3rd CSPS Conference “Sacred Landscapes in the Peloponnese from
Prehistory to post-Byzantine times”, 30/3-1/4/2012
Abstracts
3o CSPS Διεθνές Συνέδριο “Θρησκευτικά Τοπία της Πελοποννήσου από
τους προϊστορικούς έως τους μετα-βυζαντινούς χρόνους” , 30/3-1/4/2012
Περιλήψεις
Abstracts/Περιλόψεισ
PAPERS / ΠΡΟΥΟΡΙΚΕ΢ ΑΝΑΚΟΙΝΨ΢ΕΙ΢
Aamodt, Christina (Archeologist, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Ωαμοντ, Φριςτύνα (Αρχαιολϐγοσ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Concepts of pollution and purity in the Peloponnese in Mycenaean times
Archaeological evidence from sacred places and funerary contexts in the Peloponnese points to
the existence of concepts of pollution and cleanliness in Mycenaean times. The presence of
installations and objects such as braziers, in cult buildings, and, especially, the association of
vessels, like vats and basins, with the entrance to cult buildings may suggest that those
officiating or participating in ritual acts had to be cleansed before entering the sacred space. A
similar concept of purification before entering a sacred place seems to be implied by the
installation located in the portico of the megaron of the palace at Mycenae. Moreover, it is
possible that a purificatory function could be attributed to hearths, present in the megara of
Mycenaean palaces and in cult buildings. The idea of purity and pollution is detected in the
ritual acts performed within tombs and the (post)funerary treatment of the dead. Traces of fire
and ashes as well as paraphernalia associated with fire, such as incense burners, lamps and
scoops, have been uncovered in the dromos, the stomion and/or the chamber of a number of
tombs, indicating the use of fire most likely for purificatory purposes. The association of death
with purity and pollution during the Mycenaean period may be further substantiated by the
iconographic evidence, whereas the Linear B records could also suggest the existence of
religious specialists/attendants responsible for the performance of rituals in relation to fire and
the ritual purification of buildings of sacred character.
Έννοιεσ μιϊςματοσ και εξαγνιςμοϑ ςτη Μυκηναώκό Πελοπϐννηςο
Σα αρχαιολογικϊ δεδομϋνα που προκϑπτουν απϐ ιεροϑσ χώρουσ και ταφικϊ ςϑνολα ςτην
Πελοπϐννηςο υποδεικνϑουν την ϑπαρξη των εννοιών του μιϊςματοσ και του εξαγνιςμοϑ ςτα
Μυκηναώκϊ χρϐνια. Η παρουςύα εγκαταςτϊςεων και αντικειμϋνων, ϐπωσ πυραϑνων, ςε
λατρευτικϊ κτόρια, και, κυρύωσ, η ςϑνδεςη αγγεύων, ϐπωσ δεξαμενών και λεκανών, με την
εύςοδο τϋτοιων κτηρύων μπορεύ να υποδηλώνει ϐτι οι ιερουργού ό οι ςυμμετϋχοντεσ ςτισ
τελετουργικϋσ πρϊξεισ ϋπρεπε να εξαγνιςτοϑν εκεύ προτοϑ ειςϋλθουν ςτον ιερϐ χώρο. Μια
παρϐμοια αντύληψη εξαγνιςμοϑ πριν απϐ την εύςοδο ςε ϋναν ιερϐ τϐπο φαύνεται ϐτι
εξυπηρετεύ και η εγκατϊςταςη που βρύςκεται ςτη ςτοϊ του μεγϊρου του ανακτϐρου των
Μυκηνών. Επιπλϋον, εύναι πιθανϐ ϐτι οι εςτύεσ που εντοπύζονται ςτα μϋγαρα των Μυκηναώκών
ανακτϐρων και ςτα λατρευτικϊ οικοδομόματα μποροϑν να ςχετιςτοϑν με τελετουργύεσ
εξαγνιςμοϑ. Οι ϋννοιεσ του εξαγνιςμοϑ και του μιϊςματοσ μποροϑν να εντοπιςτοϑν ςτισ
τελετουργικϋσ πρϊξεισ που πραγματοποιοϑνταν εντϐσ των τϊφων αλλϊ και ςτισ (μετα)
ταφικϋσ ςυνόθειεσ. άχνη απϐ πυρϋσ και ςτϊχτεσ, καθώσ και τελετουργικϊ αντικεύμενα που
ςχετύζονται με τη φωτιϊ, ϐπωσ θυμιατόρια, λϑχνοι και «ςϋςουλεσ», ϋχουν αποκαλυφθεύ ςτο
2
δρϐμο, το ςτϐμιο ό/και ςτο θϊλαμο αρκετών τϊφων, γεγονϐσ που υποδεικνϑει τη χρόςη τησ
φωτιϊσ, πιθανώσ για εξαγνιςτικοϑσ ςκοποϑσ. Η ςϑνδεςη του θανϊτου με τον εξαγνιςμϐ και το
τελετουργικϐ μύαςμα κατϊ τη διϊρκεια τησ Μυκηναώκόσ περιϐδου μπορεύ να υποςτηριχθεύ
περαιτϋρω απϐ εικονογραφικϊ παραδεύγματα. Επιπλϋον, τα αρχεύα τησ Γραμμικόσ Β’ θα
μποροϑςαν να επιβεβαιώςουν την ϑπαρξη ιερουργών/ακολοϑθων, υπεϑθυνων για την
εκτϋλεςη των τελετουργιών των ςχετικών με τισ πυρϋσ καθώσ και για τον τελετουργικϐ
καθαριςμϐ των ιερών κτηρύων.
Alexakis, Eleutherios (Researcher, Hellenic Folklore Research Centre, Academy of Athens)
Αλεξϊκησ, Ελευθϋριοσ (Ερευνητόσ, Κϋντρο Ερεϑνησ τησ Ελληνικόσ Λαογραφύασ, Ακαδημύα
Αθηνών)
Hyakintheia: Sacred Place, myth and ritual at Amyklai, Laconia. An anthropological approach.
This paper examines places of worship in relation το myth and ritual in terms of semantics and
the anthropology of space. Moreover, an attempt will be made to link sacred places
diachronically to locality and landscape, as these were perceived by diverse ethnic or racial
groups in ancient Laconia. Special reference is made to the temple of Apollo, the Tomb of
Hyacinth, the procession and the participation of celebrants/pilgrims in the festival.
Subsequently, an association/comparison to similar cults of the Greek and the wider
Mediterranean area will take place.
Τακύνθεια: Ιερϐσ τϐποσ, μϑθοσ και τελετουργύα ςτισ Αμϑκλεσ Λακωνύασ. Μια ανθρωπολογικό
προςϋγγιςη.
΢την ειςόγηςη εξετϊζεται ο τϐποσ λατρεύασ ςε ςυνϊρτηςη με τον μϑθο και την τελετουργύα
απϐ ϊποψη ςημειολογικό και ανθρωπολογύασ του χώρου. Επιπλϋον επιχειρεύται να
ςυςχετιςτεύ ο ιερϐσ τϐποσ με τισ αντιλόψεισ περύ τϐπου και τοπύου απϐ διαφορετικϋσ
εθνολογικϋσ ό φυλετικϋσ ομϊδεσ τησ αρχαιϐτητασ ςτην Λακωνύα διαχρονικϊ, ειδικϐτερα
γύνεται αναφορϊ ςτο ναϐ του Απϐλλωνα, τον τϊφο του Τακύνθου και την πομπό, καθώσ και
ςτη ςυμμετοχό των εορταςτών/προςκυνητών ςτην εορτό. Ακολοϑθωσ γύνεται
ςυςχετιςμϐσ/ςϑγκριςη με παρϐμοιεσ λατρεύεσ του Ελληνικοϑ και ευρϑτερου Μεςογειακοϑ
χώρου .
Alexandridou, Alexandra (Archaeologist, The Kalaureia Research Project, The Swedish Institute
at Athens)
Αλεξανδρύδου, Αλεξϊνδρα (Αρχαιολϐγοσ, Ερευνητικϐ Πρϐγραμμα Καλαυρεύασ, ΢ουηδικϐ
Ινςτιτοϑτο Αθηνών)
Dedicating and Sacralizing in the Archaic Sanctuary of Poseidon at Kalaureia, Poros
The recent excavations by the Swedish Institute of Athens in the Sanctuary of Poseidon at
Kalaureia on Poros brought to light two deposits of Archaic pottery in close proximity to the
peribolos of the Archaic temple. The material is indicative of the sanctuary’s close affinities with
the Peloponnese and in particular Corinth and the Argolid. Corinthian vases are abundant,
followed by local products imitating their Corinthian counterparts. Compared with
3
Peloponnesian sanctuaries, miniature shapes dominate, especially kotyliskai. The deposits
contained comparable material but differed in character. The first seems to have included a
(possibly random) “disposal” of sixth-century vessels. It was found just outside the sanctuary’s
eastern temenos wall. On the other hand, the shapes from the second deposit, which was close
to the main entrance of the temple’s peribolos, point to a deliberate deposition closely
associated with the demarcation of sacred space during a period of spatial re-arrangement of
the sanctuary, and they must have served particular ritual purposes. The primary aim of the
paper is to place the Kalaureian sanctuary within the religious sphere of the Peloponnese.
Moreover, the excavated votive material will be presented and a discussion of its role in both
deposits will be made, in an attempt to approach ritual behaviour and activities which took
place at the sanctuary, and to shed light on the identity of the deity and of the dedicants.
Αφιερώνοντασ και Καθoςιώνοντασ ςτο Aρχαώκϐ Ιερϐ του Ποςειδώνα ςτην Καλαυρεύα ςτον Πϐρο
Οι πρϐςφατεσ αναςκαφϋσ ςτο Ιερϐ του Ποςειδώνα ςτην Καλαυρεύα του Πϐρου απϐ το
΢ουηδικϐ Ινςτιτοϑτο Αθηνών, ϋφεραν ςτο φωσ δϑο αποθϋςεισ αρχαώκόσ κεραμεικόσ ςε ϊμεςη
γειτνύαςη με τον περύβολο του αρχαώκοϑ ναοϑ. Σο αρχαιολογικϐ υλικϐ εύναι ενδεικτικϐ τησ
ςτενόσ ςχϋςησ του ιεροϑ με την Πελοπϐννηςο, ιδιαιτϋρωσ με την Κϐρινθο και την Αργολύδα. Σα
Κορινθιακϊ αγγεύα αφθονοϑν μεν, αλλϊ εντοπύςτηκε και εγχώρια παραγωγό με αγγεύα που
μιμοϑνται κορινθιακϊ πρϐτυπα. ΢υγκριτικϊ με τα Πελοποννηςιακϊ ιερϊ, ςτο ιερϐ τησ
Καλαυρεύασ κυριαρχοϑν τα μικρογραφικϊ ςχόματα, κυρύωσ κοτυλύςκεσ. Οι αποθϋςεισ
περιεύχαν ςυγκρύςιμο μεταξϑ τουσ υλικϐ, ωςτϐςο διαφορετικοϑ χαρακτόρα. Η πρώτη
αποτελεύ πιθανώσ τυχαύα «απϐρριψη» αγγεύων του 6ου αι. π.Φ. Εντοπύςτηκε εκτϐσ και ςε ϊμεςη
ςυνϊφεια με τον ανατολικϐ τούχο του τεμϋνουσ. Αντιθϋτωσ, τα ςχόματα των αγγεύων απϐ τη
δεϑτερη απϐθεςη, κοντϊ ςτην κϑρια εύςοδο του περιβϐλου του ναοϑ, θα πρϋπει να
εξυπηρετοϑςαν ςυγκεκριμϋνουσ τελετουργικοϑσ ςκοποϑσ και να υποδεικνϑουν ςκϐπιμη
εναπϐθεςό τουσ ςτενϊ ςυνδεδεμϋνη με την οριοθϋτηςη του ιεροϑ χώρου ςε περύοδο χωρικόσ
διϊταξησ ςτο ιερϐ. Πρωταρχικϐσ ςτϐχοσ τησ ανακούνωςησ εύναι η τοποθϋτηςη του ιεροϑ τησ
Καλαυρεύασ ςτη θρηςκευτικό ςφαύρα τησ Πελοποννόςου. Επιπλϋον, θα παρουςιαςτεύ το
ανεςκαμμϋνο αναθηματικϐ υλικϐ ενώ θα ςυζητηθεύ ο ρϐλοσ του και ςτισ δϑο αποθϋςεισ ςτο
πλαύςιο προςϋγγιςησ τησ τελετουργικόσ ςυμπεριφορϊσ και δραςτηριϐτητασ που λαμβϊνε
χώρα ςτο ιερϐ, αλλϊ και να προςδιοριςτεύ η ταυτϐτητα τησ θεϐτητασ και των αφιερωτών.
Androulidaki, Amalia (Architect-Engineer, Director of Modern Monuments and Technical Works
in the Peloponnese, Ministry of Culture and Tourism)
Ανδρουλιδϊκη, Αμαλύα (Αρχιτϋκτων-Μηχανικϐσ, Προώςταμϋνη Νεωτϋρων Μνημεύων και
Σεχνικών Ϊργων Πελοποννόςου, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The sacred and the profane during the period of Frankish Occupation in the Peloponnese. The
example of Geraki in Laconia.
The Franks of the 4th Crusade, deviating from their route to their sacred destination and during
a short stay in the Peloponnese, constructed a large number of castles. These were not only of
strategic importance but built for reasons of prestige, thus bringing into the Helladic
topography the symbolic power of the seat of the ruler, which could also consitute a trading
tool in case of captivity. Geraki is considered unique among these castles due to the authenticity
4
of its preserved features. It is noteworthy that archaeological investigations carried out as part
of the restoration and promotion project of the monument have confirmed that the settlement
at the castle of Geraki is a rare preserved example of residential settlement of the Late
Byzantine period, with no subsequent occupation phases or interventions. The state of its
preservation and the way in which the Castle of Geraki is displayed, allow both the scholar and
the visitor to understand the hostile and unstable conditions of the 13th-15th centuries that
contributed decisively to the emergence of Greek identity during Late Byzantine times.
Σο ιερϐ και το κοςμικϐ κατϊ την περιϐδο τησ Υραγκοκρατύασ ςτην Πελοπϐννηςο. Σο Γερϊκι
Λακωνύασ.
Οι Υρϊγκοι τησ 4ησ ΢ταυροφορύασ παρεκκλύνοντασ τησ πορεύασ προσ τον ιερϐ προοριςμϐ τουσ,
ςτο ςϑντομο πϋραςμα τουσ απϐ την Πελοπϐννηςο, ϋκτιςαν ϋνα μεγϊλο αριθμϐ κϊςτρων ϐχι
μϐνο ςτρατηγικόσ ςημαςύασ αλλϊ και για λϐγουσ γοότρου ειςϊγοντασ ςτην ελλαδικό
τοπογραφύα τον ςυμβολικϐ χαρακτόρα τησ ϋδρασ του ηγεμϐνα, που μποροϑςε να αποτελϋςει
και αντικεύμενο ςυναλλαγόσ ςε περιπτώςεισ αιχμαλωςύασ. Σο Γερϊκι κατϋχει ξεχωριςτό θϋςη
ανϊμεςϊ τουσ λϐγω τησ αυθεντικϐτητασ των ςτοιχεύων που διαςώζει. Αξύζει να ςημειωθεύ ϐτι
οι αναςκαφικϋσ διερευνόςεισ που πραγματοποιοϑνται ςτα πλαύςια του ϋργου ανϊδειξησ του
κϊςτρου επιβεβαιώνουν ϐτι ο οικιςμϐσ του κϊςτρου του Γερακύου ςυνιςτϊ μύα απϐ τισ ςπϊνιεσ
περιπτώςεισ ςωζϐμενησ οικιςτικόσ εγκατϊςταςησ των υςτεροβυζαντινών χρϐνων, ϐπου δεν
διαπιςτώνονται μεταγενϋςτερεσ επεμβϊςεισ. Οι ςυνθόκεσ διατόρηςησ αλλϊ και ο τρϐποσ με
τον οπούο αναδεικνϑεται το Κϊςτρο του Γερακύου, επιτρϋπει επύςησ ςτον μελετητό αλλϊ και
ςτον επιςκϋπτη να αντιληφθεύ τισ ςυνθόκεσ αντιπαρϊθεςησ και ρευςτϐτητασ του 13 ου-15ου
αιώνα που ςυνϋβαλαν καθοριςτικϊ ςτην ανϊδυςη τησ Ελληνικόσ ταυτϐτητασ κατϊ τουσ
υςτεροβυζαντινοϑσ χρϐνουσ.
Aparogianni, Xeni (Archaeologist, 38th EPCA, Ministry of Culture & Tourism)
Αραπογιϊννη, Ξϋνη (Αρχαιολϐγοσ, ΛΗ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
A mountain sanctuary at Ano Melpeia in Messenia
During 2010-2011 excavations were conducted at Ano Melpeia in Messenia, at the location
"Petroula" of Prophetis Elias. The archaeological evidence indicates the existence of a mountain
sanctuary, at an altitude of 1040 m., located directly opposite the Temple of Apollo Epikourios
at Bassae. The distinctive finds, in particular the iron weapons, may point to the cult of a war
deity, still unidentified. The initial construction phase of the temple is attributed to the late
archaic - early classical period. During the 4th c. BC the temple seems to have been expanded
and a Doric peristyle was added.
Ένα ορεινϐ ιερϐ ςτην Άνω Μϋλπεια Μεςςηνύασ
Κατϊ το χρονικϐ διϊςτημα 2010-2011 διεξόχθη ςτην Ωνω Μϋλπεια Μεςςηνύασ αναςκαφικό
ϋρευνα ςτη θϋςη «Πετροϑλα» Προφότη Ηλύα. Σα αναςκαφικϊ δεδομϋνα πιςτοποιοϑν την
ϑπαρξη ορεινοϑ ιεροϑ ςε υψϐμετρο 1040 μ., το οπούο βρύςκεται ακριβώσ απϋναντι απϐ τον ναϐ
του Επικουρύου Απϐλλωνοσ Βαςςών. Σα χαρακτηριςτικϊ ευρόματα και κυρύωσ τα ςιδερϋνια
ϐπλα, παραπϋμπουν ςε πολεμικό θεϐτητα, η οπούα δεν ϋχει ϋωσ αυτό τη ςτιγμό ταυτιςτεύ. Η
5
αρχικό φϊςη του ναοϑ τοποθετεύται ςτουσ ϑςτερουσ αρχαώκοϑσ – πρώιμουσ κλαςικοϑσ
χρϐνουσ. Αργϐτερα, κατϊ τον 4ο αι. π.Φ. ο ναϐσ φαύνεται ϐτι επεκτϊθηκε και απϋκτηςε δωρικό
περύςταςη.
Banou, Emilia (Assistant Professor, Department of History, Archaeology and Cultural Resources
Management, University of the Peloponnese)
Μπϊνου, Αιμιλύα (Επύκουρη Καθηγότρια Αρχαιολογύασ, Σμόμα Ιςτορύασ, Αρχαιολογύασ και
Διαχεύριςησ Πολιτιςμικών Αγαθών, Πανεπιςτόμιο Πελοποννόςου)
The Sacred Land- and Seascape of Kythera: The Minoan Peak Sanctuary at Ayios Yeoryios sto
Vouno
This paper discusses the natural setting of the Minoan peak sanctuary at Ayios Yeoryios sto
Vouno in relation to: i) the neighbouring settlement at Kastri, and ii) the island of Crete.
i) The relation to the settlement at Kastri is examined on the basis of the topographical
features that characterise the establishment of peak sanctuaries (intervisibility - at least with
the main settlement they served - proximity, accessibility and general layout), as well as of
possible points of access to the sanctuary. These parameters consistuted one of the goals of the
excavations at the site, which were resumed last year.
ii) The relationship with Crete is examined based on the strategic position of the island in the
Aegean, the character and the affinities of the votive offerings excavated at the sanctuary, with
special emphasis placed on indications of intensified interaction with north-central Crete.
It is concluded that Ayios Yeoryios sto Vouno offers an exceptionally distinctive example of
the way sacred landscape promotes the ideology of Neopalatial Crete.
Η Ιερό Γη και το Θαλϊςςιο Σοπύο των Κυθόρων: Σο Μινωικϐ Ιερϐ Κορυφόσ ςτον 'Αγιο Γεώργιο ςτο
Βουνϐ
Η ανακούνωςη εξετϊζει το φυςικϐ περιβϊλλον του Μινωικοϑ ιεροϑ κορυφόσ ςτον Ωγιο
Γεώργιο ςτο Βουνϐ ςε ςχϋςη με: i) το γειτονικϐ οικιςμϐ ςτο Καςτρύ, και ii) την Κρότη.
i) Ο ςυςχετιςμϐσ με τον οικιςμϐ ςτο Καςτρύ πραγματοποιεύται με βϊςη τα τοπογραφικϊ
κριτόρια που χαρακτηρύζουν τα ιερϊ κορυφόσ (ορατϐτητα ςε ςχϋςη, τουλϊχιςτον, με τον
κϑριο οικιςμϐ που εξυπηρετεύ, εγγϑτητα, προςβαςιμϐτητα και εν γϋνει διαμϐρφωςη), καθώσ
και τισ πιθανϋσ προςβϊςεισ προσ το ιερϐ, που αποτϋλεςαν ϋναν απϐ τουσ ςτϐχουσ των
επαναληπτικών αναςκαφών ςτο χώρο, αρχόσ γενομϋνησ κατϊ το προηγοϑμενο ϋτοσ.
ii) Η ςχϋςη με την Κρότη εξετϊζεται με βϊςη τη ςτρατηγικό θϋςη του νηςιοϑ ςτο Αιγαύο, τη
φϑςη και τισ ομοιϐτητεσ με τα αναθόματα που βρϋθηκαν ςτο ιερϐ, με ιδιαύτερη ϋμφαςη ςτισ
ενδεύξεισ εντατικϐτερησ αλληλεπύδραςησ με τη Βϐρειο-Κεντρικό Κρότη.
Καταλόγοντασ, να τονιςτεύ ϐτι ο Ωγιοσ Γεώργιοσ ςτο Βουνϐ προςφϋρει ϋνα εξαιρετικϊ
χαρακτηριςτικϐ παρϊδειγμα του τρϐπου με τον οπούο η ιδεολογύα τησ Νεοανακτορικόσ
Κρότησ μεταλαμπαδεϑεται μϋςω του ιεροϑ τοπύου.
6
Charalambous, Danai (Archaeologist, 5th ΕΒΑ, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Φαραλϊμπουσ, Δανϊη (Αρχαιολϐγοσ, 5η ΕΒΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The painted decoration of the Catholicon of the Zerbitsa Monastery
The Monastery of Zerbitsa, dedicated to the Dormition of the Virgin Mary, is located near the
modern village of Xirokampi in Laconia. The monastery belongs to the architectural type of a
complex cross-in-square four-columned church with dome, the Athonite Type. The interior of
the church is lavishly frescoed. According to a dedicatory inscription preserved over the west
door leading from the main nave to the narthex, the church "was erected from the very
foundations of the earth" («ἀνηγϋρθη ἐκ βϊθρου γῆσ») in the year 1639 and "was renovated and
decorated during the tenure of the venerable abbot... ‘Kyr’ Parthenios" («ἀνιςτορόθη καύ
ἐκαλλωπύςθη ἠγουμενεϑοντοσ τοῦ πανοςιοτϊτου…κυρ Παρθενύου») in the year 1669, with the
donation of "’Kyr’ Emmanuel ..." («κυρ Ἐμμανουόλ…») from Constantinople. The extensive
iconographic programme of the church follows the tradition of post-Byzantine painting and
includes numerous representations from various iconographical cycles, the Christological Cycle,
the Mariological Cycle, the Old Testament, Miracles, Parables, the Akathist Hymn, The Passion
of Christ, the Eothina Gospels, the Second Advent, the martyrdom of many saints, the Holy
Liturgy and Eucharistical Cycles, as well as many depictions of individual saints, in full body or
bust. A good knowledge of tradition and theological training are reflected in the work of the
anonymous painter of the monument, most probably under the influence of the monastic
community.
O γραπτϐσ διϊκοςμοσ του Καθολικοϑ τησ Μονόσ Ζερμπύτςασ
Η μονό Ζερμπύτςασ, αφιερωμϋνη ςτην Κούμηςη τησ Θεοτϐκου, βρύςκεται κοντϊ ςτο χωριϐ
Ξηροκϊμπι Λακωνύασ. Σο καθολικϐ τησ μονόσ ανόκει ςτον αρχιτεκτονικϐ τϑπο του ςϑνθετου
τετρακιϐνιου ςταυροειδοϑσ εγγεγραμμϋνου με τροϑλο ναοϑ, αθωνικοϑ τϑπου. ΢το εςωτερικϐ
το καθολικϐ εύναι κατϊγραφο με τοιχογραφύεσ. ΢ϑμφωνα με γραπτό κτητορικό επιγραφό
που ςώζεται πϊνω απϐ τη δυτικό θϑρα που οδηγεύ απϐ τον κυρύωσ ναϐ ςτο νϊρθηκα, ο ναϐσ
«ἀνηγϋρθη ἐκ βϊθρου γῆσ» το ϋτοσ 1639 και «ἀνιςτορόθη καύ ἐκαλλωπύςθη ἠγουμενεϑοντοσ τοῦ
πανοςιοτϊτου…κυρ Παρθενύου» το ϋτοσ 1669, με δαπϊνη του «κυρ Ἐμμανουόλ…» απϐ την
Κωνςταντινοϑπολη». Σο εκτεταμϋνο εικονογραφικϐ πρϐγραμμα του ναοϑ ςυγκροτεύται κατϊ
τα πρϐτυπα τησ μεταβυζαντινόσ ζωγραφικόσ και περιλαμβϊνει πολυϊριθμεσ παραςτϊςεισ απϐ
διϊφορουσ κϑκλουσ, το Φριςτολογικϐ, το Θεομητορικϐ, την Παλαιϊ Διαθόκη, τα Θαϑματα, τισ
Παραβολϋσ, τον Ακϊθιςτο Ύμνο, τα Πϊθη, τα Εωθινϊ, τη Δευτϋρα Παρουςύα, τα μαρτϑρια
πολλών αγύων, λειτουργικϊ και ευχαριςτιακϊ θϋματα, καθώσ και πληθώρα απεικονύςεων
μεμονωμϋνων αγύων, ολϐςωμων ό ςε προτομό. ΢το ϋργο του ανώνυμου ζωγρϊφου του
μνημεύου αποτυπώνεται καλό γνώςη τησ παρϊδοςησ, αλλϊ και θεολογικό παιδεύα, υπϐ την
επιρροό προφανώσ τησ μοναςτικόσ κοινϐτητασ.
7
Cosmopoulos, Demosthenes (Archaeologist, 38th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Κοςμϐπουλοσ, Δημοςθϋνησ (Αρχαιολϐγοσ, ΛΗ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Malapani, Evangelia (Archaeologist, 38th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Μαλαπϊνη, Ευαγγελύα (Αρχαιολϐγοσ, ΛΗ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
A modern approach to the Description of Pausanias of the Messenian sacred landscape of the
‘‘land of Makaria”
Pausanias’ periegesis in Messenian territory in the 2nd c. AD, as recorded in the fourth book of
his "Description", is the most extensive ancient reference to the Messenian landscape. In his
journey from the Messenian Mani to Ancient Messene Pausanias crossed the Pamisos Valley,
which Strabo calls "Makaria". This is a fertile area stretching from the sources of the river
Pamisos at the modern village of Hagios Floros, to its estuary in the Messenian Gulf. However,
Pausanias’ recording of his tour through the ‘‘land of Makaria” is mostly enriched with
references to the natural environment, the historical, mythological and genealogical
background of the Messenian past whereas information about the sanctuaries of the area is
usually limited to a simple reference to their location within the broader residential and natural
landscape. The archaeological data retrieved from sanctuaries in the ‘‘land of Makaria’’ (like the
temple of Poseidon at Akovitika and the one of Pamisos at Hagios Floros) offer the opportunity
of a modern approach to Pausanias’ Description by examining the type and level of diachronism
of the established cults and the relationship of the sacred with the natural, residential,
economic and cultural landscape of Messenia in antiquity.
Μύα ςϑγχρονη προςϋγγιςη τησ Περιόγηςησ του Παυςανύα ςτο μεςςηνιακϐ ιερϐ τοπύο τησ
Μακαρύασ γησ.
Η περιόγηςη του Παυςανύα ςτην μεςςηνιακό επικρϊτεια του 2ου αι. μ.Φ., ϐπωσ την κατϋγραψε
ςτο τϋταρτο βιβλύο του ϋργου του «Ελλϊδοσ Περιόγηςισ», αποτελεύ την εκτενϋςτερη αρχαύα
αναφορϊ ςτο μεςςηνιακϐ τοπύο. Ο Παυςανύασ ςτο ταξύδι του απϐ την Μεςςηνιακό Μϊνη
προσ την Αρχαύα Μεςςόνη διϋρχεται απϐ την πεδιϊδα του Παμύςου, την οπούα ο ΢τρϊβωνασ
ονομϊζει «Μακαρύα». Πρϐκειται για την εϑφορη περιοχό, που εκτεύνεται απϐ τισ πηγϋσ του
ποταμοϑ Παμύςου ςτον ςϑγχρονο οικιςμϐ του Αγύου Υλώρου και μϋχρι τισ εκβολϋσ του ςτον
μεςςηνιακϐ κϐλπο. Ψςτϐςο η καταγραφό τησ περιόγηςησ του Παυςανύα ςτην Μακαρύα γη
εμπλουτύζεται κυρύωσ με αναφορϋσ ςτο φυςικϐ περιβϊλλον, ςτο ιςτορικϐ, μυθολογικϐ και
γενεαλογικϐ υπϐβαθρο του Μεςςηνιακοϑ παρελθϐντοσ ενώ οι πληροφορύεσ για τα ιερϊ τησ
περιοχόσ ςυνόθωσ περιορύζονται ςτην απλό αναφορϊ θϋςησ τουσ ςτο ευρϑτερο οικιςτικϐ και
φυςικϐ τοπύο. Σα αρχαιολογικϊ και αναςκαφικϊ δεδομϋνα απϐ ιερϊ τησ Mακαρύασ γησ, ϐπωσ
αυτϐ του Ποςειδώνοσ ςτα Ακοβύτικα και του Παμύςου ςτον Ωγιο Υλώρο, παρϋχουν την
δυνατϐτητα για μια ςϑγχρονη προςϋγγιςη τησ περιόγηςησ του Παυςανύα με προεκτϊςεισ ςτο
εύδοσ και την διαχρονικϐτητα των τελοϑμενων λατρειών αλλϊ και ςτην ςχϋςη του ιεροϑ
ςτοιχεύου με το φυςικϐ, οικιςτικϐ, οικονομικϐ και πολιτιςτικϐ τοπύο τησ Μεςςηνύασ ςτην
αρχαιϐτητα.
8
Davies, Peter (PhD student, Department of Classics, University of Nottingham)
Davies, Peter (Τποψόφιοσ Διδϊκτωρ, Σμόμα Κλαςικών ΢πουδών, Πανεπιςτόμιο του
Nottingham)
Finding the Gap: Hellenistic Rural Sanctuaries in Peloponnesian Intensive Survey
Sue Alcock’s 1994 publication “Minding the Gap,” to which my title pays homage, argued that
the abandonment of small rural cults in Hellenistic and Roman Greece evidenced a “major
upheaval in the religious landscape.” This opened the door to a sociologically orientated study
of Hellenistic Rural sanctuaries from the evidence of intensive archaeological survey. My paper
will locate where sanctuaries did and did not survive in the landscape of the Hellenistic
Peloponnese. It will also identify exactly when the “Gap” emerges, and how it developed, in
order to help us understand the chronological scale involved in this process. The paper will then
use comparison with the evidence for rural and urban settlement, from the various survey
regions, to posit an explanation for the social processes which may lie behind both the
abandonment or maintenance of cult sites and the rather less common decision to construct
new cult sites. This paper will suggest that it is only by understanding their relationships with
overlapping rural and urban populations, with wider political and economic processes in the
eastern Mediterranean, and with the physical landscape, that we can understand the processes
at work in the rural sanctuaries of the Peloponnese in the Hellenistic period.
Χϊχνοντασ για το χϊςμα: Σα ελληνιςτικϊ αγροτικϊ ιερϊ που εντοπύςτηκαν κατϊ τη διϊρκεια
εντατικών τοπογραφικών ερευνών ςτην Πελοπϐννηςο
Η ϋκδοςη του "Minding the Gap" τησ Sue Alcock το 1994, ςτην οπούα ο τύτλοσ μου αποτύει φϐρο
τιμόσ, υποςτόριξε ϐτι η εγκατϊλειψη των μικρών αγροτικών λατρειών ςτην Ελληνιςτικό και
Ρωμαώκό Ελλϊδα μαρτυρϊ μια «ςημαντικό αναταραχό ςτο θρηςκευτικϐ τοπύο." Αυτϐ
αποτϋλεςε το ϋναυςμα μιασ κοινωνιολογικϊ προςανατολιςμϋνησ μελϋτησ των ελληνιςτικών
αγροτικών ιερών που βαςύςτηκε ςτα ευρόματα εντατικών τοπογραφικών ερευνών. Η
ειςόγηςό μου ςτοχεϑει να εντοπύςει ποϑ επιβύωςαν ιερϊ και ποϑ ϐχι, μϋςα ςτο χϊρτη τησ
ελληνιςτικόσ Πελοποννόςου. Επύςησ θα προςδιοριςτεύ με ακρύβεια πϐτε προκϑπτει το
«χϊςμα», και πώσ εξελύχθηκε, ϋτςι ώςτε να γύνει κατανοητό η χρονολογικό κλύμακα αυτόσ τησ
διαδικαςύασ. ΢τη ςυνϋχεια, θα πραγματοποιηθεύ ςϑγκριςη με τα αρχαιολογικϊ δεδομϋνα των
αγροτικών και αςτικών εγκαταςτϊςεων απϐ τισ διϊφορεσ περιοχϋσ τησ ϋρευνασ, ώςτε να
προταθεύ μια επεξόγηςη των κοινωνικών διαδικαςιών που μπορεύ να αιτιολογοϑν την
εγκατϊλειψη ό τη διατόρηςη χώρων λατρεύασ, ό (ςπανιϐτερα) την απϐφαςη για ανϋγερςη
νϋων λατρευτικών κϋντρων. Η ανακούνωςη αυτό θα προτεύνει ϐτι ο μϐνοσ τρϐποσ για να
προςεγγύςουμε τισ εν δυνϊμει εξελύξεισ ςτα αγροτικϊ ιερϊ τησ Πελοποννόςου κατϊ την
ελληνιςτικό περύοδο εύναι μϋςω τησ κατανϐηςησ των ςχϋςεων αλληλεπύδραςόσ τουσ με τουσ
αγροτικοϑσ και αςτικοϑσ πληθυςμοϑσ ςτο ευρϑτερο πολιτικϐ και οικονομικϐ φϊςμα τησ
ανατολικόσ Μεςογεύου, καθώσ και με το φυςικϐ τοπύο.
9
Demakopoulou, Katie (Director Emeritus, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Δημακοποϑλου, Καύτη (Επύτιμη Διευθϑντρια Αρχαιοτότων, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Evidence for cult practices at Midea
Λατρευτικϋσ πρακτικϋσ ςτη Μιδϋα: αρχαιολογικϊ δεδομϋνα
Dimitrov, Zdravko (Assistant Professor, National Archaeological Institute and Museum, Sofia Part of the Bulgarian Academy of Sciences)
Dimitrov, Zdravko (Επύκουροσ καθηγητόσ, Εθνικϐ Αρχαιολογικϐ Ινςτιτοϑτο και Μουςεύο
΢ϐφιασ -Σομϋασ τησ Ακαδημύασ Επιςτημών τησ Βουλγαρύασ)
Architectural fragments from the Roman era, reused in Byzantine churches in Mystras – like
evidences about continuity in religious architecture
A great number of Roman and late Roman architectural fragments are built into Byzantine
churches in Mystras. Although spanning almost a millennium, during the creation of the
principates, this phenomenon is not surprising and it can be traced during the whole of the
medieval period in the Aegean region and the Balkans. The tradition of including antique
elements in churches dates back to early Christian times. The victory of Christianity over the
polytheistic religions is often celebrated with the erection of Christian temples on top of the
ruins of ancient sanctuaries, and is connected with a total reuse of their structural elements.
