξνπζίαζε αίηεκα ζπλεξγαζίαο κε ηελ νκάδα, ε ηφηε ζπλνκήιηθε ζχδπγνο εθδήισλε κηα δηάρπηε αλεζπρία γχξσ απφ ηηο καθξνπξφζεζκεο αβεβαηφηεηεο θαη ζπλέπεηεο ηεο αζζέλεηαο αιιά θαη σο πξνο ηελ επάξθεηά ηεο ζρεηηθά κε ηελ θάιπςε αλαγθψλ ηνπ αζζελή. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηνλ 78ρξνλν αζζελή είραλ δηαγλσζζεί πνιιαπιά αγγεηαθά εγθεθαιηθά επεηζφδηα θαη λφζνο ηνπ Parkinson. ε λεπξνςπρνινγηθφ επίπεδν, ππήξραλ έθδεια ζπκπηψκαηα απάζεηαο , δπζαξζξίαο θαη λνεηηθέο ειιείςεηο κεζαίνπ ζηαδίνπ άλνηαο. ε ζχληνκν ζρεηηθά ρξνληθφ δηάζηεκα,, ε θηλεηηθφηεηά ηνπ επηδεηλψζεθε θαη ε γεληθφηεξε ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπ εμαζζέλεζε. Χο ζπλππάξρνληα πξνβιήκαηα αλαθέξζεθαλ αξηεξηαθή ππέξηαζε, πξνβιήκαηα φξαζεο θαη επέκβαζε γηα παξαιπηηθφ εηιεφ πνπ νδήγεζε ζε ρξήζε θνινζηνκίαο. Ο αζζελήο δηέκελε κε ηε ζχδπγφ ηνπ ζε ηδηαίηεξα πξνζεγκέλεο ζπλζήθεο θαη ηα 3 παηδηά ηνπο ζπκβίσλαλ κε ηε δηθή ηνπο νηθνγέλεηα. ηελ πνξεία ηεο ςπρνθηλεηηθήο ηνπ επηβξάδπλζεο, ε πεξηζάιπνπζα αλέπηπμε πςειά επίπεδα άγρνπο θαη ζπλαηζζήκαηα έληνλεο ζιίςεο πξνο ηε ρακέλε, επηζπκεηή απηνλνκία ηνπ ζπδχγνπ ηεο. Ζ ζνβαξφηεηα ησλ ζπκπεξηθνξηθψλ πξνβιεκάησλ θαη ησλ ζεκάησλ απηνεμππεξέηεζεο ηνπ αζζελή θαη ν ξπζκφο εμέιημεο απηψλ ησλ αιιαγψλ ζηε καθξνρξφληα θξνληίδα ζρεηίδεηαη κε ην κέγεζνο ηεο ςπρνινγηθήο επηβάξπλζεο πνπ βηψλνπλ νη πεξηζάιπνληεο. Δπηπξφζζεηα, ην είδνο ηεο ζρέζεο κε ηνλ αζζελή επεξεάδεη ην ςπρνινγηθφ θνξηίν κε απνηέιεζκα νη ζχδπγνη πεξηζάιπνληεο λα βηψλνπλ κεγαιχηεξε επηβάξπλζε θαζψο αηζζάλνληαη εγθισβηζκέλνη θαη αδχλακνη λα ζπλερίζνπλ ηε δσή ηνπο. Σέινο, νη ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο ησλ αγρνγφλσλ θαηαζηάζεσλ πνπ πξνθχπηνπλ ζην θάζε ζηάδην, ζρεηίδνληαη κε ηελ ππνθεηκεληθή ζπλαηζζεκαηηθή ππεξθφξηηζε ησλ πεξηζαιπφλησλ (Etters, Goodall &Harrison, 2008). ηε ζπγθεθξηκέλε νηθνγέλεηα, ε αίζζεζε ηνπ βαζκνχ απηφ-απνηειεζκαηηθφηεηαο απφ ηε ζχδπγν ήηαλ εληππσζηαθά ρακειή, παξάγνληαο πνπ νδήγεζε ζηαδηαθά ζε ςπρνινγηθή εμάληιεζε. Ζ ππνθεηκεληθή αμηνιφγεζε ηεο αλεπάξθεηαο ζην ξφιν θαίλεηαη λα αληηθαηνπηξίδεη θαη ηηο πξνυπάξρνπζεο ελδν-νηθνγελεηαθέο ζρέζεηο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζπζηήκαηνο ,θαζψο αλαθέξζεθε επαλεηιεκκέλα απφ ηε ζχδπγν πσο πνηέ άιινηε δελ ρξεηάζζεθε λα αλαιάβεη ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ επίιπζε ηφζν απαηηεηηθψλ θαηαζηάζεσλ. ε θάζε απφπεηξα ηεο νκάδαο γηα ζπκβνπιεπηηθή ζίηηζεο ε πεξηζάιπνπζα εθδήισλε κεγάιε αλαζθάιεηα σο πξνο ην λα αλαιάβεη ηνλ έιεγρν ηεο θαηάζηαζεο κε απνηέιεζκα λα δπζθνιεχεηαη λα θηλεηνπνηεζεί πξνο ηελ ελεξγή πηνζέηεζε ησλ πξαθηηθψλ νδεγηψλ ηεο νκάδαο. ηαδηαθά θαη χζηεξα απφ εθηεηακέλε ζηήξημε απφ ηελ νκάδα ζπκκνξθψζεθε ζηηο ζπκβνπιεπηηθέο ππνδείμεηο θαη ηειηθά απνθάζηζε ηε ρξήζε ελαιιαθηηθήο ζίηηζεο. Αξρηθά ηνπνζεηήζεθε ξηλνγαζηξηθφο ζσιήλαο ζηνλ αζζελή θαη αξγφηεξα ππεβιήζε θαη ζε γαζηξνζηνκία. Αμηνζεκείσην είλαη θαη ην γεγνλφο φηη ελψ ππήξρε ζην ζπίηη εμσηεξηθή θξνληίζηξηα θάπνηεο ψξεο ηεο εκέξαο, ε ζχδπγνο δε θαηάθεξε λα αλαπηχμεη ηδηαίηεξε ζρέζε εκπηζηνζχλεο καδί ηεο κε απνηέιεζκα λα κελ κπνξεί λα σθειεζεί απφ ηε δπλαηφηεηα κείσζεο ηεο ςπρνινγηθήο πίεζεο ηεο θξνληίδαο. Γεληθφηεξα ε ζπγθεθξηκέλε πεξηζάιπνπζα, παξνπζίαδε ρακειή ηθαλφηεηα ζπλαηζζεκαηηθήο έθθξαζεο γεγνλφο πνπ ηελ νδήγεζε ζην λα απνθεχγεη λα εθδειψζεη ηηο αλεζπρίεο ηεο ζην ππφινηπν νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ θαη ηειηθά λα κελ θαηνξζψζεη λα αλαδεηά απφ ηα άιια κέιε βνήζεηα. πκπεξαζκαηηθά, ζα ιέγακε φηη ν νηθνγελεηαθφο πεξηζάιπσλ αζζελνχο κε άλνηα απνηειεί κηα ηδηαίηεξε θαηεγνξία πεξηζάιπνληνο πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηηο πην επηβεβαξπκκέλεο. Καηά ζπλέπεηα, ρξεηάδεηαη ηα κέιε ηνπ νηθνγελεηαθνχ ζπζηήκαηνο λα θαηαβάιινπλ κεγάιε θαηαλφεζε θαη ππνκνλή γηα λα κπνξέζνπλ λα ιεηηνπξγήζνπλ σο νκάδα θαη λα αληαπεμέξζνπλ επαξθψο ζην δχζθνιν έξγν ηνπο. Βηβιηνγξαθία Baldwin, M.W., Fehr, B., Keedian, E., Seidel, M., Thomson, D.W., et al. (1993). An exploration of the relational schemata underlying attachment styles: Self report and lexical decision approaches. Personality and Social Psychology Bulletin, 19, 746-754. Cooper, C., Katona, C., Orrell, M., & Livingston, G. (2005). Coping strategies and anxiety in caregivers of people with Alzheimer‘s disease: the LASER-AD study. Journal of affective disorders, 90 (1), 15-20. Dooley, N.R., & Hinojosa, J. (2004).Improving quality of life for persons with Alzheimer‘s disease and their family caregivers: brief occupational therapy intervention. American Journal of Occupational Therapy, 58 (5), 561-569. Etters, L., Goodall, D., & Harrison, B.E.(2008).Caregiver burden among dementia patient caregivers: a review of the literature. Journal of the American Academy of Nurse Practitioners, 20, 243-428. Goode, K.T., Haley, W. E., Roth, D.L., &Ford, G.R.(1998).Predicting longitudinal changes in caregiver physical and mental health: A stress process model. Health Psyclology, 17,190-198. Kausar, R., & Powel, G.E. (2005). Coping and psychological distress in carers of patients with neurological disorders. Asia Pasific Disability Rehabilitation Journal. Thompson, C.A., Spilsbury, K., Hall, J., Birk, Y., Barnes, C., & Adamson, J.(2007). Systematic review of information and support interventions for caregivers of people with dementia. BMC Geriatrics, 7, 18. Treloar, A., Crugel, M., & Adamis, D. (2009) Palliative and end of life care of dementia at home is feasible and rewarding: Results from the ‗Hope for Home‘s study. Dementia, 8, 335. Werner, P. (2001).Correlates of family caregiver‘s knowledge about Alzheimer‘s disease. International Journal of Geriatric Psychiatry, 16, 32-28. νύκπνπξνπ Αηθαηεξίλε, ςπρνιόγνο Ραηζηζκόο ζηελ ηξίηε ειηθία Ο παξάγνληαο ηεο ειηθίαο είλαη απφ ηα πξψηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ παξαηεξεί θαλείο ζηνπο άιινπο αλζξψπνπο γχξσ ηνπ (Fiske, 1998). Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θαζνξίδεη ηνλ ηξφπν θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ αηφκσλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη πνιιέο θνξέο αλαξσηηέηαη θαλείο πψο πξέπεη λα ζπκπεξηθεξζεί απέλαληη ζε έλα άηνκν πνπ δηαθέξεη απφ εθείλνλ σο πξνο ηηο θνηλσληθέο, ηηο θπζηθέο θαη λνεηηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο θαζψο θαη ηηο πνιηηηθέο ή ζξεζθεπηηθέο ηνπ πεπνηζήζεηο (Stangor & Schaller, 1996). Σα άηνκα ηείλνπλ λα θαηεγνξηνπνηνχλ ηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπο θπξίσο σο πξνο ηε θπιή, ην θχιν θαη ηελ ειηθία (Kunda 1999). Αλαθνξέο λέσλ απφ ηε Μ. Βξεηαλία έδεημαλ φηη ην 43% ησλ ζπκκεηερφλησλ αλέθεξε εκπεηξίεο απφ ειηθηαθφ ξαηζηζκφ, 27% ππέζηε δηαθξίζεηο θχινπ, 11% θπιεηηθέο δηαθξίζεηο θαη 6% δηαθξίζεηο σο πξνο ηηο ζεμνπαιηθέο πξνηηκήζεηο (Willow, Franklin & Shaw, 2007). χκθσλα κε ηηο θνηλσληθέο δηαζηάζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ξαηζηζκνχ, ν ειηθηαθφο ξαηζηζκφο αλαθέξεηαη ζε κηα ζεηξά απφ ζηάζεηο, πηζηεχσ, ζπκπεξηθνξέο, λφξκεο θαη αμίεο πνπ δηαρσξίδνπλ θαη βάδνπλ ζε θαηψηεξε κνίξα ην άηνκν, ιφγσ ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζε νξηζκέλε ειηθηαθή νκάδα. πλήζσο αλαθέξεηαη ζε δηαθξίζεηο πνπ θάλνπλ ηα ελήιηθα άηνκα απέλαληη ζε παηδηά θαη εθήβνπο αιιά θαη αληίζηξνθα (Kirkpatrick, Katsiaficas, Kirkpatrick, 2011). Ζ εθηίκεζε θαη ε ζηάζε ησλ αηφκσλ γηα ηνπο άιινπο ζηεξίδεηαη ζην πφζν κεγάινη ζε ειηθία θαίλνληαη. Σν θαηλφκελν ηνπ «εμσγελνχο νκνηνγελνχο απνηειέζκαηνο» αλαθέξεη φηη απφ ηε κία πιεπξά ηα λεαξά άηνκα αληηιακβάλνληαη ηνπο ειηθησκέλνπο σο φκνηνπο, έρνληαο ζρεδφλ ίδηεο πνιηηηθέο πεπνηζήζεηο θαη πεξηνξηζκέλνπο πλεπκαηηθνχο νξίδνληεο θαη απφ ηελ άιιε πιεπξά νη ειηθησκέλνη ζεσξνχλ ηνπο λένπο φκνηνπο σο πξνο ηελ έιιεηςε πεηζαξρίαο θαη ηελ κεησκέλε ζηνραζηηθφηεηα (Park & Rothbart, 1982). Ζ εξεπλεηηθή κειέηε ηνπ Erber (1989) γχξσ απφ ηα αίηηα κλεκνληθήο απψιεηαο ζε θάζε ειηθία έδεημε φηη φηαλ ηα λεφηεξα άηνκα μερλνχλ, απηφ νθείιεηαη ζηελ έιιεηςε πξνζπάζεηαο ή πξνζνρήο ζηηο δηάθνξεο δνθηκαζίεο ελψ φηαλ νη ειηθησκέλνη θάλνπλ ην ίδην, απηφ εμεγείηαη απφ ηελ γεληθφηεξε λνεηηθή αλεπάξθεηα ηνπ γήξαηνο. Σα ζπκπεξάζκαηα απφ ηελ έξεπλα έδεημαλ φηη ηα άηνκα πην γξήγνξα ζπζρεηίδνπλ ηνπο ειηθησκέλνπο κε ραξαθηεξηζκνχο αλεπάξθεηαο ζε δηάθνξνπο ηνκείο παξά κε ζηνηρεία απνηειεζκαηηθφηεηαο ζηνπο ίδηνπο ηνκείο (Zemore & Cuddy, 2000). Ο ξαηζηζκφο ζηε γ΄ ειηθία ζπλίζηαηαη απφ ζπκπεξηθνξέο πξνθαηάιεςεο ησλ λεφηεξσλ αηφκσλ απέλαληη ζηα ειηθησκέλα άηνκα θαη γεληθφηεξα ηε δηαδηθαζία ηνπ γήξαηνο θαη αλαθέξεηαη ζε αζπλείδεηεο ζθέςεηο θαη ζπλαηζζήκαηα, θπξίσο αξλεηηθά, πνπ ηξέθνπλ ηα λεφηεξα γηα ηα ειηθησκέλα άηνκα. Σν ζηεξεφηππν φηη φζν γεξλάεη ην άηνκν γίλεηαη θαη πην αλίθαλν, νδεγεί ζε ζπκπεξηθνξέο δηαθξίζεσλ πνπ ην επαιεζεχνπλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ηα λεαξά άηνκα κεηαβάιινπλ ηνλ ηξφπν νκηιίαο ηνπο θαηά ηελ επηθνηλσλία κε κεγαιχηεξνπο ρξεζηκνπνηψληαο ιηγφηεξν ζχλζεηεο εθθξάζεηο θαη πην πςεινχο ηφλνπο ζηε θσλή, αθφκα θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ θάηη ηέηνην δελ θξίλεηαη απαξαίηεην (Hummert et al., 1998). Σν παξάδνμν είλαη φηη ελψ ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ λεαξψλ αηφκσλ δηαθαηέρεηαη απφ ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο πνπ αθνξνχλ ην γήξαο, ε γ‘ ειηθία απνηειεί ηελ ειηθηαθή νκάδα ζηελ νπνία πξφθεηηαη αλαπφθεπθηα λα αλήθνπλ κειινληηθά (Nelson, 2001). Αξθεηνί επηζηήκνλεο πξνζπάζεζαλ λα κειεηήζνπλ ηηο ξίδεο πξνέιεπζεο ηνπ ξαηζηζκνχ απέλαληη ζηε γ‘ ειηθία. Οη Greenberg, Scimel & Mertens ππνζέηνπλ φηη ε γελεζηνπξγφο αηηία ησλ δηαθξίζεσλ απέλαληη ζηνπο γεξαηφηεξνπο είλαη δηαλνεηηθή. Απηφ ζεκαίλεη φηη νη πξνθαηαιήςεηο απέλαληη ζηα ειηθησκέλα άηνκα πεγάδνπλ απφ ηελ εζσηεξηθή θνβία γηα ηε δηθή καο ζλεζηκφηεηα. Σα λεαξά άηνκα πξνζεγγίδνπλ ηνπο ειηθησκέλνπο κε απέρζεηα δηφηη αγρψλνληαη φηαλ αληηθξίδνληάο ηνπο αληηιακβάλνληαη φηη νδεγνχληαη ζηγά ζηγά πξνο ην γήξαο. Δπηπιένλ, ε ζεσξία ηνπ Greenberg γηα ηε δηαρείξηζε ηνπ θφβνπ γχξσ απφ ην γήξαο αλαθέξεηαη ζηελ εζσηεξηθή επηζπκία ηνπ αηφκνπ λα δηαρσξίζεη ηνλ εαπηφ ηνπ απφ νηηδήπνηε ηνπ ζπκίδεη ηελ επηθείκελε ζλεηή θχζε ηνπ. Καηά ζπλέπεηα, ε ππφζεζε φηη ην γήξαο απνηειεί θπζηθή δηαδηθαζία θζνξάο αληηκεησπίδεηαη πιένλ σο θνηλσληθφ πξφβιεκα. ην ρψξν ησλ Μ.Μ.Δ ην 1,5% ησλ ηειενπηηθψλ ραξαθηήξσλ είλαη ειηθησκέλνη ελψ ε πιεηνςεθία ηνπ πνζνζηνχ θαηαιακβάλεη αζήκαληνπο θαη φρη πξσηαγσληζηηθνχο ξφινπο. Οη ειηθησκέλνη έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο απφ θάζε άιιε ειηθηαθή νκάδα λα εκθαληζηνχλ ζε ηειενπηηθέο θαη θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο κε θσκηθφ ηξφπν, θαηνξζψλνληαο κε απηφ ηνλ ηξφπν ηελ δηαηψληζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γηα αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ζε ηνκείο ηεο θπζηθήο, λνεηηθήο θαη ζεμνπαιηθήο ηνπο δσήο (Zebrowitz & Montepare, 2000). Σν ζχλεζεο ηειενπηηθφ πνξηξαίην ηνπ ειηθησκέλνπ παξνπζηάδεη ην άηνκν σο «αξγφ, ζπγθερπκέλν, άραξν θαη κε ζεμνπαιηθφ», αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ γξήγνξα νδεγνχλ ζηελ παγησκέλε θαηεγνξηνπνίεζή ηνπ (Cuddy & Fiske, 2002). Δπηπιένλ, ε εμειηθηηθή ζεσξία πξνηείλεη φηη ν ξαηζηζκφο δελ είλαη έκθπηνο αιιά δεκηνπξγείηαη θπξίσο απφ ηνπο ελήιηθεο πνπ ζπλππάξρνπλ ζην πεξηβάιινλ φπνπ κεγαιψλεη ην παηδί. Δπηπξφζζεηα, νη δνκηθέο αιιαγέο ζηε θνηλσλία έρνπλ κεηαηξέςεη ηε δηεπξπκέλε νηθνγελεηαθή ελφηεηα ζε ππξεληθέο νηθνγέλεηεο απφ ηηο νπνίεο απνπζηάδεη ζπρλά ε επαθή ησλ παππνχδσλ κε ηα εγγφληα ηνπο. ιεο νη παξαπάλσ επηξξνέο ησλ Μ.Μ.