Such use was not only secondary (spolia), but included the re-erection of elements at their
original spot, during the construction of the churches – e.g. bases, pedestals, columns, capitals
and pieces of entablature. This tendency in Christian cult architecture continues until the end of
the Byzantine era and the churches in Mystras in the Peloponnesian peninsula are one of the
most important examples. Here we have a unique opportunity to study the process up to the
13th – 14th c. There are similar examples in the Bulgarian medieval kingdom, where in all the
capital cities – from Pliska and Preslav (8th – 10th c.) to Veliko Turnovo (12th – 14th c.) – ancient
architectural elements were reused. With the exception of elements belonging to periods of
relative stability, the architectural continuity in cult buildings and traditions (a phenomenon so
vividly manifested in Mystras) offers a unique opportunity for the study of the architectural
traditions of antiquity in the region of Sparta.
Αρχιτεκτονικϊ μϋλη τησ Ρωμαώκόσ εποχόσ και επανϊχρηςό τουσ ςτισ βυζαντινϋσ εκκληςύεσ του
Μυςτρϊ ωσ μϊρτυρεσ ςυνϋχειασ ςτη θρηςκευτικό αρχιτεκτονικό
Μεγϊλοσ αριθμϐσ ρωμαώκών και υςτερορωμαώκών αρχιτεκτονικών μελών εύναι εντοιχιςμϋνα
ςε βυζαντινϋσ εκκληςύεσ του Μυςτρϊ. Παρϊ την διαφορϊ ςχεδϐν μιασ χιλιετύασ κατϊ την
ιςτορικό διαδρομό προσ τη δημιουργύα των πριγκηπϊτων, το φαινϐμενο αυτϐ θεωρεύται
απϐλυτα αναμενϐμενο και εύναι ανιχνεϑςιμο καθ’ϐλη τη διϊρκεια τησ Μεςαιωνικόσ περιϐδου
ςτην περιοχό του Αιγαύου και των Βαλκανύων. Η παρϊδοςη ενςωμϊτωςησ παλαιϐτερων
αρχιτεκτονικών μελών ςε εκκληςύεσ ανϊγεται ςτην πρώιμη χριςτιανικό εποχό. Η νύκη του
χριςτιανιςμοϑ επύ των πολυθεώςτικών θρηςκειών διατρανώνεται πολϑ ςυχνϊ με την ανϋγερςη
χριςτιανικών ναών πϊνω ςτα ερεύπια αρχαύων ιερών και ςυχνϊ ςυνδϋεται με ολικό
επαναχρηςιμοπούηςη των προγενϋςτερων καταςκευαςτικών ςτοιχεύων. Αυτϊ δεν εύναι μϐνο
αρχιτεκτονικϊ μϋλη ςε δεϑτερη χρόςη (spolia), αλλϊ και τμόματα που επανατοποθετοϑνται
10
ςτην αρχικό τουσ θϋςη κατϊ την ανοικοδϐμηςη - βϊςεισ, βϊθρα, κύονεσ, κιονϐκρανα και
τμόματα του θριγκοϑ. Αυτό η τϊςη ςτη Φριςτιανικό αρχιτεκτονικό θα ςυνεχιςτεύ μϋχρι το
τϋλοσ τησ βυζαντινόσ εποχόσ. Οι εκκληςύεσ του Μυςτρϊ ςτην Πελοποννόςο αποτελοϑν ϋνα
απϐ τα ςημαντικϐτερα δεύγματα αυτόσ τησ τϊςησ. Εδώ παρουςιϊζεται μια εξαιρετικό
δυνατϐτητα για τη μελϋτη αυτόσ τησ διαδικαςύασ μϋχρι το 13ο-14ο αι. Παρϐμοια παραδεύγματα
εντοπύζονται και ςτο Βουλγαρικϐ Μεςαιωνικϐ βαςύλειο, ϐπου ςε ϐλεσ τισ πρωτεϑουςεσ - απϐ
την Pliska και το Preslav (7οσ-10οσ αι.) ωσ το Veliko Turnovo (7οσ-14οσ αι.)- επαναχρηςιμοποιοϑνται
παλαιϐτερα αρχιτεκτονικϊ μϋλη. Με εξαύρεςη τα ςτοιχεύα απϐ αιώνεσ που ιςτορικϊ
θεωροϑνται ςχετικϊ ςταθερού, η αρχιτεκτονικό ςυνϋχεια ςε θρηςκευτικϊ κτόρια και
παραδϐςεισ, αυτϐ το φαινϐμενο που εκδηλώνεται τϐςο ϋντονα ςτο Μυςτρϊ, μϊσ προςφϋρει
μια μοναδικό ευκαιρύα για τη μελϋτη τησ αρχιτεκτονικόσ παρϊδοςησ τησ αρχαύασ εποχόσ ςτην
περιοχό τησ ΢πϊρτησ.
Domínguez, Adolfo J. (Professor in Ancient History, Departament of Ancient History,
Universidad Autónoma de Madrid)
Domínguez, Adolfo J. (Καθηγητόσ Αρχαύασ Ιςτορύασ, Σμόμα Αρχαύασ Ιςτορύασ, Universidad
Autónoma de Madrid)
Fornis, César (Professor in Ancient History, Departament of Ancient History, Universidad de
Sevilla)
Fornis, César (Καθηγητόσ Αρχαύασ Ιςτορύασ, Σμόμα Αρχαύασ Ιςτορύασ, Universidad de Sevilla)
Thyreatis: Ritual combats within a Sacred Landscape
The struggle between Argives and Spartans for the control of Thyreatis, a territory associated
with Apollo Pythaeus, gave rise to two sets of rituals, independent of one another, both in
Argos and Sparta; at least in Sparta young men participated in different kinds of ritual combats
while we do not have similar data for Argos. The purpose of this paper is to analyze when, how,
and why those rituals emerged, while also addressing the question of the ways in which they
tended to evolve within the context of the rivalry between both Dorian poleis. Furthermore,
attention will be paid to how the cult of Apollo Pythaeus contributed to the creation of a sacred
landscape in this disputed region.
Θυρεϊτισ: Σελετουργικϋσ μϊχεσ μϋςα ςτο Ιερϐ Σοπύο
Ο αγώνασ μεταξϑ Αργεύων και ΢παρτιατών για τον ϋλεγχο τησ Θυρεϊτιδοσ, μιασ περιοχόσ που
ςυνδϋεται με τον Απϐλλωνα Πυθιαύο, οδόγηςε ςτην καθιϋρωςη δϑο τελετουργιών,
ανεξαρτότων μεταξϑ τουσ, ςτο Ωργοσ και τη ΢πϊρτη. ΢τη ΢πϊρτη νεαρού ϊνδρεσ ςυμμετεύχαν
ςε διϊφορα εύδη τελετουργικών μαχών, ενώ δεν υπϊρχουν παρϐμοια ςτοιχεύα για το Ωργοσ. Ο
ςκοπϐσ τησ παροϑςασ ανακούνωςησ εύναι να αναλϑςει πϐτε, πώσ, και γιατύ προϋκυψαν αυτού οι
τελετουργικού αγώνεσ και παρϊλληλα να ερευνόςει τουσ τρϐπουσ με τουσ οπούουσ ϋτειναν να
εξελιχθοϑν ςτο πλαύςιο τησ διαμϊχησ των δϑο Δωρικών πϐλεων. Επιπλϋον, θα δοθεύ προςοχό
ςτο πώσ η λατρεύα του Απϐλλωνα Πυθιαύου ςυνϋβαλε ςτη δημιουργύα ενϐσ ιεροϑ τοπύου ςτην
εν λϐγω διεκδικοϑμενη περιοχό.
11
Douvi, Constantina (Architect, 5th ΕΒΑ, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Ντουβό, Κωνςταντύνα (Αρχιτϋκτων, 5η ΕΒΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Xypnitou, Mary (Architect, 4th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Ξυπνητοϑ, Μαύρη (Αρχιτϋκτων, Δ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Sacred monastic landscapes of the Peloponnese: restoration projects during the years 2006-2009
The purpose of this paper is to present the thorough archaeological supervision of the
restoration projects carried out in the following monasteries: Monastery of St John the Baptist
at Perdikovrysi, of Hagios Nicholas in Kaltezes, of Paleopanaghia at Astros, of Hagios Nicholaos
in Karia and of the Forty Martyrs in Sparta.
Ιερϊ Μοναςτηριακϊ τοπύα τησ Πελοποννόςου: απϐ τισ εργαςύεσ αποκατϊςταςόσ τουσ κατϊ τα
ϋτη 2006-2009
Αντικεύμενο τησ ανακούνωςησ εύναι η επιςταμϋνη αρχαιολογικό εποπτεύα των αναςτηλωτικών
εργαςιών που πραγματοποιόθηκαν ςτισ Μονϋσ Σιμύου Προδρϐμου ςτην Περδικϐβρυςη, Αγύου
Νικολϊου ςτισ Καλτεζϋσ, Παλαιοπαναγιϊσ ςτο Ωςτροσ, Αγύου Νικολϊου ςτην Καρυϊ και Αγύων
Σεςςαρϊκοντα Μαρτϑρων ςτη ΢πϊρτη.
Fakarou, Georgia (Archaeologist, Department of Greek and Foreign Scientific Institutions,
Organizations and International Affairs, Directorate of Prehistoric and Classical
Antiquities, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Υακϊρου, Γεωργύα (Αρχαιολϐγοσ, Σμόμα Ελληνικών και Ξϋνων Επιςτημονικών Ιδρυμϊτων,
Οργανιςμών και Διεθνών Θεμϊτων τησ Διεϑθυνςησ Προώςτορικών και Κλαςικών
Αρχαιοτότων, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Marking the sacred element within the natural landscape of the Peloponnesian Mycenaean
sanctuaries
The presence of the landscape in the various manifestations of the sacred in Mycenaean culture
seems self-evident within the context of a religious system that contains in its core the
dynamics of nature. But which is this internal process which, like an underground spring,
gushes forth and brings to the surface the experience of the divine in association with the
natural world? And is it, in the final analysis, responsible for the simple architectural
configurations in early Mycenaean sanctuaries, or for the integration of natural space into the
confined structures of the Late Mycenaean period? The reconciliation of people and landscapes
in its real-life dimension (as manifested through the various mechanisms of human
consciousness at the level of the mind and the senses) acts as a common denominator in the
relationship between the natural and the sacred element. Thus, characteristic features of the
Mycenaean world, such as the megalithic structures and the "stylisation" of landscape
representations in "sacred" environments, can be subject to new interpretations. Moreover, it
is attempted, within various aspects of Mycenaean sanctuaries in the Peloponnese, to identify
the management and sacralisation of space and time to the extent that these constitute the
basic dimensions of human experience and the means of perception of the natural landscape.
12
΢όμανςη του ιεροϑ ςτοιχεύου μϋςα απϐ το φυςικϐ τοπύο ςτα μυκηναώκϊ ιερϊ τησ Πελοποννόςου
Η παρουςύα του φυςικοϑ τοπύου ςτισ διϊφορεσ εκφϊνςεισ ιεροϑ χαρακτόρα του μυκηναώκοϑ
πολιτιςμοϑ μοιϊζει αυτονϐητη ςτο πλαύςιο μιασ θρηςκευτικϐτητασ που ϋχει ςτον πυρόνα τησ
τη δυναμικό τησ φϑςησ. Ποιϊ εύναι ϐμωσ εκεύνη η εςωτερικό διεργαςύα που ωσ υπϐγεια πηγό
αναβλϑζει και φϋρνει ςτην επιφϊνεια την εμπειρύα του θεύου ςε ςυνϊφεια με το φυςικϐ
κϐςμο; Και ευθϑνεται, εν τϋλει, πϐτε για τισ λιτϋσ αρχιτεκτονικϋσ διαμορφώςεισ ςτα πρώιμα
μυκηναώκϊ ιερϊ, πϐτε για την ενςωμϊτωςη του φυςικοϑ χώρου ςτισ κλειςτϋσ δομϋσ των
ώριμων μυκηναώκών χρϐνων; Η ςυνϊρθρωςη ανθρώπων και φυςικών τοπύων ςτη βιωματικό
τησ διϊςταςη, ϐπωσ αυτό εκδηλώνεται μϋςα απϐ τουσ ποικύλουσ μηχανιςμοϑσ τησ ανθρώπινησ
ςυνεύδηςησ, ςτο επύπεδο του νου και των αιςθόςεων, λειτουργεύ ωσ κοινϐσ παρονομαςτόσ ςτη
ςχϋςη φυςικοϑ και ιεροϑ ςτοιχεύου. Ϊτςι, χαρακτηριςτικϊ γνωρύςματα του μυκηναώκοϑ
κϐςμου, ϐπωσ οι μεγαδομϋσ και το «ςτυλιζϊριςμα» των απεικονύςεων τοπύου ςε «ιερϊ»
περιβϊλλοντα, υπϐκεινται ςε νϋεσ αναγνώςεισ. ΢υγχρϐνωσ, επιχειρεύται η ανύχνευςη, ςε
διϊφορεσ ϐψεισ των μυκηναώκών ιερών τησ Πελοποννόςου, τησ διαχεύριςησ ωσ και τησ
ιεροπούηςησ του χώρου και του χρϐνου ςτο βαθμϐ που αυτού ςυνιςτοϑν τισ βαςικϋσ
διαςτϊςεισ τησ ανθρώπινησ εμπειρύασ αλλϊ και το μϋτρο ςϑλληψησ του.
Faklaris, Panagiotis (Associate Professor in Classical Archaeology, Aristotelian University of
Thessaloniki)
Υϊκλαρησ, Παναγιώτησ (Αναπληρωτόσ Καθηγητόσ Κλαςικόσ Αρχαιολογύασ, Αριςτοτϋλειο
Πανεπιςτόμιο θεςςαλονύκησ)
Sanctuaries and Cults of Ancient Kynouria
This paper is a collective presentation of all the currently available data on the sanctuaries and
cults of local and Panhellenic gods in Kynouria during historical times. It examines their
integration into the natural landscape of Kynouria and presents the distinctive religious rituals
of the region.
Ιερϊ και λατρεύεσ ςτην αρχαύα Κυνουρύα
Η εργαςύα ςυγκεντρώνει τα μϋχρι ςόμερα διαθϋςιμα ςτοιχεύα για τα ιερϊ και τισ λατρεύεσ
τοπικών και πανελλόνιων θεών ςτην Κυνουρύα κατϊ τουσ ιςτορικοϑσ χρϐνουσ. Εξετϊζει την
ϋνταξό τουσ ςτο φυςικϐ περιβϊλλον τησ Κυνουρύασ και παρουςιϊζει τισ ιδιαύτερεσ
θρηςκευτικϋσ τελετουργύεσ τησ περιοχόσ.
Farnham, Sam (PhD Student, Department of Archaeology, University of Nottingham)
Farnham, Sam (Τποψόφιοσ Διδϊκτωρ, Σμόμα Αρχαιολογύασ, Πανεπιςτόμιο του Nottingham)
Pollution and purity in comparative perspective during the Early Iron Age: The Corinthia and the
Argolid
This paper is part of a PhD thesis aimed at examining pollution and purity in the Peloponnese in
comparative perspective. As such, these two items share a common goal in using the extant
archaeological evidence in seeking to identify possible evidence for pollution and how
purification may have taken place. The database is mainly focused on the mortuary record, but
13
also draws upon evidence from sanctuaries and extant settlement remains as far as possible.
The key themes for consideration are presence and extensiveness of multiple burial and its
implications for death related taboo, the use of material culture, particularly relating to liquids,
animal sacrifice and its placement within graves and the emergence of boundaries between the
living, the dead and the sacred i.e. sanctuaries. Did two regions that produced poleis have the
same approach to the pollution and purity in earlier periods, or does the regionalism of the
Early Iron Age extend to this sphere too?
Θρηςκευτικϐ μύαςμα και εξαγνιςμϐσ ςτην Κορινθύα και την Αργολύδα τησ Πρώιμησ Εποχόσ του
΢ιδόρου: Μια ςυγκριτικό θεώρηςη
Η παρουςύαςη αυτό αποτελεύ μϋροσ τησ διδακτορικόσ μου διατριβόσ που ωσ ςτϐχο ϋχει τη
ςυγκριτικό μελϋτη του θρηςκευτικοϑ μιϊςματοσ και του εξαγνιςμοϑ ςτην Πελοπϐννηςο. Ψσ εκ
τοϑτου, και ςτισ δϑο περιπτώςεισ η χρόςη των αρχαιολογικών ευρημϊτων ςυμβϊλλει ςτην
προςπϊθεια να εντοπιςτοϑν ενδεύξεισ του θρηςκευτικοϑ μιϊςματοσ καθώσ και για το ποιϊ
μϋθοδοσ εξαγνιςμοϑ μπορεύ να εύχε χρηςιμοποιηθεύ. Η βϊςη δεδομϋνων ςυγκροτεύται κυρύωσ
απϐ ευρόματα προερχϐμενα απϐ ταφικϊ ςϑνολα, αλλϊ παρϊλληλα αξιοποιοϑνται, ϐπου εύναι
δυνατϐν, ςτοιχεύα απϐ ιερϊ και απϐ διατηρημϋνα οικιςτικϊ κατϊλοιπα. Σα βαςικϊ προσ
εξϋταςη θϋματα εύναι: ποϑ ςυναντϊται και πϐςο εκτεταμϋνη εύναι η ςυνόθεια πολλαπλών
ενταφιαςμών και ο ςυςχετιςμϐσ τησ με προκαταλόψεισ ςχετικϋσ με το θϊνατο· η χρόςη
αντικειμϋνων που ςχετύζονται με προςφορϋσ υγρών και θυςύεσ ζώων καθώσ και η εναπϐθεςό
τουσ εντϐσ των τϊφων· και, η οριοθϋτηςη ςυνϐρων μεταξϑ του κϐςμου των ζωντανών, των
νεκρών και του ιεροϑ ςτοιχεύου, ρϐλοσ που εκπληρώνεται π.χ. απϐ τα ιερϊ. Μόπωσ ςτισ δϑο
αυτϋσ περιοχϋσ, ϐπου αργϐτερα θα αναπτυχθοϑν πϐλεισ-κρϊτη, η προςϋγγιςη του μιϊςματοσ
και του εξαγνιςμοϑ όταν η ύδια κατϊ τισ πρωιμϐτερεσ περιϐδουσ, ό μόπωσ το φαινϐμενο του
τοπικιςμοϑ τησ Πρώιμησ Εποχόσ του ΢ιδόρου εύχε επεκταθεύ και ςε αυτϐν τον τομϋα;
Fotopoulos, Athanasiοs (Assistant Professor in the History of Modern Greece, Department of
Primary Education, University of Patras)
Υωτϐπουλοσ, Αθανϊςιοσ (Επύκουροσ Καθηγητόσ Νεϐτερησ Ελληνικόσ Ιςτορύασ, Παιδαγωγικϐ
Σμόμα Δημοτικόσ Εκπαύδευςησ, Πανεπιςτόμιο Πατρών)
Folk traditions for the monasteries and churches of Elis
Folk traditions exist for some monasteries (Kremasti, Askiti at Goumero, Hagios Nicholas at
Spata) and churches (Cathedral of Gastouni) in Elis but they have not been studied thoroughly
so far. These traditions include stories about holy icons, ascetics, "miracles" etc. An
interpretation of some of these traditions will be attempted with the aid of hagiographical
texts.
Λαώκϋσ παραδϐςεισ για μοναςτόρια και ναοϑσ τησ Ηλεύασ
Για κϊποια μοναςτόρια (Κρεμαςτόσ, Αςκητό Γουμϋρου, Αγ. Νικολϊου ΢πϊτα) και ναοϑσ
(Καθολικό Γαςτοϑνησ) τησ Ηλεύασ υπϊρχουν παραδϐςεισ, οι οπούεσ δεν ϋχουν μελετηθεύ ςτο
ςϑνολϐ τουσ. Οι υπϐ μελϋτη παραδϐςεισ αναφϋρονται ςε ιςτορημϋνεσ παραδϐςεισ επύ
εικϐνων, ςε μορφϋσ αςκητών, ςε «θαϑματα» κ.λπ. Επιχειρεύται ερμηνεύα κϊποιων
παραδϐςεων με τη βοόθεια αγιολογικών κειμϋνων.
14
Fragkopoulou, Florentia (Archaeologist, Metaxata, Kephallenia)
Υραγκοποϑλου, Υλωρεντύα (Αρχαιολϐγοσ, Μεταξϊτα Κεφαλληνύασ)
Spartan cult and mythology: Κnown unknowns
The present paper examines the construction of Spartan mythology in relation to Spartan cult
developments during the period from ca.1200 to 750 BC. Most recent scholarship has tended to
focus on the late Archaic period onwards neglecting the pre-Archaic period due to the
fragmentary nature of information, both literary and archaeological. By contrast, the present
paper brings together the extant evidence concerning the period following the collapse of the
Mycenean palaces, and preceding the Archaic Spartan state formation. The aim is to emphasize
how the formation of Spartan mythology, as known to us by later sources, draws on cult
developments and the opposite during the period under examination, and how this information
may be used as a further clue to how group interests that came to be included in the Spartan
state gradually may have been accommodated, transformed or forgotten over time.
Λατρεύα και μυθολογύα ςτη ΢πϊρτη: γνωςτϊ ϊγνωςτα ςτοιχεύα
Η παροϑςα ανακούνωςη εξετϊζει την διαμϐρφωςη τησ ΢παρτιατικόσ μυθολογύασ ςε ςχϋςη με
τισ εξελύξεισ ςτην ςπαρτιϊτικη λατρεύα κατϊ την περύοδο απϐ περύπου το 1200 ωσ το 750 π.Φ.
Οι πιο πρϐςφατεσ επιςτημονικϋσ μελϋτεσ επικεντρώνονταν ςτην ϑςτερη αρχαώκό περύοδο
παραμελώντασ, ϋτςι, την προ-αρχαώκό περύοδο λϐγω του αποςπαςματικοϑ χαρακτόρα των
πληροφοριών που υπόρχαν, τϐςο λογοτεχνικών ϐςο και αρχαιολογικών. Αντιθϋτωσ, η
παροϑςα μελϋτη αποτελεύ μια απϐπειρα ςυγκϋντρωςησ των ςωζϐμενων πληροφοριών που
αφοροϑν ςτην περύοδο μετϊ την κατϊρρευςη των μυκηναώκών ανακτϐρων και πριν την
ανϊδυςη του αρχαώκοϑ ςπαρτιϊτικου κρϊτουσ. ΢τϐχοσ εύναι να επιςημανθεύ κατϊ πϐςο η
ςυγκρϐτηςη τησ ςπαρτιϊτικησ μυθολογύασ, ϐπωσ παραδύδεται ςε μασ μϋςα απϐ
μεταγενϋςτερεσ πηγϋσ, ςτηρύζεται ςτισ εξελύξεισ ςτη λατρεύα αλλϊ και το αντύςτροφο κατϊ τη
διϊρκεια τησ υπϐ εξϋταςη περιϐδου, και με ποιϐ τρϐπο αυτό η διαπύςτωςη μπορεύ να
χρηςιμοποιηθεύ ωσ περαιτϋρω απϐδειξη για το πώσ ςυμψηφύςτηκαν, μεταμορφώθηκαν ό
ξεχϊςτηκαν με την πϊροδο του χρϐνου τα ενδιαφϋροντα των κοινωνικών ομϊδων, που
ςταδιακϊ ενςωματώθηκαν ςτην ςπαρτιατικό πολιτεύα.
Gartziou-Tatti, Ariadni (Professor, Department of Classics, University of Ioannina)
Γκϊρτζιου-Σϊττη, Αριϊδνη (Καθηγότρια Κλαςικόσ Υιλολογύασ, Σμόμα
Πανεπιςτόμιο Ιωαννύνων)
Υιλολογύασ,
Divination in Laconia
The authorities of Ancient Sparta often resorted to the oracles of Delphi or Dodona seeking
prophecies on political or military issues. However, there are several oracular centres
mentioned in the Laconian region, like the one dedicated to Poseidon in Tainaron or to Pasiphae
at Thalamai. This announcement aims to highlight the nature of the predominant divine powers
in the oracles of Laconia, to interpret the delivery process of prophecies and oracle procedures,
as well as to identify any details that could contribute to the better understanding of divination
in Laconia. I am mostly interested in establishing a comprehensive research on the role of the
aforementioned sanctuaries within the longstanding political and social life of Sparta and
15
Laconia.
Μαντεύα τησ Λακωνύασ
Η αρχαύα ΢πϊρτη κατϋφευγε ςυνόθωσ ςτο μαντεύο των Δελφών ό τησ Δωδώνησ ζητώντασ
χρηςμοϑσ για πολιτικϊ ό ςτρατιωτικϊ θϋματα. Ψςτϐςο, ςτην περιοχό τησ Λακωνύασ
μνημονεϑονται διϊφορα μαντικϊ κϋντρα ϐπωσ αυτϊ του Ποςειδώνα ςτο Σαύναρο ό τησ
Παςιφϊησ ςτισ Θαλϊμεσ. ΢τϐχοσ τησ ανακούνωςησ εύναι η ανϊδειξη τησ φϑςησ των κυρύαρχων
θεώκών δυνϊμεων ςτουσ μαντικοϑσ χώρουσ τησ Λακωνύασ, η ερμηνεύα των τρϐπων
χρηςμοδοςύασ και των μαντικών διαδικαςιών, καθώσ και η επιςόμανςη των ϐποιων
ςτοιχεύων ςυνειςφϋρουν ςτην πληρϋςτερη κατανϐηςη του λακωνικοϑ «μαντικοϑ» πεδύου. Σο
ενδιαφϋρον μου επικεντρώνεται κυρύωσ ςε μια πληρϋςτερη ϋρευνα του ρϐλου των
προαναφερθϋντων ιερών ςτην μακρϐχρονη πολιτικό και κοινωνικό ζωό τησ ΢πϊρτησ και τησ
Λακωνύασ.
Georgiadis, Mercourios (Postdoctoral Researcher, University of Nottingham; Lecturer in Greek
Civilisation, Open University of Cyprus)
Γεωργιϊδησ, Μερκοϑριοσ (Μεταδιδακτορικϐσ Ερευνητόσ, Πανεπιςτόμιο του Nottingham, και
Λϋκτορασ ςτον Σομϋα ΢πουδών Ελληνικοϑ Πολιτιςμοϑ, Ανοικτϐ Πανεπιςτόμιο
Κϑπρου)
Tsaravopoulos, Aris (Archaeologist, 26th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Σςαραβϐπουλοσ, Ωρησ (Αρχαιολϐγοσ, Κ΢Σ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The Sacred Landscape at Mermygkari: a Minoan holy mountain on Kythera?
The research conducted on Kythera over the last decades has allowed a better understanding of
the prehistoric landscape of this island. The discovery of several chamber tombs and the
excavation of a Peak Sanctuary have added another important aspect, that of the sacred
landscape. Nonetheless, current research projects on Kythera have revealed an important
concentration of sites with potentially sacred character in an unexplored part of the island, the
mountainous region of Mermygkari. A cemetery, a cave and a site on top of a prominent hill
appear to form important landmarks, all belonging to the Minoan phase of the island. In this
paper a new outlook will be presented on the finds, the ritual activities, the way to interpret
them and the close interrelation of these sacred contexts with the local landscape.
Furthermore, the contrast of finds with the better known and wealthier Peak Sanctuary at
Agios Georgios sto Vouno in the eastern part of the island, addresses the question of formal
and rural cults on Kythera. The interpretation put forward argues that it is likely that
Mermygkari Mt has acted as the holy mountain of Kythera during the 18th to 16th centuries BC,
where different divinities were venerated.
Σο Ιερϐ Σοπύο ςτο Μερμηγκϊρι: ϋνα Μινωικϐ ιερϐ βουνϐ ςτα Κϑθηρα;
Η ϋρευνα που διεξϊγεται ςτα Κϑθηρα κατϊ τη διϊρκεια των τελευταύων δεκαετιών ϋχει
επιτρϋψει την καλϑτερη κατανϐηςη του προώςτορικοϑ τοπύου του νηςιοϑ. Η αποκϊλυψη
αρκετών θαλαμωτών τϊφων και η αναςκαφό ενϐσ Ιεροϑ Κορυφόσ ϋχουν προςθϋςει ς’αυτό
την εικϐνα μια ακϐμη ςημαντικό πτυχό, αυτό του ιεροϑ τοπύου.Πρϐςφατα οι αρχαιολογικϋσ
16
ϋρευνεσ ςτα Κϑθηρα ϋχουν αποκαλϑψει μια ςημαντικό ςυγκϋντρωςη χώρων με δυνητικϊ ιερϐ
χαρακτόρα ςε ϋνα ανεξερεϑνητο τμόμα του νηςιοϑ, ςτην ορεινό περιοχό ςτο Μερμηγκϊρι.
Ϊνα νεκροταφεύο, ϋνα ςπόλαιο και μια τοποθεςύα ςτην κορυφό ενϐσ λϐφου φαύνεται ϐτι
αποτελοϑν ςημαντικϊ ορϐςημα, που ϐλα ανϊγονται ςτην Μινωικό περύοδο του νηςιοϑ. ΢την
παροϑςα ανακούνωςη θα παρουςιαςτεύ μια καινοτϐμοσ προοπτικό προςϋγγιςησ και ερμηνεύασ
των ευρημϊτων, των τελετουργικών δραςτηριοτότων και τησ αλληλεξϊρτηςησ αυτών των
ιερών ςυνϐλων με το περιβϊλλον τοπύο. Επιπλϋον, η ςϑγκριςη των ευρημϊτων με αντύςτοιχα
απϐ το καλϑτερα μελετημϋνο και πλουςιϐτερο Ιερϐ Κορυφόσ ςτον Ωγιο Γεώργιο ςτο Βουνϐ
ςτο ανατολικϐ τμόμα του νηςιοϑ, θα ενταχθεύ ςτο πλαύςιο τησ προςπϊθειασ αναςϑςταςησ
των επύςημων και αγροτικών λατρειών ςτα Κϑθηρα. Η ερμηνεύα που προτεύνεται εύναι ϐτι το
Μερμηγκϊρι, πιθανώσ, λειτοϑργηςε ωσ το ιερϐ βουνϐ των Κυθόρων απϐ τον 18ο ϋωσ τον 16ο
αιώνα π.Φ., ϐπου και λατρεϑονταν διαφορετικϋσ θεϐτητεσ.
Germanidou, Sofia (Archaeologist, 26th EBA, Hellenic Ministry of Culture and Tourism)
Γερμανύδου, ΢οφύα (Αρχαιολϐγοσ, 26η ΕΒΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
“Violating the sacred”: industrial installations next to Byzantine and post-Byzantine churches in
Messenian Mani.
It has been observed that, in a number of settlements in Messenian Mani, production or
refinery installations are being built in immediate proximity to churches of the Byzantine or late
Byzantine era, usually during the later stages of their construction. It may be that this practice
does not only reflect the flexibility, randomness and sometimes lack of organisation in townplanning, but rather manifests specific, deliberate and habitual practices of the population. This
study focuses on the causes, functions and more general economic and social circumstances
which promoted a seemingly incongruous co-existence of such “secular” monuments with
monumental religious buildings. Our conclusion is that this “co-existence” has more to do with
the need of the population to combine productivity with an expression of its religiosity, and
less with any planning “violation”, as one might have interpreted it today.
«Παραβιϊζοντασ το ιερϐ»: βιοτεχνικϋσ εγκαταςτϊςεισ δύπλα ςε ναοϑσ βυζαντινόσ και
μεταβυζαντινόσ εποχόσ ςτη μεςςηνιακό Μϊνη.
΢ε αρκετϋσ περιπτώςεισ ςτουσ οικιςμοϑσ τησ μεςςηνιακόσ Μϊνησ παρατηρεύται ϐτι ςε ϊμεςη
επαφό με ναοϑσ βυζαντινόσ και μεταβυζαντινόσ εποχόσ προςκολλώνται, ςυνόθωσ ςε
μεταγενϋςτερη φϊςη τησ ανϋγερςόσ τουσ, εγκαταςτϊςεισ παραγωγόσ ό μεταπούηςησ
προώϐντων. Η ςυνόθεια αυτό δεν αντικατροπτύζει, ενδεχομϋνωσ, μϐνο την ελαςτικό, τυχαύα
ϋωσ και αποδιοργανωμϋνη χωροταξικό τοπογραφύα των οικιςμών αλλϊ απηχεύ, πολϑ
περιςςϐτερο, ςυγκεκριμϋνη, ςκϐπιμη και επαναλαμβανϐμενη τακτικό του πληθυςμοϑ. Η
μελϋτη επικεντρώνεται ςτα αύτια, τη λειτουργικϐτητα αλλϊ και ςτισ γενικϐτερεσ οικονομικϋσ
και κοινωνικϋσ ςυνθόκεσ που προώθηςαν την, ανούκεια για εμϊσ, ςυνϑπαρξη τϐςο «κοςμικοϑ»
χαρακτόρα μνημεύων με τη μνημειακϐτητα των θρηςκευτικών κτιςμϊτων. Αποδεικνϑεται
τελικϊ ϐτι πρϐκειται μϊλλον για «ςυνϑπαρξη» τησ ανϊγκησ για παραγωγικϐτητα και ϋκφραςησ
του θρηςκευτικϐτητασ του πληθυςμοϑ και λιγϐτερο για χωροταξικό «παραβύαςη», ϐπωσ
πιθανϐν θα ερμηνευϐταν ςτην εποχό μασ.
17
Hadji, Athena (Lecturer in Greek Civilisation, Open University of Cuprus)
Φατζό, Αθηνϊ (Λϋκτορασ ςτον Σομϋα ΢πουδών Ελληνικοϑ Πολιτιςμοϑ, Ανοικτϐ Πανεπιςτόμιο
Κϑπρου)
The mythology of the sacred: the sacred character of the Arcadian landscape, a diachronic
anthropological approach.
The proposed paper focuses on a sacred place in the Peloponnese, Arcadia. It aims at examining
the function of myth from its obscure beginnings until the perception of Arcadia during the
“Modern Times”, namely the 20th and 21st c., and endeavors to answer the question: why is the
Arcadian myth still alive today? Theoretical axis of this study is the triad topos-topion-utopia,
analyzed as the conceptual transition from place to the idea of landscape and the subsequent
transformation of this landscape into a utopia. The idea of place as symbol will be scrutinized in
conjunction with the process of transformation of the land of Arcadia from a place of
wilderness and mystic cult (myth of Lycaon) to a place of sanctity (cult in Lycosoura) and finally
to an idealized topos of eternal return to innocence through departure from real life and its
chores (et in Arcadia ego, origins and survivals).
Η μυθολογύα του ιεροϑ: ο ιερϐσ χαρακτόρασ του αρκαδικοϑ τοπύου – μύα διαχρονικό
ανθρωπολογικό προςϋγγιςη
Η ανακούνωςη αυτό ϋχει ςαν κϑριο θϋμα μύα ιερό περιοχό τησ Πελοποννόςου, την Αρκαδύα.
΢κοπϐσ εύναι η εξϋταςη του ρϐλου που παύζει ο μϑθοσ απϐ τισ ςκοτεινϋσ αρχϋσ του ωσ τη
ςϑγχρονη εποχό, δηλαδό τον 20ο και 21ο αιώνα, και να απαντόςει ςτο ερώτημα: γιατύ ζει ακϐμη
και ςόμερα ο αρκαδικϐσ μϑθοσ; Ο θεωρητικϐσ ϊξονασ τησ μελϋτησ αυτόσ εύναι η τριϊδα τϐποστοπύο-ουτοπύα, που αναλϑονται ςαν μύα θεωρητικό μετϊβαςη απϐ τον τϐπο ςτην ιδϋα του
τοπύου και την τελικό μεταμϐρφωςη του τοπύου ςε μύα ουτοπύα. Θα εξεταςτεύ ειδικϐτερα η
ιδϋα του τϐπου ςαν ςϑμβολου, ςε ςυςχετιςμϐ με την διαδικαςύα που μεταμϐρφωςε τη φϑςη
τησ Αρκαδύασ απϐ αγριϐτοπο και μϋροσ μυςτικιςτικόσ λατρεύασ (μϑθοσ του Λυκϊονα) ςε ιερϐ
τϐπο (λατρεύα ςτην Λυκοςοϑρα) και εν τϋλει ςε ϋνα εξιδανικευμϋνο τϐπο αϋναησ επιςτροφόσ
ςτην αγνϐτητα, αφύνοντασ πύςω την καθημερινό ζωό και τα βϊςανϊ τησ (“et in Arcadia ego”:
πρώτη εμφϊνιςη και επιβιώςεισ).
Hawes, Greta (British Academy Postdoctoral Fellow, Department of Classics & Ancient History,
University of Bristol)
Hawes, Greta (Mεταδιδακτορικό Ερευνότρια τησ Βρετανικόσ Ακαδημύασ, Σμόμα Κλαςικών
΢πουδών και Αρχαύασ Ιςτορύασ, Πανεπιςτόμιο του Bristol)
One body, two tombs: Pausanias on the heroic traditions of Messenia
Pausanias’ fourth book, on Messenia, is highly unusual. The Periegete describes almost nothing
worth seeing in this region; instead, he fills his account with myths and history. All Messenia
has, then, is stories. Messenian history is dominated by hostility with Laconia; and so too, in
Pausanias’ account, is Messenian myth. This paper looks at how Pausanias presents the messy
and conflicting traditions of Laconia and Messenia and their relation to the physical remains of
hero tombs. Pausanias makes clear that the Lacedaemonians have laid claim to tombs of heroes
– including Idas, Lynceus, and the Dioscouri – who should in fact be buried in Messenian soil
18
(e.g. 3.13.1-2, 3.26.3, 4.31.9). Such disputes over the correct identification of hero tombs were
commonplace in Greek culture. What is distinctive about Pausanias’ discussion of the LaconianMessenian disputes is his observation that, in this case, mythic manipulations are in fact
political: in incorporating such heroes into their own civic cult, the Lacedaemonians took
advantage of the cultural weakness of the Messenians following their defeat and exile. Here,
then, is a clear case of the intricate connection between the physical landscape and religiomythic traditions, between the ownership of land and control of the past, and between political
hegemony and cultural superiority.
Ένα ςώμα, δϑο τϊφοι: ο Παυςανύασ και η ηρωικό παρϊδοςη τησ Μεςςηνύασ
Σο τϋταρτο βιβλύο του Παυςανύα, για τη Μεςςηνύα, θεωρεύται εξαιρετικϊ αςυνόθιςτο. Ο
περιηγητόσ τονύζει ϐτι ς’ αυτό την περιοχό δεν υπϊρχει ςχεδϐν τύποτα ϊξιο αναφορϊσ. Αντ’
αυτοϑ, η περιγραφό του εξαντλεύται ςτουσ μϑθουσ και την ιςτορύα τησ περιοχόσ. Όλα ϐςα
διαςώζονται για τη Μεςςηνύα, λοιπϐν, εύναι ιςτορύεσ. ΢τη μεςςηνιακό ιςτορύα κυριαρχεύ η
ϋχθρα με τη Λακωνύα. Σο ύδιο ιςχϑει και ςτη μεςςηνιακό μυθολογύα που παραθϋτει ο
Παυςανύασ. Η παροϑςα ανακούνωςη εξετϊζει το τρϐπο με τον οπούο ο Παυςανύασ παρουςιϊζει
τισ περύπλοκεσ και αλληλοςυγκρουϐμενεσ παραδϐςεισ τησ Λακωνύασ και τησ Μεςςηνύασ καθώσ
και τη ςχϋςη τουσ με τα φυςικϊ κατϊλοιπα των τϊφων ηρώων. Ο Παυςανύασ δηλώνει καθαρϊ
ϐτι οι Λακεδαιμϐνιοι διεκδικοϑςαν τϊφουσ ηρώων -ςυμπεριλαμβανομϋνησ τησ άδασ, του
Λυγκϋα και των Διοςκοϑρων- που ςτην πραγματικϐτητα θα όταν θαμμϋνοι ςε Μεςςηνιακϐ
εδϊφοσ (π.χ. 3.13.1-2, 3.26.3, 4.31.9). Σϋτοιεσ διαφωνύεσ ωσ προσ τη ςωςτό απϐδοςη των τϊφων
ηρώων αποτελοϑςαν κοινοτοπύα τησ αρχαύασ ελληνικόσ παρϊδοςησ. Φαρακτηριςτικϐ τησ
αναφορϊσ του Παυςανύα ςτισ λακωνικο-μεςςηνιακϋσ διαφωνύεσ εύναι η παρατόρηςό του ϐτι,
ςτην εν λϐγω περύπτωςη, οι μυθικϋσ αιτιϊςεισ εύναι κατ’ουςύαν πολιτικϋσ: με το να
ενςωματώςουν οι Λακεδαιμϐνιοι αυτοϑσ τουσ όρωεσ ςτη δικό τουσ λατρεύα, εκμεταλλεϑτηκαν
ουςιαςτικϊ την πολιτιςτικό αδυναμύα των Μεςςηνύων μετϊ την όττα και την εξορύα τουσ.
Πρϐκειται, λοιπϐν, για ϋνα ενδεικτικϐ παρϊδειγμα τησ περύπλοκησ ςχϋςησ ανϊμεςα ςτο
φυςικϐ τοπύο και τισ θρηςκευτικο-μυθικϋσ παραδϐςεισ, ςτην ιδιοκτηςύα τησ γησ και τον ϋλεγχο
του παρελθϐντοσ, καθώσ και μεταξϑ τησ πολιτικόσ ηγεμονύασ και τησ πολιτιςτικόσ
ανωτερϐτητασ.
Hruby, Julie (Assistant Professor, Department of Art, Berea College)
Hruby, Julie (Λϋκτορασ, Σμόμα Σεχνών, Berea College)
Feasting and drinking in a sacred landscape? Ritualized consumption in the Bronze Age Messenian
Palace and Chora
The discovery of feasting deposits at second-order sites in the Peloponnese has demonstrated
that Mycenaean ritualized feasting was not limited to palatial settings. Nonetheless, scholars
typically envision feasts occurring at palaces, even in throne rooms. However, the Palace of
Nestor actually served primarily as a locus for drinking activity, in contrast with the sacred
feasting (drinking and eating) performed at non-palatial sites throughout the Messenian
landscape. Textual evidence suggests that elites provisioned feasts at a variety of named sites,
some sacred. Patterns of ceramic storage and use at the palace differentiate kylikes from other
vessels in such a way that it is clear that kylikes are largely used at the palace itself, while the
19
large deposits of bowls and teacups in the pantries appear to be packaged for transshipment.
The animal bones retained at the palace reflect not the full debris of a feast but selected,
ideologically charged symbols brought from elsewhere. Furthermore, depictions of “feasting”
from the palace are in fact depictions of toasting or drinking, not food consumption. While
quotidian food consumption and large-scale drink consumption may have occurred at the
palace, sacred feasting was more characteristic of the surrounding landscape.
Υαγοπϐτι ςτο ιερϐ τοπύο; Σελετουργικό κατανϊλωςη τησ Εποχόσ του Φαλκοϑ ςτο μεςςηνιακϐ
Ανϊκτορο και τη Φώρα
Η ανακϊλυψη αποθϋςεων με κατϊλοιπα απϐ τελετουργικϊ γεϑματα ςε περιφερειακϋσ
τοποθεςύεσ ςτην Πελοπϐννηςο απϋδειξε ϐτι ςτην μυκηναώκό εποχό τϋτοια γεϑματα δεν
λϊμβαναν χώρα μϐνο ςτα ανακτορικϊ ςυγκροτόματα. Παρ’ ϐλα αυτϊ, οι μελετητϋσ ςυνόθωσ
φαντϊζονται ϐτι τα γεϑματα αυτϊ εκτυλύςςονταν μϋςα ςτα ανϊκτορα, ακϐμη και μϋςα ςτισ
αύθουςεσ του θρϐνου. Ψςτϐςο, το Ανϊκτορο του Νϋςτορα λειτουργοϑςε κατϊ κϑριο λϐγο ςαν
χώροσ κατανϊλωςησ ποτοϑ, ςε αντύθεςη με τα ‘ιερϊ’ γλϋντια (τελετουργικό κατανϊλωςη
ποτοϑ και φαγητοϑ) που πραγματοποιοϑνταν ςε μη-ανακτορικϋσ τοποθεςύεσ του
μεςςηνιακοϑ τοπύου. Οι πληροφορύεσ που αντλοϑνται απϐ τα κεύμενα (Γραμμικό Β’)
υποδεικνϑουν ϐτι η ϊρχουςα τϊξη όταν υπεϑθυνη για τη διοργϊνωςη γευμϊτων ςε διϊφορεσ
τοποθεςύεσ, οριςμϋνεσ απϐ τισ οπούεσ εύχαν ιερϐ χαρακτόρα. Η μελϋτη των τρϐπων
αποθόκευςησ και χρόςησ τησ κεραμεικόσ ςτα ανϊκτορα καταδεικνϑει τη διαφοροπούηςη των
κυλύκων απϐ τα υπϐλοιπα αγγεύα ϋτςι ώςτε εύναι φανερϐ ϐτι οι κϑλικεσ χρηςιμοποιοϑνταν
κυρύωσ ςτο ύδιο το παλϊτι, ενώ οι μεγϊλεσ ςυγκεντρώςεισ ςκϑφων και κυπϋλλων ςτουσ
αποθηκευτικοϑσ τουσ χώρουσ δεύχνουν ϐτι τα αγγεύα αυτϊ ςυςκευϊζονταν με ςκοπϐ τη
μεταφορϊ. Σα οςτϊ ζώων που φυλϊςςονταν ςτο ανϊκτορο δεν αντιπροςώπευαν το ςϑνολο
των καταλούπων απϐ ϋνα γλϋντι, αλλϊ αποτελοϑςαν επιλεγμϋνα και ιδεολογικϊ φορτιςμϋνα
ςϑμβολα που εύχαν μεταφερθεύ απϐ αλλοϑ. Επιπλϋον, οι απεικονύςεισ "γλεντιών" ςτο παλϊτι
εύναι ςτην πραγματικϐτητα αναπαραςτϊςεισ προπϐςεων ό κατανϊλωςησ ποτοϑ, ϐχι
κατανϊλωςησ τροφόσ. Επομϋνωσ, αν και κατανϊλωςη τροφόσ ςε καθημερινό βϊςη και ευρεύα
κατανϊλωςη ποτοϑ μπορεύ να λϊμβανε χώρα ςτο παλϊτι, τα ιερϊ γεϑματα φαύνεται ϐτι
ςχετύζονταν αμεςϐτερα με το περιβϊλλον τοπύο.
Kalospyros, Nicholas (Adjunct Professor of Classics and Literature, Department of Philosophy
and History of Science (MITHE), National and Kapodistrian University of Athens)
Καλοςπϑροσ, Νικϐλασ (Εντεταλμϋνοσ Διδϊςκων Υιλολογύασ και Λογοτεχνύασ, Σμόμα
Μεθοδολογύασ, Ιςτορύασ και Θεωρύασ τησ Επιςτόμησ (Μ.Ι.Θ.Ε.), Εθνικϐ και
Καποδιςτριακϐ Πανεπιςτόμιο Αθηνών)
Stepping on to sacred scenery or sacred landscape: Towards the identity of place. Description of
the Peloponnesian examples in Pausanias’ Periegesis
There is an extensive bibliography Pausanias’ methodology and selective description of places.
Compared with the way in which historians could integrate geographical information within
their narrative following the demands of their contemporary intellectural millieu, Pausanias’
topographical references and mythological narratives indicate an attempt to establish the
sancity of the Greek landscape. However, his permanent interest in presenting various pilgrims’
20
experiences in the form of a literary tradition amount to an imagined landscape imbued with
the authority of texts. It is not, therefore, a matter of creating scenery in a certain tradition
which can influence a traveller’s perception of an actual place, but a conscious diversification
from the recording of natural pictures. Pausanias was aware of the different options a writer
had when describing a landscape, since his decision to pay little attention to the scenery, in
order to emphasize those features that were relevant to particular religious interests, provided
his readers with concrete aspects of the sanctity of place in manifold perspectives of gaining a
sacred view of it. Such a desideratum is underlined in the ways of connecting intimately in his
Periegesis the sacred and the historical in favour of the Peloponnesian examples of Achaia,
Arcadia and Laconia.
Βαδύζοντασ προσ το Ιερϐ Σοπύο: ανιχνεϑοντασ την ταυτϐτητα του τϐπου ςτην περιγραφό
πελοποννηςιακών παραδειγμϊτων ςτην Περιόγηςη του Παυςανύα
Η εκτεταμϋνη βιβλιογραφύα για τη μεθοδολογύα και την επιλεκτικό περιγραφό του Παυςανύα
ςυγκριτικϊ με τον τρϐπο που οι ιςτορικού μποροϑςαν να εντϊξουν γεωγραφικϋσ πληροφορύεσ
ςτην αφόγηςό τουσ και ςϑμφωνα με τισ επιταγϋσ του ςϑγχρονου πνευματικοϑ τουσ
περύγυρου, δεύχνει ϐτι οι τοπογραφικϋσ αναφορϋσ και οι μυθολογικϋσ διηγόςεισ του Περιηγητό
εντϊςςονται ςε μια προςπϊθεια να κατακυρώςει την ιερϐτητα του ελληνικοϑ τϐπου. Η μϐνιμη
τϊςη του να παρουςιϊζει τισ εμπειρύεσ διαφϐρων προςκυνητών υπϐ την μορφό μιϊσ
λογοτεχνικόσ παρϊδοςησ καταλόγει ςτη δημιουργύα ενϐσ φανταςτικοϑ τοπύου εμποτιςμϋνου
με την ιςχϑ των κειμϋνων. Δεν εύναι, επομϋνωσ, αυτοςκοπϐσ η δημιουργύα ενϐσ τοπύου
ενταγμϋνου ςε μια ςυγκεκριμϋνη παρϊδοςη εκεύνη που μπορεύ να επηρεϊςει την αντύληψη
ενϐσ ταξιδιώτη για ϋνα μϋροσ, αλλϊ η ςυνειδητό διαφοροπούηςη απϐ μια απλό καταγραφό
φυςικών εικϐνων. Ο Παυςανύασ, ϐντασ γνώςτησ των διαφϐρων επιλογών που διϋθετε ϋνασ
ςυγγραφϋασ για να περιγρϊψει ϋναν τϐπο, αποφαςύζει ςυνειδητϊ να μη δώςει ιδιαύτερη
ςημαςύα ςτο τοπύο, αλλϊ να ςυγκεντρώςει την προςοχό του ςε εκεύνα τα ςτοιχεύα που
ςχετύζονται με τα θρηςκευτικϊ ενδιαφϋροντα, προςφϋροντασ ϋτςι ςτουσ αναγνώςτεσ του
ςυγκεκριμϋνεσ εικϐνεσ ϐςο αφορϊ την ιερϐτητα μιασ θϋςησ απϐ πολλαπλϋσ οπτικϋσ γωνύεσ,
ώςτε να μπορϋςουν να ςυλλϊβουν τον ιερϐ τησ χαρακτόρα. Η επιδύωξη αυτό εϑλογα
αντικατοπτρύζεται ςτον τρϐπο με το οπούο το ιερϐ ςυνδϋεται ϊρρηκτα με την ιςτορύα, ςτισ
περιγραφϋσ τησ πελοποννηςιακόσ ΑχαϏασ, τησ Αρκαδύασ και τησ Λακωνύασ.
Katsoulakos, Dimitris (Classicist, Athens)
Κατςουλϊκοσ, Δημότρησ (Υιλϐλογοσ, Αθόνα)
The sacred relics of the Zerbitsa monastery in Laconia and their fate during the pre-Revolutionary
years
During the Ottoman occupation the Zerbitsa monastery in Laconia was treated as every other
religious institution. On the other hand, during the Venetian Occupation (1687-1715) it was
treated differently, because it was classified as a “stavropegic” monastery. It faced great
tribulations during the Orlov Revolt and the collapse of the rule of law that followed. The
monks were not part of the wave of refugees who fled to the islands of the Aegean and Ionian
seas; they stayed in the monastery and endured the difficulties, exhibiting great perseverance.
But they first made sure that the relics were safe by transferring them to Cythera, an island
21
which was then under Venetian rule. After the establishment of the independent Greek state
the issue of the return of "the holy precious relics" was raised. A special committee was set up
with the task to investigate and record "what these relics were, listing them according to type"
and to report "whether these relics were properly maintained or if there has been any case of
misuse". The relevant documents, presented in this paper, are unpublished.
Σα ιερϊ κειμόλια του μοναςτηριοϑ τησ Ζερμπύτςασ Λακωνύασ και η τϑχη τουσ κατϊ τη διϊρκεια
των προεπαναςτατικών χρϐνων
Κατϊ την Σουρκοκρατύα το μοναςτόρι τησ Ζερμπύτςασ Λακωνύασ εύχε την ύδια τϑχη που εύχαν
ϐλα τα θρηςκευτικϊ ιδρϑματα. Αντύθετα, κατϊ τη Βενετοκρατύα (1687-1715), ωσ
ςταυροπηγιακϐ, ϋτυχε διαφορετικόσ μεταχεύριςησ. Μεγϊλη δοκιμαςύα υπϋςτη κατϊ τη
διϊρκεια των Ορλωφικών και τησ κατϊλυςησ κϊθε ϋννομησ τϊξησ ςτη ςυνϋχεια. Οι μοναχού
δεν ακολοϑθηςαν το κϑμα φυγόσ του λαοϑ προσ τα νηςιϊ του Αιγαύου και του Ιονύου.
Παρϋμειναν ςτη θϋςη τουσ και αντιμετώπιςαν τα δεινϊ με εγκαρτϋρηςη. Υρϐντιςαν ϐμωσ να
μεταφερθοϑν τα ιερϊ κειμόλια του μοναςτηριοϑ ςτα Κϑθηρα, τα πούα τϐτε βρύςκονταν υπϐ
βενετικό κυριαρχύα. Μετϊ τη ςυγκρϐτηςη του ανεξϊρτητου ελληνικοϑ κρϊτουσ τϋθηκε θϋμα
επιςτροφόσ «τησ βαρυτύμου ιερϊσ αποςκευόσ». ΢υςτόθηκε επιτροπό, που ωσ ϋργο τησ εύχε να
ερευνόςει και να καταγρϊψει «εισ τύνα πρϊγματα ςυνύςτατο η αποςκευό αϑτη κατ’ εύδοσ» και
να αναφϋρει «εϊν η διαχεύριςισ τησ περιουςύασ ταϑτησ γύνηται προςηκϐντωσ ό ειςχωροϑςι
καταχρόςεισ». Σα ϋγγραφα, ςτα οπούα βαςύζεται η ανακούνωςη, εύναι ανϋκδοτα.
Kosma, Maria (Archaeologist, 11th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Κοςμϊ, Μαρύα (Αρχαιολϐγοσ, ΙΑ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
"Passages" through the clay masks from the sanctuary of Artemis Orthia in Sparta
The sanctuary of Artemis Orthia, discovered during the early 20th c. on the banks of the Eurotas,
played an exceptional role in the religious life of the community. It was also a central point of
the social and political activity of the city, being directly linked to the ‘agoge’, the state
educational system of Sparta. Among the numerous finds from the excavation is a large
concentration of clay masks, which is unique for Greece. The research conducted so far links
their use to ritual enactments in honour of the goddess and to the performance of rites of
passage within the boundaries of the sanctuary. These were all part of the ‘agoge’ whereby
children and adolescents were divided into groups on the basis of their age, so as to undergo
various trials. In this paper the archaeological data are presented in an attempt to illuminate the
association of these clay masks to rites of passage. Under the supervision of Artemis Orthia,
such rites aimed ultimately at the successful transition of young people into the adult world and
at the development of those skills which would help them to take on their new social roles and
become equal members of the community.
«Διαβϊςεισ» μϋςω των πόλινων προςωπεύων του ιεροϑ τησ Άρτεμησ Ορθύασ ςτη ΢πϊρτη
Σο ιερϐ τησ Ωρτεμησ Ορθύασ που η ϋρευνα εντϐπιςε όδη απϐ τισ αρχϋσ του 20ου αι. ςτισ ϐχθεσ
του Ευρώτα, κατεύχε ιδιαύτερη θϋςη ςτη θρηςκευτικό ζωό τησ κοινϐτητασ και παρϊλληλα
αποτελοϑςε κϋντρο τησ κοινωνικόσ και πολιτικόσ δραςτηριϐτητασ τησ πϐλησ, καθώσ
22
ςυνδεϐταν ϊμεςα με την «αγωγό», το κρατικϐ ςϑςτημα διαπαιδαγώγηςησ που ύςχυε ςτην
΢πϊρτη. Ανϊμεςα ςτα πολυπληθό ευρόματα τησ αναςκαφόσ ςυγκαταλϋγεται ϋνασ μεγϊλοσ,
μοναδικϐσ για τα ελληνικϊ δεδομϋνα, αριθμϐσ πόλινων προςωπεύων. Η ϋωσ τώρα ϋρευνα ϋχει
ςυςχετύςει τη χρόςη τουσ τϐςο με την τϋλεςη λατρευτικών δρώμενων προσ τιμόν τησ θεϊσ
ϐςο και με την τϋλεςη τελετουργιών διϊβαςησ που λϊμβαναν χώρα εντϐσ των ορύων του
ιεροϑ, ςτο πλαύςιο τησ «αγωγόσ», ςϑμφωνα με την οπούα τα παιδιϊ και οι ϋφηβοι
κατατϊςςονταν, βϊςει τησ ηλικύασ τουσ, ςε ομϊδεσ που διϋρχονταν απϐ διϊφορεσ δοκιμαςύεσ.
΢το παρϐν ϊρθρο μϋςα απϐ μύα παρουςύαςη των αρχαιολογικών δεδομϋνων επιχειρεύται να
φωτιςτεύ η ςχϋςη των πόλινων προςωπεύων με τισ τελετουργύεσ διϊβαςησ που υπϐ την
εποπτεύα τησ Ωρτεμησ Ορθύασ, τελικϐ ςτϐχο εύχαν την επιτυχό εύςοδο των νεαρών ατϐμων
ςτον κϐςμο των ενηλύκων και την απϐκτηςη εκεύνων των ςτοιχεύων που θα τουσ
καθιςτοϑςαν με την ανϊληψη του νϋου κοινωνικοϑ τουσ ρϐλου, ιςϐτιμα μϋλη τησ κοινϐτητασ.
Kyrou, Adonis (Journalist-researcher, ‘Hestia’ Νewspaper)
Κϑρου, Ωδωνισ (Δημοςιογρϊφοσ-Ερευνητόσ, Εφημερύδα «Εςτύα»)
Military and religious conflicts in the troubled Argolic Gulf of the 17th-18th c. The ‘vampire
superstition’ phenomenon
The second Venetian occupation of the Peloponnese began in 1686 for the coastal areas and
islands of the Argolic Gulf, when Nafplio (Napoli di Romania) was conquered by the troops of
Admiral (and later Doge) Francesco Morosini, and ended in 1715, when the capital city of the
Argolid was recaptured by the Ottomans. During these 29 years, the efforts of the military and
religious authorities of the ‘Serenissima Republic’ to control the indigenous people
encountered wide-spread opposition, mainly on the part of the Greek Orthodox clergy. Recent
archaeological research on the island of Spetses has rekindled interest in that period and its
almost unknown parameters. It is within this context that my paper falls into by adding the
‘vampire superstition’ phenomenon to the historical data of this Peloponnesian region.
Πολεμικϋσ και θρηςκευτικϋσ αντιπαραθϋςεισ ςτον ταραγμϋνο Αργολικϐ Κϐλπο του 17 ου-18ου
αιώνα. Σο μύαςμα του «βρυκολακιαςμοϑ»
Η δεϑτερη Ενετοκρατύα ςτην Πελοπϐννηςο, που για τισ παρϊκτιεσ περιοχϋσ και τα νηςιϊ του
Αργολικοϑ Κϐλπου ορύζεται μεταξϑ του 1686, ϐταν το Ναϑπλιο (Napoli di Romania)
καταλαμβϊνεται απϐ τα ςτρατεϑματα του αρχιναυϊρχου και λύγο αργϐτερα δϐγη Υραγκύςκου
Μοροζύνι και του 1715, ϐταν η πρωτεϑουςα πϐλη τησ Αργολύδασ επανϋρχεται ςτον Σουρκικϐ
ζυγϐ. Κατϊ τα 29 αυτϊ χρϐνια, οι προςπϊθειεσ των ςτρατιωτικών και θρηςκευτικών αρχών
τησ Γαληνοτϊτησ Δημοκρατύασ να «διαχειριςτοϑν» τον εντϐπιο πληθυςμϐ ςυνόντηςαν την
αντύδραςη κυρύωσ του ορθϐδοξου Ελληνικοϑ κλόρου. Μύα πρϐςφατη αρχαιολογικό ϋρευνα
ςτο νηςύ των ΢πετςών αναζωπϑρωςε το ενδιαφϋρον για την περύοδο εκεύνη και τισ ςχεδϐν
ϊγνωςτεσ παραμϋτρουσ τησ. ΢ε αυτϐ το πλαύςιο αναπτϑςςεται και η παροϑςα ανακούνωςη, με
την προςθόκη ςτα ιςτορικϊ δεδομϋνα τησ Πελοποννηςιακόσ αυτόσ περιοχόσ του ςυνδεϐμενου
με αυτϊ ςτοιχεύου του «βρυκολακιαςμοϑ».
23
Lambrinakos, Yiannis (State School Advisor for Laconia-Messenia; University of the
Peloponnese)
Λαμπρινϊκοσ, Γιϊννησ (΢χολικϐσ ΢ϑμβουλοσ Λακωνύασ-Μεςςηνύασ, Πανεπιςτόμιο
Πελοποννόςου
Gods and Places – the Sacred Ring: Some less known sacred sites around Sparta
It is well known that caves, mountain peaks, rivers, lakes and cliff edges appear as places of
worship in many cultures around the word. Mythology is full of references to such dwellings of
gods and other supernatural creatures. In this paper we present some largely unknown openair sanctuaries, which are located east of Sparta, close to the village of Chrysapha and on the
hills around it. These sanctuaries form what we call a sacred ring encircling the modern village.
First, we examine the etymological interpretation of each place name. Most of these can be
traced to antiquity, whilst a few belong to the Byzantine era. Then, we present each site in
detail. It turns out that throughout history the countryside, and especially the area around
important urban centres like Sparta, contained sacred places closely tied to the city, forming
both an extension of the city and a boundary around it, a kind of sacred ring sanctifying the
landscape. In this fashion, the wild and menacingly foreign terrain is transformed into a
blessed, familiar and welcoming place.
Θεού και Σϐποι- Σο Ιερϐ Δαχτυλύδι: Μερικϊ λιγϐτερο γνωςτϊ ιερϊ γϑρω απϐ τη ΢πϊρτη
Εύναι γνωςτϐ ϐτι ανϋκαθεν οι ςπηλιϋσ, οι κορφϋσ βουνών, τα ποτϊμια οι λύμνεσ, οι ϊκρεσ των
λϐφων, απετϋλεςαν χώρουσ λατρεύασ. Η μυθολογύα θρύβει απϐ αναφορϋσ τϋτοιων κατοικιών
για τουσ θεοϑσ και ϊλλα υπερφυςικϊ πλϊςματα. ΢την παροϑςα εργαςύα παρουςιϊζουμε
μερικϊ υπαύθρια ιερϊ, ϊγνωςτα εν πολλούσ, τα οπούα βρύςκονται ανατολικϊ τησ ΢πϊρτησ,
κοντϊ ςτο χωριϐ Φρϑςαφα και τουσ γϑρω λϐφουσ. Σα ιερϊ αυτϊ ςχηματύζουν, ϐπωσ το
αποκαλοϑμε, ϋνα ιερϐ δαχτυλύδι γϑρω απϐ τον τϐπο. Καταρχόν γύνεται ετυμολογικό ερμηνεύα
του κϊθε τοπωνυμύου. Σα περιςςϐτερα αφοροϑν αρχαιϐθετα και λύγα βυζαντινόσ εποχόσ.
Κατϐπιν, παρουςιϊζουμε κϊθε περιοχό λεπτομερώσ. Αποδεύχνεται ϐτι ανϋκαθεν η ϑπαιθροσ
και ιδιαύτερα ο χώροσ γϑρω απϐ πϐλεισ, κοςμεύτο με ιεροϑσ τϐπουσ ςτενϊ δεμϋνουσ με τη
μητρϐπολη και ϋτςι αποτελοϑςε μιαν επϋκταςη, καθώσ και ϋνα ϐριο γϑρω απϐ αυτόν, ϋνα ιερϐ
δαχτυλύδι, ϋνα καθαγιαςτικϐ τοπύο. Ϊτςι ο τϐποσ δεν εύναι ϊγριοσ, απειλητικϐσ και ξϋνοσ αλλϊ
αγιαςμϋνοσ, οικεύοσ και προςιτϐσ.
Lefantzis, Michael (Architect, 1st EPCA, Committee for the South slope of Acropolis; Adjunct
Professor of the History of Town and urban Planning, University of Thessaly)
Λεφαντζόσ, Μιχαόλ (Αρχιτϋκτων Μηχανικϐσ, Α’ ΕΠΚΑ, Επιτροπό Νοτύασ Κλιτϑοσ Ακροπϐλεωσ;
Eντεταλμϋνοσ Διδϊςκων ςτην Ιςτορύα Πϐλησ και Πολεοδομύασ, Πανεπιςτόμιο
Θεςςαλύασ)
The recently conducted survey for the identification and attribution of architectural members in
second and third use in the Byzantine churches of Hagios Nikolaos Ochias and Hagios
Ioannis Kerias in Mani and their contribution to the ancient topography of the region
As part of the evaluation report of the restoration study of the Byzantine church of Hagios
Nikolaos Ochias, which was initiated 16 years ago [M. Lefantzis, advisor C. Lavvas, 1995] and the
ongoing restoration project carried out by the 5th EBA (Ephorate of Byzantine Antiquities), a
survey was conducted for the identification and attribution of architectural members
embedded in the monument in second and third use: on the outer walls, in the floor of the
nave, in the window panels and the campanile of the 19th century. Subsequently, a similar
24
survey was conducted in the Byzantine church of Hagios Ioannis Kerias, at a short distance from
Ochia and in other smaller churches of the area. Such architectural elements, mostly made of
poros and marble, can be dated from the early Hellenistic period up to the 11th century AD,
belonging thus to the bulk of religious sites and buildings of the area from antiquity to the
Byzantine period. The architectural plan of sanctuaries dedicated to Athena and Poseidon,
chthonic cults, funerary monuments and votive offerings, ancient graffiti and parts of the
missing marble templa of both Byzantine churches, all will be presented in the form of
drawings, in an effort to record and reconstruct the ancient topography of Mesa Mani.
Οι νεϐτερεσ ϋρευνεσ ταϑτιςησ και απϐδοςησ αρχιτεκτονικών μελών ςε δεϑτερη και τρύτη χρόςη
ςτουσ βυζαντινοϑσ ναοϑσ Αγύου Νικολϊου Οχιϊσ και Αγύου Ιωϊννη Κϋριασ ςτην Μϋςα
Μϊνη και η ςυμβολό τουσ ςτην αρχαύα τοπογραφύα τησ περιοχόσ.
΢το πλαύςιο τησ επικαιροπούηςησ τησ αρχιτεκτονικόσ μελϋτησ αποκατϊςταςησ του βυζαντινοϑ
ναοϑ του Αγύου Νικολϊου Οχιϊσ, που εύχε εκπονηθεύ πριν απϐ 16 χρϐνια [Μ. Λεφαντζόσ,
ςϑμβουλοσ Γ. Λϊββασ, 1995] και με αφορμό το υπϐ υλοπούηςη πρϐγραμμα εργαςιών
αποκατϊςταςησ απϐ την 5η ΕΒΑ ςτο μνημεύο, ξεκύνηςε μια ϋρευνα ταϑτιςησ και απϐδοςησ των
αρχιτεκτονικών μελών που βρύςκονται ςε δεϑτερη και τρύτη χρόςη ενςωματωμϋνα ςε αυτϐ:
ςτην εξωτερικό τοιχοποιΐα, ςτο δϊπεδο του κυρύωσ ναοϑ, ςτα διαφρϊγματα των παραθϑρων
και ςτο νεϐτερο campanile του 19ου αιώνα. ΢τη ςυνϋχεια ϋγινε ϋρευνα ςτα ανϊλογα
αρχιτεκτονικϊ μϋλη ςτον βυζαντινϐ ναϐ του Αγύου Ιωϊννη τησ Κϋριασ, ςε πολϑ μικρό
απϐςταςη απϐ την Οχιϊ αλλϊ και ςτουσ υπϐλοιπουσ μικρϐτερουσ ναοϑσ τησ περιοχόσ. Αυτϊ τα
αρχιτεκτονικϊ μϋλη, κυρύωσ πώρινα και μαρμϊρινα, χρονολογοϑνται απϐ τα πρώιμα
ελληνιςτικϊ χρϐνια και καταλόγουν ςτον 11ο αιώνα μ.Φ, εκπροςωπώντασ το πλόθοσ των
λατρευτικών χώρων και των οικοδομημϊτων τησ περιοχόσ, απϐ την αρχαιϐτητα μϋχρι τουσ
βυζαντινοϑσ χρϐνουσ. Φθϐνιεσ λατρεύεσ, ιερϊ τησ Αθηνϊσ και του Ποςειδώνα, ταφικϊ μνημεύα
και αναθόματα, αρχαύα graffiti, αλλϊ και τμόματα απϐ τα χαμϋνα ςτον χρϐνο μαρμϊρινα
τϋμπλα των δϑο βυζαντινών ναών, αναπαρύςτανται ςχεδιαςτικϊ ςε μια προςπϊθεια
καταγραφόσ και αναςϑνθεςησ τησ αρχαύασ τοπογραφύασ τησ Μϋςα Μϊνησ.
Leriou, Anastasia (Researcher, Department of History and Archaeology, National and
Kapodistrian University of Athens)
Λερύου, Αναςταςύα (Ερευνότρια, Σμόμα Ιςτορύασ-Αρχαιολογύασ, Εθνικϐ και Καποδιςτριακϐ
Πανεπιςτόμιο Αθηνών)
Locating cultural identities in LBA Peloponnese: An introduction
The last phase of the Aegean Bronze Age is thought to have witnessed a series of significant
socio-political changes including several migratory movements of people from Mainland Greece
to the Aegean islands, the Anatolian coast and Cyprus. While research has so far focused on the
interaction of these migrant groups with the societies which received them, little attention has
been paid to the cultural (ethnic) identities of such populations. Focusing on LBA Peloponnesian
sacred and/ or ritual contexts, I propose to cast some light on this topic by attempting to locate
those elements in the archaeological record which appear to substantiate processes such as the
construction, negotiation and maintenance of cultural identity. It should be noted that the
identification of active cultural signalling can only be achieved through a thorough contextual
25
analysis, based on the wider framework which a comparative discussion of all Peloponnesian
cult areas will provide. Finally, in order to obtain a diachronic perspective, which will allow
cases of cultural identity to stand out in a clearer manner, the analysis will cover the wide LHILHIII period.