Δ θαη ησλ γνλέσλ έρνπλ σο επαθφινπζν λα δεκηνπξγήζνπλ ζηα παηδηά αξλεηηθή εληχπσζε γηα ηα ειηθησκέλα άηνκα. Σν εξψηεκα πνπ ηίζεηαη είλαη εάλ νη ειηθησκέλνη είλαη πνιίηεο ηνπ πεξηζσξίνπ ή πνιίηεο πνπ έρνπλ ηελ δπλαηφηεηα λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία. Οη έξεπλεο πνπ δηεμάγνληαη ζην θιάδν ηεο ςπρνινγίαο ηεο βηνκεραλίαο θαη δηαρείξηζεο επηρεηξήζεσλ έρνπλ παξαηεξήζεη έλα ζχλνιν ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ φζνλ αθνξά ηηο επηδφζεηο ησλ ειηθησκέλσλ ζηνλ εξγαζηαθφ ηνκέα (Waldman & Avolio, 1986). Οη ειηθησκέλνη παξνπζηάδνληαη ιηγφηεξν ηθαλνί σο πξνο ηελ εθηέιεζε ησλ εξγαζηαθψλ ηνπο θαζεθφλησλ απφ φ,ηη είλαη ζηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπο ζρέζεηο. Αθφκε, ζεσξείηαη φηη ρξεηάδνληαη πεξηζζφηεξν ρξφλν θαη πξνζπάζεηα γηα λα εθπαηδεπηνχλ, φηη δείρλνπλ κεγαιχηεξε αληίζηαζε ζηελ αιιαγή ησλ ηθαλνηήησλ πνπ πζηεξνχλ θαη φηη ππάξρνπλ ρακειέο πξνζδνθίεο απνηειεζκαηηθφηεηαο γχξσ απφ ηελ εθηέιεζε ησλ θαζεθφλησλ ηνπο (Avolio & Barrett, 1987). Σα ζπγθεθξηκέλα ζηεξεφηππα απέλαληη ζηνπο ειηθησκέλνπο νδεγνχλ ζπρλά ζε δηαθξίζεηο πνπ θάλνπλ νη εξγνδφηεο ζηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδφκελνπο. Οξηζκέλεο απφ απηέο είλαη φηη νη ηειεπηαίνη ζπλήζσο πξνζιακβάλνληαη θαηφπηλ εθπαίδεπζεο, ελζαξξχλνληαη γηα πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε, έρνπλ ιηγφηεξεο επθαηξίεο λα πεξάζνπλ απφ ζπλεληεχμεηο δνπιεηάο ή λα πάξνπλ πξναγσγή θαη πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο γηα απνιχζεηο. Σν παξάδνμν είλαη φηη ζχκθσλα κε εξεπλεηηθά επξήκαηα δελ ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο σο πξνο ηηο επηδφζεηο ησλ λεφηεξσλ θαη ησλ γεξαηφηεξσλ εξγαδνκέλσλ ζην ρψξν εξγαζίαο. Παξφιν πνπ νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη εκθαλίδνπλ λνεηηθή έθπησζε, σζηφζν δηαθαηέρνληαη απφ αληηζηαζκηζηηθνχο παξάγνληεο φπσο ε θαηνρή εκπεηξηψλ, ε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ιφγσ ησλ πςειψλ επηπέδσλ αλεθηηθφηεηαο θαη ζχλεζεο θαη ε χπαξμε ζεκαληηθψλ θνηλσληθψλ ππνζηεξηθηηθψλ δηθηχσλ (Felker & Archibald, 2007). ηηο ρψξεο φπνπ νη αγνξέο εξγαζίεο δηαζέηνπλ ηελ αλαγθαία επειημία θαη πξνζθέξνληαη θαηάιιειεο ζέζεηο εξγαζίαο, νη ειηθησκέλνη έρνπλ ηελ δπλαηφηεηα λα παξακείλνπλ ελεξγνί ζηνλ εξγαζηαθφ ηνπο ρψξν κε ηηο αλάινγεο απνιαβέο. Δπηπξφζζεηεο ειηθηαθέο δηαθξίζεηο φζνλ αθνξά ην γήξαο δηαδξακαηίδνληαη ζην ρψξν ηεο πγεηνλνκηθήο πεξίζαιςεο. πγθεθξηκέλα παξαηεξνχληαη ζε ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ αιιειεπίδξαζε εηδηθνχ ζε ζέκαηα πγείαο θαη αζζελή, φπσο είλαη νη δηαδηθαζίεο αλίρλεπζεο, ε αληαιιαγή πιεξνθνξηψλ γχξσ απφ ηελ αζζέλεηα θαη ε ιήςε απνθάζεσλ γχξσ απφ ηηο θαηάιιειεο ζεξαπεπηηθέο κεζφδνπο. Μειέηεο έρνπλ δείμεη φηη αξθεηνί επαγγεικαηίεο πγείαο δελ θαίλεηαη λα δείρλνπλ ην κέγηζην ελδηαθέξνλ θαη θξνληίδα φζνλ αθνξά ηα πξνβιήκαηα πγείαο ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ. ηαλ αιιειεπηδξνχλ καδί ηνπο ε άπνςή ηνπο είλαη φηη είλαη ζηρακεξνί θαη ηνπο πεξηγξάθνπλ σο «ηξεινχο» ή «θαηαζιηπηηθνχο» (Nelson, 2005). ζνλ αθνξά ηηο αληρλεπηηθέο δηαδηθαζίεο, κειέηεο έρνπλ δείμεη φηη νη ειηθησκέλνη έρνπλ ιηγφηεξεο πηζαλφηεηεο απφ ηνπο λεφηεξνπο λα θάλνπλ εμεηάζεηο γηα θαξθίλν θαη εμαηηίαο ηεο έιιεηςεο ηνπ ηαηξηθνχ πξνιεπηηθνχ ειέγρνπ είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα δηαγλσζζνχλ έγθαηξα ζηα πξψηκα ζηάδηα ηεο αζζέλεηαο (Robb, Hongbin, & Haley, 2002). Δθφζνλ ε αζζέλεηα ηνπο, πνπ έρεη δηαγλσζζεί, απνδεηρζεί ζεξαπεχζηκε, ηα κεγαιχηεξα ζε ειηθία άηνκα δέρνληαη πεξαηηέξσ δηαθξίζεηο απφ ηνπο εηδηθνχο ζην ρψξν πγείαο. Παξφιν πνπ ππάξρνπλ εγρεηξίζεηο ή επεκβάζεηο κε πςειά πνζνζηά επηβίσζεο πνπ ελδέρεηαη λα ζεξαπεχζνπλ ηελ θαηάζηαζή ηνπο, νη ειηθησκέλνη είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ απφ ηνπο λεφηεξνπο λα ιάβνπλ νινθιεξσκέλε ζεξαπεπηηθή αληηκεηψπηζε ηεο πγείαο ηνπο. Απηφ κπνξεί λα νθείιεηαη ζην φηη νη γηαηξνί θνβνχληαη φηη νη κεγαιχηεξνη ζε ειηθία αζζελείο δελ είλαη αξθεηά δπλαηνί ζσκαηηθά ψζηε λα αλερηνχλ ηε ζεξαπεία θαη είλαη πεξηζζφηεξν πηζαλφ λα ππάξμνπλ επηπινθέο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εγρείξεζεο πνπ κπνξεί λα θαηαιήμνπλ ζε ζάλαην ηνπ αζζελή. πλεπψο, ε ζεξαπεία ησλ ειηθησκέλσλ επηθεληξψλεηαη ζην ηξφπν δηαρείξηζεο ηεο αζζέλεηαο θαη φρη ζηελ παξεκπφδηζε ή ηε ζεξαπεία ηεο. πρλά, φηαλ νη κεγαιχηεξνη ζε ειηθία αζζελείο αλαθέξνπλ ηα ίδηα ζπκπηψκαηα κε απηά ησλ λεφηεξσλ, νη πξψηνη είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα δερηνχλ ςπρηαηξηθέο εθηηκήζεηο (Grant, 1996). Αξθεηά ζπρλά ηα θέληξα ςπρηθήο πγείαο δε δέρνληαη γηα ςπρνζεξαπεία άηνκα πνπ ππεξβαίλνπλ ην ειηθηαθφ φξην ησλ 65 εηψλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε ξαηζηζηηθή αληηκεηψπηζε ησλ ειηθησκέλσλ πνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζην ρψξν ηεο πγείαο ζηεξίδεηαη ζηελ ζηεξενηππηθή αληίιεςε φηη είλαη ε θπζηθή δηαδηθαζία ηνπ γήξαηνο πνπ κεηψλεη ηελ πνηφηεηα πγείαο θαη ζπλεπψο δελ ππάξρεη ιφγνο λα πξνζπαζεί θαλείο λα παξεκπνδίζεη ηελ αλαπφθεπθηε θζνξά πνπ θέξλεη ην γήξαο (Nelson, 2005). ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα αλαθεξζεί θαλείο ζην ηξφπν κεηαρείξηζεο ησλ ειηθησκέλσλ πνπ ππνθέξνπλ απφ άλνηα. Ζ αιιαγή ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ πνπ παξαηεξείηαη ζηελ άλνηα επηβαξχλεηαη απφ ηελ θνηλσληθή απφζπξζε ηνπ αηφκνπ αιιά θαη ηνλ απνθιεηζκφ ηνπ απφ απαηηεηηθέο θαη ζχλζεηεο θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο (Almkvist, 1996). ιε απηή ε θαηάζηαζε πνπ πθίζηαηαη ν αζζελήο ζπλεπάγεηαη πνιιέο θνξέο κε απνδνρή ησλ θαηάιιεισλ ππεξεζηψλ πγείαο πνπ ηνπ αλαινγνχλ. Γπζηπρψο νη ειηθησκέλνη κε άλνηα γίλνληαη πνιιέο θνξέο απνδέθηεο κηαο ξαηζηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο παξφιν πνπ κειέηεο δείρλνπλ φηη δελ αμηνινγνχληαη σο επηθίλδπλνη ζπγθξηηηθά κε άιινπο ςπρηθά πάζρνληεο (Werner & Davidson, 2004). Δλ θαηαθιείδη, ν ξαηζηζκφο νδεγεί ζπρλά ζε ζπκπεξάζκαηα φηη είλαη «θπζηνινγηθφ» γηα ηνπο γεξαηφηεξνπο λα έρνπλ ρακειέο πξνζδνθίεο απηναπνηειεζκαηηθφηεηαο, πεξηνξηζκέλεο επηινγέο θαη ηθαλφηεηεο απηνειέγρνπ θαζψο θαη κεησκέλν ππνινγηζκφ ησλ απφςεψλ ηνπο γχξσ απφ δηάθνξα ζέκαηα. Χζηφζν, νη ππνζέζεηο απηέο ελδέρεηαη λα έρνπλ ζνβαξέο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηφζν ζηελ ςπρνινγηθή ζχλζεζε φζν θαη ζηελ θαζεκεξηλή ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ αηφκνπ πνπ είλαη απνδέθηεο ηνπο. Μεηά απφ ην ζπρλφ θαη επαλαιακβαλφκελν άθνπζκα ηνπ ζηεξεφηππνπ φηη έλαο ειηθησκέλνο είλαη ζπλήζσο «άρξεζηνο», ν ηειεπηαίνο είλαη πηζαλφ λα αξρίζεη λα αηζζάλεηαη ιηγφηεξν αλεμάξηεηνο θαζψο θαη κέινο κηαο θνηλσλίαο ζηελ νπνία δελ ζπλεηζθέξεη. Μειέηεο δείρλνπλ φηη ηα ζηεξεφηππα γχξσ απφ ηελ ππνηηζέκελε αληθαλφηεηα ησλ ειηθησκέλσλ έρνπλ σο απνηέιεζκα κεησκέλεο απνδφζεηο ζε ηνκείο κλεκνληθψλ θαη ιεηηνπξγηθψλ ηθαλνηήησλ (Levy, 1996). Οη ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο πνπ νδεγνχλ ζην ξαηζηζκφ κπνξεί λα απνηειέζνπλ απηνεθπιεξνχκελεο πξνθεηείεο θαζψο ην άηνκν, κέζα απφ ηε ρξφληα έθζεζή ηνπ ζε απηέο, είλαη πηζαλφ λα ηηο εζσηεξηθεχζεη σο ζηνηρείν ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπ εαπηνχ. Χο επαθφινπζν, ε ίδηα ε ζπκπεξηθνξά ηνπ ειηθησκέλνπ ελδπλακψλεη ηα ήδε ππάξρνληα ζηεξεφηππα γχξσ απφ ηνλ ηξφπν κεηαρείξηζεο ησλ αηφκσλ ηξίηεο ειηθίαο (Levy, 2001; Nelson, 2005). Αξθεηνί μεπεξλνχλ ηηο ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο θαη πξνζπαζνχλ λα δήζνπλ φπσο εθείλνη πξαγκαηηθά επηζπκνχλ. Παξφια απηά έρεη απνδεηρζεί εμαηξεηηθά δχζθνιν λα απνθχγεη θαλείο βαζηά ξηδσκέλεο πξνθαηαιήςεηο, εηδηθφηεξα φηαλ ην άηνκν έρεη ππνζηεί έθζεζε ζε απηέο απφ ηελ παηδηθή ή εθεβηθή ηνπ ειηθία. Δπνκέλσο είλαη θαζήθνλ ηφζν ησλ γνλέσλ φζν θαη ηνπ ζρνιηθνχ θαη επξχηεξνπ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο λα βξεη ηξφπνπο απαγφξεπζεο ηεο δηαηψληζεο ησλ δηαθξίζεσλ εηο βάξνο ηεο νκάδαο ησλ ειηθησκέλσλ, νη νπνίνη απνηεινχλ απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο πεγέο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη φρη αληηθείκελν νίθηνπ θαη ριεπαζκνχ απφ ηηο ππφινηπεο ειηθηαθέο νκάδεο. Δλδεηθηηθή βηβιηνγξαθία Cuddy, A. J. C. & Fiske, S. T. (2002). Doddering but dear: Process, Content, and Function in Stereotyping of Older Persons. Chapter 1 (p.5). New York: Guilford Press. Felker, S., & Archibald, K. (2007). The Invisible ―Ism‖: Ageism in the Workplace, Rocky Mountain Conference on Aging Levy, B. R. (2001). Eradication of ageism requires addressing the enemy within. The Gerontologist, 41(5), 578-579. Nelson, T. D. (2005). Journal of Soc Ageism: Prejudice against our feared future self. Robb, C., Hongbin, C., & Haley, W. E. (2002). Ageism in mental health and health care: A critical review. Journal of Clinical Geropsychology, 8(1), 1-12. Werner, P. & Davidson, M. (2004). Emotional reactions of lay persons to someone with Alzheimer’s disease. International Journal of Geriatric Psychiatry, 19, 391–397 Willow, C., Franklin, A. and Shaw, C. (2007). Meeting the obligations of the Convention on the Rights of the Child in England. Children and young people's messages to Government. DCSF. Zebrowitz, L. A. & Montepare,, J. M. (2000). Too young, too old: Stigmatizing adolescents and elders. In T. F. Heatherton, R. E. Kleck, M. R. Hebl, and J. G. Hull (Eds.), The social psychology of stigma (pp. 334-373). New York: Guilford Press. Zemore, S., & Cuddy, A. J. C. (2000). Elderly stereotype contents at the automatic level. Unpublished raw data. Ζ ΥΔΖ ΣΟΤ ΠΔΡΗΘΑΛΠΟΝΣΑ ΜΔ ΣΟΝ ΑΘΔΝΖ ΠΡΗΝ ΚΑΗ ΜΔΣΑ ΣΖΝ ΔΜΦΑΝΗΖ ΣΖ ΝΟΟΤ Μαθξίδνπ Αιεμάλδξα Ζ δηάγλσζε ηεο άλνηαο έρεη ηζρπξφ αληίθηππν ζε φια ηα κέιε κηαο νηθνγέλεηαο θαη εηδηθά ζηνλ πξσηαξρηθφ πεξηζάιπνληα. Καζψο ε αζζέλεηα εμειίζζεηαη καδί κε ηνλ αζζελή θαη ν ίδηνο ν πεξηζάιπσλ γίλεηαη ζχκα ηεο ίδηαο αζζέλεηαο. Γη‘ απηφ είλαη απαξαίηεηε ε αλαδηνξγάλσζε ηεο νηθνγέλεηαο θαη ε πξνζαξκνγή φισλ ησλ κειψλ ζηνπο λένπο ξφινπο. Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο ζρεηηθά κε ηελ άλνηα έρνπλ εζηηάζεη ζηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο πεξίζαιςεο, φπσο ε θαηάζιηςε, ην άγρνο θαη ε αίζζεζε θνξηίνπ ελψ ζε κηθξφηεξν βαζκφ έρνπλ εμεηάζεη ηηο ζεηηθέο πιεπξέο φπσο ε ηθαλνπνίεζε ηνπ πεξηζάιπνληα θαη ε αίζζεζε πιεξφηεηαο. Πνιιέο κεηαβιεηέο επεξεάδνπλ ην πψο ν πεξηζάιπσλ ζα βηψζεη ηελ δηαδηθαζία ηεο θξνληίδαο θαη πεξίζαιςεο. Οη πην ζεκαληηθέο είλαη νη εμήο: ην θχιν, εάλ ν πεξηζάιπσλ κέλεη καδί κε ηνλ αζζελή, ε ζρέζε ζπγγέλεηαο πνπ έρνπλ, ε πνηφηεηα ηεο ζρέζεο πξηλ ηελ εκθάληζε ηεο λφζνπ, ε πξνεγνχκελε θπζηθή θαη ςπρνινγηθή πγεία ηνπ πεξηζάιπνληα, ε χπαξμε άιισλ ππνρξεψζεσλ, ε θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε θαη ε χπαξμε ππνζηήξημεο απφ άιια πξφζσπα. Ζ πιεηνςεθία ησλ πεξηζαιπφλησλ απνηειείηαη απφ γπλαίθεο θαη ζπγθεθξηκέλα απφ 2 νκάδεο: ηηο ζπδχγνπο θαη ηηο θφξεο. Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη νη 2 απηέο νκάδεο έρνπλ δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ ζρέζεηο θαη ππνρξεψζεηο, θαζψο θαη βηψλνπλ δηαθνξεηηθά ηνλ ξφιν ηνπ πεξηζάιπνληα. Ζ πνηφηεηα ηεο πξνλνζεξήο ζρέζεο, ζε φξνπο εγγχηεηαο θαη ζηνξγήο θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε κεησκέλα επίπεδα θαηάζιηςεο θαη άγρνπο. Δάλ ε ζρέζε πξηλ ηελ εκθάληζε ηεο λφζνπ βαζηδφηαλ ζηελ επηθνηλσλία θαη ζηελ αληηκεηψπηζε φισλ ησλ δπζθνιηψλ σο κηα ελσκέλε νηθνγέλεηα απηφ νδεγεί ηνλ πεξηζάιπνληα ιφγσ ηεο αίζζεζεο ηεο ακνηβαηφηεηαο λα πξνζπαζήζεη λα δηαηεξήζεη ηα ζεηηθά ζηνηρεία ζηελ κεηέπεηηα αιιειεπίδξαζε θαη επηθνηλσλία κε ηνλ αζζελή. Αληηζέησο κηα θησρή πξνλνζεξή ζρέζε νδεγεί ζε δπζθνιία αλάιεςεο ηνπ ξφινπ ηνπ πεξηζάιπνληα, θαζψο απηφο ν λένο ξφινο πξνθαιεί ζηξεο θαη θαηαζιηπηηθή δηάζεζε ζηνλ πεξηζάιπνληα. πγθεθξηκέλα ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα έδεημαλ 4 ηχπνπο ζρέζεο κεηαμχ κεηέξαο θαη θφξεο: ηνλ πεξηνξηζηηθφ, ηνλ καρεηηθφ, ηνλ ζπλεξγαηηθφ θαη ηνλ ζπλεθηηθφ. Αληίζηνηρα ν Lewis et al. (2005) αλαθέξεη 3 δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο ζρέζεο κεηαμχ ησλ ζπδχγσλ: ηνλ ζρεζηαθφ, ηνλ νξγαληθφ θαη ηνλ αληηδξαζηηθφ. Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη φινη απηνί νη ηχπνη ζρέζεσλ είλαη δπλακηθνί φπνηε θαη επεξεάδνληαη απφ δηάθνξνπο εζσηεξηθνχο θαη εμσηεξηθνχο παξάγνληεο φπσο ε νηθεηφηεηα κεηαμχ κεηέξαο-θφξεο, νη πξνζδνθίεο νηθνγελεηαθήο θξνληίδαο θαη νη αλεπίζεκεο θαη επίζεκεο πεγέο βνήζεηαο. Έρεη γίλεη ήδε ζαθέο φηη ε δηάγλσζε ηεο άλνηαο επεξεάδεη ηελ δπλακηθή φιεο ηεο νηθνγέλεηαο. Γη‘ απηφ πξνθεηκέλνπ λα ειαρηζηνπνηεζνχλ νη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο φπσο ην ζηξέο, ην αίζζεκα θνξηίνπ, ε θαηάζιηςε, ε θνηλσληθή απνκφλσζε, ε έιιεηςε ρξφλνπ, ε νηθνγελεηαθή δπζαξκνλία, ε έιιεηςε ππνζηήξημεο θαη πνιιά άιια νη δηάθνξεο παξεκβάζεηο πξέπεη λα εζηηάζνπλ ζηελ πξνψζεζε ηεο νηθνγελεηαθήο ζπλνρήο, ζηελ ζπκκεηνρή ηνπ αζζελή ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο, ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ δηαθσληψλ θαη ζηελ έθθξαζε ηεο ζηνξγήο. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Ascher E. A. , Sturm V. E. , Seider B. H. , Holley S. R. , Miller B. L. And Robert L. W. 2010. Relationship Satisfaction and Emotional Language in Frontotemporal Dementia and Alzheimer‘s Disease Patients and spousal Caregivers. Alzheimer Dis Assoc Disord. 24(1) 49-55. Cho S. , Zarit S. H. and Chiriboga D. A. 2009. Wives and Daughters: The Differential Role of Day Care Use in the Nursing Home Placement of Cognitively Impaired Family Members. The Gerontologist Vol 49: 57-67. Ferrara M. , Langiano E. , Di Brango T. , De Vito E. , Di Cioccio L. And Bauco C. 2008. Prevalence of stress, anxiety and depression in with Alzheimer Caregivers. Health and Quality of Life Outcomes 6: 93. Garand L. , Dew M. , Urda B., Lingler J. H. , Dekosky S. T. And Reynolds C. F. 2007. Marital Quality in the Context of Mild Cognitive Impairment. West J Nurs Res. 29(8) 976-992. Brobaty H. 2007. Meaning and Measurement of Caregiver Outcomes. International Psychogeriatrics 19:3, 363-381. Ward-Griffin C. , Oudshoorn A. , Clark K. and Bol N. 2007. Mother-Adult Daughter Relationships Within Dementia Care. Sage Publications Vol 13 13-32. Mitrani V. B. , Lewis J. E. , Feaster D. J. , Czaja S. J. , Eisdorfer C. , Schulz R. and Szapocznik J. 2006. The Role of Family Functioning in the Stress Process of Dementia Caregivers: A Structural Family Framework. Gerontologist. 46(1) 97-105. Eisdorfer C. , Czaja S. J. , Loewenstein D. A. , Rubert M. P. , Arguelles S. , Mitrani V. B. and Szapocznik J. 2003. The Effect of a Family Therapy and Technology-Based Intervention on Caregiver Depression. Gerontologist. 43(4) 521-531. Baikie E. 2002. The Impact of Dementia and Marital Relationships. Sexual and Relationship Therapy. 17:3 289-299. Bar-David G. 1999. Three Phase Development of Caring Capacity in Primary Caregivers for Relatives with Alzheimer‘s Disease. Journal of Aging Studies. Vol 13 Number 2 177-197. Τπνβνεζνύκελε ζίηηζε ζηελ άλνηα - εζηθά δηιιήκαηα Εηζεγήηξηα: Γθαβνπνύινπ Επγελία, Οδνληίαηξνο, Πξόεδξνο Παλειιήληνπ Θλζηηηνύηνπ Νεπξνεθθπιηζηηθώλ Ννζεκάησλ Ζ άλνηα είλαη κηα επίθηεηε θαη εκκέλνπζα έθπησζε ησλ δηαλνεηηθψλ ηθαλνηήησλ, πνπ επεξεάδεη πνιιαπιά γλσζηηθά πεδία, θαη είλαη αξθεηά ζνβαξή ψζηε λα δεκηνπξγεί πξφβιεκα ζηελ θαζεκεξηλή, επαγγεικαηηθή θαη θνηλσληθή δσή ηνπ αηφκνπ. Ζ άλνηα πξνβιέπεηαη λα έρεη ηεξάζηην θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ θφζηνο ηνλ 21ν αηψλα. Οη Wimo θαη ζπλ. ππνιφγηζαλ ηνλ ζπλνιηθφ αξηζκφ αηφκσλ κε άλνηα ζηα 25 εθαηνκκχξηα (11.87 ζηελ Αζία, 7.43 ζηελ Δπξψπε θαη 3.08 ζηελ Β. Ακεξηθή). Ο αξηζκφο απηφο αλακέλεηαη ζε 50 ρξφληα λα απμεζεί ζηα 104 εθαηνκκχξηα. Παγθνζκίσο ππάξρνπλ 4,6 εθαηνκκχξηα λέεο πεξηπηψζεηο άλνηαο ην ρξφλν θαη έλα θαηλνχξγην πεξηζηαηηθφ άλνηαο δηαγηγλψζθεηαη θάζε 7 δεπηεξφιεπηα. χκθσλα κε ηελ Alzheimer Europe ζηελ Διιάδα ππάξρνπλ 123-135.000 αλντθνί αζζελείο. Ζ λόζνο ηνπ Alzheimer απνηειεί ηε ζπρλφηεξε αηηία άλνηαο θαη είλαη ππεχζπλε γηα πεξηζζφηεξεο απφ ηηο κηζέο πεξηπηψζεηο άλνηαο. ηνπο πεξηζζφηεξνπο αζζελείο κε λφζν Alzheimer ε εθκάζεζε θαη ε πξφζθαηε κλήκε πιήηηνληαη πξψηα. ε νξηζκέλνπο, αθαζηθά ζπκπηψκαηα θαη νπηηθνρσξηθά ειιείκκαηα παξνπζηάδνληαη πξψηα. ηελ ήπηα άλνηα ε ζηαδηαθή έθπησζε ηεο κλήκεο καδί κε άιιεο δηαηαξαρέο ησλ αλψηεξσλ ιεηηνπξγηψλ (κεησκέλε ζπγθέληξσζε, θξίζε, ζρεδηαζκφο, θαη νξγάλσζε) αξρίδνπλ λα επεξεάδνπλ ηηο ζχλζεηεο θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ αηφκνπ. Με γλσζηαθά ζπκπηψκαηα, θπξίσο θαηάζιηςε, κπνξεί λα απνηεινχλ ην βαζηθφ ζχκπησκα ζηελ έλαξμε ηεο άλνηαο. ηα αξρηθά ζηάδηα ηεο λφζνπ νη πεξηζζφηεξνη αζζελείο κπνξνχλ λα δνπλ κφλνη. Υξεηάδεηαη φκσο έλα ππνζηεξηθηηθφ δίθηπν, ζε νξγαλσηηθά θπξίσο δεηήκαηα, πξνθεηκέλνπ λα κείλνπλ φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξν γίλεηαη αλεμάξηεηνη. ηελ κέηξηα άλνηα νη αζζελείο θαίλεηαη λα δνπλ ζην παξειζφλ ιφγσ ηεο ζνβαξήο δηαηαξαρήο ηεο πξφζθαηεο κλήκεο. Ο ινγηθφο ζρεδηαζκφο, ε θξίζε θαη ε νξγάλσζε πιήηηνληαη ζνβαξά. Γισζζηθέο δπζθνιίεο, απξαμία θαη πξνζσπναγλσζία δπζθνιεχνπλ ηελ θαζεκεξηλφηεηα. ε απηφ ην ζηάδην ε αλνζνγλσζία θπξηαξρεί αιιά απνζέκαηα ελαηζζεζίαο ζπρλά πξνθαινχλ θαηαζηξνθηθέο αληηδξάζεηο. Σα λεπξνςπρνινγηθά ζπκπηψκαηα (παξαιεξεηηθέο ηδέεο, ςεπδαηζζήζεηο, απάζεηα, επηζεηηθφηεηα, πεξηπιάλεζε θ.