Εντοπύζοντασ την πολιτιςμικό ταυτϐτητα τησ Ύςτερησ Εποχόσ του Φαλκοϑ ςτην Πελοποννόςο:
Μια ειςαγωγό
Κατϊ την τελευταύα φϊςη τησ Εποχόσ του Φαλκοϑ θεωρεύται ϐτι ςυντελϋςτηκε μια ςειρϊ
ςημαντικών κοινωνικο-πολιτικών αλλαγών μεταξϑ των οπούων όταν και η δημιουργύα
αρκετών μεταναςτευτικών ρεϑματων απϐ την ηπειρωτικό Ελλϊδα προσ τα νηςιϊ του Αιγαύου,
τα παρϊλια τησ Ανατολύασ και την Κϑπρο. Ενώ η ϋρευνα ϋχει μϋχρι ςτιγμόσ επικεντρωθεύ ςτην
αλληλεπύδραςη αυτών των μεταναςτευτικών ομϊδων με τισ κοινϐτητεσ υποδοχόσ, λύγη
προςοχό ϋχει δοθεύ ςτην πολιτιςτικό (εθνικό) ταυτϐτητα των μεταναςτευτικών αυτών
πληθυςμών. Εςτιϊζοντασ ςτα Πελοποννηςιακϊ ιερϊ και τα τελετουργικϊ πλαύςια τησ Ύςτερησ
Εποχόσ του Φαλκοϑ, προτεύνω να προςεγγιςτεύ περαιτϋρω το εν λϐγω ζότημα, ενώ θα
προςπαθόςω να εντοπύςω ςτα αρχαιολογικϊ ευρόματα τα ςτοιχεύα εκεύνα που μποροϑν να
τεκμηριώςουν διαδικαςύεσ, ϐπωσ εύναι η διαμϐρφωςη, η διαπραγμϊτευςη και η διατόρηςη τησ
πολιτιςτικόσ ταυτϐτητασ. Θα πρϋπει να ςημειωθεύ ϐτι ο προςδιοριςμϐσ των ενεργών αυτών
πολιτιςτικών διαδικαςιών μπορεύ να επιτευχθεύ μϐνο μϋςα απϐ μια εμπεριςτατωμϋνη
ανϊλυςη βαςιζϐμενησ ςε ϋνα ευρϑτερο πλαύςιο που θα προκϑψει απϐ τη ςυγκριτικό εξϋταςη
ϐλων των Πελοποννηςιακών τελετουργικών χώρων. Σϋλοσ, προκειμϋνου να εντοπιςτεύ η
προοπτικό τησ διαχρονύασ, η οπούα θα επιτρϋψει ςτο ζότημα τησ πολιτιςτικόσ ταυτϐτητασ να
αναδειχθεύ με πιο εμφατικϐ τρϐπο, η ανϊλυςη θα ςυμπεριλϊβει την ευρεύα ΤΕ Ι-ΤΕ III περύοδο.
Luongo, Francesca (PhD Student, Department of Antiquities, University of Salerno)
Luongo, Francesca (Τποψόφια Διδϊκτωρ, Σμόμα Αρχαιοτότων, Πανεπιςτόμιο του Salerno)
The Artemis Orthia Sanctuary at Sparta: New light on the mid-7th century BC temple
This paper aims to present a new reconstruction of the mid-7th century BC temple in the
sanctuary of Artemis Orthia at Sparta.
The new approach has three main stage:

A re-examination of the excavation data published between 1905 and 1910 by the members
of the British School at Athens in the Annuals of the School and by R. M. Dawkins in 1929;
 An analysis of the architectural elements discovered and studied by N. A. Winter in 1993;
 A new interpretation regarding a fragment of a model of an archaic temple found in the
sanctuary area (underneath the layer of sand) and now stored in the Sparta Museum.
The combined analysis of all these elements led to a reconstruction in CAD of the elevation of
the temple, never proposed before. The reconstruction relates to the plan, the interior of the
sacred building, the decoration and the roof. I believe that my hypothesis could shed light on
26
some obscure aspects of archaic religious architecture in Sparta, by determining one of the
most ancient monumental phases of the sanctuary of Artemis Orthia.
Σο Ιερϐ τησ Αρτϋμιδοσ Ορθύασ ςτη ΢πϊρτη: Νϋα ςτοιχεύα για το ναϐ των μϋςων του 7 ου αιώνα π.Φ.
Η ανακούνωςη αυτό ϋχει ωσ ςτϐχο να παρουςιϊςει μια αναθεωρημϋνη αποκατϊςταςη του
ναοϑ των μϋςων του 7ου αιώνα π.Φ. ςτο Ιερϐ τησ Αρτϋμιδοσ Ορθύασ ςτη ΢πϊρτη. Η θεωρητικό
αυτό προςϋγγιςη περιλαμβϊνει τρύα βαςικϊ ςτϊδια:
• Επανεξϋταςη των αναςκαφικών δεδομϋνων που δημοςιεϑθηκαν μεταξϑ 1905 και 1910 απϐ
τα μϋλη τησ Βρετανικόσ ΢χολόσ Αθηνών ςτισ ετόςιεσ εκδϐςεισ (Annuals) τησ ΢χολόσ και απϐ
τον R.M. Dawkins το 1929.
• Aνϊλυςη των αρχιτεκτονικών ςτοιχεύων του ναοϑ που αποκαλϑφθηκαν και μελετόθηκαν
απϐ τον N.A. Winter το 1993.
• Νϋα ερμηνεύα θραϑςματοσ απϐ μοντϋλο αρχαώκοϑ ναοϑ που βρϋθηκε ςτην περιοχό του
Ιεροϑ (κϊτω απϐ το ςτρώμα τησ ϊμμου) και τώρα φυλϊςςεται ςτο Μουςεύο τησ ΢πϊρτησ.
Η ςυνδυαςτικό ανϊλυςη ϐλων αυτών των ςτοιχεύων οδόγηςε ςε μια αποκατϊςταςη του
ναοϑ ςε πρϐγραμμα CAD, που δεν ϋχει ωσ τώρα προταθεύ. Η ανακαταςκευό αφορϊ ςτην
κϊτοψη, ςτο εςωτερικϐ του ιεροϑ κτηρύου, ςτη διακϐςμηςη και ςτην οροφό. Θεωρώ ϐτι η
πρϐταςό μου θα μπορϋςει να φϋρει ςτο φωσ κϊποιεσ απϐ τισ ςκοτεινϋσ πτυχϋσ τησ αρχαώκόσ
θρηςκευτικόσ αρχιτεκτονικόσ ςτην ΢πϊρτη, καθώσ θα προςδιοριςτεύ μια απϐ τισ αρχαιϐτερεσ
μνημειακϋσ φϊςεισ του Ιεροϑ τησ Αρτϋμιδοσ Ορθύασ.
Makres, Andronike (Researcher, Greek Epigraphical Society)
Μακρό, Ανδρονύκη (Ερευνότρια, Ελληνικό Επιγραφικό Εταιρεύα)
The Sanctuary of Ino-Pasiphae at Thalamai (Messenian Mani)
This paper will discuss the oracular sanctuary of Ino-Pasiphae at Thalamae in Messenian Mani,
mentioned by Pausanias III.26.1, on the basis of the literary and epigraphic evidence available.
The discussion of the evidence will focus on the chronology, topography (location) and
character (religious, political, etc.) of the sanctuary.
Σο Ιερϐ τησ Ινοϑσ-Παςιφϊησ ςτισ Θαλϊμαι (Μεςςηνιακό Μϊνη)
Η ανακούνωςη αποτελεύ παρουςύαςη του μαντικοϑ ιεροϑ τησ Ινοϑσ-Παςιφϊησ ςτισ Θαλϊμαι
ςτην Μεςςηνιακό Μϊνη που αναφϋρει ο Παυςανύασ (III.26.1), και θα βαςιςτεύ ςτισ διαθϋςιμεσ
φιλολογικϋσ και επιγραφικϋσ πηγϋσ. Η εξϋταςη των πηγών επικεντρώνεται ςτη χρονολϐγηςη,
την τοπογραφύα (τοποθεςύα) και το χαρακτόρα (θρηςκευτικϐσ, πολιτικϐσ, κλπ) του ιεροϑ.
27
Marantou, Eleni (PhD student, Department of History, Ionian University)
Μαρϊντου, Ελϋνη (Τποψόφια Διδϊκτωρ, Σμόμα Ιςτορύασ, Ιϐνιο Πανεπιςτόμιο)
Mythology as a guide through the religious landscape of early historical times
Mythology is considered to be the earliest source of information about the ancient world. It is
the context in which the genealogy of the Olympian gods is shaped or of even older deities
whose worship ceased during mythical times. It is within this mythological narrative that the
sacred element is omnipresent. Moreover, the places of worship are another context in which
the sacred was expressed. These are places of great religious character, which also had a major
impact on the local, national and social identity. The establishment of the cult of the Olympian
gods provided the basic principles of worship practices. On the other hand, it was the local
myths that determined largely the religious features in each region. The mythical figures who
were allegedly active in certain places determined the worshipped deities, the religious rituals
and how the inhabitants of each place were conceptualising their religious landscape. This
paper will examine several cult places in central and southern Peloponnese whose function was
influenced by mythology and will point out sites exclusively dedicated to a particular deity or
associated with special ritual features. Such sites allowed a connection to be made between
religion and local myth and between worshippers and a common past.
Η μυθολογύα ωσ οδηγϐσ ςτην κατανϐηςη του θρηςκευτικοϑ τοπύου ςτουσ πρώιμουσ ιςτορικοϑσ
χρϐνουσ
Η μυθολογύα αποτελεύ την πιο παλιϊ πηγό πληροφϐρηςησ για τον αρχαύο κϐςμο. Εκεύ αντλοϑν
τισ ρύζεσ τησ ϑπαρξόσ τουσ οι Ολϑμπιοι θεού και πολϑ περιςςϐτερο οι πιο πρώιμεσ θεϐτητεσ,
που η λατρεύα τουσ χϊνεται ϋτςι κι αλλιώσ ςτουσ μυθικοϑσ χρϐνουσ. Μϋςα ςτη μυθολογικό
αφόγηςη το ιερϐ ςτοιχεύο εύναι διϊχυτο. Ϊναν ϊλλο τρϐπο ϋκφραςησ του ιεροϑ ςτοιχεύου
αποτελοϑν οι τϐποι λατρεύασ. Εύναι τϐποι με ϋντονη θρηςκευτικϐτητα, που ϐμωσ
διαμορφώνουν με την παρουςύα τουσ την τοπικό, εθνικό και κοινωνικό ταυτϐτητα. Ψσ προσ τη
θρηςκευτικϐτητα η παγιοπούηςη τησ λατρεύασ των Ολϑμπιων θεών καθϐριςε τισ βαςικϋσ
αρχϋσ ςτον τρϐπο λατρεύασ. Οι τοπικού μϑθοι ϐμωσ όταν αυτού που ϐριςαν ςε μεγϊλο βαθμϐ
τα λατρευτικϊ δεδομϋνα κϊθε περιοχόσ. Οι μυθικϋσ μορφϋσ που ϋδραςαν κατϊ τϐπουσ όταν ςε
κϊποιεσ περιπτώςεισ αυτϋσ που καθϐριςαν τη λατρευϐμενη θεϐτητα, τισ θρηςκευτικϋσ
τελετουργύεσ και γενικϐτερα τον τρϐπο αντιμετώπιςησ του θρηςκευτικοϑ τοπύου απϐ τουσ
κατούκουσ ενϐσ τϐπου. ΢την παροϑςα μελϋτη θα ερευνόςουμε τϐπουσ λατρεύασ απϐ την
κεντρικό και νϐτια Πελοπϐννηςο που η λειτουργύα τουσ επηρεϊςτηκε απϐ τη μυθολογύα και
θα ξεχωρύςουμε χώρουσ μοναδικοϑσ ωσ προσ τη λατρευϐμενη θεϐτητα ό με ιδιαύτερα
χαρακτηριςτικϊ ςτη λατρεύα τουσ, οι οπούοι ςυνϋδεαν τη θρηςκευτικϐτητα με τον τοπικϐ
μϑθο και τουσ πιςτοϑσ τουσ με ϋνα κοινϐ παρελθϐν.
Mätzschker, Jana (Archaeologist, German Archaeological Institute at Athens)
Mätzschker, Jana (Αρχαιολϐγοσ, Γερμανικϐ Αρχαιολογικϐ Ινςτιτοϑτο Αθηνών)
The Sacred Landscape of Triphylia
Ancient Triphylia is located ιn the west Peloponnese, bordering Elis and the river Alpheios to
the north, Arcadia to the east and Messenia by means of the river Neda to the south. The hilly
28
landscape is divided by the Lapithos mountains, which run west to east. The region was settled
since the Early Helladic period, whereas near the modern town of Kakovatos vaulted tombs of
Early Mycenaean date have been found. The history of Triphylia was determined by the
reciprocal relationship between Eleans and Spartans. During the Archaic period the poleis of
Triphylia were dependent on Elis. After the Elean-Spartan War (402-400 BCE) they became
independent and founded the Triphylian federation. An economic upsurge in the 4th c. BCE,
attested in civic construction and new settlements, can be associated with political
independence. Triphylia was characterised by several sanctuaries, most of which are known by
references in ancient sources. The federal sanctuary was dedicated to Poseidon and located
near Samikon on the coast. It was controlled by the polis of Makistos (Skilloundia) in the north,
where a Doric peripteral temple dedicated to Athena has been excavated. Peripteral temples
are also known from Lepreon and Prasidaki. Smaller temples existed elsewhere in the region,
as in Kombothekra and Babes.
Σο Ιερϐ Σοπύο τησ Σριφυλύασ
Η Αρχαύα Σριφυλύα βρύςκεται ςτη δυτικό Πελοπϐννηςο και ςυνορεϑει με την Ηλεύα και τον
Αλφειϐ ποταμϐ ςτα βϐρεια, με την Αρκαδύα ςτα ανατολικϊ και με τη Μεςςηνύα μϋςω του
ποταμοϑ Νϋδα ςτα νϐτια. Σο λοφώδεσ τοπύο τησ διατρϋχεται απϐ το ϐροσ Λαπύθα με
κατεϑθυνςη απϐ δυτικϊ προσ ανατολικϊ. Η περιοχό κατοικεύτο απϐ την Πρωτοελλαδικό
περύοδο, ενώ κοντϊ ςτη ςημερινό πϐλη του Κακϐβατου ϋχουν βρεθεύ θολωτού τϊφοι τησ
Πρώιμησ Μυκηναώκόσ εποχόσ. Η ιςτορύα τησ Σριφυλύασ καθορύςτηκε απϐ την αμοιβαύα ςχϋςη
Ηλεύασ και ΢πϊρτησ. Κατϊ την Αρχαώκό περύοδο οι πϐλεισ τησ Σριφυλύασ όταν εξαρτημϋνεσ απϐ
την Ηλεύα. Μετϊ τον πϐλεμο Ηλεύασ-΢πϊρτησ (402-400 π.Φ.) ϋγιναν ανεξϊρτητεσ και ύδρυςαν
την ομοςπονδύα τησ Σριφυλλύασ. Η οικονομικό ϊνθηςη του 4ου αι π.Φ., που πιςτοποιεύται απϐ
το αςτικϐ οικοδομικϐ πρϐγραμμα και την ύδρυςη νϋων οικιςμών, μπορεύ να ςυςχετιςτεύ με
την εν λϐγω κατοχϑρωςη τησ πολιτικόσ τησ ανεξαρτηςύασ. ΢την Σριφυλύα υπϊρχουν πολλϊ
ιερϊ, τα περιςςϐτερα απϐ τα οπούα εύναι γνωςτϊ απϐ αναφορϋσ ςε αρχαύεσ πηγϋσ. Σο
ομοςπονδιακϐ τησ ιερϐ όταν αφιερωμϋνο ςτον Ποςειδώνα και βρύςκεται κοντϊ ςτο ΢αμικϐ
ςτα παρϊλια. Ελεγχϐταν απϐ την πϐλη Μϊκιςτοσ (΢κιλλουντύα) ςτα βϐρεια, ϐπου ϋχει
αναςκαφεύ δωρικϐσ περύπτεροσ ναϐσ αφιερωμϋνοσ ςτην Αθηνϊ. Περύπτεροι ναού ϋχουν βρεθεύ
επύςησ ςτο Λϋπρεο και το Πραςιδϊκι. Μικρϐτεροι ναού υπόρχαν και αλλοϑ ςτην περιοχό, ϐπωσ
ςτην Κομποθϋκρα και ςτισ Μπϊμπεσ.
Mostratos, Georgios (PhD Student in Classical Archaeology, Department of History and
Archaeology, National & Kapodistrian University of Athens)
Γεώργιοσ Μοςτρϊτοσ (Τποψόφιοσ Διδϊκτωρ Κλαςικόσ Αρχαιολογύασ, Σμόμα Ιςτορύασ και
Αρχαιολογύασ, Εθνικϐ και Καποδιςτριακϐ Πανεπιςτόμιο Αθηνών)
The manipulation of Panhellenic and local myths as α means of political propaganda and forging a
national consciousness - the case-study of the pediments’ compositions from the
temples of Asclepius in Epidaurus and Athena Alea in Tegea: a new interpretative
approach and reconstruction suggestion
This paper looks at the use of the myths on the pediments’ compositions of two important
pilgrimage centres of the Peloponnese during the 4 th century BC: the temple of Asclepius (390-
29
380 BC) in the sanctuary at Epidaurus - of nationwide and global reputation - and the temple of
Athena Alea (345-335 BC) in the sanctuary at Tegea - of local and pan-Peloponnesian reputation.
Firstly, the iconographical and interpretative problems of the pediments’ sculptures will be
analysed and new reconstructions of these compositions will be attempted. Subsequently, the
selection of subject-matter will be examined: the Sack of Troy and the Trojan Amazonomachy for
the temple of Asclepius, the Calydonian Hunt and the battle between Telephus and Achilles in the
plain of the Caicus River for the temple of Athena (Pausanias 8.45.6-7). The same methodology
will be applied in the analysis of the compositions of the acroteria: abduction of a woman and
women on horseback, a Nike with a grouse and flying Nikes in the temple of Asclepius, while in
the temple of Athena we have floral compositions, Nikes and Aurai. This selection of subjectmatter reveals the attempt of the priesthood and the city-state either to shape a national
identity that could contribute to social cohesion or to send out symbolic messages of state
propaganda to a supra-regional audience.
Η διαχεύριςη των πανελλόνιων και τοπικών μϑθων ωσ εκφρϊςεων πολιτικόσ προπαγϊνδασ και
ςφυρηλϊτηςησ τησ εθνικόσ ςυνεύδηςησ: η περύπτωςη των αετωματικών ςυνθϋςεων
του επιδαϑρειου Αςκληπιεύου και του τεγεατικοϑ ναοϑ τησ Αθηνϊσ Αλϋασ υπϐ το
φωσ μύασ νϋασ ερμηνευτικόσ προςϋγγιςησ και αποκατϊςταςησ
Η παροϑςα ανακούνωςη πραγματεϑεται τη διαχεύριςη των μϑθων ςτισ εναϋτιεσ ςυνθϋςεισ δϑο
ςημαντικών προςκυνηματικών κϋντρων του 4ου αιώνα π.Φ. ςτην Πελοπϐννηςο: του ναοϑ του
Αςκληπιοϑ (390-380 π.Φ.) ςτο επιδαϑρειο ιερϐ του − με πανελλόνια και οικουμενικό
ακτινοβολύα − και του ναοϑ τησ Αθηνϊσ Αλϋασ (345-335 π.Φ.) ςτο τεγεατικϐ ιερϐ τησ − με
τοπικό και παμπελοποννηςιακό φόμη. ΢ε πρώτο επύπεδο αναλϑονται τα εικονογραφικϊ και
ερμηνευτικϊ προβλόματα των αετωματικών γλυπτών και προτεύνονται νϋεσ αναπαραςτϊςεισ
των εναϋτιων ςυνθϋςεων. ΢ε δεϑτερο επύπεδο εξετϊζεται η επιλογό των θεμϊτων: ςτο
Αςκληπιεύον η Ιλύου Πϋρςισ και η Σρωικό Αμαζονομαχύα, ςτο Αθόναιον η θόρα του καλυδωνύου
κϊπρου και η πολεμικό αναμϋτρηςη Σηλϋφου και Αχιλλϋα ςτην πεδιϊδα του ποταμοϑ ΚαϏκου
(Παυς. 8.45.6-7). άδια προςϋγγιςη ακολουθεύται και για τισ μορφϋσ των ακρωτηρύων των δϑο
ναών: ςτο Αςκληπιεύον αρπαγό γυναύκασ και ϋφιππεσ γυναύκεσ, Νύκη με πϋρδικα και ιπτϊμενεσ
Νύκεσ, ενώ ςτο Αθόναιον φυτικϋσ ςυνθϋςεισ, Νύκεσ και Αϑρεσ. Σο θεματολϐγιο αυτϐ
αποκαλϑπτει την προςπϊθεια του ιερατεύου και τησ πϐλεωσ-κρϊτουσ εύτε να διαμορφώςουν
εθνικό ταυτϐτητα και να ςυμβϊλλουν ςτην κοινωνικό ςυνοχό του τϐπου εύτε να εκπϋμψουν
μηνϑματα κρατικόσ προπαγϊνδασ ςτα μϊτια ενϐσ υπερτοπικοϑ κοινοϑ.
Oikonomidis, Stavros (Adjunct Professor, College for Global Studies, Arcadia University,
Philadelphia)
Οικονομύδησ, ΢ταϑροσ (Εντεταλμϋνοσ Διδϊςκων, College for Global Studies, Arcadia University,
Philadelphia)
Through the eyes of the figurines: Cults of the image and preconceptions in LN and EH
Peloponnesian finds
In the present paper one anthropomorphic, life-like figurine and five stylized figurine-like
objects from ancient Corinth tell their own stories; stories of typological styles, aesthetic
shapes and archaeological preconceptions. The presentation of the figurines/objects is the
30
starting point for some thoughts on the way archaeologists of the past interpreted prehistoric
finds as cult paraphernalia and tools of worship. It is the cult of the image and at the same time
the image of the cult under discussion, when the scientific prefabricated ideas are products of
cultural contexts totally separated from the reality of the finds themselves.
Μϋςα απϐ τα μϊτια των ειδωλύων: Λατρεύεσ τησ εικϐνασ και προκαταλόψεισ ςε Τςτερο-Νεολιθικϊ
και Πρωτο-Ελλαδικϊ Πελοποννηςιακϊ ευρόματα
΢την παροϑςα ανακούνωςη ϋνα ανθρωπομορφικϐ ειδώλιο (φυςιοκρατικϐ) και πϋντε
ειδωλιϐςχημα αντικεύμενα (ςχηματικϊ ειδώλια) απϐ την αρχαύα Κϐρινθο μϊσ διηγοϑνται τισ
προςωπικϋσ τουσ ιςτορύεσ· ιςτορύεσ τυπολογιών, αιςθητικόσ των ςχημϊτων και
αρχαιολογικών προκαταλόψεων. Η παρουςύαςη των ειδωλύων/ αντικειμϋνων αποτελεύ ςημεύο
αναφορϊσ για την διατϑπωςη ςκϋψεων ςχετικϊ με τον τρϐπο με τον οπούο οι αρχαιολϐγοι του
παρελθϐντοσ ερμόνευαν τα προώςτορικϊ ευρόματα ωσ ςϑνεργα και εργαλεύα τησ λατρεύασ.
Πρϐκειται για τη λατρεύα τησ εικϐνασ και ταυτϐχρονα την εικϐνα τησ λατρεύασ που τύθενται
υπϐ ςυζότηςη, καθώσ οι επιςτημονικϊ προκαταςκευαςμϋνεσ ιδϋεσ αποτελοϑν προώϐντα των
ςϑγχρονων πολιτιςμικών πλαιςύων και εύναι απϐλυτα διαχωριςμϋνεσ απϐ την
πραγματικϐτητα των ύδιων των ευρημϊτων.
Panagiotopoulou, Anastasia (Director Emeritus, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Παναγιωτοποϑλου, Αναςταςύα (Επύτιμη Διευθϑντρια Αρχαιοτότων, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Deities of nature. Their depictions in the mosaics of the Peloponnese
It is the environment that defines the living space of human beings, dictates the life-style and
contributes to its prosperity. It is to be expected, therefore, that the elements of nature and the
natural environment should be integrated into local traditions and myths and become
personified and deified. Such personifications were represented in mosaics, among other
artefacts. In the mosaic floors of the Peloponnese several elements of the natural environment
are depicted. Moreover, some of these representations are the only examples among all the
mosaics in Greece or mosaic art in general. In this paper the depictions of elements of the
natural environment in the mosaics of the Peloponnese will be presented, their origins will be
sought and they will be compared with other similar representations either in mosaics or other
artefacts. An examination will also be attempted of the degree to which the natural
environment affected myths and various artistic expressions in the Peloponnese.
Θεϐτητεσ τησ φϑςησ. Οι απεικονύςεισ τουσ ςτα ψηφιδωτϊ τησ Πελοποννόςου
Σο περιβϊλλον καθορύζει το ζωτικϐ χώρο του ανθρώπου, υπαγορεϑει τον τρϐπο ζωόσ του και
ςυμβϊλλει ςτην ευμϊρειϊ του. Εύναι επϐμενο, λοιπϐν, τα ςτοιχεύα τησ φϑςησ και του φυςικοϑ
περιβϊλλοντοσ να ενςωματώνονται ςτισ τοπικϋσ παραδϐςεισ και τουσ μϑθουσ, να
προςωποποιοϑνται και να θεοποιοϑνται. Οι προςωποποιόςεισ τουσ απεικονύςθηκαν μεταξϑ
ϊλλων ϋργων τϋχνησ και ςε ψηφιδωτϊ. ΢τα ψηφοθετημϋνα δϊπεδα τησ Πελοποννόςου
απεικονύζονται αρκετϊ ςτοιχεύα του φυςικοϑ περιβϊλλοντοσ. Μϊλιςτα κϊποιεσ παραςτϊςεισ
εύναι τα μϐνα παραδεύγματα ςτα ψηφιδωτϊ του ελλαδικοϑ χώρου ό τησ τϋχνησ του
ψηφιδωτοϑ γενικώτερα. ΢την ανακούνωςη θα παρουςιαςθοϑν οι απεικονύςεισ των ςτοιχεύων
31
του φυςικοϑ περιβϊλλοντοσ ςτα ψηφιδωτϊ τησ Πελοποννόςου, θα αναζητηθεύ η προϋλευςό
τουσ, θα γύνει ςϑγκριςη με ϊλλεσ, παρϐμοιεσ, παραςτϊςεισ εύτε ςε ψηφιδωτϊ εύτε ςε ϊλλα ϋργα
τϋχνησ και θα αναζητηθεύ ο ρϐλοσ του φυςικοϑ περιβϊλλοντοσ ςτη διαμϐρφωςη των μϑθων
και των διαφϐρων εκφϊνςεων τησ τϋχνησ ςτην Πελοπϐννηςο.
Pantou, Litsa (Director of Antiquities, 5th ΕΒΑ, Hellenic Ministry of Culture)
Πϊντου, Λύτςα (Διευθϑντρια Αρχαιοτότων, 5η ΕΒΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The icons in the iconostasis of the Metropolis of Mystra: A "holy" expressive synthesis of modern
times
The templon of the Metropolis of Mystra (Hagios Dimitrios), which consists of an aesthetically
uniform set of six (6) icons dating back to the 18th century and influenced by the morphological
and stylistic trends of that period, offers us an opportunity to approach the micro-historical
identity of the city of Mystras at the end of the "byzantinising" era and the dawn of modern
Greek society.
Οι εικϐνεσ ςτο τϋμπλο τησ Μητρϐπολησ του Μυςτρϊ: Μια «ιερό» εκφραςτικό ςϑνθεςη των
νεώτερων χρϐνων
΢το τϋμπλο του Μητροπολιτικοϑ ναοϑ του Μυςτρϊ (Ωγιοσ Δημότριοσ), ϋνα ενιαύο αιςθητικϐ
ςϑνολο ϋξι (6) εικϐνων που χρονολογεύται ςτο 18o αιώνα και εύναι επηρεαςμϋνο απϐ τισ
υφολογικϋσ και μορφολογικϋσ επιλογϋσ τησ εποχόσ του, προςφϋρει τη δυνατϐτητα ανϊγνωςησ
τησ μικροώςτορικόσ ταυτϐτητασ τησ πϐλησ του Μυςτρϊ ςτο τϋλοσ τησ «βυζαντινύζουςασ» και
ςτην αυγό τησ νεοελληνικόσ κοινωνύασ.
Papapostolou, Metaxia (Classicist, Ministry of Education, Lifelong Learning & Religious Affairs)
Παπαποςτϐλου, Μεταξύα (Υιλϐλογοσ, Τ.Π.Δ.Β.Μ.Θ.)
"The race of stafylodromoi (grape-runners)" during the festival of Karneia. An agrarian ritual for
the blessing of the harvest held as a service to the city.
It is within the ancient folk religion that the origins of religious festivals can be traced, many of
which evolved into grandiose events during the 5th c. BC. Most festivals were initially
established as rituals to encourage the growth of crops or a successful harvest, but gradually
they became more secular and were viewed as opportunities for entertainment. During these
religious festivals, games were introduced, either at the beginning or later. Parades, masks,
competitions and various ‘trials’ were all elements of the Spartan festivals. The festivals in
Sparta were mainly held in honour of the gods Artemis and Apollo. It was to Apollo that the
greatest religious festival of Sparta, the Karneia, was dedicated. The most interesting part of
this feast was the "race of the stafylodromoi." It was a primitive agrarian ritual held as a service
to the city, and it was associated with the blessing of the harvest ("kalochronia"). It is a custom
which survived over time and today corresponds with the blessing of the grapes by the Church
on the feast of Jesus the Saviour (6 August).
32
«Ο αγώνασ των ςταφυλοδρϐμων» ςτη γιορτό των Καρνεύων. Ένα αγροτικϐ τελετουργικϐ για την
ευλογύα των καρπών ςτην υπηρεςύα τησ πϐλησ.
Απϐ την αρχαύα λαώκό θρηςκεύα ξεκύνηςαν οι θρηςκευτικϋσ γιορτϋσ, πολλϋσ εκ των οπούων
εξελύχθηςαν ςε πομπώδεισ εκδηλώςεισ ςτον 5ο αι. π.Φ. Οι περιςςϐτερεσ γιορτϋσ ξεκύνηςαν ωσ
ιεροπραξύεσ για να ευνοηθεύ η βλϊςτηςη ό για να επιτϑχει η ςυγκομιδό, ςτη ςυνϋχεια ϐμωσ
γύνονταν πιο κοςμικϋσ ωσ ευκαιρύεσ διαςκϋδαςησ. ΢τισ θρηςκευτικϋσ αυτϋσ πανηγϑρεισ
καθιερώθηκε, απϐ την αρχό ό και αργϐτερα, να τελοϑνται και αγώνεσ. Οι παρελϊςεισ, οι
μϊςκεσ, οι διαγωνιςμού και οι δοκιμαςύεσ αποτελοϑςαν ςτοιχεύα και των ΢παρτιατικών
γιορτών. Οι γιορτϋσ ςτη ΢πϊρτη όταν κυρύωσ αφιερωμϋνεσ ςτη θεϊ Ωρτεμη και το θεϐ
Απϐλλωνα. ΢τον Απϐλλωνα όταν αφιερωμϋνη η μεγαλϑτερη θρηςκευτικό γιορτό τησ ΢πϊρτησ,
τα Κϊρνεια. Σο πιο ενδιαφϋρον μϋροσ τησ γιορτόσ όταν ο «αγώνασ των ςταφυλοδρϐμων».
Πρϐκειται για πρωτϐγονο αγροτικϐ τελετουργικϐ ςτην υπηρεςύα τησ πϐλησ, και ϋχει ςχϋςη με
την ευλογύα για τον καρπϐ («καλοχρονιϊ»). Σο ϋθιμο αυτϐ επιβύωςε μϋςα ςτουσ αιώνεσ και
φτϊνει μϋχρι ςόμερα με την ευλογύα που δύνει η Εκκληςύα ςτον καρπϐ του ςταφυλιοϑ ςτη
γιορτό του ΢ωτόροσ (6 Αυγοϑςτου).
Paradiso, Annalisa (Lecturer of Greek Philology, Department of Historical Science, Linguistics
and Anthropologie, Università della Basilicata)
Paradiso, Annalisa (Λϋκτορασ Ελληνικόσ Υιλολογύασ, Σμόμα Επιςτόμησ τησ Ιςτορύασ,
Γλβωςςολογύασ και Ανθρωπολογύασ, Πανεπιςτόμιο τησ Basilicata)
The geography of the Spartan sacrifices for war
In Constitution of the Lacedaemonians XIII, Xenophon offers the only detailed description of the
Spartan sacrifices celebrated by the king in time of war. Those sacrifices are mainly (but not
only) three, and are celebrated at home for Zeus Agetor and the gods associated with him, at
the borders of Spartan territory for Zeus and Athena, and finally out of Lakonia, whilst the
enemies are already in sight, in honour of Artemis Agrotera. The geography of these sacrifices
represents a symbolic, and sacralised, space of prophylactic and apotropaic rites.
Η γεωγραφύα των ΢παρτιατικών θυςιών πολϋμου
΢τη «Λακεδαιμονύων Πολιτεύα», 13, ο Ξενοφών προςφϋρει τη μοναδικό λεπτομερό περιγραφό
των ΢παρτιατικών θυςιών που τελοϑςε ο βαςιλιϊσ ςε καιρϐ πολϋμου. Οι θυςύεσ αυτϋσ εύναι
κατϊ κϑριο λϐγο (αλλϊ ϐχι μϐνο), τρεισ, και τελοϑνταν κατ’ούκον προσ τιμόν του Διϐσ Αγότορα
και των θεών που ςυνδϋονται με αυτϐν, ςτα ςϑνορα του ΢παρτιατικοϑ εδϊφουσ προσ τιμόν
του Διϐσ και τησ Αθηνϊσ, και, τϋλοσ, εκτϐσ Λακωνύασ, και ενώ οι εχθρού ϋχουν αρχύςει όδη να
ξεπροβϊλλουν, προσ τιμόν τησ Αρτϋμιδοσ Αγροτϋρασ. Η γεωγραφύα αυτών των θυςιών
αποτελεύ ϋναν ςυμβολικϐ, και ιεροποιημϋνο, χώρο προφυλακτικών και αποτροπαώκών
τελετών.
33
Paraskeviotis, George (Visiting Lecturer of Latin Philology, Department of Classics and
Philosophy, University of Cyprus)
Παραςκευιώτησ, Γεώργιοσ (Επιςκϋπτησ Καθηγητόσ Λατινικόσ Υιλολογύασ, Σμόμα Κλαςικών
΢πουδών και Υιλοςοφύασ, Πανεπιςτόμιο Κϑπρου)
Peloponnesian gods in Virgil’s pastoral poetry. The case of the god Pan.
The sacred element in all its expressions (e.g. religious architecture, religious art, religious
creeds, holy places, myths, legends etc.) constitutes an indispensable component of literary
production in every civilization. However, the way in which it is most characteristically
expressed in a literary text, especially in a Greco-Roman literary text, is the occurrence of gods.
Among those gods the eminent place belongs to the Olympians who have been the object of
detailed examination by the majority of modern scholars. On the other hand, less interest has
been generated by the Peloponnesian gods, whose occurrence in Greco-Roman literature is
certainly more limited but undoubtedly significant. Consequently, the aim of this paper is to
examine the occurrence of the Peloponnesian god Pan throughout Virgil’s pastoral poetry. The
reading of key passages from Virgil’s Eclogues allows us to draw crucial conclusions concerning
the role of the Arcadian god in association with the literary goals, not only of each individual
Eclogue, but also of the Virgilian collection as a whole.
Πελοποννηςιακού θεού ςτην βουκολικό πούηςη του Βιργιλύου. Η περύπτωςη του θεοϑ Πϊνα
Σο ιερϐ ςτοιχεύο με ϐλεσ τισ εκφϊνςεισ του (π.χ. θρηςκευτικό αρχιτεκτονικό, θρηςκευτικό
τϋχνη, θρηςκευτικϊ δϐγματα, ιερού τϐποι, μϑθοι, θρϑλοι κ.α.) αποτελεύ αναπϐςπαςτο κομμϊτι
τησ λογοτεχνικόσ παραγωγόσ κϊθε πολιτιςμοϑ. Ψςτϐςο, η ϋκφανςη με την οπούα το ιερϐ
ςτοιχεύο εκφρϊζεται πιο χαρακτηριςτικϊ μϋςα ς’ ϋνα λογοτεχνικϐ κεύμενο και πιο
ςυγκεκριμϋνα ςε ϋνα ελληνικϐ ό ρωμαώκϐ λογοτεχνικϐ κεύμενο εύναι ςύγουρα η παρουςύα των
θεών. Προεξϊρχουςα θϋςη ανϊμεςα ςε αυτοϑσ κατϋχουν οι ολϑμπιοι θεού που ϋχουν
αποτελϋςει αντικεύμενο μελϋτησ για τουσ περιςςϐτερουσ ςϑγχρονουσ μελετητϋσ. Μικρϐτερο
ενδιαφϋρον, απϐ την ϊλλη πλευρϊ, ϋχουν προκαλϋςει οι πελοποννηςιακού θεού που η
παρουςύα τουσ ςτην ελληνικό και ρωμαώκό λογοτεχνύα εύναι ςαφώσ πιο περιοριςμϋνη, αλλϊ
αναμφύβολα ςημαντικό. ΢τϐχοσ λοιπϐν τησ ςυγκεκριμϋνησ ειςόγηςησ αποτελεύ η διερεϑνηςη
τησ παρουςύασ του πελοποννηςιακοϑ θεοϑ Πϊνα ςτη Βιργιλιανό βουκολικό πούηςη. Η
ανϊγνωςη καύριων χωρύων απϐ τισ Εκλογϋσ επιτρϋπει την εξαγωγό χρόςιμων ςυμπεραςμϊτων
ςχετικϊ με τον ρϐλο του αρκαδικοϑ θεοϑ ςε ςχϋςη με τουσ ποιητικοϑσ ςτϐχουσ, ϐχι μϐνο του
κϊθε ποιόματοσ ξεχωριςτϊ, αλλϊ και ολϐκληρησ τησ ποιητικόσ ςυλλογόσ γενικϐτερα.
Pawlak, Marcin (Researcher of Ancient History, Institute of History and Archival Sciences,
Nicolaus Copernicus University, Torun)
Pawlak, Marcin (Ερευνητόσ Αρχαύασ Ιςτορύασ, Ινςτιτοϑτο Ιςτορύασ και Αρχειακών Επιςτημών,
Nicolaus Copernicus University, Torun)
The prosopography of Zeus’s priests in the Peloponnese in Hellenistic and Roman times.
The aim of my paper is to present inscriptions and epigraphic evidence concerning the priests
of Zeus in the cities of the Peloponnese during the Hellenistic and Roman periods. The paper
discusses the organisation of the priesthood, the social status of the priests and their
involvement in public life.
34
Η προςωπογραφύα των ιερϋων του Διϐσ ςτην Πελοπϐννηςο κατϊ την ελληνιςτικό και ρωμαώκό
περύοδο
΢κοπϐσ τησ ανακούνωςόσ μου εύναι να παρουςιϊςει επιγραφϋσ και επιγραφικϋσ μαρτυρύεσ που
αφοροϑν ςτουσ ιερεύσ του Διϐσ ςτισ πϐλεισ τησ Πελοποννόςου κατϊ την Ελληνιςτικό και
Ρωμαώκό περύοδο. Θα εξεταςτοϑν θϋματα ςχετικϊ με την οργϊνωςη του ιερατεύου, την
κοινωνικό θϋςη των ιερϋων και τη ςυμμετοχό τουσ ςτη δημϐςια ζωό.
Petropoulos, Michalis (Director Emeritus, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Πετρϐπουλοσ, Μιχϊλησ (Επύτιμοσ Διευθυντόσ Αρχαιοτότων, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The contribution of Achaia to early temple architecture
Up until a few years ago Achaia was virtually unknown among the archaeological scientific
community, since there was very little about it in ancient literary sources and no large-scale
excavations took place there, except those held by foreign schools and universities. Thus, the
excavations held in the rest of the Peloponnese had led scholars to come up with a theoretical
model, whereby Corinthia, the Argolid, Elis and even Laconia possessed their own artistic
schools in architecture, sculpture, pottery, etc and exported their achievements to the rest of
the Peloponnese. A reversal of this established notion began in Achaia in the '60s, when major
reconstructions and major public works have revealed important archaeological remains. The
discovery of a large geometric apsidal temple dedicated to Artemis Aontia in Rakita at
Panachaikon (Upper Mazaraki) led to the first controversy as to where the Doric order was first
introduced. Recent investigations which are still being conducted indicate that, alongside this
temple, a second and almost identical temple had been erected around the same date in
Nikoleika, in the region of ancient Heliki. The development of the Doric order can be observed
in other temples of the area, such as at Graikas, at Trapeza (ancient Rypes?) and in Mamousia
(ancient Keryneia). The specific area in which the order was developed is Eastern Achaia and it
seems that through the local road networks it spread to Arcadia and other neighbouring
regions.
Η ςυμβολό τησ ΑχαϏασ ςτην πρώιμη ναώκό αρχιτεκτονικό
Ϊωσ και πριν απϐ λύγα χρϐνια η ΑχαϏα όταν ςχεδϐν ϊγνωςτη ςτην αρχαιολογικό επιςτημονικό
κοινϐτητα, αφοϑ και ςτισ αρχαύεσ πηγϋσ εύχε μικρϐ μερύδιο, αλλϊ και οι αναςκαφϋσ μεγϊλησ
κλύμακασ όταν ανϑπαρκτεσ, με εξαύρεςη ϐςεσ διεξϊγονταν απϐ Ξϋνεσ ΢χολϋσ και
Πανεπιςτόμια. Ϊτςι, λοιπϐν, οι αναςκαφϋσ ςτην υπϐλοιπη Πελοπϐννηςο εύχαν ωθόςει τουσ
επιςτόμονεσ ςτη δημιουργύα ενϐσ θεωρητικοϑ μοντϋλου, ςϑμφωνα με το οπούο η Κορινθύα, η
Αργολύδα, η Ηλεύα, ακϐμη και η Λακωνύα, με τισ δικϋσ τουσ καλλιτεχνικϋσ ςχολϋσ, ςτην
αρχιτεκτονικό, την πλαςτικό, την αγγειοπλαςτικό, κλπ., εξόγαγαν ςτισ ϊλλεσ περιοχϋσ τησ
Φερςονόςου τα επιτεϑγματϊ τουσ. Η ανατροπό τησ παραδεδομϋνησ αυτόσ ϊποψησ ϊρχιςε
ςτην ΑχαϏα απϐ τη δεκαετύα του ’60, ϐταν η μεγϊλη ανοικοδϐμηςη και τα μεγϊλα δημϐςια
ϋργα ϊρχιςαν να αποκαλϑπτουν ςημαντικϊ αρχαιολογικϊ κατϊλοιπα, ενώ η ανεϑρεςη του
μεγϊλου αψιδωτοϑ γεωμετρικοϑ ναοϑ τησ Αρτϋμιδοσ Αοντύασ ςτη Ρακύτα του Παναχαώκοϑ
(Ωνω Μαζαρϊκι) δημιοϑργηςε τισ πρώτεσ αμφιςβητόςεισ για το ποϑ παρουςιϊςτηκε για
πρώτη φορϊ ο δωρικϐσ ρυθμϐσ. Νεϐτερεσ ϋρευνεσ, που εύναι ακϐμη ςε εξϋλιξη, δεύχνουν ϐτι,
35
παρϊλληλα με αυτϐν, ϋνασ δεϑτεροσ, ςϑγχρονοσ και ςχεδϐν ϐμοιοσ ναϐσ, εύχε ανεγερθεύ ςτα
Νικολϋικα, ςτην ευρϑτερη περιοχό τησ αρχαύασ Ελύκησ. ΢ε ϊλλουσ ναοϑσ, ϐπωσ ςτον Γκρϋκα και
ςτην Σραπεζϊ (αρχαύεσ Ρϑπεσ;), αλλϊ και ςτη Μαμουςιϊ (αρχαύα Κερϑνεια), παρακολουθοϑμε
την εξϋλιξη του δωρικοϑ ρυθμοϑ. Η περιοχό που αναπτϑχθηκε όταν η Ανατολικό ΑχαϏα και
φαύνεται ϐτι, μϋςω των δρϐμων, που εκκινοϑςαν απϐ αυτόν και κατϋληγαν ςτην Αρκαδύα, ο
ρυθμϐσ εξαπλώθηκε και εκεύ, αλλϊ και ςε ϊλλεσ ϐμορεσ περιοχϋσ.
Petropoulos, Michalis (Director Emeritus, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Πετρϐπουλοσ, Μιχϊλησ (Επύτιμοσ Διευθυντόσ Αρχαιοτότων, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Nestoridou, Stella (Archaeologist, 6th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Νεςτορύδου, ΢τϋλλα (Αρχαιολϐγοσ, ΢Σ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Sanctuary of Demeter at Thea in Patras: Distinctive types of cult figurines
The material to be presented belongs to the evidence collected from a rescue excavation
conducted at the community of Thea (to the SW of Patras) in Achaia. The archaeological survey,
which lasted almost two years (2003-2005), brought to light part of a rural sanctuary with few
architectural remains, an oblong built altar, a small two-room building and five pits which
contained residues from sacrifices and vessels, or were simple deposits. An epigraphic find in
conjunction with a reference from an ancient source allows the identification of the
worshipped deity with Demeter, probably Demeter Potirioforos of ancient Antheia, one of
three prehistoric villages which later formed the city of Patras. Numerous finds were collected,
most of which are miniature vessels and figurines, exceeding 30,000 and dating from the
Archaic to the Hellenistic period. Standing or seated female figurines holding offerings, busts of
many types, plank-shaped figurines, bird-shaped figurines, animal figurines, flute players, group
of figurines in ring dance, etc., are represented by several samples. Greater in number are the
figurines of hydria-bearers (hadriaforoi) of which twenty-five different types have been
identified so far, although the recording of all the material has not yet been completed. This
paper will present the wide variety of distinctive types of cult figurines, and the possibility of
the existence of a local coroplastic workshop will be discussed.
Ιερϐ Δόμητρασ ςτη Θϋα Πατρών: Φαρακτηριςτικού τϑποι λατρευτικών ειδωλύων
Σο υλικϐ που παρουςιϊζεται προϋρχεται απϐ ςωςτικό αναςκαφό που διεξόχθη ςτην
κοινϐτητα Θϋα (ςτα ΝΔ τησ Πϊτρασ ) του νομοϑ ΑχαϏασ. Η ϋρευνα που διόρκεςε δϑο περύπου
χρϐνια (2003-2005) ϋφερε ςτο φωσ τμόμα αγροτικοϑ ιεροϑ με λιγοςτϊ αρχιτεκτονικϊ
κατϊλοιπα, κτιςτϐ επιμόκη βωμϐ, ϋνα μικρϐ δύχωρο κτύριο και πϋντε λϊκκουσ που περιεύχαν
υπολεύμματα θυςιών και αγγεύα ό όταν απλού αποθϋτεσ. Επιγραφικϐ εϑρημα ςε ςυνδυαςμϐ με
πληροφορύα απϐ αρχαύα πηγό επιτρϋπουν την αςφαλό ταϑτιςη τησ λατρευϐμενησ θεϐτητασ
με τη Δόμητρα και πιθανώσ με τη Δόμητρα Ποτηριοφϐρο τησ αρχαύασ Ωνθειασ, μύασ απϐ τισ
τρεισ προώςτορικϋσ κώμεσ που ςυναποτϋλεςαν αργϐτερα την πϐλη των Πατρών. ΢υνελϋγηςαν
πολυϊριθμα ευρόματα, τον κϑριο ϐγκο των οπούων αποτελοϑν ωσ επύ το πλεύςτον μικκϑλα
αγγεύα και ειδώλια, που ξεπερνοϑν τισ 30.000 και χρονολογοϑνται απϐ την αρχαώκό ϋωσ και
την ελληνιςτικό περύοδο. Όρθιεσ ό καθιςτϋσ γυναικεύεσ μορφϋσ με προςφορϋσ, προτομϋσ
πολλών τϑπων, ςανιδϐμορφα, πτηνϐμορφα, ζωϐμορφα ειδώλια, αυλητϋσ, κϑκλιοσ χορϐσ,
36
κλπ., αντιπροςωπεϑονται απϐ αρκετϊ δεύγματα, ενώ υπερτεροϑν ςε αριθμϐ τα ειδώλια
υδριαφϐρων μορφών ςτα οπούα διαπιςτώθηκαν εικοςιπϋντε διαφορετικού τϑποι χωρύσ να
ϋχει ολοκληρωθεύ ακϐμη η ςυντόρηςη του ςυνϐλου του υλικοϑ. ΢το ςυνϋδριο θα
παρουςιαςτεύ η μεγϊλη ποικιλύα των χαρακτηριςτικών τϑπων λατρευτικών ειδωλύων και ο
προβληματιςμϐσ γϑρω απϐ την ϑπαρξη τοπικών κοροπλαςτικών εργαςτηρύων.
Petropoulou, Angeliki (Associate Professor, Public and Private Life in Ancient Greece and
Byzantium, School of Humanities, Hellenic Open University)
Πετροποϑλου Αγγελικό (Αναπληρώτρια Καθηγότρια Δημϐςιου και Ιδιωτικοϑ Βύου ςτην
Αρχαιϐτητα και ςτο Βυζϊντιο, ΢χολό Ανθρωπιςτικών ΢πουδών, Ελληνικϐ Ανοιχτϐ
Πανεπιςτόμιο)
The Spartan Hyakintheia in historical perspective
In his book on the cults of Apollo at Sparta, Pettersson maintains that the basic structure of the
cult on the hill of Ayia Kyraki, which has “two diametrically opposed parts, remained unaltered
from the eighth century to late Roman times.” Pettersson’s interpretation is based mainly on
the testimony of Polycrates (Athen. 4.139d-f), namely that the Spartan celebration was funerary
in nature on the first of three days of the Hyakintheia, because of the grief felt for Hyakinthos,
whilst on the second day there was a joyful festival full of spectacle. In my communication I
shall argue, with support from literary and archaeological evidence, that: 1) by the end of the
eighth century BC Apollo had not yet prevailed over the pre-existing cult of Hyakinthos on the
hill of Ayia Kyriaki; 2) the predominance of Apollo seems to be linked with the myth of
Hyakinthos’ ‘apotheosis’ (Eur. Hel. 1469-75), which was apparently created in the first half of the
7th century BC and was the incentive for organizing the three-day festival described by
Polycrates; and 3) the earlier festival in honour of Hyakinthos probably lasted only two days,
during which Hyakinthos was mourned and funeral games were held.
Σα ςπαρτιατικϊ «Τακύνθεια» απϐ ιςτορικό ςκοπιϊ
΢το βιβλύο του για τισ λατρεύεσ του Απϐλλωνοσ ςτη ΢πϊρτη, ο Pettersson υποςτηρύζει ϐτι η
βαςικό δομό τησ λατρεύασ ςτο λϐφο τησ Αγύασ Κυριακόσ, η οπούα ϋχει «δϑο διαμετρικϊ
αντύθετα μϋρη, παρϋμεινε αναλλούωτη απϐ τον ϐγδοο αιώνα ωσ την ϑςτερη ρωμαώκό εποχό».
Η ερμηνεύα του Pettersson ςτηρύζεται κυρύωσ ςτη μαρτυρύα του Πολυκρϊτη (Αθόν. 4.139d-f)
ϐτι ο ςπαρτιατικϐσ εορταςμϐσ εύχε πϋνθιμο χαρακτόρα την πρώτη ημϋρα των τριόμερων
Τακινθεύων, λϐγω τησ θλύψησ που ϋνιωθαν για τον Τϊκινθο, ενώ τη δεϑτερη ημϋρα γινϐταν μύα
χαροϑμενη εορτό γεμϊτη θεϊματα. ΢την ανακούνωςό μου θα υποςτηρύξω με τη βοόθεια
γραμματειακών και αρχαιολογικών πηγών ϐτι: 1) ςτο τϋλοσ του 8ου αι. π.Φ. ο Απϐλλων δεν εύχε
ακϐμη επικρατόςει ςτην προϒπϊρχουςα λατρεύα του Τϊκινθου πϊνω ςτο λϐφο τησ Αγύασ
Κυριακόσ, 2) η επικρϊτηςη του Απϐλλωνοσ φαύνεται ϐτι ςυνδϋεται με το μϑθο για την
«αποθϋωςη» του Τϊκινθου (Ευρ. Ελϋν. 1469-75) ο οπούοσ δημιουργόθηκε προφανώσ ςτο πρώτο
μιςϐ του 7ου αι. π.Φ. και όταν το κύνητρο για την οργϊνωςη τησ τριόμερησ εορτόσ που
περιγρϊφεται απϐ τον Πολυκρϊτη, και γ) η πρωώμϐτερη εορτό προσ τιμόν του Τϊκινθου
διαρκοϑςε πιθανϐτατα μϐνο δϑο ημϋρεσ, κατϊ τισ οπούεσ θρηνοϑςαν τον Τϊκινθο και
τελοϑςαν επιτϊφιουσ αγώνεσ.
37
Petrounakos, Spyros (Archaeologist, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Πετρουνϊκοσ, ΢πϑροσ (Αρχαιολϐγοσ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
From City to Sanctuary: Traversing the Sacred Landscape of Ancient Epidauros
The Sanctuary of Asclepius at Epidaurus was famous, attracting pilgrims from all over the
ancient world, and yet, it belonged to the small and modest city of Epidaurus. The city,
although it had many sanctuaries within its immediate area, served more as a transit-station, its
harbour facilitating the arrival of people from all over the Mediterranean. In order to reach
their destination, pilgrims had to traverse the landscape, moving from a well-organized town,
up through an increasingly wild and steep pass until they finally reached the sanctuary. This
paper will address the movement of people from the urban to the rural, and how this was
marked both symbolically and literally by the administrators of the city.
Απϐ την Πϐλη ςτο Ιερϐ: Διαςχύζοντασ το Ιερϐ Σοπύο τησ Αρχαύασ Επιδαϑρου
Σο Ιερϐ του Αςκληπιοϑ ςτην Επύδαυρο υπόρξε διϊςημο, προςελκϑοντασ προςκυνητϋσ απϐ ϐλο
τον αρχαύο κϐςμο, αλλϊ παρ’ϐλ’αυτϊ ανόκε ςτην μικρό και ταπεινό πϐλη τησ Επιδαϑρου. Η
πϐλη, αν και εύχε πολλϊ ιερϊ εντϐσ τησ επικρϊτειϊσ τησ, λειτουργοϑςε περιςςϐτερο ωσ
διαμεςολαβητικϐσ ςταθμϐσ, αφοϑ το λιμϊνι τησ διευκϐλυνε την ϊφιξη ανθρώπων απϐ ϐλη τη
Μεςϐγειο. Για να φθϊςουν ςτον ιερϐ προοριςμϐ τουσ, οι προςκυνητϋσ ϋπρεπε να διαςχύςουν
το τοπύο ξεκινώντασ απϐ μια καλϊ οργανωμϋνη πϐλη και προχωρώντασ μϋςα απϐ μύα ϐλο και
πιο ϊγρια και απϐτομη διαδρομό μϋχρι να φτϊςουν τελικϊ ςτο ιερϐ. Η ανακούνωςη αυτό θα
παρουςιϊςει την πορεύα μετϊβαςησ των προςκυνητών απϐ τον αςτικϐ ιςτϐ ςτο αγροτικϐ
περιβϊλλον, και πώσ αυτό εύχε ςηματοδοτηθεύ ςε ςυμβολικϐ και πρακτικϐ επύπεδο απϐ τουσ
ιθϑνοντεσ τησ πϐλησ.
Poupaki, Eirini (Archaeologist, Directorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Department
of Archaeological Sites, Monuments and Antiquarian Research; PhD Student,
National & Kapodistrian University of Athens)
Πουπϊκη, Ειρόνη (Αρχαιολϐγοσ, Διεϑθυνςη Προώςτορικών και Κλαςικών Αρχαιοτότων, Σμόμα
Αρχαιολογικών Φώρων, Μνημεύων και Αρχαιογνωςτικόσ Ϊρευνασ, ΤΠ.ΠΟ.Σ./
Τποψόφια Διδϊκτωρ, Εθνικϐ και Καποδιςτριακϐ Πανεπιςτόμιο Αθηνών)
Marble vessels from Laconian sanctuaries in the Museum of Sparta
This paper will present the fragments of unpublished marble vases of classical antiquity, which
were probably used in sanctuaries in Laconia as part of the ritual equipment together with
other utensils made of precious materials. Most of the fragments studied belong to
perirrantiria, complementing thus the well-studied and published Laconian group of
perirrantiria (articles by: Aggelos Delivorias, Friedrich Wilhelm Hamdorf, Alfred Mallwitz, Klaus
Herrmann and Heidrun Pimpl). Some of these fragments probably belong to ritual vessels
associated with conducting animals to the altars and with sacrifice, or were processional
utensils associated with special rituals (basins and baskets). Finally, a remarkable inscribed find
can be associated with such practices which even survived in Christian religion.
38
Μαρμϊρινα ςκεϑη απϐ τον εξοπλιςμϐ λακωνικών ιερών ςτο Μουςεύο τησ ΢πϊρτησ
΢την ανακούνωςη αυτό θα παρουςιαςθοϑν ςπαρϊγματα αδημοςύευτων μαρμϊρινων αγγεύων
τησ κλαςικόσ αρχαιϐτητοσ, που όταν πιθανϐτατα ςε χρόςη ςε Ιερϊ τησ Λακωνύασ,
αποτελοϑςαν δηλαδό τον εξοπλιςμϐ τουσ μαζύ με ϊλλα ςκεϑη απϐ πολϑτιμα υλικϊ. Σα
περιςςϐτερα θραϑςματα που μελετόθηκαν προϋρχονται απϐ περιρραντόρια, τα οπούα
ςυμπληρώνουν την γνωςτό απϐ τη βιβλιογραφύα ομϊδα των λακωνικών περιρραντηρύων
που ϋχουν δημοςιευτεύ απϐ τουσ: Ωγγελο Δεληββοριϊ, Friedrich Wilhelm Hamdorf, Alfred
Mallwitz, Klaus Herrmann και Heidrun Pimpl. Μερικϊ τμόματα των υπϐ παρουςύαςη αγγεύων
πιθανϐτατα ανόκουν ςε τελετουργικϊ ςκεϑη που ςχετύζονται με τισ θυςύεσ και την
καθοδόγηςη των ςφϊγιων μπροςτϊ ςτουσ βωμοϑσ ό αποτελοϑςαν πομπικϊ ςκεϑη που
ςυνδϋονται με ειδικϋσ τελετϋσ (χϋρνιβεσ και κανϊ). Σϋλοσ, ϋνα αξιϐλογο ενεπύγραφο εϑρημα θα
μποροϑςε να ςυςχετιςθεύ με παρϐμοιεσ πρακτικϋσ που επεβύωςαν και ςτην χριςτιανικό
λατρεύα.
Αγγ. Δεληβοριϊσ, ‘Λακωνικϊ περιρραντόρια εισ το Μουςεύον ΢πϊρτησ’, ΑΑΑ ΙΙ (1969), τεϑχοσ 1, ςελ. 710.
F. W. Hamdorf, ‘Lakonische Perirrhanterien’, AM 89 (1974), ςελ. 47-64.
Al. Mallwitz, ‘Zu den Lakonischen Perirrhanterien aus Olympia’, IX Bericht über die Ausgrabungen in
Olympia, Herbst 1962-Frühjahr 1966, 1994, ςελ. 140-149.
Kl. Herrmann, ‘Addenda zu den Lakonischen Perirrhanterien’, IX Bericht über die Ausgrabungen in
Olympia, Herbst 1962-Frühjahr 1966, 1994, ςελ. 150-171.
Η. Pimpl, Louteria und Perirrhanteria. Entwicklung und Verwendung großer Steinbecken in Griechenland,
Wissenschaftliche Schriftliche Archäologie no.3, Berlin 1997.
Psimogiannou, Katerina (Archaeologist, 14th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Toursim)
Χιμογιϊννου, Κατερύνα (Αρχαιολϐγοσ, ΙΔ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Places of memory in the Final Neolithic Peloponnese: an interpretative approach to social and
mortuary practices
The archaeological record of the last decades resulting both from extensive surface surveys and
small-scale excavations has revealed an increasing number of open-air sites and cave
occupations in the Peloponnese during the Final Neolithic period. Although there is a scarcity of
architectural remains, a contextual analysis of old and new evidence has recently suggested
that there is a remarkable presence of mortuary areas, where some kind of ritual activity,
including the consumption and deposition of material culture, seems to have taken place. These
activities, witnessed in similar contexts not only in the Peloponnese, but also in central Greece
and the islands during this period, are proposed to indicate a growing concern with lineage and
ancestors and an emphasis on the visibility of the individual. The aim of this paper is to review
the archaeological data concerning the Final Neolithic social and mortuary practices in southern
Greece and examine their influence on the consolidation of social relations and social cohesion.
It also discusses the active role of these practices and the material culture associated with them
in the creation of a collective memory structured by group identities and symbolically
expressed through the construction of social landscapes, which emerge as new foci of social
negotiation at the end of the Neolithic period.
39
Σϐποι μνόμησ ςτην Πελοπϐννηςο τησ Σελικόσ Νεολιθικόσ εποχόσ: μια ερμηνευτικό προςϋγγιςη
των κοινωνικών και ταφικών πρακτικών
Σα αρχαιολογικϊ ευρόματα των τελευταύων δεκαετιών που ϋχουν προκϑψει απϐ τισ
εκτεταμϋνεσ επιφανειακϋσ ϋρευνεσ και τισ μικρόσ κλύμακασ αναςκαφϋσ αποκϊλυψαν ϋναν
αυξανϐμενο αριθμϐ υπαύθριων χώρων και κατοικημϋνων ςπηλαύων ςτην Πελοπϐννηςο τησ
Σελικόσ Νεολιθικόσ περιϐδου. Παρϊ την απουςύα αρχιτεκτονικών καταλούπων, μια
εμπεριςτατωμϋνη ανϊλυςη των παλαιών και νεώτερων ευρημϊτων ϋχει πρϐςφατα καταλόξει
ςτη διαπύςτωςη τησ ϑπαρξησ ενϐσ αξιϐλογου αριθμοϑ ταφικών χώρων, ϐπου φαύνεται να
λαμβϊνει χώρα ϋνα εύδοσ τελετουργικόσ δραςτηριϐτητασ, που ςυμπεριελϊμβανε τελετϋσ
κατανϊλωςησ και εναπϐθεςησ αντικειμϋνων. Οι δραςτηριϐτητεσ αυτϋσ, που μαρτυροϑνται ςε
παρϐμοια πλαύςια και εκτϐσ Πελοπϐννηςου κατϊ τη διϊρκεια αυτόσ τησ περιϐδου, ϐπωσ ςτην
κεντρικό Ελλϊδα και τα νηςιϊ, ϋχει προταθεύ ϐτι υποδηλώνουν μια αυξανϐμενη ανηςυχύα για
την καταγωγό και τουσ προγϐνουσ και μια ϋμφαςη ςτην προβολό του ατϐμου. Ο ςκοπϐσ τησ
παροϑςασ ανακούνωςησ εύναι να εξετϊςει τα αρχαιολογικϊ ευρόματα που ςχετύζονται με τισ
κοινωνικϋσ και ταφικϋσ πρακτικϋσ τησ Σελικόσ Νεολιθικόσ ςτη νϐτια Ελλϊδα και να
προςδιορύςει την επύδραςό τουσ ςτη διαμϐρφωςη των κοινωνικών ςχϋςεων και τησ
κοινωνικόσ ςυνοχόσ. Εξετϊζεται επύςησ ο ενεργϐσ ρϐλοσ αυτών των πρακτικών και των
ςχετικών ευρημϊτων ςτη δημιουργύα μιασ ςυλλογικόσ μνόμησ, δομημϋνησ απϐ ςυλλογικϋσ
ταυτϐτητεσ και ςυμβολικϊ εκπεφραςμϋνησ μϋςα απϐ την οικοδϐμηςη κοινωνικών τοπύων, τα
οπούα αναδϑονται πλϋον ωσ νϋεσ εςτύεσ κοινωνικόσ διαπραγμϊτευςησ ςτο τϋλοσ τησ
Νεολιθικόσ περύοδου.
Psychoyiou, Eleni (Researcher, Hellenic Folklore Research Centre, Academy of Athens)
Χυχογιοϑ, Ελϋνη (Ερευνότρια, Κϋντρο Ερεϑνησ τησ Ελληνικόσ Λαογραφύασ, Ακαδημύα Αθηνών)
From the temple of Athena το the threshing floor of "Agialeni": a diachronic narration written in
the sacred landscape of Alifeira
The NE slope of the hill of the acropolis of ancient Alifeira, on top of which lies the ancient
temple of Athena, is surrounded by agricultural terraces and threshing floors and is the granary
of the neighbouring villages. Above the pronaos of the temple of Athena, the archaeologist
Kon. Orlandos discovered the "ruins" of an old Christian chapel dedicated to Hagia Heleni and
he demolished it to facilitate the excavation. Sixty years later, during my ethnographic
fieldwork, I realised that the landscape remains sacred, as the residents of the area continue to
use the name "Agialeni" for the archaeological site where the chapel existed and for the
granary slope itself. Moreover, according to oral testimony, women used to perform
pilgrimage visits to the ancient temple and the so-called "threshing floor of Agialeni' up until
the 1960s, as part of seasonal rites of passage at the beginning of spring. I will attempt, within
the narrative context of similar sacred landscapes in the area, to reveal the symbolic narrative
which unifies the landscape, the ancient temple and the modern church.
40
Απϐ το ναϐ τησ Αθηνϊσ ςτο αλώνι τησ «Αγιαλϋνησ»: μια διαχρονικό αφόγηςη εγγεγραμμϋνη ςτο
ιερϐ τοπύο τησ Αλύφειρασ
H ΒΑ πλαγιϊ του λϐφου τησ ακρϐπολησ τησ αρχαύασ Αλύφειρασ ςτην κορυφό τησ οπούασ
βρύςκεται αρχαύοσ ναϐσ τησ Αθηνϊσ, ζώνεται απϐ ςιταροπεζοϑλεσ και αλώνια και αποτελεύ τον
ςιτοβολώνα των γϑρω χωριών. Πϊνω ςτον πρϐναο του ναοϑ τησ Αθηνϊσ ο αναςκαφϋασ Κων.
Ορλϊνδοσ βρόκε τα «ερεύπια» παλαιοϑ χριςτιανικοϑ ναϏςκου αφιερωμϋνου ςτην αγύα Ελϋνη
και τον γκρϋμιςε για να διευκολυνθεύ η αναςκαφό. Κατϊ τη δικό μου εθνογραφικό ϋρευνα
πεδύου εξόντα χρϐνια αργϐτερα, βρόκα το τοπύο να παραμϋνει ιερϐ καθώσ οι κϊτοικοι τησ
ευρϑτερησ περιοχόσ εξακολουθοϑν να ονομϊζουν τον αρχαιολογικϐ χώρο ϐπου ο
κατεδαφιςμϋνοσ ναϏςκοσ και ϐλη την ςιταρο-πλαγιϊ «Αγιαλϋνη» ενώ, κατϊ τισ μαρτυρύεσ,
μϋχρι τη δεκαετύα του 1960 γυναύκεσ επιςκϋπτονταν προςκυνηματικϊ το αρχαύο ιερϐ αλλϊ και
το επωνομαζϐμενο «αλώνι τησ Αγιαλϋνησ», ςτο πλαύςιο εποχικών διαβατόριων τελετουργιών
ςτην αρχό τησ ϊνοιξησ. Θα επιχειρόςω, ςτο αφηγηματικϐ ςυμφραζϐμενο και ϊλλων ϐμοιων
ιερών τοπύων ςτην ευρϑτερη περιοχό, να πιϊςω το νόμα τησ ςυμβολικόσ αφόγηςησ που
ςυνδϋει το τοπύο, τον αρχαύο και τον νεϐτερο ναϐ.
Rambach, Jörg (Archaeologist, 38th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Rambach, Jörg (Αρχαιολϐγοσ, ΛΗ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Romanos Pylias. A riverside sanctuary
During the excavations which were conducted in the area of the golf court of the hotel Costa
Navarino, at the location of ITDA Romanos in Pylia in Messenia, evidence of an open-air
sanctuary was found in a rocky landscape near the river Sellas. On the rocks, through which a
small creek used to flow in antiquity, the faithful had placed their offerings, among which
prevailed female clay figurines. The trial excavation trenches that were opened in the
surrounding area in order to investigate possible remains of a temple were fruitful, since the
remnants of the monument were identified. The first phase of the temple, of E-W orientation, is
attributed to the Archaic period, which explains its extremely elongated dimensions. The west
end and part of its north wall have been destroyed by the stream which flowed through here
and poured into the river Sellas, while the undisturbed destruction layer of the temple is
impressive.
Ρωμανϐσ Πυλύασ. Ένα παραποτϊμιο ιερϐ
Κατϊ τη διϊρκεια ςωςτικών αναςκαφών που διεξόχθηςαν ςτην ϋκταςη του golf του
ξενοδοχεύου Costa Navarino το οπούο βρύςκεται ςτην περιοχό τησ Π.Ο.Σ.Α Ρωμανοϑ ςτην
Πυλύα του Νομοϑ Μεςςηνύασ, εντοπύςτηκαν τα ύχνη υπαύθριου ιεροϑ ςε βραχώδεσ τοπύο,
πληςύον του ποταμοϑ ΢ϋλλα. ΢τουσ βρϊχουσ, απ΄ ϐπου περνοϑςε μικρϐ ρυϊκι κατϊ την
αρχαιϐτητα, οι πιςτού εύχαν εναποθϋςει τα αφιερώματϊ τουσ απϐ τα οπούα ξεχώριζαν τα
πόλινα γυναικεύα ειδώλια. Η αναζότηςη του ναοϑ ςτη γϑρω περιοχό με τη δημιουργύα
δοκιμαςτικών αναςκαφικών τομών, εύχε ωσ αποτϋλεςμα τον εντοπιςμϐ των ερειπύων του
μνημεύου. Ο ναϐσ εύχε κατεϑθυνςη απϐ Α-Δ και η αρχικό οικοδομικό του φϊςη τοποθετεύται
ςτουσ αρχαώκοϑσ χρϐνουσ, γεγονϐσ το οπούο ερμηνεϑει τισ εξαιρετικϊ επιμόκεισ διαςτϊςεισ
του. Σο δυτικϐ ϊκρο και τμόμα του βϐρειου τούχου του ϋχει καταςτραφεύ απϐ τα ϑδατα του
41
ρυακιοϑ, που διερχϐταν απϐ εκεύ και κατϋληγε ςτο ποταμϐ ΢ϋλλα, ενώ εντυπωςιακϐ εύναι το
αδιατϊρακτο ςτρώμα καταςτροφόσ του ναοϑ.