ιπ.) γίλνληαη ζπρλφηεξα. ηε κέηξηα άλνηα ν αζζελήο δελ κπνξεί λα δηαρεηξηζηεί ηα ζέκαηα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο. Σα γλσζηηθά ζπκπηψκαηα δεκηνπξγνχλ θηλδχλνπο ζην ζπίηη ελψ ηα κε γλσζηαθά επηβαξχλνπλ ςπρνινγηθά ηελ νηθνγέλεηα. ηελ ζνβαξή άλνηα φιεο νη γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο είλαη ζνβαξά δηαηαξαγκέλεο. Οη αζζελείο είλαη απαζείο θαη κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ ζηεξεφηππε θηλεηηθή ζπκπεξηθνξά. Αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο κε ηηο βαζηθέο θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο ην πιχζηκν, ηε κεηαθίλεζε θαη ην θαγεηφ. Ζ θξνληίδα είλαη πιένλ λνζειεπηηθή θαη πεξηπιέθεηαη απφ δπζθνιίεο ζηελ θαηάπνζε θαη ηε βάδηζε θαη δηαηαξαρέο ζηε ζπκπεξηθνξά. Οη αζζελείο ηειηθά πεξηνξίδνληαη ζην θξεβάηη θαη έρνπλ απμεκέλν θίλδπλν αλάπηπμεο θαηαθιίζεσλ, ινηκψμεσλ θαη θαξδηαγγεηαθψλ ζπκβάλησλ πνπ ηειηθά νδεγνχλ ζην ζάλαην. πγθεθξηκέλα επεξεάδνληαη ιεηηνπξγίεο φπσο ε κάζεζε θαη ε θαηάπνζε. Ζ κάζεζε είλαη κηα ξπζκηθή θαη ζπλήζσο απηφκαηε θίλεζε πνπ ειέγρεηαη απφ ην ζηέιερνο ηνπ εγθεθάινπ. Σα εγθεθαιηθά θέληξα πνπ δίλνπλ ην ξπζκφ ηεο θίλεζεο ηεο θάησ γλάζνπ εζηηάδνληαη ζην ζηέιερνο ηνπ πξνκήθε κπεινχ. Οη νκάδεο ησλ εγθεθαιηθψλ θπηηάξσλ πνπ επζχλνληαη γηα ηνλ ξπζκφ απνηεινχλ ηε γελλήηξηα ηνπ θεληξηθνχ πξφηππνπ ξπζκνχ (Central Pattern Generator- CPG). Σα εγθεθαιηθά θέληξα απφ ηα νπνία μεθηλά ε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο εληνπίδνληαη θνληά ζηνπο θηλεηηθνχο ππξήλεο ηνπ ηξίδπκνπ λεχξνπ θαη ε ιεηηνπξγία ηνπο είλαη ζπλεηδεηή (Klineberg 1991, Lund & Kolta 2006, Mioche θαη ζπλ. 2004, Plesh θαη ζπλ. 1986 & 1993, Yamashita θαη ζπλ. 2000). Ζ κε ζπλεηδεηή κάζεζε πξαγκαηνπνηείηαη κε ηελ ζπκβνιή ηεο αηζζεηήξηαο αλάδξαζεο (sensory feedback) ηεο πεξηνρήο ηνπ ζηφκαηνο θαη ησλ καζεηήξσλ κπψλ (Plesh θαη ζπλ. 1986 & 1993). Ζ θαηάπνζε έρεη ηξεηο θάζεηο: ηελ ζηνκαηηθή, ηελ θαξπγγηθή θαη ηελ νηζνθαγηθή. ηελ ζηνκαηηθή θάζε, ε γιψζζα ζε ζπλεξγαζία κε ηνπο καζεηήξηνπο θαη ηνπο άιινπο κχεο κεηαθέξεη ηκεκαηηθά ηελ ηξνθή αλάκεζα ζηνπο νδνληηθνχο θξαγκνχο γηα ηνλ ηεκαρηζκφ ηεο, ηε ιεηνηξίβεζή ηεο θαη ηαπηνρξφλσο ηελ εκπφηηζή ηεο κε ην ζάιην. Έηζη ε ηξνθή γίλεηαη βισκφο. ηελ θαξπγγηθή θάζε, ελεξγνπνηείηαη ην αληαλαθιαζηηθφ ηεο θαηάπνζεο, πξνσζψληαο ην βισκφ πξνο ηνλ νηζνθάγν θαζψο θιείλεη ε αλαπλεπζηηθή νδφο (ιάξπγγαο- ηξαρεία) γηα λα απνθεπρζεί ε είζνδνο ηνπ βισκνχ ζηνλ αεξαγσγφ θαη θαηά ζπλέπεηα ν πληγκφο. ηελ νηζνθαγηθή θάζε, κεηαθέξεηαη ν βισκφο απφ ηνλ νηζνθάγν ζην ζηνκάρη. Δίλαη δπλαηφλ ζε φιε απηήλ ηελ δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο θαη ηεο θαηάπνζεο λα ππάξμνπλ αδπλακίεο εηδηθά ζε αζζελείο κε ζνβαξή άλνηα. Έηζη πνιχ ζπρλά νη αζζελείο απηνί παξνπζηάδνπλ δπζθαγία. Δπζθαγία είλαη ε δπζθνιία ηεο κεηαθνξάο ηεο ζηεξεάο ηξνθήο θαη ησλ πγξψλ απφ ηε ζηνκαηηθή θνηιφηεηα ζην ζηνκάρη. ηαλ απηή ε κεηαθνξά ζπλνδεχεηαη απφ πφλν νλνκάδεηαη νδπλνθαγία. Ο βαζκόο ηνπ πξνβιήκαηνο πνηθίιεη απφ κία κηθξή δπζρέξεηα σο ηελ πιήξε αδπλακία θαηάπνζεο, ελψ σο θαθή ζξέςε νξίδεηαη ε ειάηησζε ηεο θαζαξήο ζσκαηηθήο κάδαο ζε ζρέζε κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ην χςνο θαη ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπ αηφκνπ. Σα θπξηφηεξα αίηηα πνπ νδεγνχλ ζε δπζθαγία είλαη: 1. Φπρηαηξηθά (λεπξηθή αλνξεμία) 2. Γφληηα 3. άιην (μεξνζηνκία) 4. Μχεο 5. Νεπξηθφ ζχζηεκα (ζθιήξπλζε θαηά πιάθαο, alzheimer, parkinson) 6. Βξνπμηζκφο (ηξηγκφο) 7. Δπψδπλν θξνηαθνγλαζηθφ ζχλδξνκν 8. Λνηκψμεηο, απνζηήκαηα, θιεγκνλέο ζηελ αλψηεξε αλαπλεπζηηθή νδφ 9. Βιάβεο ηνπ βιελλνγφλνπ απφ θάξκαθα 10. Νενπιάζκαηα 11. Υεκεηνζεξαπείεο 12. Αθηηλνβνιίεο 13. ηξεο (globus hystericus) 14. Γαζηξν-νηζνθαγηθή παιηλδξφκεζε ηνπο αζζελείο κε ζνβαξή άλνηα παξαηεξείηαη απφ θάπνην ζεκείν θαη κεηά κηα ραξαθηεξηζηηθή ζπκπησκαηνινγία πνπ ζρεηίδεηαη κε δπζθαγηθά πξνβιήκαηα. Έηζη έρνπκε: Απψιεηα φξεμεο Μείσζε ζσκαηηθνχ βάξνπο Πφλνο θαηά ηελ κάζεζε - θαηάπνζε Παξαηεηακέλε κάζεζε - θαηάπνζε πρλή πφζε λεξνχ κε ην ζηφκα γεκάην ηξνθή Γηαθπγή ηξνθήο θαη πγξψλ πξνο ηηο ξηληθέο θνηιφηεηεο- έλξηλε νκηιία Πξνζθφιιεζε ππνιεηκκάησλ ηξνθήο ζην θάξπγγα Βήραο γηα λα απνκαθξπλζνχλ ηξνθέο, πγξά, ζάιην θαη λα απνθαηαζηαζεί ην αλεκπφδηζην ηεο αλαπλνήο Γπζθνξία ζην ιαηκφ θαη ην ζηήζνο Γαζηξν-νηζνθαγηθή παιηλδξφκεζε Οη αζζελείο κεηά απφ φιε απηή ηελ αλαζηάησζε παξνπζηάδνπλ ηηο παξαθάησ ζπλέπεηεο: Αιιαγέο ζηνλ ςπρηζκφ Τπνζηηηζκφ Αθπδάησζε Απψιεηα βάξνπο Δμαζζέληζε ηεο άκπλαο ηνπ νξγαληζκνχ Πλεπκνλία Ρήμε νηζνθάγνπ Καηάιεμε Σειηθά νη αζζελείο παξνπζηάδνπλ πνιχ κεγάιε δπζθνιία ζηε ζίηηζε ηνπο. Σν νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ πξέπεη λα απνθαζίζεη ηνλ ηξφπν ζίηηζεο ηνπ αζζελή. Σα εξσηήκαηα είλαη άκεζα θαη δχζθνια. Μηα ηππηθή πνξεία αζζελή κε ζνβαξή θαη πνιχ ζνβαξή άλνηα είλαη ε παξαθάησ: ίηηζε per os Κνπηάιη χξηγγα ζίηηζεο Δληεξηθή ηερλεηή ζίηηζε Καζεηήξεο ζίηηζεο: Ρηλνγαζηξηθφο θαζεηήξαο Ρηλνεληεξηθφο θαζεηήξαο (ξηλνδσδεθαδαθηπιηθφο, ξηλνλεζηηδηθφο) ηνκίεο: Φαξπγγνζηνκία Γαζηξνζηνκία Γαζηξνλεζηηδνζηνκία Παξεληεξηθή ζίηηζε Δπίζεο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζνχλ δηαθνξεηηθέο ηξνθέο θαη ζθεπάζκαηα φπσο: Με αιεζκέλεο ηξνθέο Ζκηαιεζκέλεο ηξνθέο Αιεζκέλεο ηξνθέο Τπεξζεξκηδηθά ζθεπάζκαηα πκπιεξψκαηα δηαηξνθήο Γηαιχκαηα ηερλεηήο εληεξηθήο δηαηξνθήο Γηαιχκαηα παξεληεξηθήο δηαηξνθήο ηε πεξίπησζε πνπ απνθαζίζεη ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ ηε ιχζε ηεο εληεξηθήο ηερλεηήο δηαηξνθήο ζα πξέπεη απηφ λα γίλεη κε ηε ζσζηή θαζνδήγεζε απφ ηνλ επαγγεικαηία πγείαο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα γλσξίδεη ηηο ελδείμεηο ηηο αληελδείμεηο θαη ηα πιενλεθηήκαηα ηεο. Ελδείθλπηαη: ζε αζζελείο πνπ δελ ζέινπλ , δελ κπνξνχλ ή δελ πξέπεη λα δηαηξαθνχλ θπζηνινγηθά απφ ην ζηφκα θαη νη νπνίνη έρνπλ ιεηηνπξγηθφ ην γαζηξεληεξηθφ ηνπο ζχζηεκα Πιενλεθηήκαηα: θαιχηεξε ρξεζηκνπνίεζε ησλ ζξεπηηθψλ ζπζηαηηθψλ, δηαηήξεζε ηεο αλαηνκηθήο θαη ιεηηνπξγηθήο αθεξαηφηεηαο ηνπ γαζηξεληεξηθνχ ζσιήλα, επθνιία θαη αζθάιεηα εθαξκνγήο, ρακειφ θφζηνο. Ελδείμεηο: Με ηθαλνπνηεηηθή πξφζιεςε ζεξκίδσλ θαη ζξεπηηθψλ νπζηψλ ηηο πέληε πξνεγνχκελεο εκέξεο Φπζηνινγηθή θαηάζηαζε ζξέςεο κε κεησκέλε θαηά 50% πξφζιεςε ζξεπηηθψλ νπζηψλ απφ ην ζηφκα ηηο 7-10 πξνεγνχκελεο εκέξεο νβαξή δπζθαγία νβαξφ ηξαχκα Καηαζηάζεηο stress Ζπαηηθή αλεπάξθεηα νβαξή λεθξηθή δπζιεηηνπξγία Αληελδείμεηο: Πιήξεο κεραληθή εληεξηθή απφθξαμε νβαξή δηάξξνηα νβαξή νμεία παγθξεαηίηηδα Αλίαηε αζζέλεηα ηειηθνχ ζηαδίνπ (επηζπκία αζζελή) Άκεζε κεηεγρεηξεηηθή πεξίνδνο Ομεία εληεξίηηδα Δηάξθεηα ρνξήγεζεο ηερλεηήο ππνζηήξημεο ζξέςεο: πλερίδεηαη ε ηερλεηή δηαηξνθή κέρξη ν αζζελήο λα είλαη ζε ζέζε λα θαιχςεη ηθαλνπνηεηηθά ηηο ζξεπηηθέο ηνπ αλάγθεο κε ηελ per os ζίηηζε. Με ηελ αχμεζε ηεο per os ζίηηζεο γίλεηαη αλάινγε κείσζε ηεο ρνξήγεζεο ηεο ηερλεηήο δηαηξνθήο. ην ζεκείν απηφ ηα ζπκπιεξψκαηα είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκα ζηελ θάιπςε ησλ ζξεπηηθψλ αλαγθψλ. Ζ δηαθνπή ηεο ηερλεηήο δηαηξνθήο απνθαζίδεηαη φηαλ ε per os θάιπςε θηάζεη πεξίπνπ 50-75% ησλ αλαγθψλ θαη έθηνηε ζπλερίδεηαη ε παξαθνινχζεζε σο πξνο ηελ ηθαλνπνηεηηθή ζίηηζε. Οη αζζελείο κε ζνβαξή άλνηα είλαη πνιχ δχζθνιν λα επαλέιζνπλ ζε πξνεγνχκελν ηξφπν ζίηηζεο αιιά φρη αδχλαην. ηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο ππάξρνπλ λφκνη πνπ απαγνξεχνπλ ζηνλ ειηθησκέλν αζζελή κε ηειηθφ ζηάδην λφζνπ Alzheimer λα ρξεζηκνπνηεί ηερλεηή εληεξηθή δηαηξνθή. ηε Μεζφγεην θάηη ηέηνην δελ ηζρχεη. Σα εξσηήκαηα φκσο γηα ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ππνρξεψζεηο αζζελψλ θαη θξνληηζηψλ παξακέλνπλ. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 1. Grabowski TJ and Damasio AR: Definition, clinical features and neuroanatomical basis of dementia. In Esiri MM, Lee V, Trojanowski J (eds). The neuropathology of Dementia. Cambridge University Press 2004 2. Swallowing disorders in the elderly .Schweizer V.Rev Med Suisse. 2010 Oct 6; 6(265):1859-62. 3. Steele CM, Greenwood C, Ens I, Robertson C, Seidman-Carlson R. Mealtime difficulties in a home for the aged: not just dysphagia. Dysphagia. 1997;12:43–50; discussion 51. 4. Talley NJ. Dysphagia: epidemiology, risk factors and impact on quality of life--a population-based study. Aliment Pharmacol Ther. 2008;27:971–979. 5. Eslick GD, Talley NJ. Dysphagia: epidemiology, risk factors and impact on quality of life--a population-based study. Aliment Pharmacol Ther. 2008;27:971–979. 6 . Enteral tube feeding in older people with advanced dementia: findings from a Cochrane systematic review.Candy B, Sampson EL, Jones L.Int J Palliat Nurs. 2009 Aug; 15(8):396-404 7. Tube feeding in patiens with advanced dementia ,Monteleoni C, Ahronheim JC 2011. Vitale CA ,Berkman CS 8. European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN). Guidelines on enteral nutrition. Clin Nutr 2006, 25:177 -360 ΟΗ ΑΝΑΓΚΔ ΣΧΝ ΑΘΔΝΧΝ ΜΔ ΑΝΟΗΑ: ΑΠΟΦΔΗ ΑΘΔΝΧΝ ΚΑΗ ΠΔΡΗΘΑΛΠΟΝΣΧΝ Μπαθνγιίδνπ, Δ.1, Κνπληή, Φ.1 & Σζνιάθε, Μ.1,2 1. Alzheimer Hellas 2. ρνιή Ηαηξηθήο, ΑΠΘ Δηζαγσγή Ο αζζελήο κε άλνηα εμαηηίαο ηεο εμειηζζφκελεο έθπησζεο ησλ λνεηηθψλ ηνπ ηθαλνηήησλ, έρεη αλάγθε απφ ζπλερή θξνληίδα, ηδηαίηεξα φηαλ ηα λνεηηθά ειιείκκαηα ζπλππάξρνπλ κε ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηψκαηα. Ζ δηάθξηζε ησλ ζηαδίσλ ηεο άλνηαο ρξεζηκεχεη ζηνπο ζεξαπεπηέο γηα ηελ αλάπηπμε ζεξαπεπηηθψλ ζηξαηεγηθψλ θαη ζηνπο πεξηζάιπνληεο γηα λα γλσξίδνπλ πνχ βξίζθεηαη ν αζζελήο ζε ζρέζε κε ηελ εμέιημε ηεο λφζνπ. Ζ άλνηα δελ επεξεάδεη κφλν ηνλ αζζελή αιιά θαη ην πεξηβάιινλ γχξσ απφ απηφλ θαη πην πνιχ αθφκα, ηνλ άλζξσπν πνπ ηνλ θξνληίδεη δειαδή, ηνλ πεξηζάιπνληα. Οη πεξηζάιπνληεο βηψλνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξν άγρνο (Agee, 2000), φζν αιιάδνπλ νη απαηηήζεηο θξνληίδαο αιιά θαη νη αλάγθεο ηνπ αζζελνχο. Ση είλαη φκσο αλάγθε; Αξθεηέο ζεσξίεο πξνηείλνπλ ηξφπνπο γηα ηελ ζσζηή αμηνιφγεζε αλαγθψλ (Maslow, 1943. Bradshaw, 1972). Δίλαη δχζθνιν φκσο λα δηαθξίλεη θαλείο ηηο αλάγθεο θάζε αηφκνπ θαη θάζε θνηλσληθήο νκάδνο, αιιά θαη ηνλ ηξφπν γηα λα ηηο θαιχςεη. Απφ φηη θαίλεηαη ν ηξφπνο, κε ηνλ νπνίν νη άλζξσπνη αληηιακβάλνληαη ηηο αλάγθεο, αιιάδεη κε γλψκνλα ηελ ειηθία, ην θχιν, ηελ θνηλσληθή ηάμε θαη ηηο ζπλζήθεο δσήο ηνπο (Sidell, 1995). ηόρνη Μεηαμχ ησλ ζηφρσλ ηεο παξνπζηαδφκελεο κειέηεο ήηαλ λα δηεξεπλήζνπκε ηηο αλάγθεο ησλ αζζελψλ κε άλνηα. Δπίζεο, ζεσξήζακε ζεκαληηθφ λα δηεξεπλήζνπκε ηελ άπνςε ησλ πεξηζαιπφλησλ γηα ηηο αλάγθεο ησλ αζζελψλ ηνπο. Σέινο, ζειήζακε λα κειεηήζνπκε εάλ νη αλάγθεο ησλ αζζελψλ είλαη εθηθηφ λα ηθαλνπνηεζνχλ θαη θαηά πφζνλ νη πεξηζάιπνληεο ζέινπλ ή κπνξνχλ λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο αλάγθεο ησλ αζζελψλ ηνπο. Λάβακε ππφςε ην ζεσξεηηθφ κνληέιν ηεο ηεξαξρίαο ησλ αλαγθψλ (Maslow, 1943), πνπ κπνξεί λα εθαξκνζηεί γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ αλαγθψλ ησλ ειηθησκέλσλ. χκθσλα κε απηφ, ν Maslow παξνπζηάδεη πέληε βαζηθέο αλάγθεο ηηο νπνίεο αληηιακβάλεηαη σο ηε βάζε ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηηο νπνίεο πξνβάιιεη κε ηε κνξθή ηεο ππξακίδαο. Βαζηζηήθακε επηπιένλ, ζηε ζεσξία ηνπ Bradshaw (1972), ν νπνίνο έδσζε εμεηδηθεπκέλνπο νξηζκνχο ησλ αλαγθψλ φπσο ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηηο θνηλσληθέο ππεξεζίεο θαη ηηο έρεη ρσξίζεη ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο. Πξνθεηκέλνπ λα δηεθπεξαησζεί ε έξεπλα, ζρεδηάζακε δχν εξσηεκαηνιφγηα, εθ ησλ νπνίσλ ην έλα απαληηέηαη απφ ηνλ αζζελή θαη ην άιιν απφ ηνλ πεξηζάιπνληα. Σα εξσηεκαηνιφγηα πεξηιάκβαλαλ αλάγθεο πνπ ζα κπνξνχζε λα έρεη έλαο άλζξσπνο, έρνληαο πάληα ππφςελ ηνλ ηξφπν πξνζέγγηζεο ησλ αλαγθψλ απφ ηα πξναλαθεξζέληα ζεσξεηηθά κνληέια. Καηεγνξηνπνηήζακε ηηο αλάγθεο ζε ςπρηθέο, ζσκαηηθέο, θνηλσληθέο, πλεπκαηηθέο θαη νηθνλνκηθέο, ππνινγίδνληαο φηη ν άλζξσπνο είλαη κηα νιφηεηα κε θπζηθή, ςπρηθή θαη πλεπκαηηθή ππφζηαζε. Απνηειέζκαηα χκθσλα κε ηελ πεξηγξαθηθή αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ απφ 26 άηνκα, θάλεθε φηη νη αζζελείο έδεημαλ πξνηίκεζε γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ςπρηθψλ αλαγθψλ θαηά 83.6%. Οη ζσκαηηθέο αλάγθεο θαηέιαβαλ ην πνζνζηφ 53%. Καηφπηλ αθνινπζνχζαλ νη νηθνλνκηθέο αλάγθεο κε πνζνζηφ 45%. Οη πλεπκαηηθέο αλάγθεο θαηέιαβαλ ην πνζνζηφ 43,4%. Σέινο, νη θνηλσληθέο αλάγθεο θαηέιαβαλ ην κηθξφηεξν πνζνζηφ ην νπνίν ήηαλ 40,2%. Απφ φηη θαίλεηαη, νη αζζελείο κε άλνηα απηφ πνπ έρνπλ πξαγκαηηθά πην πνιχ αλάγθε είλαη λα αηζζάλνληαη θαιά ςπρνινγηθά θαη ην ηειεπηαίν πνπ ζθέθηνληαη είλαη ε δηαζθέδαζε, ε εξγαζία θαη γεληθά νη θνηλσληθέο επαθέο. Παξφκνηα επξήκαηα είραλ θαη νη Steverink & Lindenberg (2006), νη νπνίνη δηαπίζησζαλ φηη νη ςπρηθέο αλάγθεο θαηείραλ ηελ πςειφηεξε ζέζε πξνηίκεζεο ζε