Rassia, Aikaterini-Iliana (PhD candidate, King’s College London)
Ραςςιϊ, Αικατερύνη-Ηλιϊνα (Τποψόφια Διδϊκτωρ, King’s College London)
Some thoughts about the motif of the Amazonomachy in the Temple of Apollo Epikourios at
Bassai
Amazons were important figures in Greek myth and thought, perceived as respected opponents
of a number of Greek heroes, including Heracles and Achilles. During the Classical period (479323 BC), the Amazonomachy (the Battle between Greeks and Amazons) was considered one of
the great exploits of the mythical past. It was one of the most enduring themes for Greek
artists, being depicted on temple-friezes, vases and other artefacts. The juxtaposition between
Amazons and Greeks, as this was presented in the architectural sculpture of Greek temples,
brought out various socio-political and religious issues, for example questions of Greek identity
or ethnicity, and questions about the idea of Amazons as heroines. For this paper, I am
concentrating on two surviving monuments of the 4 th century B.C., the temple of Apollo at
Bassai and the Mausoleum of Halicarnassus, both of which feature Amazonomachies
prominently. I have selected these two examples, because they may help to cast light on the
changing mentalities of the late Classical period, a time of social, political and intellectual
adjustment and re-assessment. Furthermore, in looking at the friezes from two different
geographical contexts, we are invited not merely to observe but to actually grasp the world of
myth, as well as Greek customs and values more generally.
Μερικϋσ ςκϋψεισ για το θϋμα τησ Αμαζονομαχύασ ςτο Ναϐ του Επικοϑριου Απϐλλωνα ςτισ Βϊςςεσ
Οι Αμαζϐνεσ όταν ςημαντικϋσ μορφϋσ τησ ελληνικόσ μυθολογύασ και ςκϋψησ, και θεωροϑνταν
ςεβαςτϋσ αντιπϊλοι των Ελλόνων ηρώων, ϐπωσ του Ηρακλό και του Αχιλλϋα. Κατϊ την
Κλαςικό περύοδο (479-323 π.Φ.), η Αμαζονομαχύα (η μϊχη μεταξϑ Ελλόνων και Αμαζϐνων)
θεωρεύτο ϋνα απϐ τα μεγϊλα κατορθώματα του μυθικοϑ παρελθϐντοσ. Ϋταν ϋνα απϐ τα πιο
αγαπητϊ θϋματα των Ελλόνων καλλιτεχνών, και απεικονιζϐταν ςε ζωφϐρουσ ναών, ςε αγγεύα
και ςε ϊλλα τεχνουργόματα. Η αντιπαρϊθεςη Αμαζϐνων και Ελλόνων, ϐπωσ αυτό εντυπώθηκε
ςτην αρχιτεκτονικό γλυπτικό των ελληνικών ναών, ϋφερε ςτο προςκόνιο διϊφορα κοινωνικοπολιτικϊ και θρηςκευτικϊ ζητόματα, ϐπωσ για παρϊδειγμα προβληματιςμοϑσ ςχετικϊ με την
Ελληνικό ταυτϐτητα ό εθνικϐτητα, καθώσ και ερωτόματα ςχετικϊ με την αντύληψη των
Αμαζϐνων ωσ ηρωύδων. ΢τη παροϑςα ανακούνωςη, θα επικεντρωθώ ςε δϑο ςωζϐμενα
μνημεύα του 4ου π.Φ. αιώνα, ςτο ναϐ του Απϐλλωνα ςτισ Βϊςςεσ και ςτο Μαυςωλεύο τησ
Αλικαρναςςοϑ, καθώσ και ςτισ δϑο περιπτώςεισ το θϋμα τησ Αμαζονομαχύασ κατϋχει περύοπτη
θϋςη. Επϋλεξα αυτϊ τα δϑο παραδεύγματα, γιατύ η ανϊλυςό τουσ μπορεύ να ρύξει φωσ ςτην
διαφοροπούηςη νοοτροπιών που παρατηρεύται ςτην Ύςτερη Κλαςικό εποχό, μια εποχό
κοινωνικόσ, πολιτικόσ και διανοητικόσ προςαρμογόσ και επαναξιολϐγηςησ. Επιπλϋον,
εξετϊζοντασ τισ ζωφϐρουσ ςε δϑο διαφορετικϊ γεωγραφικϊ πλαύςια, καλοϑμαςτε ϐχι απλϊ να
διαβλϋψουμε, αλλϊ και να ψηλαφύςουμε τον κϐςμο του μϑθου, αλλϊ και τα ελληνικϊ ϋθιμα
και αξύεσ εν γϋνει.
42
Roy, James (Honorary Fellow, Department of Classics, University of Nottingham)
Roy James (Επύτιμοσ Ερευνητόσ, Σμόμα Κλαςικών ΢πουδών, Πανεπιςτόμιο του Nottingham)
Lykaion, the sacred mountain of Arkadia.
Current excavations are providing evidence that cult was practised on the summit of Mount
Lykaion from the third millennium BC until the Roman Imperial period. By the Archaic period
there was a sanctuary of Zeus on the summit, and other sanctuaries were established elsewhere
on the mountain, including notably the sanctuary of Despoina and Kore at Lykosoura and the
sanctuary of Pan at Berekla. The deities Zeus and Pan became symbols of Arkadian identity, and
appear on Arkadian coinages from the fifth century onwards. The games held at the sanctuary
of Zeus Lykaios became famous among Greeks, and also became an important expression of
Arkadian identity. Mount Lykaion also marked the southwestern frontier of Arkadia towards
Messenia and Triphylia. The paper will explore how and why Mount Lykaion was promoted as a
symbol of Arkadian identity from the archaic period onwards.
Λϑκαιον, το ιερϐ βουνϐ τησ Αρκαδύασ.
Οι αναςκαφϋσ που διεξϊγονται ςτην περιοχό αποδεικνϑουν ϐτι ςτην κορυφό του Λυκαύου
Όρουσ αςκεύτο λατρεύα απϐ την τρύτη χιλιετύα π.Φ. μϋχρι και τη Ρωμαώκό αυτοκρατορικό
περύοδο. Κατϊ την αρχαώκό περύοδο υπόρχε ιερϐ του Διϐσ ςτην κορυφό, ενώ ιδρϑθηκαν και
ϊλλα ιερϊ ςε διϊφορα ςημεύα του βουνοϑ, ϐπωσ τα αξιοςημεύωτα ιερϊ τησ Δϋςποινασ και τησ
Κϐρησ ςτη Λυκϐςουρα και του Πανϐσ ςτον Μπερϋκλα. Ο Δύασ και ο Πϊνασ ϋγιναν οι θεού ςϑμβολα τησ Αρκαδικόσ ταυτϐτητασ, και οι μορφϋσ τουσ εμφανύζονται ςτην Αρκαδικό
νομιςματοκοπύα απϐ τον πϋμπτο αιώνα και μετϊ. Οι αγώνεσ που πραγματοποιοϑνταν ςτο
ιερϐ του Λυκαύου Διϐσ ϋγιναν διϊςημοι μεταξϑ των Ελλόνων, και αποτϋλεςαν ϋνα ακϐμα
ςημαντικϐ χαρακτηριςτικϐ τησ Αρκαδικόσ ταυτϐτητασ. Σο Όροσ Λϑκαιο ςηματοδοτοϑςε
επύςησ τα νοτιοδυτικϊ ςϑνορα τησ Αρκαδύασ προσ τη Μεςςηνύα και την Σριφυλύα. Η παροϑςα
ανακούνωςη θα διερευνόςει το πώσ και το γιατύ το ϐροσ Λϑκαιο προόχθη ωσ ςϑμβολο τησ
Αρκαδικόσ ταυτϐτητασ απϐ την αρχαώκό περύοδο και εξόσ.
Salapata, Gina (Senior Lecturer of Classical Studies, School of History, Philosophy and Classics,
Massey University)
Salapata, Gina (Επύκουρη Καθηγότρια Κλαςικών ΢πουδών, ΢χολό Ιςτορύασ, Υιλοςοφύασ και
Kλαςικών ΢πουδών, Massey University)
Lakonian and Messenian plaques with seated figures: Issues of distribution and identity
The characteristic terracotta plaques with seated figures accompanied by snakes were created
for local use, as they are hardly ever found outside Lakonia and Messenia. They served a type of
cult, the heroic, as shown by both their widespread distribution and their complete absence
from divine sanctuaries. Their generalized and standardized iconography made them versatile
offerings that could be used in various contexts, with the seated figure acquiring the identity of
the locally honoured hero in a specific sanctuary setting. Distribution patterns also show
variety. In Lakonia, plaque findspots show this type of offering was favoured much more in the
43
region inhabited by the Spartans. By contrast, the Messenian plaques, offered both at Bronze
Age tombs and urban sanctuaries, must have been dedicated primarily by perioikoi. The
similarities between Lakonian and Messenian types of plaques need not be correlated with the
contested ethnic identity of the Messenians. Rather, they should be attributed to the flexibility
and variety in their use. The Messenian cults that attracted plaque dedications honoured heroes
not necessarily because they were Achaian, but because they were celebrated local figures,
mythical or historical. Creating a link with the past through heroes was a well-established way
to articulate a strong local and communal, but not necessarily ethnic, identity.
Λακωνικϊ και Μεςςηνιακϊ ανϊγλυφα με καθιςτϋσ μορφϋσ: Ζητόματα διαςπορϊσ και ταυτϐτητασ
Σα χαρακτηριςτϊ πόλινα ανϊγλυφα με καθιςτϋσ μορφϋσ που ςυνοδεϑονται απϐ φύδια
δημιουργόθηκαν με ςκοπϐ την εγχώρια χρόςη, καθώσ ςχεδϐν ποτϋ δεν ϋχουν βρεθεύ εκτϐσ
Λακωνύασ ό Μεςςηνύασ. Εξυπηρετοϑςαν ϋνα ςυγκεκριμϋνο εύδοσ λατρεύασ, την ηρωικό, ϐπωσ
αποδεικνϑει η ευρεύα κατανομό τουσ και η πλόρησ απουςύα τουσ απϐ τα ιερϊ των θεών. Η
γενικευμϋνη και τυποποιημϋνη εικονογραφύα τουσ τα κατϋςτηςε ϋνα πολυχρηςτικϐ εύδοσ
αναθημϊτων που μποροϑςαν να χρηςιμοποιηθοϑν ςε διϊφορεσ περιπτώςεισ, με την καθιςτό
μορφό να προςλαμβϊνει την ταυτϐτητα του εκϊςτοτε τοπικοϑ όρωα μϋςα ςε ςυγκεκριμϋνο
ιερϐ χώρο. Παρϐμοια ποικιλύα εμφανύζεται και ςτην διανομό τουσ. ΢τη Λακωνύα, οι χώροι
εϑρεςησ των αναγλϑφων υποδεικνϑουν μια ιδιαύτερη προτύμηςη προσ αυτϐ το τϑπο
αναθημϊτων ςτισ περιοχϋσ ϐπου κατοικοϑςαν οι ΢παρτιϊτεσ. Αντύθετα, τα Μεςςηνιακϊ
ανϊγλυφα, ωσ προςφορϋσ ςε τϊφουσ τησ Εποχόσ του Φαλκοϑ και ςε αςτικϊ ιερϊ, πρϋπει να
όταν αναθόματα κυρύωσ των περιούκων. Οι ομοιϐτητεσ μεταξϑ τησ Λακωνικόσ και
Μεςςηνιακόσ τυπολογύασ των αναγλϑφων δεν χρειϊζεται να ςυςχετιςτοϑν με την
αμφιςβητοϑμενη εθνικό ταυτϐτητα των Μεςςηνύων. Αντύθετα, θα πρϋπει να αποδοθοϑν ςτην
ευελιξύα και την ποικιλύα χρόςησ τουσ. Οι Μεςςηνιακϋσ λατρεύεσ που προςεύλκυςαν τϋτοια
αναθηματικϊ ανϊφλυφα τιμοϑν τουσ όρωεσ ϐχι απαραύτητα επειδό όταν Αχαιού, αλλϊ επειδό
λατρεϑονταν ςαν τοπικϋσ μορφϋσ, μυθικϋσ ό ιςτορικϋσ. Η δημιουργύα δεςμών με το παρελθϐν
μϋςω τησ λατρεύασ των ηρώων όταν ϋνασ παραδοςιακϐσ τρϐποσ για τη διαμϐρφωςη μιασ
ιςχυρόσ τοπικόσ και κοινοτικόσ αλλϊ ϐχι κατ’ ανϊγκη εθνικόσ ταυτϐτητασ.
Salavoura, Eleni (Archaeologist, Acropolis Restoration Service, Ministry of Culture & Tourism)
΢αλαβοϑρα, Ελϋνη (Αρχαιολϐγοσ, Τπηρεςύα ΢υντόρηςησ Μνημεύων Ακρϐπολησ – Τ.΢.Μ.Α.,
ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Mycenaean finds in Arcadian sanctuaries. Continuity or revival of the cult?
There is no Arcadian sanctuary of Geometric or Archaic times which preserves earlier
architectural remains. However in some sanctuaries we do have prehistoric and particularly
Mycenaean finds, as well as later votive offerings originating from prehistoric prototypes.
Usually, their presence is connected with the continuity of the cult and the preservation of a
collective memory, which attributed religious and cult activity to the same sites through time.
Linear B tablets and representations in small scale works (e.g. signet rings) show that cult
activities carried out inside the grand palaces or in domestic shrines were of relatively little
importance in comparison with cult in open-air and hill-top sanctuaries during the Late Bronze
Age. The mountainous terrain of Arcadia is appropriate for the growth of such open-air cult
44
places. Moreover religious beliefs and cult rituals are the most conservative expressions of a
society and change very slowly, especially in a mountainous region. Based on the finds, we will
try to investigate revivals or survivals of Minoan and Mycenaean elements in sanctuaries of the
8th and 7th c. BC, as well as in those cults which display primitive characteristics.
Μυκηναώκϊ ευρόματα ςε αρκαδικϊ ιερϊ. ΢υνϋχεια ό αναβύωςη τησ λατρεύασ;
΢ε κανϋνα απϐ τα ιερϊ τησ Αρκαδύασ των Γεωμετρικών και Αρχαώκών χρϐνων δεν απαντοϑν
αρχιτεκτονικϊ κατϊλοιπα, που να φανερώνουν την προγενϋςτερη χρόςη τουσ. ΢ε κϊποια απϐ
αυτϊ, ϐμωσ, απαντοϑν ευρόματα των προώςτορικών και μϊλιςτα των μυκηναώκών χρϐνων,
καθώσ και μεταγενϋςτερα αναθόματα, οι τϑποι των οπούων ϋλκουν την καταγωγό τουσ ςε
προώςτορικϊ πρϐτυπα. ΢υνόθωσ, η παρουςύα τουσ ςχετύζεται με τη ςυνϋχεια τησ λατρεύασ, τη
διατόρηςη κατϊ τουσ ιςτορικοϑσ χρϐνουσ μιασ ςυλλογικόσ μνόμησ, που απϋδιδε θρηςκευτικό
και λατρευτικό ςημαςύα ςτισ ςυγκεκριμϋνεσ θϋςεισ. Οι πινακύδεσ τησ Γραμμικόσ Β και οι
παραςτϊςεισ τησ μικροτεχνύασ (π.χ. ςτισ ςφενδϐνεσ των ςφραγιςτικών δακτυλύων)
αποδεικνϑουν ϐτι η λατρεύα ςε υπαύθριουσ χώρουσ-τεμϋνη και ςε κορυφϋσ όταν εξύςου ό
μϊλλον πολϑ πιο διαδεδομϋνη απϐ αυτό ςτα μεγϊλα ανακτορικϊ κϋντρα ό ςτα οικιακϊ ιερϊ
τησ Ύςτερησ εποχόσ του Φαλκοϑ. Σο ορεινϐ περιβϊλλον τησ Αρκαδύασ προςφϋρεται για την
ανϊπτυξη τϋτοιων υπαύθριων ιερών. Λαμβϊνοντασ υπϐψη, ϐτι οι θρηςκευτικϋσ πεποιθόςεισ
και το λατρευτικϐ τυπικϐ αποτελοϑν κατϊ κανϐνα τισ πλϋον ςυντηρητικϋσ εκφϊνςεισ μιασ
κοινωνύασ και υπϐκεινται ςε αλλαγϋσ με πολϑ πιο αργοϑσ ρυθμοϑσ απϐ ϊλλουσ τομεύσ τησ
ζωόσ, πολϑ περιςςϐτερο ςε μια ορεινό περιοχό, ςτην ανακούνωςη επιχειρεύται ο εντοπιςμϐσ
επιβιώςεων κρητομυκηναώκών ςτοιχεύων ςε ιερϊ του 8ου και 7ου π.Φ., βϊςει των υλικών
καταλούπων, αλλϊ και ςε αυτϋσ τισ ύδιεσ λατρεύεσ που φανερώνουν ϋναν πρώιμο χαρακτόρα.
Scafuro, Adele C. (Professor of Classics, Department of Classics, Brown University)
Scafuro, Adele C. (Καθηγότρια Κλαςικών ςπουδών, Σμόμα Κλαςικών ΢πουδών, Brown
University)
Sacred landscapes in ancient Thouria: Roaming identities / commemorative and appropriated
continuity
Pausanias 4.31.2 reports that Augustus awarded Thouria to Sparta; then: “The Thouriats left
their town, which lay originally on high ground, and came down to live in the plain.
Nevertheless the upper town is not entirely deserted, but remains of the wall and a temple are
there, dedicated to the Syrian Goddess.” An opisthographic stēlē, found near the Roman Baths
of ‘lower’ Thouria and published by Valmin (1929, SEG 11.972, 974) generates questions about
the temple’s location. One side presents a Thourian decree, ca. 146-100 BCE, to be inscribed on a
stēlē in the hieron of the Syrian goddess. The other side, dated ca. 100 years later, is an honorary
decree for a Spartan, to be inscribed on a stēlē, in front of the naos of the Syrian goddess. The
mysteries mentioned in the second decree are particularly interesting. It will be argued that
they were local and did not refer to Andania. Other cults of the Syrian Goddess
(Aphrodite/Astarte) in the Peloponnese will also be considered.
45
Ιερϊ τοπύα ςτην αρχαύα Θουρύα: Περιαγωγό ταυτοτότων / αναμνηςιακό και οικειοποιητικό
ςυνϋχεια
Ο Παυςανύασ (4.31.2) αναφϋρει ϐτι ο Αϑγουςτοσ απϋδωςε τη Θουρύα ςτη ΢πϊρτη· τϐτε: «Οι
Θουριϊτεσ εγκατϋλειψαν την πϐλη τουσ, η οπούα αρχικϊ βριςκϐταν ςε υψηλϐ ϋδαφοσ, και
κατϋβηκαν να ζόςουν ςτην πεδιϊδα. Ψςτϐςο, η ϊνω πϐλη δεν ερημώθηκε παντελώσ, αλλϊ
υπϊρχουν ακϐμη τμόματα του τεύχουσ και ϋνασ ναϐσ αφιερωμϋνοσ ςτη ΢ϑρια Θεϊ». Μια
οπιςθογραφημϋνη ςτόλη, που βρϋθηκε κοντϊ ςτα Ρωμαώκϊ Λουτρϊ τησ κϊτω Θουρύασ και
δημοςιεϑθηκε απϐ τον Valmin (1929, SEG 11.972,974), προκαλεύ ερωτόματα ςχετικϊ με την
τοποθεςύα του ναοϑ. ΢τη μύα πλευρϊ παρουςιϊζεται ϋνα ψόφιςμα των Θουρύων (π. 146-100
π.Φ.) που προοριζϐταν να εγγραφεύ ςε μια ςτόλη μϋςα ςτο ιερϐ τησ ΢ϑριασ θεϊσ. ΢την ϊλλη
πλευρϊ, που χρονολογεύται π. 100 χρϐνια αργϐτερα, υπϊρχει ϋνα τιμητικϐ ψόφιςμα για ϋνα
΢παρτιϊτη, που θα αναγρϊφοταν ςε μια ςτόλη μπροςτϊ απϐ το ναϐ τησ ΢ϑριασ θεϊσ. Σα
μυςτόρια που αναφϋρονται ςτο δεϑτερο ψόφιςμα εύναι ιδιαύτερα ενδιαφϋροντα. Θα προταθεύ
ϐτι αποτελοϑςαν μϋροσ μιασ τοπικόσ λατρεύασ και ϐτι δεν ςχετύζονται με τα Ανδϊνια. Θα
ςυζητηθοϑν επύςησ και ϊλλεσ μαρτυρημϋνεσ λατρεύεσ τησ ΢ϑριασ θεϊσ ςτην Πελοπϐννηςο (π.χ.
ωσ Αφροδύτησ / Αςτϊρτησ).
Schallin, Ann-Louise (Director of the Swedish Institute at Athens)
Schallin, Ann-Louise (Διευθϑντρια του ΢ουηδικοϑ Ινςτιτοϑτου Αθηνών)
Mycenaean identities and ceremonies at Dendra and Midea in the Argolid
The Mycenaean cemetery at Dendra, situated on the fringe of the Argive Plain is in focus in the
present paper. A tholos tomb and a number of chamber tombs have been excavated at the site,
which is supposed to have been used by the inhabitants at the nearby citadel site of Midea. The
connection between the two sites is presupposed since they are located in close proximity to
each other. This presupposition is evaluated in the present paper, where the set of finds and
their special characteristics in the Dendra tombs, are compared with the « precious prestige
items » found within the citadel of Midea. The items under investigation serve as each site´s
individual expressions of their regional identity. Moreover, possible ceremonies linking the
sites are suggested in the paper.
Μυκηναώκϋσ ταυτϐτητεσ και τελετϋσ ςτα Δενδρϊ και τη Μιδϋα τησ Αργολύδασ
Σο μυκηναώκϐ νεκροταφεύο των Δενδρών, που βρύςκεται ςτισ παρυφϋσ τησ αργολικόσ
πεδιϊδασ αποτελεύ το κϑριο θϋμα που πραγματεϑεται η παροϑςα ανακούνωςη. Ϊνασ θολωτϐσ
τϊφοσ και μια ςειρϊ απϐ θαλαμωτοϑσ τϊφουσ ϋχουν αναςκαφεύ ςτην περιοχό αυτό, η οπούα
υποτύθεται ϐτι χρηςιμοποιεύτο απϐ τουσ κατούκουσ τησ κοντινόσ ακρϐπολησ τησ Μιδϋασ. Οι
ςχϋςεισ μεταξϑ των δϑο αυτών θϋςεων θεωροϑνται αναμενϐμενεσ δεδομϋνησ τησ κοντινόσ
απϐςταςησ μεταξϑ τουσ. Η εγκυρϐτητα αυτόσ τησ προϒπϐθεςησ θα αξιολογηθεύ με βϊςη το
ςυνϐλο των ευρημϊτων και των ιδιαύτερων χαρακτηριςτικών τουσ απϐ τουσ τϊφουσ των
Δενδρών ςε ςϑγκριςη με τα «πολϑτιμα αντικεύμενα γοότρου» που εντοπύςτηκαν ςτην
ακρϐπολη τησ Μιδϋασ. Σα υπϐ εξϋταςη ευρόματα λειτουργοϑςαν ωσ φορεύσ ϋκφραςησ τησ
τοπικόσ ταυτϐτητασ ςε κϊθε περιοχό. Σϋλοσ, θα προταθοϑν τελετουργύεσ που πιθανώσ να
ςυνϋδεαν τισ δϑο αυτϋσ περιοχϋσ.
46
Sioumpara, Elisavet (Archaeologist; Head of the Programme of Inventorying the Scattered
Architectural Members of the Acropolis, the Acropolis Restoration Service, Greek
Ministry of Culture & Tourism)
΢ιουμπϊρα,
Ελιςϊβετ (Αρχαιολϐγοσ, Προώςταμϋνη του Προγρϊμματοσ Απογραφόσ,
Σεκμηρύωςησ και Σαξινϐμηςησ των διϊςπαρτων αρχιτεκτονικών μελών τησ
Ακρϐπολησ, Τπηρεςύα ΢υντόρηςησ Μνημεύων Ακρϐπολησ – Τ.΢.Μ.Α., ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The sanctuary of Asclepius in Messene and the propaganda of the Messenian identity
Monumental sanctuaries of Greek city-states are material symbols of the identity of the citystate. The various symbolisms attributed to such sanctuaries can be primarily seen on their
sculptural and architectural programme. The Messenian identity had to be re-constructed after
the foundation of Messene in 369 BC, in order for the city to make clear how it wished to be
known, to propagate its image and thus deliver a blow to its ‘traditional’ enemy, the Spartans.
The sanctuary of Asclepius in Messene is the best example of a sacred place, in which the
propaganda aiming to create a Messenian identity dominates. It was located in the heart of the
public space of the city, and its massive dimensions and innovating architecture distinguishes it
from other Hellenistic sanctuaries of the Peloponnese. Because of its fame, the planning and
execution of its sculptural programme was entrusted to the native sculptor and benefactor of
the city, Damophon son of Philip, who also repaired the statue of Zeus at Olympia. Finally, the
special features of the cult of Asclepius (who was not only the god of medicine but also a
Messenian hero, according to Messenian mythology) contribute to a better understanding of
the special character of the sanctuary. In this paper special attention will be paid to the
novelties of the architecture and their possible interpretation in connection with a radical recreation of the Messenian identity.
Σο ιερϐ του Αςκληπιοϑ ςτη Μεςςόνη και η προπαγϊνδα τησ Μεςςηνιακόσ ταυτϐτητασ
Σα μνημειώδη ιερϊ των ελληνικών πϐλεων-κρατών αποτελοϑςαν τα υλικϊ ςϑμβολα τησ
ταυτϐτητασ κϊθε πϐλησ-κρϊτουσ. Οι διϊφοροι ςυμβολιςμού που αποδύδονταν ς’αυτϊ τα ιερϊ
αντικατοπτρύζονται κατϊ κϑριο λϐγο ςτο γλυπτικϐ και αρχιτεκτονικϐ τουσ πρϐγραμμα. Η
Μεςςηνιακό ταυτϐτητα ϋπρεπε να διαμορφωθεύ εκ νϋου μετϊ την ύδρυςη τησ Μεςςόνησ το
369 π.Φ., προκειμϋνου να καταςτεύ ςαφϋσ και να διακηρυχθεύ το τι όθελε η πϐλη να εύναι, να
διαδωθεύ αυτό τησ η εικϐνα και ϋτςι να καταφϋρει ϋνα ιςχυρϐ χτϑπημα ςτουσ
"παραδοςιακοϑσ" εχθροϑσ, τουσ ΢παρτιϊτεσ. Σο ιερϐ του Αςκληπιοϑ ςτη Μεςςόνη αποτελεύ
το καταλληλϐτερο παρϊδειγμα ενϐσ ιεροϑ χώρου ϐπου κυριαρχεύ η γενεςιουργϐσ προπαγϊνδα
τησ ταυτϐτητασ των Μεςςηνύων. Βριςκϐταν ςτο κϋντρο του δημϐςιου χώρου τησ πϐλησ, ενώ
οι επιβλητικϋσ διαςτϊςεισ και οι αρχιτεκτονικϋσ καινοτομύεσ των μνημεύων του το ϋκαναν να
ξεχωρύζει απϐ ϊλλα ελληνιςτικϊ ιερϊ τησ Πελοποννόςου. Η ςχεδύαςη και εκτϋλεςη του
γλυπτικοϑ προγρϊμματοσ ανατϋθηκε, λϐγω τησ φόμησ του, ςτον ντϐπιο γλϑπτη και ευεργϋτη
τησ πϐλησ, το Δαμοφώντα το γιο του Υιλύππου, ο οπούοσ επιςκεϑαςε και το ϊγαλμα του Διϐσ
ςτην Ολυμπύα. Σϋλοσ, πρϋπει να αναφερθεύ η ιδιαιτερϐτητα τησ λατρεύασ του Αςκληπιοϑ, ο
οπούοσ δεν όταν μϐνο ο θεϐσ τησ ιατρικόσ, αλλϊ θεωρεύτο και Μεςςόνιοσ όρωασ ςϑμφωνα με
τη Μεςςηνιακό μυθολογύα, κϊτι που φυςικϊ ςυμβϊλλει ςτην περαιτϋρω κατανϐηςη του
ιδιαύτερου χαρακτόρα του ιεροϑ. ΢την παροϑςα ανακούνωςη θα δοθεύ ϋμφαςη ςτισ
47
αρχιτεκτονικϋσ καινοτομύεσ και ςτισ πιθανϋσ τουσ ερμηνεύεσ τισ ςχετικϋσ με την εκ βϊθρων
αναδιαμϐρφωςη τησ Μεςςηνιακόσ ταυτϐτητασ.
Sourlas, Dimitris (Archaeologist, 1st EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
΢οϑρλασ, Δημότρησ (Αρχαιολϐγοσ, Α’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The sculptures of Kythera as bearers of religious symbolism
Ever since antiquity Kythera has been seen as the spatial extension of Laconia to the south. This
geographical feature has determined substantially the history of the island, including, to a large
extent, the artistic and religious practices of its inhabitants. Every cult expression for which
there is evidence (except the one of Kythereia Aphrodite which dates back to the mythical past)
is associated with or derives from the Spartan (Laconian) pantheon. Apart from certain
historical circumstances that may have imposed such choices, the truth probably lies behind the
words of Thucydides, according to whom the inhabitants of Kythera were Dorians and Kythera
was a colony of Sparta. The discussion so far about the cults and the religious topography of
Kythera, has been mostly based on the few references found in the sources and much less on
the poor archaeological finds. Howerer, the recently conducted surveys have greatly improved
this picture, as new important evidence has become available. Some of the sculptures found
earlier on the island are now considered to be bearers of religious symbolism; we therefore
believe that their decipherment will offer an indirect contribution to the discussion.
Σα γλυπτϊ των Κυθόρων ωσ φορεύσ θρηςκευτικών ςυμβολιςμών
Σα Κϑθηρα απϐ αρχαιοτϊτων χρϐνων θεωροϑνται η χωρικό προϋκταςη τησ Λακωνύασ προσ
νϐτον. Σο γεωγραφικϐ αυτϐ ςτοιχεύο καθϐριςε ουςιωδώσ και την ιςτορύα τησ νόςου
ςυμπεριλαμβανομϋνων ςε μεγϊλο βαθμϐ των καλλιτεχνικών και θρηςκευτικών πρακτικών
των κατούκων τησ. Όλεσ οι μαρτυροϑμενεσ περιπτώςεισ λατρεύασ, εκτϐσ τησ Κυθερεύασ
Αφροδύτησ η οπούα ανϊγεται ςτο μυθικϐ παρελθϐν, ςυνδϋονται ό προϋρχονται απϐ το
ςπαρτιατικϐ (λακωνικϐ) πϊνθεον. Εκτϐσ των ιςτορικών ςυγκυριών που ενδεχομϋνωσ να
επϋβαλαν τισ ςυγκεκριμϋνεσ επιλογϋσ η αλόθεια πιθανϐτατα κρϑβεται πύςω απϐ τα λϐγια του
Θουκυδύδη, κατϊ τον οπούο οι κϊτοικοι των Κυθόρων όταν Δωριεύσ και τα ύδια τα Κϑθηρα όταν
αποικύα των ΢παρτιατών. Η μϋχρι τώρα προςϋγγιςη του θϋματοσ των λατρειών και κατ’
επϋκταςιν τησ λατρευτικόσ τοπογραφύασ των Κυθόρων ϋχει βαςιςτεύ κυρύωσ ςτισ λύγεσ
αναφορϋσ των πηγών και πολϑ λιγϐτερο ςτα πενιχρϊ οϑτωσ ό ϊλλωσ αρχαιολογικϊ ευρόματα.
Οι ϋρευνεσ των τελευταύων ετών ϋχουν κατϊ πολϑ βελτιώςει αυτό την εικϐνα προςθϋτοντασ
ςημαντικϊ νϋα ςτοιχεύα. Υορεύσ λατρευτικών ςυμβολιςμών εύναι και οριςμϋνα απϐ τα γλυπτϊ
που ϋχουν βρεθεύ παλαιϐτερα ςτο νηςύ, η αποκρυπτογρϊφηςη των οπούων θα εύναι μια
ϋμμεςη ςυμβολό, πιςτεϑουμε, ςτο ζότημα.
48
Spathi, Maria C. (Archaeologist, 3rd EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
΢παθό, Μαρύα (Αρχαιολϐγοσ, Γ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The sanctuary of Eileithyia and the Kouretes in Ancient Ithome. The importance of the cult in
relation to the natural surrounding landscape and the nearby temples of Artemis
Limnatis and Zeus Ithomatas
On the southern slope of Mount Ithome, at an altitude of 560m, 300m NW of the sanctuary of
Artemis Limnatis and not far from the sanctuary of Zeus Ithomatas which lies on top of the
mountain, a Hellenistic temple is preserved at the site of the modern monastery of Vourkano.
The sanctuary is located outside the residential area but within the proximity of the city walls of
ancient Messene. In 2003 a systematic excavation began, and it was repeated for three more
seasons and completed in 2010. A prostyle temple with four Ionic columns in the façade, a
shallow pronaos and an almost square cella was revealed. North of the temple a retaining wall
that holds the soil of an overlying terrace is preserved and on it the foundations of another
temple of similar ground plan can be distinguished. In his description of Messene (IV, 31, 9),
Pausanias mentions a temple dedicated to Eileithyia with a marble statue inside and a megaron
for the Kouretes. Moreover, the temple is testified from epigraphical evidence. This
presentation will briefly examine the finds from the sanctuary including the statue of the deity
which was discovered in 2010, ceramic finds and figurines related to the nature of the cult, such
as figurines of hydria-bearers, figurines of the kourotrophos-type and impressive animal
figurines. Furthermore, emphasis will be placed upon the relationship of the cult with its
environment, both the natural landscape (that is, the wooded slopes of Ithome with its natural
resources, the quarries and the water streams) and the sacred space between the neighbouring
temples of Artemis Limnatis and Zeus Ithomatas. Given this occasion, a broader discussion will
be held about the significance and role of the natural landscape in the Peloponnese and about
the process of the formation of sacred sites outside urban space.
Σο ιερϐ τησ Ειλειθυύασ και των Κουρητών ςτην Αρχαύα Ιθώμη. Η ςημαςύα τησ λατρεύασ ςτο ιερϐ ςε
ςχϋςη με τον φυςικϐ περιβϊλλοντα χώρο και τα γειτονικϊ ιερϊ τησ Αρτϋμιδοσ
Λιμνϊτιδοσ και του Διϐσ Ιθωμϊτα
΢τη νϐτια πλαγιϊ του βουνοϑ τησ Ιθώμησ, ςε υψϐμετρο 560μ., 300μ. ΒΔ του ιεροϑ τησ
Αρτϋμιδοσ Λιμνϊτιδοσ, και ϐχι ςε μεγϊλη απϐςταςη απϐ το ιερϐ του Διϐσ Ιθωμϊτα που
βρύςκεται ςτην κορυφό, ςτη θϋςη του ςημερινοϑ μοναςτηρύου του Βουρκϊνου, ςώζεται ιερϐ
ελληνιςτικών χρϐνων. Σο ιερϐ βρύςκεται εκτϐσ τησ κατοικημϋνησ περιοχόσ αλλϊ εντϐσ των
τειχών τησ πϐλησ τησ Αρχαύασ Μεςςόνησ. Σο 2003 ϊρχιςε η ςυςτηματικό αναςκαφικό ϋρευνα,
η οπούα επαναλόφθηκε για τρεισ ακϐμη αναςκαφικϋσ περιϐδουσ και ολοκληρώθηκε το 2010.
΢ώζεται πρϐςτυλοσ ναϏςκοσ με τϋςςερισ ιωνικοϑσ κύονεσ ςτην πρϐςοψη, αβαθό πρϐδομο και
ςχεδϐν τετρϊγωνο ςηκϐ. Βορεύωσ του ναϏςκου, ςώζεται ανϊλημμα που ςυγκρατεύ τα χώματα
υπερκεύμενου ανδόρου πϊνω ςτο οπούο διακρύνεται η θεμελύωςη ϋτερου ναϏςκου, παρϐμοιασ
κατϐψεωσ. Ο περιηγητόσ Παυςανύασ ςτην περιγραφό τησ Αρχαύασ Μεςςόνησ (IV, 31, 9)
αναφϋρεται ςε ναϐ Ειλειθυύασ με μαρμϊρινο ϊγαλμα ςτο εςωτερικϐ και ςε μϋγαρο Κουρητών,
ενώ το ιερϐ μαρτυρεύται και επιγραφικϊ. ΢την ανακούνωςη θα αναφερθοϑν με ςυντομύα τα
ευρόματα απϐ το ιερϐ μεταξϑ των οπούων το λατρευτικϐ ϊγαλμα τησ θεϐτητασ που
αποκαλϑφθηκε το 2010, κεραμικϊ ευρόματα και κυρύωσ ειδώλια που ςχετύζονται με το
49
χαρακτόρα τησ ςυγκεκριμϋνησ λατρεύασ, ϐπωσ για παρϊδειγμα υδριαφϐροι, κουροτρϐφοι και
εντυπωςιακϊ ειδώλια ζώων. Σαυτϐχρονα, θα δοθεύ ϋμφαςη ςτη ςχϋςη τησ λατρεύασ αυτόσ με
τον περιβϊλλοντα χώρο, τϐςο τον φυςικϐ δηλαδό τη δαςώδη πλαγιϊ τησ Ιθώμησ με τουσ
φυςικοϑσ τησ πϐρουσ, τα λατομεύα, τισ πηγϋσ ϐςο και αυτϐν που ορύζουν τα γειτονικϊ ιερϊ τησ
Αρτϋμιδοσ Λιμνϊτιδοσ και του Διϐσ Ιθωμϊτα. Με αφορμό τα παραπϊνω θα γύνει ευρϑτερα
αναφορϊ ςτη ςημαςύα του φυςικοϑ περιβϊλλοντοσ χώρου ςτην Πελοπϐννηςο και ςτη
διαμϐρφωςη ιερών χώρων που βρύςκονταν εκτϐσ του αςτικοϑ ιςτοϑ.
Stamatopoulou, Vasiliki (Researcher in the Vergina Excavations, Aristoteleian University of
Thessaloniki)
΢ταματοποϑλου, Βαςιλικό (Επιςτημονικό ΢υνεργϊτησ ςτισ Πανεπιςτημιακϋσ Αναςκαφϋσ
Βεργύνασ, Αριςτοτϋλειο Πανεπιςτόμιο θεςςαλονύκησ)
The sacred trees of the Peloponnese
The religious significance attributed to some trees by ancient Greeks resulted in their
veneration, their proclamation as religious places of pilgrimage and the establishment of
special rituals to honour them. This presentation examines the religious phenomenon of such
cults in the geographical area of the Peloponnese. Such sacred sites would be devoid of any
architectural configurations; they would rarely leave behind any material remains and are
difficult to identify, despite the fact that, occassionally, their significance had come to exceed
the confines of Greece as in the case of kotinos, the sacred olive tree at Olympia. Based on the
written sources, individual sacred trees and sacred groves of the Peloponnese are being
recorded. Moreover, the myths and local religious traditions which endowed these trees with
sanctity will be presented, as well as the rituals and the cults assigned to them.
Σα ιερϊ δϋντρα ςτην Πελοπϐννηςο
Με αφετηρύα τη θρηςκευτικό ςημαςύα που εύχαν για τουσ αρχαύουσ Ϊλληνεσ οριςμϋνα δϋνδρα,
τα οπούα αποτελοϑςαν θρηςκευτικϊ ςεβϊςματα και προςκυνόματα, και τιμοϑνταν με
ιδιαύτερεσ τελετουργύεσ, η εργαςύα αυτό εξετϊζει το ςυγκεκριμϋνο θρηςκευτικϐ φαινϐμενο
ςτον γεωγραφικϐ χώρο τησ Πελοποννόςου. Ιερϊ αυτοϑ του εύδουσ ςτεροϑνται αρχιτεκτονικόσ
διαμϐρφωςησ, ςπανύωσ αφόνουν υλικϊ κατϊλοιπα και δϑςκολα εντοπύζονται, αν και η
εμβϋλειϊ τουσ ϋφταςε να υπερβεύ τον κυρύωσ ελλαδικϐ χώρο ςτην περύπτωςη του κοτύνου, τησ
ιερόσ αγριελιϊσ τησ Ολυμπύασ. Με βϊςη τισ γραπτϋσ πηγϋσ, ςυγκεντρώνονται τα μεμονωμϋνα
ιερϊ δϋντρα και τα ιερϊ ϊλςη τησ Πελοποννόςου. Παρουςιϊζονται οι μϑθοι και οι τοπικϋσ
θρηςκευτικϋσ παραδϐςεισ, που προςϋδωςαν ςτα δϋντρα αυτϊ ιερϐτητα, καθώσ και οι
τελετουργύεσ και η λατρεύα που τουσ αποδύδονταν.
50
Sweetman, Rebecca (Senior Lecturer in Ancient History and Archaeology, School of Classics,
University of St Andrews)
Sweetman, Rebecca (Επύκουρη Καθηγότρια Αρχαύασ Ιςτορύασ και Αρχαιολογύασ, Πανεπιςτόμιο
του St Andrews)
Christianizing the Peloponnese: The monumentalization of the religious landscape in the Late
Antique period
The aim of this paper is to advance an understanding of the changing processes involved in the
Christianization of the Peloponnese with particular reference to the location and socio-political
context of churches from the 5th to 7th centuries CE. It is my contention that the use of memory
and de-memorization is a conscious process enabled through a calculated use of space to
encourage a smooth adoption of Christianity rather than a forceful subjugation in the initial
stages (4th to 5th centuries). Where social memory can be seen as an element of political power
and as a group identifier, a new social memory is needed when a new community is being
formed. In order to make this cohesive old social memories, such as images of the past,
architecture and community rituals and ceremonies, may be manipulated. The positioning and
function of the Christian churches (including mortuary, baptismal and episcopal) on the edges
of towns or sanctuaries helped to quench the earlier social memories, by creating a new focus
of community ceremony, earlier landscape or architectural or other visual reminders could
easily be side-lined. An examination of the topography of the churches will contribute to an
understanding of the Christianization of the Peloponnese.
Εκχριςτιανύζοντασ την Πελοπϐννηςο: Η μνημειοπούηςη του θρηςκευτικοϑ τοπύου ςτην περύοδο
τησ Ύςτερησ Αρχαιϐτητασ
΢τϐχοσ τησ παροϑςασ ανακούνωςησ εύναι να προαγϊγει την κατανϐηςη τησ μεταςχηματιςτικόσ
διαδικαςύασ που ςχετύζεται με τον εκχριςτιανιςμϐ τησ Πελοποννόςου, με ιδιαύτερη ϋμφαςη
ςτην τοπογραφύα των εκκληςιών και το κοινωνικο-πολιτικϐ πλαύςιο ϐπου αυτϋσ εντϊςςονται
απϐ τον 5ο ϋωσ τον 7ο αιώνα. Αποτελεύ προςωπικό ϊποψη ϐτι η επιλεκτικό χρόςη τησ μνόμησ
και η αποδϐμηςό τησ εύναι μια ςυνειδητό διαδικαςύα που ενεργοποιεύται μϋςω ςυγκεκριμϋνησ
χρόςησ του χώρου, ϋτςι ώςτε να διαςφαλιςτεύ η ομαλό υιοθϋτηςη του Φριςτιανιςμοϑ, παρϊ να
επιβληθεύ βύαια κατϊ τα πρώιμα ςτϊδια τησ διϊδοςόσ του (4οσ-5οσ αι.). Όπου η κοινωνικό μνόμη
θεωρεύται ςτοιχεύο πολιτικόσ εξουςύασ και ςυνεκτικϐσ δεςμϐσ μιασ κοινϐτητασ, τϐτε κρύνεται
απαραύτητο το πλϊςιμο μιασ νϋασ κοινωνικόσ μνόμησ ϐταν μια νϋα κοινωνύα βρύςκεται υπϐ
διαμϐρφωςη. Για να επιτευχθεύ αυτό η ςυνοχό ςυχνϊ μπορεύ να γύνει εκμετϊλλευςη των
παλαιϐτερων κοινωνικών αναμνόςεων, ϐπωσ εύναι οι εικϐνεσ του παρελθϐντοσ, η
αρχιτεκτονικό, οι τελετουργύεσ και οι τελετϋσ τησ κοινϐτητασ. Η ανϋγερςη και λειτουργύα των
χριςτιανικών εκκληςιών (ςυμπεριλαμβανομϋνων των νεκρικών, βαπτιςτηριακών και
επιςκοπικών κτιςμϊτων) ςτα ϐρια των πϐλεων ό ςε προγενϋςτερα ιερϊ ςυνετϋλεςε ςτην
παραγραφό των πρϐτερων κοινωνικών μνημών, καθώσ διαμορφώνεται πλϋον ϋνα νϋο
τελετουργικϐ κϋντρο για την κοινϐτητα και εϑκολα τύθεται ςτο περιθώριο το παλαιϐτερο
τοπύο και οι αρχιτεκτονικϋσ ό ϊλλεσ οπτικϋσ του υπενθυμύςεισ. Η εξϋταςη τησ τοπογραφύασ
των εκκληςιών θα ςυμβϊλλει ςτην κατανϐηςη τησ διαδικαςύασ του εκχριςτιανιςμοϑ τησ
Πελοποννόςου.
51
Tsaravopoulos Aris (Archaeologist, 26th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Σςαραβϐπουλοσ, Ωρησ (Αρχαιολϐγοσ, Κ΢Σ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Gallou, Chrysanthi (Lecturer of Archaeology, Department of Archaeology, University of
Nottingham)
Γϊλλου, Φρυςϊνθη (Λϋκτορασ Αρχαιολογύασ, Σμόμα Αρχαιολογύασ, Πανεπιςτόμιο του
Nottingham)
Contextualising the religious landscape of Kythera from Geometric to Roman times
With intense ‘international’ contacts and its occupation by foreign powers since the Bronze
Age, the island of Kythera has established itself as a cosmopolitan region that has acted as a
crucible wherein ideas, values and practices of trans-Aegean and trans-Mediterranean origin
were integrated. One of the most significant aspects of this cosmopolitan way of being is the
sphere of religion. Myths, legends, historical facts and archaeological discoveries form the
canvas upon which the religious system of the Kytherians was weaved. The aim of this paper is
to discuss the formation and development of the sacred landscape on the island with emphasis
placed on the character of the deities worshipped and the offerings in their honour, and the
influences exercised upon it as a result of the local community’s contacts with other Greek and
Mediterranean peoples from Geometric to Roman times.
Οριοθετώντασ το θρηςκευτικϐ τοπύο των Κυθόρων απϐ τη Γεωμετρικό ϋωσ και τη Ρωμαώκό
εποχό
Με ϋντονεσ «διεθνεύσ» επαφϋσ και υπϐ την κατοχό ξϋνων δυνϊμεων όδη απϐ την εποχό του
Φαλκοϑ, το νηςύ των Κυθόρων εύχε καθιερωθεύ ωσ ϋνα κοςμοπολύτικο κϋντρο, ϋνα χωνευτόρι
ϐπου αφομοιώθηκαν ιδϋεσ, αξύεσ και πρακτικϋσ δια-αιγαιακοϑ και δια-μεςογειακοϑ
χαρακτόρα. Μια απϐ τισ πιο ςημαντικϋσ πτυχϋσ αυτοϑ του κοςμοπολύτικου χαρακτόρα
αντικατοπτρύζεται ςτην θρηςκεύα του νηςιοϑ. Μϑθοι, θρϑλοι, ιςτορικϊ ςτοιχεύα και
αρχαιολογικϊ ευρόματα αποτελοϑν τον καμβϊ πϊνω ςτον οπούο υφϊνθηκε το θρηςκευτικϐ
ςϑςτημα των Κυθηρύων. ΢κοπϐσ τησ ανακούνωςησ αυτόσ εύναι να ςυζητηθεύ η διαμϐρφωςη και
η ανϊπτυξη του ιεροϑ τοπύου του νηςιοϑ με ϋμφαςη να αποδύδεται ςτισ ιδιϐτητεσ των
λατρευϐμενων θεοτότων και ςτισ προςφορϋσ προσ τιμόν τουσ, καθώσ και ςτισ επιρροϋσ που
αςκόθηκαν μϋςω των επαφών τησ τοπικόσ κοινωνύασ με ϊλλουσ Ϊλληνεσ και λαοϑσ τησ
Μεςογεύου απϐ τα γεωμετρικϊ ϋωσ και τα ρωμαώκϊ χρϐνια.
Tsouli, Maria (Archaeologist, 5th EPCA, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Σςοϑλη, Μαρύα (Αρχαιολϐγοσ, Ε’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
New evidence from the sanctuary of Poseidon at Tainaron and its wider region. Observations on
the topography of cult places on the Tainaron peninsula in antiquity
This paper will present the finds of the recent excavation conducted by the 5th Ephorate of
Prehistoric and Classical Antiquities at the sanctuary of Poseidon at Tainaron and in the nearby
city of Tainaron. It will also highlight the evidence from a newly discovered place of cult which
is situated east of the Temple of Poseidon (at Cape Cavo Livadi). Finally, the finds from a rescue
52
excavation of a monumental marble building (probably of religious character) at the location
Hagia Triada Kalana will be discussed and general observations will be made on the
topographical preferences for cult places on the Tainaron peninsula in antiquity.
Νϋεσ ϋρευνεσ ςτο Ιερϐ του Σαιναρύου Ποςειδώνοσ και την ευρϑτερη περιοχό του. Παρατηρόςεισ
για την επιλογό θϋςεων λατρεύασ ςτη χερςϐνηςο του Σαινϊρου κατϊ την αρχαιϐτητα
Θα παρουςιαςθοϑν τα πορύςματα τησ πρϐςφατησ αναςκαφικόσ διερεϑνηςησ που διεξόγαγε η
Ε΄ Εφορεύα Προώςτορικών και Κλαςικών Αρχαιοτότων ΢πϊρτησ ςτο Ιερϐ του Σαιναρύου
Ποςειδώνοσ και ςτον οικιςμϐ των Σαιναρύων. Επύςησ θα εκτεθοϑν τα ςτοιχεύα που προϋκυψαν
απϐ τον εντοπιςμϐ μύασ νϋασ θϋςησ λατρεύασ, ανατολικϊ του Ιεροϑ του Ποςειδώνοσ
(ακρωτόριο Κϊβο Λιβϊδι). Σϋλοσ, θα ςυζητηθοϑν τα πορύςματα μιασ ςωςτικόσ αναςκαφικόσ
ϋρευνασ μνημειώδουσ μαρμϊρινησ καταςκευόσ, πιθανϐτατα ναώκοϑ κτηρύου, ςτη θϋςη Αγύα
Σριϊδα Καλϊνα και θα διατυπωθοϑν γενικϐτερεσ παρατηρόςεισ ςχετικϊ με την επιλογό
θϋςεων λατρεύασ ςτη χερςϐνηςο του Σαινϊρου κατϊ την αρχαιϐτητα.
Tsoulogiannis, Ioannis Panagiotis (Teacher of Secondary Education, Sparti)
Σςουλϐγιαννησ, Ιωϊννησ Παναγιώτησ (Εκπαιδευτικϐσ Μϋςησ Εκπαύδευςησ, ΢πϊρτη)
Sanctuary of Asclepius Αgnitas and Oligandria in Ancient Sparta
This presentation aims to highlight the relationship of the sanctuary of Asclepius Agnitas and
the temple of Artemis Orthia with religious and medical efforts made with the aid of the plant
Agnus Castus to deal with the problem of oligandria which constantly plagued ancient Sparta.
Modern research has demonstrated that this plant exhibits medicinal properties associated
with the regulation of the female reproductive system. There is now proof that these
properties were not unknown in ancient Sparta.
Ιερϐ Αςκληπιοϑ Αγνύτα και Ολιγανδρύα ςτην Αρχαύα ΢πϊρτη
΢τϐχοσ τησ προφορικόσ ανακούνωςησ εύναι η ανϊδειξη τησ ςχϋςησ του Ιεροϑ του Αςκληπιοϑ
Αγνύτα καθώσ και του Ιεροϑ τησ Ορθύασ Αρτϋμιδοσ με τισ προςπϊθειεσ θρηςκευτικόσ και
ιατρικόσ αντιμετώπιςησ τησ ολιγανδρύασ που μϊςτιζε την αρχαύα ΢πϊρτη, βϊςει του φυτοϑ
Agnus Castus. Η ςϑγχρονη ϋρευνα αποδεικνϑει ϐτι το φυτϐ αυτϐ ϋχει ιατρικϋσ ιδιϐτητεσ που
ςχετύζονται με την ρϑθμιςη του γυναικεύου αναπαραγωγικοϑ ςυςτόματοσ. Οι παραπϊνω
ιδιϐτητεσ αποδεικνϑεται ϐτι δεν όταν ϊγνωςτεσ ςτην Αρχαύα ΢πϊρτη.
Σςουλϐγιαννησ Ι., ΢παντύδοσ Δ., 2005. Αςκληπιεύα τησ Λακωνύασ, Αθόνα.
Σςουλϐγιαννησ Ι., ΢παντύδοσ Δ., 2008. Ιατρικό ςτην Αρχαύα ΢πϊρτη, Αθόνα.
53
Tzamourani, Katerina (Archaeologist-Museologist, 38th EPCA, Hellenic Ministry of Culture &
Tourism)
Σζαμουρϊνη, Κατερύνα (Αρχαιολϐγοσ-Μουςειολϐγοσ, ΛΗ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
The sanctuary of Pamisos at Hagios Floros in Messenia: myths, worship and natural landscape - a
starting point for educational activities at the Archaeological Museum of Messenia
(2011-2012)
This paper will discuss the relationship of the sacred river-god Pamisos, who was worshipped as
a healer god in Messenia, with the surrounding landscape. This local deity and his relationship
with the natural environment is the theme of the educational programme "Pamisos the divine
river of Messenia" which is organised by the 38th EPCL in the Archaeological Museum of
Messenia since October 2011 in conjunction with the exhibition of the finds from the sanctuary.
The objective is to encourage students to experience and enjoy various activities which will
raise their awareness of the river, its mythology and the associated cult of the god as healer and
protector in ancient times. Moreover, the aim is to promote the idea of the river as a natural
contributor to the balance between the natural and cultural Messenian landscape today.
Children of primary and secondary education and their families have the chance to discuss,
discover, contrast and compare the importance of perceptions and priorities regarding the river
and its natural and cultural landscape in ancient and modern times. They improvise by creating
their own stories about Pamisos and they express artistically their feelings and concerns about
the natural and historical environment of their region.
Σο Ιερϐ του Παμύςου ςτον Άγιο Υλώρο Μεςςηνύασ, μϑθοι, λατρεύα και φυςικϐ περιβϊλλον:
Αφορμό για εκπαιδευτικϋσ δρϊςεισ ςτο Αρχαιολογικϐ Μουςεύο Μεςςηνύασ (2011-12)
΢την ειςόγηςη αυτό θα παρουςιαςτεύ η ςχϋςη του ιεροϑ ποτϊμιου θεοϑ Παμύςου, που
λατρευϐταν ωσ θεραπευτόσ θεϐσ ςτη Μεςςηνύα, με το φυςικϐ περιβϊλλον τησ περιοχόσ. Η
τοπικό αυτό θεϐτητα και η ςχϋςη τησ με το φυςικϐ περιβϊλλον αξιοποιεύται απϐ τον Οκτώβρη
του 2011 ςτο εκπαιδευτικϐ πρϐγραμμα με τύτλο «Πϊμιςοσ το θεώκϐ ποτϊμι τησ Μεςςηνύασ»
που πραγματοποιεύται ςτο Αρχαιολογικϐ Μουςεύο Μεςςηνύασ απϐ την ΛΗ΄Ε.Π.Κ.Α ςε
ςυνϊρτηςη με την εκθετικό ενϐτητα απϐ το ςυγκεκριμϋνο ιερϐ. ΢κοπϐσ του εκπαιδευτικοϑ
προγρϊμματοσ εύναι η ςυμμετοχό των μαθητών ςε βιωματικϋσ και ευχϊριςτεσ δραςτηριϐτητεσ
που θα τουσ οδηγόςουν ςτην ευαιςθητοπούηςό τουσ αναφορικϊ με τον ποταμϐ, την
μυθολογύα και την λατρεύα του ςτα αρχαύα χρϐνια ωσ θεραπευτό και επύκουρου θεοϑ και ςτην
αποδοχό του ωσ φυςικϐ κρύκο ιςορροπύασ του μεςςηνιακοϑ φυςικοϑ και πολιτιςτικοϑ
περιβϊλλοντοσ ςόμερα. Σα παιδιϊ Πρωτοβϊθμιασ, Δευτεροβϊθμιασ εκπαύδευςησ καθώσ και
οικογϋνειεσ με παιδιϊ ςυζητοϑν, ανακαλϑπτουν, αντιπαραθϋτουν και ςυγκρύνουν τη ςημαςύα,
τισ αντιλόψεισ και τισ προτεραιϐτητεσ των ανθρώπων ςτα αρχαύα χρϐνια αλλϊ και ςόμερα
ςχετικϊ με το ποτϊμι και το φυςικϐ πολιτιςτικϐ περιβϊλλον. Αυτοςχεδιϊζουν τισ δικϋσ τουσ
ιςτορύεσ για τον Πϊμιςο και εκφρϊζουν εικαςτικϊ τα ςυναιςθόματα και τισ ανηςυχύεσ τουσ
για το φυςικϐ και ιςτορικϐ περιβϊλλον.
54
Tzavelopoulou, Katerina (Archaeologist, Athens)
Σζαβελοποϑλου, Κατερύνα (Αρχαιολϐγοσ, Αθόνα)
Heroa in the agora: forging the identity of the Peloponnesian cities
In ancient Greek societies the state was intimately bound with religion, since it was the
authority which instigated and managed any religious activity. In particular, the cult of heroes
was directly interwoven with the religious, social and political life of ancient Greeks as it
provided each city with the means of determining its identity and creating bonds among its
citizens. This link between heroic cults and the genesis and evolution of the city-state, and the
sheer faith of people in their heroes and their legends, urged the ruling class from as early as
the Archaic period to use such cult in order to manipulate their demos. The cult of heroes was
very popular in the cities of the Peloponnese in antiquity, and it was mostly performed in the
agora, the core of political, social, judicial, religious and economic activities of the citizens. In
this paper the conclusions of the synthesis of literary and epigraphic evidence and the
archaeological data from the agorai will be presented. There will also be an examination of
how these heroa contributed to the forging of the identity of Peloponnesian cities from Late
Geometric to early Roman times.
Σα ηρώα των αγορών ωσ χώροι διαμϐρφωςησ τησ ταυτϐτητασ των πϐλεων τησ Πελοποννόςου
΢τισ αρχαύεσ ελληνικϋσ κοινωνύεσ το κρϊτοσ όταν ϊρρηκτα ςυνδεδεμϋνο με τη θρηςκεύα,
καθώσ υποκινοϑςε και διαχειριζϐταν κϊθε λατρευτικό δραςτηριϐτητα. Ειδικϐτερα η λατρεύα
των ηρώων όταν ϊμεςα ςυνυφαςμϋνη με τη θρηςκευτικό, κοινωνικό και πολιτικό ζωό των
αρχαύων Ελλόνων και μϋςω αυτόσ η κϊθε πϐλη καθϐριζε την ταυτϐτητϊ τησ και διαμϐρφωνε
τουσ ςυνεκτικοϑσ δεςμοϑσ ανϊμεςα ςτουσ πολύτεσ τησ. Η ςϑνδεςη τησ ηρωολατρεύασ με τη
γϋνεςη και την εξϋλιξη τησ πϐλησ-κρϊτουσ και η απϐλυτη πύςτη των ανθρώπων ςτουσ όρωεσ
και τουσ μϑθουσ τουσ ώθηςε την ϊρχουςα τϊξη όδη απϐ την αρχαώκό εποχό ςτη
χρηςιμοπούηςη τησ λατρεύασ τουσ ωσ μϋςου χειραγώγηςησ του δόμου. Ιδιαύτερα διαδεδομϋνη
κατϊ την αρχαιϐτητα όταν η λατρεύα των ηρώων ςτισ πϐλεισ τησ Πελοποννόςου, και
ειδικϐτερα ςτισ αγορϋσ αυτών, ςτον πυρόνα των πολιτικών, κοινωνικών, δικαςτικών,
θρηςκευτικών και οικονομικών δραςτηριοτότων των πολιτών. ΢την παροϑςα μελϋτη μϋςα
απϐ τη ςϑνθεςη των ποριςμϊτων που προκϑπτουν απϐ τισ γραμματειακϋσ και επιγραφικϋσ
μαρτυρύεσ, καθώσ και απϐ τα ςχετικϊ αρχαιολογικϊ δεδομϋνα των αγορών, θα διερευνόςουμε
πώσ ςυνϋβαλαν οι αφιερωμϋνοι ςτουσ όρωεσ ιερού τϐποι ςτη διαμϐρφωςη τησ ταυτϐτητασ
των πϐλεων τησ Πελοποννόςου απϐ τουσ ϑςτερουσ γεωμετρικοϑσ ϋωσ τουσ πρώιμουσ
ρωμαώκοϑσ χρϐνουσ.
55
Vlachou, Vicky (Postdoctoral Researcher, CReA-Patrimoine - National & Kapodistrian University
of Athens)
Βλϊχου, Βύκυ (Μεταδιδακτορικό Ερευνότρια, CReA-Patrimoine – Εθνικϐ και Καποδιςτριακϐ
Πανεπιςτόμιο Αθηνών)
Aspects of ritual during the Early Iron Age in the sanctuary of Apollo at Amyclae: The evidence of
the pottery
The originality of the early Laconian shapes and their decoration has been remarked upon from
as early as the 1920s. Excavations at the sanctuary of Apollo at Amyclae revealed a large corpus
of material dated to the Early Iron Age and mainly the 8th century BC. Recent excavations at the
site undertaken by the Benaki Museum and the 5th Ephorate of Prehistoric and Classical
Antiquities brought to light a large number of finds from the same period. Clay vases were the
most numerous finds recovered from the context in question, and thus may offer the best
evidence for rituals. The ceramic corpus discussed here consists mostly of fragmentary
material. The examination of the pottery may offer alternative approaches as to its use in the
context of ritual practices and as to the impact of imported material on the adoption of certain
pottery types, and vice versa. The focus of this study is on the use of ceramics by various social
groups and individuals within the designated space of the sanctuary, and it is expected that this
will contribute to a better understanding of ritual practices.
Σελετουργικϋσ ϐψεισ τησ Πρώιμησ Εποχόσ του ΢ιδόρου ςτο ιερϐ του Απϐλλωνα ςτισ Αμϑκλεσ: Σα
κεραμικϊ ευρόματα
Η πρωτοτυπύα των πρώιμων Λακωνικών ςχημϊτων και τησ διακϐςμηςόσ τουσ ϋχει
επιςημανθεύ όδη απϐ τη δεκαετύα του 1920. Οι αναςκαφϋσ ςτο ιερϐ του Απϐλλωνα ςτισ
Αμϑκλεσ αποκϊλυψαν μεγϊλη ποςϐτητα κεραμικόσ που χρονολογεύται ςτην Πρώιμη Εποχό
του ΢ιδόρου και ιδύωσ ςτον 8ο αιώνα π.Φ. Πρϐςφατεσ αναςκαφϋσ που πραγματοποιόθηκαν
ςτην περιοχό απϐ το Μουςεύο Μπενϊκη και την Ε’ Εφορεύα Προώςτορικών και Κλαςικών
Αρχαιοτότων ϋφεραν ςτο φωσ μεγϊλο αριθμϐ ευρημϊτων τησ ύδιασ περιϐδου. Σα πόλινα
αγγεύα αποτελοϑν τα πιο ςυχνϊ ευρόματα τησ αναςκαφόσ, και επομϋνωσ μποροϑν να
θεωρηθοϑν ωσ οι πιο αξιϐπιςτοι μϊρτυρεσ των τελετουργιών που λϊμβαναν χώρα ςτο ιερϐ. Σο
κεραμικϐ υλικϐ που θα ςυζητηθεύ επύ του παρϐντοσ αποτελεύται κυρύωσ απϐ θραϑςματα
αγγεύων. Η εξϋταςη τησ κεραμικόσ μπορεύ να προςφϋρει εναλλακτικϋσ ερμηνεύεσ για τη χρόςη
των αγγεύων ςτα πλαύςια των τελετουργικών πρακτικών καθώσ και για το βαθμϐ
αλληλεπύδραςησ μεταξϑ ειςηγμϋνου υλικοϑ και υιοθϋτηςησ ςυγκεκριμϋνων κεραμικών τϑπων.
Η μελϋτη αυτό εςτιϊζει ςτη χρόςη τησ κεραμικόσ απϐ διϊφορεσ κοινωνικϋσ ομϊδεσ και ϊτομα
εντϐσ του οριοθετημϋνου χώρου του ιεροϑ και αναμϋνεται να ςυμβϊλλει ςτην καλϑτερη
κατανϐηςη των τελετουργικών πρακτικών.
56
Vlizos, Stavros (Archaeologist, Benaki Museum)
Βλύζοσ, ΢ταϑροσ (Αρχαιολϐγοσ, Μουςεύο Μπενϊκη)
Superficially contradictory but essentially complementary monuments: Σhe Amyklaion from
prehistory to post-Byzantine times
The purpose of this announcement is to present new findings that highlight the type of use and
the durability of the Aghia Kyriaki hill in Sparta, where the Apollon Amyklaios sanctuary
flourished. The findings to be presented emerged from the archaeological works which have
taken place in the area since 2005, in the framework of the Amykles Research Project.
Moreover, in the light of new evidence, a new interpretation is attempted of previously
published data on the area by Ch. Tsountas in 1892, E. Fiechter in 1918 and E. Buschor in 1927. As
already known, the basic objective of the previous studies had been to reveal the design and
function of the two main monuments located in the area, namely the so-called Thronos of
Bathykles and the altar. Finally, by presenting the progress of the current research project, we
will refer to the dissemination of the material during the period after late antiquity, as well as
to the significance of the co-existence of the remains of the sanctuary with monuments of the
Byzantine and post-Byzantine period in the wider area.
Κατϊ τα φαινϐμενα αντιφατικϊ, κατ’ ουςύαν ςυμπληρωματικϊ μνημεύα: Σο Αμυκλαύο απϐ τα
προώςτορικϊ ϋωσ τα μεταβυζαντινϊ χρϐνια
΢τϐχοσ τησ παροϑςασ ανακούνωςησ εύναι να παρουςιαςτοϑν τα νϋα δεδομϋνα που
αναδεικνϑουν τη μορφό χρόςησ και τη διαχρονικϐτητα του λϐφου τησ Αγ. Κυριακόσ ςτη
΢πϊρτη, ϐπου ϊκμαςε το ιερϐ του Αμυκλαύου Απϐλλωνα. Σα δεδομϋνα αυτϊ προϋκυψαν απϐ
τισ εργαςύεσ που πραγματοποιοϑνται ςτον αρχαιολογικϐ χώρο απϐ το 2005 και εξόσ, ςτο
πλαύςιο του Ερευνητικοϑ Προγρϊμματοσ Αμυκλών. Επιπλϋον, υπϐ το πρύςμα των νϋων
πληροφοριών επιχειρεύται και μια ερμηνεύα ϐλων των ςτοιχεύων που δημοςιεϑτηκαν με
αφορμό τισ εργαςύεσ των πρώτων ερευνητικών αποςτολών ςτο χώρο απϐ τουσ Φ. Σςοϑντα το
1892, E. Fiechter το 1918 και E. Buschor το 1927. Όπωσ εύναι γνωςτϐ, βαςικϐσ ςτϐχοσ αυτών των
μελετών όταν πρωτύςτωσ η ανϊδειξη τησ εικϐνασ και τησ λειτουργύασ των δϑο κϑριων
μνημεύων του χώρου: του λεγϐμενου θρϐνου του Βαθυκλό και του βωμοϑ. ΢κοπϐσ, τϋλοσ, τησ
παρουςύαςησ των εργαςιών του τρϋχοντοσ ερευνητικοϑ προγρϊμματοσ εύναι και η αναφορϊ
ςτη διαςπορϊ του υλικοϑ κατϊ τα χρϐνια μετϊ την ϑςτερη αρχαιϐτητα, καθώσ και ςτη
ςημαςύα τησ ςυνϑπαρξησ των καταλούπων του ιεροϑ με τα μνημεύα τησ βυζαντινόσ και
μεταβυζαντινόσ εποχόσ ςτην ευρϑτερη περιοχό.
Whalen, Jackie (PhD Student, School of Classics, University of St Andrews)
Whalen, Jackie (Ύποψόφια Διδϊκτωρ, ΢χολό Κλαςικών ΢πουδών, Πανεπιςτόμιο του St
Andrews)
Looking for an austere identity in the sacred landscapes of Sparta
The traditionally austere Spartan identity of the Classical period continues to hold a central
position in the modern perception of what it meant to be a Spartan. Key areas with which the
austere identity is associated include the agoge and wider Spartiate military structure,
constitutional structure from the written sources, and Lakonian artistic production from the
57
material evidence. Attempts to date the perceived move to austerity mostly settle on the
period between 650 to 500 BCE. However, the relationships between the sacred and Spartan
society are less prominent points of entry to investigate the austere identity with work mostly
concentrated on the archaeological finds at major sanctuaries. Moreover, the architectural and
topographic significance of key sanctuaries is rarely brought to bear, and may help to ascertain
the wider historical context of sacred spaces and structures within the Spartan identity,
specifically in relation to social austerity during the key period of 650 – 450 BCE. As part of
current research, this paper presents a hypothesis on how the sacred architecture of Sparta
informs us on the question of Spartan austerity by analysing the architectural details of key
sacred sites in and around Sparta: the sanctuaries of Artemis Orthia, Athena Chalkioikos, the
Menelaion and Amyklaion.
Ανιχνεϑοντασ τη λιτϐτητα ςτα ιερϊ τοπύα τησ ΢πϊρτησ
Η παραδοςιακό ιδϋα τησ ςπαρτιατικόσ λιτϐτητασ τησ κλαςικόσ περιϐδου εξακολουθεύ να
καθορύζει τον τρϐπο με τον οπούο η ςϑγχρονη θεώρηςη αντιλαμβϊνεται την ταυτϐτητα των
αρχαύων ΢παρτιατών. Οι βαςικού τομεύσ με τουσ οπούουσ ςυνδϋεται αυτό η λιτϐτητα
περιλαμβϊνουν την αγωγό και την ευρϑτερη ςπαρτιατικό ςτρατιωτικό δομό, τη δομό του
πολιτεϑματοσ ϐπωσ περιγρϊφεται ςτισ γραπτϋσ πηγϋσ, και τη λακωνικό καλλιτεχνικό
παραγωγό ϐπωσ αποκαθύςταται απϐ τα αρχαιολογικϊ ευρόματα. Η περύοδοσ μεταξϑ 650 και
500 π.Φ. θεωρεύται κατϊ γενικό ομολογύα η φϊςη αποκρυςτϊλλωςησ αυτόσ τησ διαφαινϐμενησ
τϊςησ προσ τη λιτϐτητα. Μϋχρι ςτιγμόσ, η ςχϋςη του ιεροϑ ςτοιχεύου και τησ ςπαρτιατικόσ
κοινωνύασ δεν εύχε αποτελϋςει πηγό πρωταρχικόσ ςημαςύασ για τη μελϋτη τησ λιτϐτητασ, αφοϑ
η ϋρευνα εύχε επικεντωθεύ ςτα αρχαιολογικϊ ευρόματα των μεγϊλων ιερών. Επιπλϋον, η
αρχιτεκτονικό και τοπογραφικό αξύα των ςημαντικών ιερών ςπϊνια εύχε επιςημανθεύ ενώ θα
μποροϑςε να ςυμβϊλλει ςτον προςδιοριςμϐ του ευρϑτερου ιςτορικοϑ πλαιςύου των
ςπαρτιατικών ιερών χώρων και δομών, κυρύωσ ςε ςχϋςη με την κοινωνικό λιτϐτητα που
παρατηρεύται κατϊ την κρύςιμη περύοδο 650 - 450 π.Φ. Ενταγμϋνη ςτο πλαύςιο διδακτορικόσ
διατριβόσ η παροϑςα ανακούνωςη εξετϊζει το πώσ η ιερό αρχιτεκτονικό τησ ΢πϊρτησ μπορεύ
να μϊσ δώςει πληροφορύεσ ςχετικϊ με το ζότημα τησ ςπαρτιατικόσ λιτϐτητασ μϋςω τησ
ανϊλυςησ των αρχιτεκτονικών λεπτομερειών των βαςικών ιερών χώρων εντϐσ και
περιμετρικϊ τησ ΢πϊρτησ. Πρϐκειται για τα ιερϊ τησ Αρτϋμιδοσ Ορθύασ, τησ Αθηνϊσ Φαλκιούκου,
το Μενελϊιο και το Αμυκλαύο.