ζρέζε κε ηηο θνηλσληθέο νη νπνίεο θαηείραλ ηε ρακειφηεξε ζέζε θη φηη ε ζηνξγή θαη ε επηβεβαίσζε ζρεηηδφηαλ κε ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηε δσή. Αληίζεηα, ζε κηα άιιε έξεπλα (Seeman at al, 2001) έρεη δηαπηζησζεί φηη ε εθπιήξσζε θνηλσληθψλ αλαγθψλ πνπ εκπεξηέρνπλ ζπλαηζζεκαηηθή ππνζηήξημε, εμαζθαιίδεη θαιχηεξε λνεηηθή ιεηηνπξγία θαη πξνζηαηεχεη απφ ηε λνεηηθή έθπησζε πνπ κπνξεί λα ζπκβεί ζηνπο ειηθησκέλνπο. Απφ ηελ άιιε ζχκθσλα κε ηνλ Maslow (1970), αλάγθεο ρακειφηεξνπ επηπέδνπ ζπρλά γίλνληαη πην θπξίαξρεο θαζψο εμειίζζνληαη ε λνεηηθή έθπησζε θαη νη ζπκπεξηθνξηθέο δηαηαξαρέο ζηελ άλνηα. Αλ θαη νη αζζελείο απαηηνχλ λα ηθαλνπνηνχληαη νη ρακειφηεξεο αλάγθεο πνπ πεξηιακβάλνπλ ηελ αζθάιεηα θαη ηελ επηβίσζή ηνπο, σζηφζν ζπλερίδνπλ λα έρνπλ αλάγθε αγάπεο θαη ηεο αίζζεζεο ηνπ αλήθεηλ θαη ηνπ απηνζεβαζκνχ (Vittorial, 1998). Παξφια απηά ε ρακειή πξνηίκεζε ησλ αζζελψλ, ζε απηή ηελ έξεπλα, γηα ηηο θνηλσληθέο αλάγθεο κπνξεί λα εξκελεπηεί αλ ζπκεζνχκε φηη θαηά ηελ εμέιημε ηεο άλνηαο θαη θαηά ηε γήξαλζε επεξεάδνληαη φινη νη παξαδνζηαθνί ηνκείο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ πνηφηεηα ηεο δσήο, φπσο θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ε θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε (Brod at al, 1999). Οη αζζελείο κε άλνηα απνζχξνληαη θνηλσληθά ιφγσ λνεηηθψλ πεξηνξηζκψλ θαη ιφγσ ειηθίαο κε ηνπο θπζηθνχο πεξηνξηζκνχο πνπ απηή ζπλεπάγεηαη. Δπνκέλσο, απνδέρνληαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη πξνζπαζνχλ λα πξνζαξκφζνπλ ηα ζέισ ηνπο, ζηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ έρνπλ. Μειεηήζακε επίζεο εάλ κπνξνχζαλ νη αζζελείο λα ηθαλνπνηήζνπλ απηέο ηηο αλάγθεο ηνπο. Φαίλεηαη πσο νη αζζελείο κπνξνχζαλ λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο ςπρηθέο αλάγθεο ηνπο θαηά 72,7%. ζνλ αθνξά ηηο ζσκαηηθέο αλάγθεο, νη αζζελείο δήισζαλ πσο κπνξνχζαλ λα ηηο ηθαλνπνηήζνπλ θαηά 62,3%. Σν πνζνζηφ ησλ θνηλσληθψλ αλαγθψλ πνπ κπνξνχζαλ λα ηθαλνπνηήζνπλ νη αζζελείο ήηαλ 46,1%. Καηφπηλ αθνινπζνχζε ε ηθαλνπνίεζε ησλ πλεπκαηηθψλ αλαγθψλ κε πνζνζηφ 44,5%. Σέινο, νη νηθνλνκηθέο αλάγθεο θαηέιαβαλ ην κηθξφηεξν πνζνζηφ ην νπνίν ήηαλ 43,9%. Φάλεθε φηη απηά πνπ ζέινπλ νη αζζελείο κε άλνηα, δε ζεκαίλεη πσο κπνξνχλ θαη λα ηα έρνπλ. Ζ ηθαλνπνίεζε αλαγθψλ δελ εμαξηάηαη άκεζα απφ ηνπο αζζελείο εθφζνλ είλαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο εμαξηεκέλνη απφ ηνπο πεξηζάιπνληεο ή ηελ νηθνγέλεηα θαη δελ κπνξνχλ λα απνθαζίδνπλ γηα ηε δσή ηνπο. ε επφκελε θάζε εμεηάζακε πνηεο αλάγθεο αλαγλψξηδαλ νη πεξηζάιπνληεο φηη έρνπλ νη αζζελείο ηνπο θαη ηηο αλάγθεο πνπ ήζειαλ νη πεξηζάιπνληεο λα ηθαλνπνηήζνπλ ζηνπο αζζελείο ηνπο θαη πνηεο κπνξνχλ λα ηθαλνπνηήζνπλ. χκθσλα κε ηηο αλαιχζεηο, θαίλεηαη πσο νη πεξηζάιπνληεο αλαγλσξίδνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο αλάγθεο φκσο δε κπνξνχλ λα ηηο ηθαλνπνηήζνπλ ζηνπο αζζελείο ηνπο. Παξάδεηγκα βξέζεθαλ δηαθνξέο ζε ςπρηθέο αλάγθεο. Οη πεξηζάιπνληεο αλαγλσξίδνπλ ζηνπο αζζελείο ηνπο απηέο ηηο αλάγθεο θαη ζέινπλ λα ηνπο ηηο πξνζθέξνπλ. χκθσλα φκσο κε ηηο απαληήζεηο ηνπο, θάλεθε πσο απηέο ηηο αλάγθεο δελ κπνξνχλ λα ηηο ηθαλνπνηήζνπλ θαη ην γλσξίδνπλ. Εψληαο νη ίδηνη ζε έληνλνπο ξπζκνχο, ζπλήζσο κε πνιιέο ππνρξεψζεηο δελ δηαζέηνπλ ρξφλν νχηε θνπξάγην γηα λα αζρνιεζνχλ κε ηηο ςπρηθέο αλάγθεο ησλ αζζελψλ. Δπηπιένλ, φηαλ ν πεξηζάιπνληαο είλαη αγρσκέλνο, αλππφκνλνο, θνξηηζκέλνο κε αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα ζπλήζσο κεηαθέξεη ηε δηθή ηνπ ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε θαη ζηνλ αζζελή ηνπ (Thomas at al, 2006). Δπίζεο, φζνλ αθνξά ηηο νηθνλνκηθέο αλάγθεο θαη εθεί ππάξρεη δηαθνξά κεηαμχ ηνπ ζέισ θαη ηνπ κπνξψ ησλ πεξηζαιπφλησλ. Γελ κπνξνχλ λα ηνπο ηθαλνπνηήζνπλ ηηο νηθνλνκηθέο αλάγθεο θαη απηφ ζπκβαίλεη γηαηί ην θφζηνο ηεο άλνηαο είλαη απμεκέλν θαη νη πεξηζάιπνληεο θαιχπηνπλ πην βαζηθά έμνδα ηνπ αζζελή ή ηνπιάρηζηνλ φ, ηη ζεσξνχλ εθείλνη βαζηθά. Ζ κειέηε παξνπζίαζε ελδηαθέξνληα επξήκαηα αληρλεχνληαο ηηο αλάγθεο ησλ αζζελψλ κε άλνηα. Σα επξήκαηα απηά ζα είλαη ρξήζηκνο νδεγφο ζπκβνπιεπηηθήο γηα ηνπο εηδηθνχο πνπ θαινχληαη λα θαζνδεγήζνπλ ηνπο πεξηζάιπνληεο γηα ηε θξνληίδα ηνπ αζζελνχο. Οη πεξηζάιπνληεο είλαη απαξαίηεην λα γλσξίδνπλ φηη άζρεηα απφ ην αλ νη αζζελείο δελ κπνξνχλ λα εθθξάζνπλ ή λα απαηηήζνπλ απηά πνπ έρνπλ αλάγθε, εμαθνινπζνχλ λα ηα ρξεηάδνληαη. ΔΝΓΔΗΚΣΗΚΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Agee, A. L. (2000). Family Caregiving Experiences with Alzheimer's Disease: A Collective Case study. Bradshaw, J.R. (1972). The taxonomy of social needs, in McLachlan, G. (ed), Problems and Progress in Medical Care, Oxford University Press: Oxford. Brod, M., Stewart, A., Sands, L., & Walton, P. (1999). Conceptualization and measurement of quality of life in dementia: The Dementia Quality of Life Instrument (DQuality of Life). The Gerontologist, 39, 25-35. Maslow, A. (1970). Motivation and personality. (2nd ed.). New York: Harper & Row. Maslow, A. (1943). A theory of human motivation, Psychological Review, 50, 37096. Seeman, T., Lusignolo T., Albert, M., & Berkman, L., (2001). Social relationships support and patterns of cognitive aging in healthy, high-functioning older adults: MacArthur studies of successful aging. Health Psychology, 20 (4), 243-55 Sidell, M. (1995). Health in Old Age: Myth, Mystery and Management, Open University Press, Buckingham. Steverink, N., Lindenberg, S., (2006). Which Social Needs Are Important For Subjective Well- Being? What Happens to them with Aging? Psychology and Aging, 21 (2), 281-290. Thomas, P., Lalloue, F., Preux, P. M., Hazif, T. C., Pariel, S., Inscale, R., Belmin, J. L., & Clement, J. P. (2006). Dementia patients‘ caregivers quality of life: the PIXEL study. International Journal of Geriatric Psychiatry, 21 (1), 50- 56. Vittorial, A. (1998). Preserving selves. Research on ageing, 20 (1), 91-137.
© Copyright 2024 Paperzz