Witt, Richard (Independent Researcher, Athens)
Witt, richard (Ερευνητόσ, Αθόνα)
The diachronic religious landscape of the Peloponnesian shepherd
Highland shepherding in the Peloponnese is a practice of very long duration, with its origins in
the prehistoric period and still economically viable even in our own time. By the nature of their
work, shepherds and their families have tended to locate themselves altitudes of 1200 metres or
more, moving within a landscape – physical, social and religious – far removed from that of the
lowlander, and living at close quarters to what can conveniently be called the natural, the
supernatural and the numinous. Their beliefs and their religious practices and monuments are
58
not quite a sealed book. They cannot be adequately reconstructed from the shepherd’s witness
alone; his culture is conspicuously an oral one, and its archaeological record, which depends on
the survival of, in the main, highly perishable material artefacts, is disproportionately thin. But
this is to some extent compensated for by the written sources, despite the effects of literary
and social bias, and by the plentiful comparative ethnographic evidence. Thus it is possible to
arrive at a working outline of the diachronic religious landscape of the Peloponnesian shepherd
through pre-Christian and Christian times.
Σο διαχρονικϐ θρηςκευτικϐ τοπύο του Πελοποννόςιου βοςκοϑ
Η κτηνοτροφύα ςτα υψύπεδα τησ Πελοποννόςου εύναι μύα απαςχϐληςη με πολϑ μακρϑ
παρελθϐν, αφοϑ οι ρύζεσ τησ εντοπύζονται ςτην προώςτορικό περύοδο, ενώ ακϐμα και μϋχρι
ςόμερα θεωρεύται οικονομικϊ βιώςιμη. Λϐγω τησ φϑςησ τησ εργαςύασ τουσ, οι βοςκού και οι
οικογϋνειϋσ τουσ ςυνόθιζαν να κατοικοϑν ςε υψϐμετρα των 1200 μϋτρων και ϊνω, να
κινοϑνται ςε ϋνα τοπύο - φυςικϐ, κοινωνικϐ και θρηςκευτικϐ - απομακρυςμϋνο απϐ εκεύνο των
κατούκων των πεδιϊδων και να ζουν ςε απϐςταςη αναπνοόσ απϐ αυτϐ που ςυμβατικϊ
χαρακτηριζϐταν ωσ φυςικϐ, υπερφυςικϐ και υπερκϐςμιο. Οι πεποιθόςεισ τουσ και οι
θρηςκευτικϋσ τουσ ςυνόθειεσ καθώσ και τα μνημεύα τουσ δεν αποτελοϑν ςφραγιςμϋνο βιβλύο.
Δεν μποροϑν, ωςτϐςο, να ανακαταςκευαςτοϑν πλόρωσ μϐνο μϋςα απϐ τισ προςωπικϋσ
μαρτυρύεσ των βοςκών· ο πολιτιςμϐσ τουσ αναγκαςτικϊ βαςύζεται ςτην προφορικό
παρϊδοςη, ενώ οι αρχαιολογικϋσ μαρτυρύεσ αποτελοϑνται κυρύωσ απϐ ιδιαύτερα ευπαθό υλικϊ
και γιαυτϐ διαςώζονται ςε δυςανϊλογα μικρϋσ ποςϐτητεσ. Αλλϊ αυτό η ϋλλειψη
αντιςταθμύζεται ϋωσ κϊποιο βαθμϐ απϐ τισ υπϊρχουςεσ γραπτϋσ πηγϋσ, παρϊ την επιρροό που
αςκοϑν οι λογοτεχνικϋσ και κοινωνικϋσ προκαταλόψεισ, καθώσ και απϐ την πλοϑςια
ςυγκριτικό εθνογραφικό παρϊδοςη. Ϊτςι, εύναι δυνατϐ να προτεύνουμε ϋνα ςχϋδιο ςυζότηςησ
πϊνω ςτο διαχρονικϐ θρηςκευτικϐ τοπύο, του Πελοποννόςιου βοςκοϑ κατϊ τουσ προχριςτιανικοϑσ και χριςτιανικοϑσ χρϐνουσ.
59
POSTERS / ΑΝΑΡΣΗΜΕΝΕ΢ ΑΝΑΚΟΙΝΨ΢ΕΙ΢
Charami, Roumpini-Ioanna (Nina) (PhD Student, Department of Archaeology, University of
Nottingham)
Φαραμό, Ρουμπύνη-Ιωϊννα (Νύνα) (Τποψόφια Διδϊκτωρ, Σμόμα Αρχαιολογύασ, Πανεπιςτόμιο
του Nottingham)
Fortifying the sacred: The cult of Asclepius and the fortified settlements in Eastern Laconia and on
Kythera from the Classical to the Roman periods (5th c. BC – 2nd c. AD)
This poster aims to reconstruct the sacred landscape of the cult of Asclepius in Eastern Laconia
and on the island of Kythera from Classical to Roman times (5 th c. BC - 2nd c. AD), in association
with fortified sites and settlements. The aspects that will be comparatively assessed and
presented include the mythological background (eg the myth of the foundation of Epidaurus
Limera by Argive settlers from the sanctuary of Asclepius at Epidaurus), references in ancient
sources to temples and sanctuaries in the area (for instance, in his description of Kyphanta
Pausanias mentions a cave dedicated to the god within the proximity of the fortified
settlement), and data from recent archaeological surveys and fieldwork. Thus, this presentation
seeks to demonstrate the level of proliferation and importance of the cult of Asclepius in
Eastern Laconia and Kythera from the Classical period to the 2nd c. AD. Moreover, the religious
element is examined within the framework of the fortification works and topographical
features of the region (which was occupied by perioikic communities), with the aim of
revealing the prominent relationship between the ‘sacred’ and the landscape.
Οχυρώνοντασ το Ιερϐ: η λατρεύα του Αςκληπιοϑ και οι οχυρωμϋνοι οικιςμού τησ aνατολικόσ
Λακωνύασ και των Κυθόρων απϐ την κλαςικό ωσ τη ρωμαώκό περύοδο (5οσ αι. π.Φ. - 2οσ
αι. μ.Φ.)
Η ανϊρτηςη ϋχει ωσ ςτϐχο να ανακαταςκευϊςει το χϊρτη του ιεροϑ τοπύου τησ λατρεύασ του
Αςκληπιοϑ ςτην Ανατολικό Λακωνύα και ςτο νηςύ των Κυθόρων απϐ τουσ κλαςικοϑσ ϋωσ τουσ
ρωμαώκοϑσ χρϐνουσ (5οσ αι. π.Φ. - 2οσ αι. μ.Φ.), ςε ςχϋςη με τισ οχυρωμϋνεσ θϋςεισ και οικιςμοϑσ
των περιοχών αυτών. Σα ςτοιχεύα που θα αξιολογηθοϑν ςυγκριτικϊ και θα παρουςιαςτοϑν,
προϋρχονται απϐ μυθολογικϋσ μαρτυρύεσ (π.χ. ο μϑθοσ τησ ύδρυςησ τησ Επιδαϑρου Λιμηρϊσ
απϐ Αργεύουσ επούκουσ που ξεκύνηςαν απϐ το ιερϐ του Αςκληπιοϑ ςτην Επύδαυρο), απϐ τισ
αρχαύεσ βιβιλογραφικϋσ πηγϋσ που αναφϋρονται ςτουσ ναοϑσ και τα ιερϊ τησ περιοχόσ (για
παρϊδειγμα, ο Παυςανύασ ςτην περιγραφό των Κυφϊντων αναφϋρει ϋνα ςπόλαιο αφιερωμϋνο
ςτο θεϐ που γειτνιϊζει με τον οχυρωμϋνο οικιςμϐ), καθώσ και απϐ τισ πρϐςφατεσ
αρχαιολογικϋσ ϋρευνεσ και εργαςύεσ πεδύου (αρχαιολογικϊ ευρόματα). Επομϋνωσ, η
παρουςύαςη αυτό επιχειρεύ να καταδεύξει το εϑροσ τησ διϊδοςησ και τησ ςημαςύασ τησ λατρεύασ
του Αςκληπιοϑ ςτην Ανατολικό Λακωνύα και τα Κϑθηρα απϐ την κλαςικό περύοδο μϋχρι τον 2ο
αι. μ.Φ. Επιπλϋον, το θρηςκευτικϐ ςτοιχεύο εξετϊζεται ςτο πλαύςιο των οχυρωματικών ϋργων
και των τοπογραφικών χαρακτηριςτικών τησ περιοχόσ (ϐπου κατοικοϑςαν περύοικοι) ςε μια
απϐπειρα να επιςημανθεύ η ςχϋςη μεταξϑ «ιεροϑ» και τοπύου.
60
C.R.M.E. (Committee for the Restoration of the Monuments of Epidaurus, Hellenic Ministry of
Culture & Tourism)
Ε.΢.Μ.Ε. (Επιτροπό ΢υντόρηςησ Μνημεύων Επιδαϑρου, Σ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. – Ε.΢.Μ.Ε., ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
New evidence on the organisation of the sanctuary of Asclepius in Epidaurus
The proposed presentation attempts to approach the issue of the organisation of the sacred
space based on the study of the configuration and function of buildings and other structures in
the santuary: holy wells, egkoimitiria, 'Building E' (=ash altar, temple and altar of Apollo and
Asclepius), the Temple of Asclepius, the Tholos-Thymeli, houses, the restaurant, the hostel,
other temples, fountains, baths, the stadium, the theatre, the agora, etc. Interpretations of the
functional role of each building and their association within the context of ritual practices will
be suggested. Particular reference is made to ‘Building E’, to the Abaton, to wells, to the 'Bath
of Asclepius', to the theatre and the agora according to recent excavation finds which shed
more light on the role of these buildings within the sanctuary. At the same time issues will be
raised concerning the coexistence and separation of "purified" and "polluted" areas in and
around the Asclepieion, the connection between the sanctuary and the city for which it used to
act as official shrine, and other religious, social, political and economic activities within the
sanctuary.
Νϋα ςτοιχεύα για την οργϊνωςη του ιεροϑ χώρου του Αςκληπιεύου τησ Επιδαϑρου
΢την προτεινϐμενη αναρτημϋνη ανακούνωςη (poster) επιχειρεύται η προςϋγγιςη του
ζητόματοσ τησ οργϊνωςησ του ιεροϑ χώρου μϋςα απϐ τη μελϋτη τησ χωροθϋτηςησ και τησ
λειτουργύασ των οικοδομημϊτων και λοιπών καταςκευών του ιεροϑ (ιερϊ φρϋατα, διαδοχικϊ
εγκοιμητόρια, ‘κτύριο Ε’ [= βωμϐσ τϋφρασ, ναΐςκοσ και βωμϐσ Απϐλλωνοσ και Αςκληπιοϑ],
ναϐσ Αςκληπιοϑ, Θϐλοσ-Θυμϋλη, ούκοι, εςτιατϐριο, ξενοδοχεύο, λοιπϊ ιερϊ, κρόνεσ και λουτρϊ,
ςτϊδιο και θϋατρο, αγορϊ κλπ.). Προτεύνονται ερμηνευτικϋσ προςεγγύςεισ ςτο λειτουργικϐ
ρϐλο του κϊθε κτιρύου, αλλϊ και ςτην μεταξϑ τουσ ςχϋςη ςτο πλαύςιο τησ λατρευτικόσ
πρακτικόσ. Ιδιαύτερη αναφορϊ γύνεται ςτο «Κτύριο Ε», ςτο Ωβατο, ςτα φρϋατα, ςτο ‘Λουτρϐν
Αςκληπιοϑ’, ςτο θϋατρο και την αγορϊ υπϐ το πρύςμα των πρϐςφατων αναςκαφικών
δεδομϋνων, τα οπούα ρύχνουν περιςςϐτερο φωσ ςτο λειτουργικϐ τουσ ρϐλο εντϐσ του ιεροϑ.
Παρϊλληλα θύγονται θϋματα ςχετικϊ με τη ςυνϑπαρξη και το διαχωριςμϐ του «καθαροϑ» και
«μιαςματικοϑ» χώρου μϋςα και γϑρω απϐ το Αςκληπιεύο, με τη ςϑνδεςη του ιεροϑ με την
πϐλη τησ οπούασ αποτελοϑςε το επύςημο ιερϐ, καθώσ και ϊλλεσ λατρευτικϋσ, κοινωνικϋσ,
πολιτικϋσ και οικονομικϋσ παρϊμετροι τησ δραςτηριϐτητασ ςτο ιερϐ.
61
Davis, Brent (Post-Doctoral Researcher, School of Historical and Philosophical Studies,
University of Melbourne)
Davis, Brent (Μεταδιδακτορικϐσ Ερευνητόσ, ΢χολό Ιςτορικών και Υιλοςοφικών ΢πουδών,
Πανεπιςτόμιο τησ Μελβοϑρνησ)
Chapin, Anne (Associate Professor of Art History and Archaeology. Brevard College)
Chapin, Anne (Αναπληρώτρια Καθηγότρια Ιςτορύασ τησ Σϋχνησ και Αρχαιολογύασ, Brevard
College)
Banou, Emilia (Assistant Professor, Department of History, Archaeology and Cultural Resources
Management, University of the Peloponnese)
Μπϊνου, Αιμιλύα (Επύκουρη Καθηγότρια Αρχαιολογύασ, Σμόμα Ιςτορύασ, Αρχαιολογύασ και
Διαχεύριςησ Πολιτιςμικών Αγαθών, Πανεπιςτόμιο Πελοποννόςου)
Hitchcock, Louise (Associate Professor of Archaeology, School of Historical and Philosophical
Studies, University of Melbourne)
Hitchcock, Louise (Αναπληρώτρια Καθηγότρια Αρχαιολογύασ, ΢χολό Ιςτορικών και
Υιλοςοφικών ΢πουδών, Πανεπιςτόμιο τησ Μελβοϑρνησ)
The Sacred Landscape of Vapheio-Palaiopyrgi
The LH IIB tholos tomb at Vapheio, near Amyklai in Laconia, remains famous for its rich grave
goods, including the two celebrated gold cups that accompanied the burial of the "Vapheio
prince." Less well known is that the tomb is situated near a major Mycenaean settlement at
Palaiopyrgi, and that an important Mycenaean conglomerate quarry lies between the two sites.
This investigation explores the relationship between the tomb and the surrounding landscape
by focusing on the tomb’s orientation. It has already been observed that the tomb's dromos is
oriented towards Profitis Ilias, the highest peak of the Taygetos massif. The connections
between tomb and skyscape, however, have so far gone unnoticed: on the summer solstice, the
rising sun shines precisely along the dromos to illuminate its entrance. Mycenaean religious
beliefs remain largely unknown, but cross-cultural and ethnographic comparisons suggest the
importance of the solstices to ancient peoples as times of rebirth and regeneration, and the sun
as a source of power. This investigation argues that a similar solar symbolism is embedded in
the placement of the Vapheio tholos tomb in its surrounding landscape. The use of
conglomerate rock, a prestige material in Mycenaean culture, and the clear sightline between
the tomb and Palaiopyrgi are also considered.
Σο Ιερϐ Σοπύο ςτο Βαφειϐ-Παλαιοπϑργι
Ο ΤΕ ΙΙΒ θολωτϐσ τϊφοσ ςτο Βαφειϐ, κοντϊ ςτισ Αμϑκλεσ τησ Λακωνύασ, παραμϋνει διϊςημοσ
για τα πλοϑςια κτερύςματα του, ςυμπεριλαμβανομϋνων των δϑο χρυςών κυπϋλλων που
ςυνϐδευαν την ταφό του «Πρύγκιπα του Βαφειοϑ». Λιγϐτερο γνωςτϐ ϐμωσ αποτελεύ το
γεγονϐσ ϐτι ο τϊφοσ βρύςκεται κοντϊ ςε ϋνα μεγϊλο Μυκηναώκϐ οικιςμϐ ςτο Παλαιοπϑργι, και
ϐτι μεταξϑ των δϑο αυτών περιοχών εντοπύζεται ϋνα ςημαντικϐ Μυκηναώκϐ λατομεύο
αμυγδαλύτη. Αυτό η παρουςύαςη διερευνϊ τη ςχϋςη μεταξϑ του τϊφου και του περιβϊλλοντοσ
τοπύου με βϊςη τον προςανατολιςμϐ του τϊφου. Ϊχει όδη παρατηρηθεύ ϐτι ο δρϐμοσ του
τϊφου εύναι προςανατολιςμϋνοσ προσ τον Προφότη Ηλύα, την ψηλϐτερη κορυφό του
Σαϒγϋτου. Ψςτϐςο, η ςυνδϋςη του τϊφου με το ουρϊνιο τοπύο ϋχει μϋχρι ςτιγμόσ περϊςει
62
απαρατόρητη: κατϊ το θερινϐ ηλιοςτϊςιο, ο ανατϋλλων όλιοσ λϊμπει ακριβώσ κατϊ μόκοσ του
δρϐμου ώςτε να φωτύςει την εύςοδϐ του τϊφου. Οι Μυκηναώκϋσ θρηςκευτικϋσ πεποιθόςεισ
παραμϋνουν ςε ϋνα μεγϊλο βαθμϐ ϊγνωςτεσ, αλλϊ αρκετϋσ διαπολιτιςμικϋσ και εθνογραφικϋσ
ςυγκρύςεισ καταδεικνϑουν τη ςημαςύα των ηλιοςτϊςιων για τουσ αρχαύουσ λαοϑσ ωσ ςτιγμϋσ
αναγϋννηςησ και αναζωογϐνηςησ, και του όλιου ωσ πηγό ενϋργειασ. Αυτό η μελϋτη
υποςτηρύζει ϐτι ϋνασ παρϐμοιοσ ηλιακϐσ ςυμβολιςμϐσ εμπεριϋχεται ςτην επιλογό τοποθεςύασ
του θολωτοϑ τϊφου ςε ςχϋςη με τον περιβϊλλον τοπύο. Εξετϊζεται επύςησ η χρόςη του
αμυγδαλύτη ωσ υλικοϑ κϑρουσ ςτον Μυκηναώκϐ πολιτιςμϐ, καθώσ και το ςαφϋσ πεδύο
ορατϐτητασ μεταξϑ του τϊφου και του οικιςμοϑ ςτο Παλαιοπϑργι.
Fotouchou, Maria (MA Student in Byzantine Archaeology, Department of History and
Archaeology, National and Kapodistrian University of Athens)
Υωτοϑχου, Μαρύα (Μεταπτυχιακό Υοιτότρια Βυζαντινόσ Αρχαιολογύασ, Σμόμα Ιςτορύασ και
Αρχαιολογύασ, Εθνικϐ και Καποδιςτριακϐ Πανεπιςτόμιο Αθηνών)
Byzantine and post-Byzantine Monemvasia: The churches
This poster aims to present the churches which were constructed or renovated during various
phases of the history of Monemvasia. The religious architecture of the Byzantine and postByzantine periods in Monemvasia will be examined, covering the years from the early 6th
century to the end of the 2nd Venetian Occupation (1715 AD). Initially, the early Byzantine
churches (for which we possess only scarce evidence) will be presented (6th-8th c.), followed by
the religious buildings of the next historical phase, the so called “Dark Ages” (9th-10th c.). We will
then examine the churches of the Middle Byzantine period (10th-12th c.), when the urban
development reached its peak, and of the subsequent phase of decline (Late Byzantine period,
13th c. - 1463). Finally, churches dating to the succeeding periods of foreign rule (1463-1540: 1st
Venetian Occupation, 1540-1690: 1st Ottoman Occupation, 1690-1715: 2nd Venetian Occupation)
will be included in the relevant section of post-Byzantine religious architecture. In this
presentation, the development of the building activity of religious monuments in both urban
centres of Monemvasia, the Upper and the Lower Towns, will be taken into consideration and
demonstrated. Additionally, emphasis will be placed on the variety of distinctive architectural
types of the churches. Eventually, the examination of architectural remains might reveal a
potential association with organised building projects.
Βυζαντινό και μεταβυζαντινό Μονεμβαςύα: Οι εκκληςύεσ
Η παροϑςα ανϊρτηςη ϋχει ςκοπϐ να παρουςιϊςει τουσ ναοϑσ που ανεγϋρθηκαν ό
ανακαινύςτηκαν κατϊ τισ διαφορετικϋσ φϊςεισ τησ ιςτορύασ τησ Μονεμβαςύασ. Η ανακούνωςη
επικεντρώνεται ςτη θρηςκευτικό αρχιτεκτονικό των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών
περιϐδων, που καλϑπτουν χρονολογικϊ τα ϋτη απϐ την ύδρυςη τησ πϐλησ τον 6 ο αιώνα ωσ το
τϋλοσ τησ δεϑτερησ Βενετοκρατύασ (1715). ΢την πρώτη περύοδο περιλαμβϊνονται οι πρώιμοι
Βυζαντινού χρϐνοι που τεκμηριώνονται απϐ πενιχρϊ κατϊλοιπα (6 οσ-8οσ αι.). ΢την επϐμενη
φϊςη εξετϊζονται οι λεγϐμενοι «ςκοτεινού χρϐνοι» (9οσ-10οσ) και ςτη ςυνϋχεια οι δϑο αιώνεσ
ακμόσ τησ Μονεμβαςύασ (Μεςοβυζαντινού χρϐνοι, 10οσ-12οσ) και η ςυνακϐλουθη παρακμό
(Τςτεροβυζαντινού χρϐνοι, 13οσ-1463). Ακολουθοϑν οι περύοδοι τησ ξϋνησ κυριαρχύασ τησ πϐλησ
(1463-1540: Α’ Βενετοκρατύα, 1540-1690: Α’ Σουρκοκρατύα, 1690-1715: Β’ Βενετοκρατύα) που
63
ολοκληρώνουν την εξϋταςη και τησ Μεταβυζαντινόσ φϊςησ τησ πϐλησ. ΢ημειώνεται ϐτι θα
εξεταςτεύ η θρηςκευτικό οικοδομικό δραςτηριϐτητα και των δϑο κϋντρων τησ πϐλησ, τησ Ωνω
και τησ Κϊτω Πϐλησ. Επιπλϋον, θα δοθεύ ϋμφαςη ςτη διϊκριςη του αρχιτεκτονικοϑ τϑπου των
ναών. Σϋλοσ, τα εξεταςθϋντα αρχιτεκτονικϊ κατϊλοιπα θα επιχειρηθεύ να ςυςχετιςθοϑν με
ενδεχϐμενη ϑπαρξη οργανωμϋνων αρχιτεκτονικών προγραμμϊτων.
Fragou, Gely (Archaeologist, Hellenic Ministry of Culture & Tourism)
Υρϊγκου, Γκϋλυ (Αρχαιολϐγοσ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
A Minoan peak sanctuary at Vigla, Kythera. Preliminary survey
Kythera is located within the Aegean network of strategic positions occupied by the Minoans.
Recent research has provided us with new evidence concerning the Minoan past of the island.
The presence of a Minoan peak sanctuary on Kythera (Aghios Georghios sto Vouno) has been
known since the early 90s, when it was first excavated. Before then mountain-top shrines were
known only in Minoan Crete. Another peak sanctuary (the second on the island) has been
located at Leska, the excavation of which started last year (2011). A third Minoan peak
Sanctuary seems to have existed on the hill called Vigla exactly above the village of Drymonas,
south-western Kythera. This third sanctuary along with the previous two seem to form a
triangle. Both the other Minoan peak sanctuaries are visible from Vigla. No architectural
remains are visible, but we do not expect any, at a terrace sanctuary of the Minoan period. The
site shares all the characteristic topographic features of Minoan peak sanctuaries: it is situated
on a mountain which dominates the local landscape and it must be associated with a
neighbouring settlement/farmstead not yet identified. The shrine is not located on the actual
highest point of the mountain, but on what appears to be the highest point seen from the valley
below. These very features led us to examine the locality and thus to identify the site as a
Minoan peak sanctuary. A small number of potsherds of the Minoan period were collected,
which seem to belong to small ritual vessels. The area is very rocky and only a very small layer
of earth covers the bedrock. The area covered by the sanctuary does not seem to be very large,
since sharp rocks break up the available space. Even though the site was not known or
excavated before, it seems to have suffered from bad weather and soil erosion. So even if the
archaeological evidence is weak, the topography and environment of the site is a strong
argument for its identification as a peak sanctuary. Its location inland and its distance from the
sea along with the poor finds indicate that it might have served farmsteads located somewhere
nearby.
Ένα μινωικϐ ιερϐ κορυφόσ ςτη Βύγλα Κυθόρων. Προκαταρκτικό ϋρευνα
Σα Κϑθηρα βρύςκονται εντϐσ των δικτϑων των ςτρατηγικών θϋςεων του Αιγαύου που όλεγχαν
οι Μινωύτεσ. Πρϐςφατεσ ϋρευνεσ ϋχουν αποδώςει νεώτερα ςτοιχεύα ςχετικϊ με το μινωικϐ
παρελθϐν του νηςιοϑ. Η ϑπαρξη ενϐσ μινωικοϑ ιεροϑ κορυφόσ ςτα Κϑθηρα (Ωγιοσ Γεώργιοσ
ςτο Βουνϐ) εύναι γνωςτό απϐ τισ αρχϋσ του '90, ϐταν αναςκϊφηκε για πρώτη φορϊ. Μϋχρι
τϐτε, ιερϊ κορυφόσ εύχαν βρεθεύ μϐνο ςτη μινωικό Κρότη. Ϊνα ϊλλο ιερϐ κορυφόσ (το δεϑτερο
ςτο νηςύ) ϋχει εντοπιςτεύ ςτη Λϋςκα, η αναςκαφό του οπούου ξεκύνηςε κατϊ το προηγοϑμενο
ϋτοσ (2011). Ϊνα τρύτο μινωικϐ ιερϐ κορυφόσ φαύνεται να υπόρχε πϊνω ςτο λϐφο που
ονομϊζεται Βύγλα, ακριβώσ πϊνω απϐ το χωριϐ Δρυμώνασ, ςτο νοτιο-δυτικϐ τμόμα των
64
Κυθόρων. Αυτϐ το τρύτο ιερϐ μαζύ με τα δϑο προηγοϑμενα φαύνεται να ςχηματύζουν ϋνα
τρύγωνο. Απϐ τη Βύγλα εύναι ορατϊ και τα ϊλλα δϑο ιερϊ κορυφόσ. Δεν ςώζονται
αρχιτεκτονικϊ λεύψανα, αλλϊ δεν θεωροϑνταν αναμενϐμενα ςε ϋνα αναλλημματικϐ ιερϐ τησ
μινωικόσ περιϐδου. Ο χώροσ παρουςιϊζει ϐλα τα τοπογραφικϊ χαρακτηριςτικϊ των μινωικών
ιερών κορυφόσ. Βρύςκεται ςε ϋνα βουνϐ που δεςπϐζει επύ του τοπύου και θα πρϋπει να
ςυνδεϐταν με ϋναν γειτνιϊζοντα οικιςμϐ / αγροικύα που δεν ϋχει ακϐμη ανακαλυφθεύ. Σο ιερϐ
δεν βρύςκεται ακριβώσ ςτον ψηλϐτερο ςημεύο του βουνοϑ, αλλϊ ςε ϐ,τι φαύνεται να εύναι το
υψηλϐτερο ςημεύο για κϊποιον που κοιτϊζει απϐ την κοιλϊδα. Αυτϊ τα χαρακτηριςτικϊ μϊσ
ώθηςαν ςτο να εξετϊςουμε το χώρο και, ςυνεπώσ, να τον ερμηνεϑςουμε ωσ μινωικϐ ιερϐ
κορυφόσ. Ϊνασ μικρϐσ αριθμϐσ οςτρϊκων τησ μινωικόσ περύοδου περιςυνελϋγη και εικϊζεται
ϐτι μϊλλον ανόκουν ςε μικρϊ τελετουργικϊ ςκεϑη. Η περιοχό εύναι εξαιρετικϊ βραχώδησ και
μϐνο ϋνα πολϑ μικρϐ ςτρώμα γησ καλϑπτει το βρϊχο. Ο χώροσ που καταλαμβϊνει το ιερϐ δεν
φαύνεται να εύναι πολϑ μεγϊλοσ, καθώσ κοφτερϊ βρϊχια προεξϋχουν απϐ παντοϑ. Ενώ η
τοποθεςύα δεν όταν γνωςτό και δεν ϋχει αναςκαφεύ, φαύνεται ωςτϐςο να ϋχει υποςτεύ
διϊβρωςη. Όμωσ, ακϐμα κι αν τα αρχαιολογικϊ ευρόματα εύναι λιγοςτϊ, η τοπογραφύα και το
περιβϊλλον του χώρου αποτελοϑν ιςχυρϊ επιχεύρηματα για το χαρακτηριςμϐ του ωσ ιεροϑ
κορυφόσ. Η θϋςη του ςτην ενδοχώρα και η απϐςταςό του απϐ τη θϊλαςςα μαζύ με τα λιγοςτϊ
ευρόματα υποδεικνϑουν ϐτι ύςωσ εξυπηρετοϑςε παρακεύμενεσ αγροικύεσ.
Maniaki, Artemis (Archaeologist, 6th EPCA, Helelnic Ministry of Culture & Tourism)
Μανιϊκη, Ωρτεμισ (Αρχαιολϐγοσ, ΢Σ’ ΕΠΚΑ, ΤΠ.ΠΟ.Σ.)
Female and animal figurines from the sanctuary of Artemis Aontia at Rakita in Achaia
The systematic excavation conducted at the temple of Artemis Aontia at the location "Achnari"
Upper Mazaraki (Rakita), under the supervision of Dr. M. Petropoulos, brought to light clay
figurines dating from the early Classical to the Hellenistic period. These figurines belong to two
categories; those that depict female figures and those representing animals. Specifically, there
are eight female figurines and fourteen animal figurines. In the first category are figurines
depicting female horse-riders, seated female figures, female heads with different and
interesting hairstyles and a standing female figure with an attached semicircular base. In the
category of animal figurines horses, dogs and deer are found, which is to be expected in a
sanctuary dedicated to the goddess Artemis, and also figurines of waterbirds and other birds.
The study of these offerings can lead to interesting conclusions about the cult of Artemis as it
may allow further comparisons with other temples of the goddess in the Peloponnese.
Ειδώλια γυναικεύων μορφών και ζώων απϐ το ιερϐ τησ Άρτεμησ Αοντύασ ςτη Ρακύτα ΑχαϏασ
Η ςυςτηματικό αναςκαφό του ιεροϑ τησ Ωρτεμησ Αοντύασ ςτη θϋςη «Αχνϊρι» Ωνω
Μαζαρακύου (Ρακύτα), υπϐ τη διεϑθυνςη του Δροσ Μιχ. Πετρϐπουλου, ϋφερε ςτο φωσ πόλινα
ειδώλια, που χρονολογοϑνται απϐ τουσ πρώιμουσ κλαςικοϑσ ϋωσ και τουσ ελληνιςτικοϑσ
χρϐνουσ. Ανόκουν ςε δϑο κατηγορύεσ: αυτϊ που απεικονύζουν γυναικεύεσ μορφϋσ και αυτϊ που
αναπαριςτοϑν ζώα. Πιο ςυγκεκριμϋνα πρϐκειται για οκτώ ειδώλια γυναικεύων μορφών και
δεκατϋςςερα ειδώλια ζώων. ΢την πρώτη κατηγορύα απαντώνται ειδώλια που απεικονύζουν
αναβϊτιδα ςε ύππο, ϋνθρονη γυναικεύα μορφό, κεφαλϋσ γυναικών με διαφορετικϋσ και
ενδιαφϋρουςεσ κομμώςεισ, αλλϊ και ϐρθια γυναικεύα μορφό, με ςυμφυό ημικυκλικό βϊςη.
65
΢την κατηγορύα των ζώων ςυναντϊμε ειδώλια ύππων, ςκϑλων και ελαφιοϑ, γεγονϐσ
αναμενϐμενο για ϋνα ιερϐ ςτο οπούο λατρευϐταν η θεϊ Ωρτεμη, αλλϊ και ειδώλια πτηνών υδροβύων
και μη. Η μελϋτη των αναθημϊτων αυτών προςφϋρει ενδιαφϋροντα ςτοιχεύα για τη λατρεύα τησ
Ωρτεμησ, καθώσ μπορεύ να οδηγόςει ςε ςυγκρύςεισ με ϊλλα ιερϊ τησ θεϊσ ςτην Πελοπϐννηςο.
Philippa-Touchais, Anna (Archaeologist-researcher; French School at Athens)
Philippa-Touchais, Anna (Αρχαιολϐγοσ-Ερευνότρια, Γαλλικό ΢χολό Αθηνών)
Touchais, Gilles (Professor of Aegean Archaeology, University of Paris I Panthéon-Sorbonne)
Touchais, Gilles (Καθηγητόσ Αιγιακόσ Αρχαιολογύασ, University of Paris I Panthéon-Sorbonne)
New evidence for an Archaic sanctuary on the hill of Aspis at Argos
The existence of an Archaic sanctuary on top of the hill of Aspis had been mentioned by the first
excavator of the site, W. Vollgraff, in early 1900: a tripartite building was assumed to be an
“archaic temple” on the basis of (1) the pottery found within it, (2) several clay sima fragments
found inside a nearby cistern, and (3) a deposit of Archaic votive offerings in the vicinity,
including an interesting head of a male, clay figurine. Apparently, these data were considered
unconvincing, and the existence of this sanctuary remained generally unknown. However,
during recent excavations of the Middle Helladic settlement on the hill (1974-1990), many
Archaic clay figurines have been identified, mostly out of context; among them, a male head
evoking the one found by Vollgraff. In addition, a new archaic ex-voto deposit was found,
containing mainly miniature vases and terracotta figurines. Within this deposit, it is worth
noting the presence of a fragmentary Late Geometric skyphos decorated with an interesting
figural representation. Finally, during the 2011 excavation season, several new archaic clay
figurines were uncovered, including an interesting type of Daedalic style (last quarter of the 7 th
c. BC). These new findings not only confirm the existence of an archaic sanctuary on top of the
hill of Aspis, but also suggest its dating at an early stage of the period, if not even earlier.
Νϋα ςτοιχεύα για ϋνα αρχαώκϐ ιερϐ ςτο λϐφο τησ Αςπύδοσ ςτο Άργοσ
Η ϑπαρξη ενϐσ αρχαώκοϑ ιεροϑ ςτην κορυφό του λϐφου Αςπύσ εύχε αναφερθεύ απϐ τον πρώτο
αναςκαφϋα του χώρου, W. Vollgraff, ςτισ αρχϋσ του 1900: ϋνα τριμερϋσ κτύριο αποδϐθηκε ςε
ϋναν «αρχαώκϐ ναϐ» με βϊςη (1) την κεραμικό που βρϋθηκε μϋςα ςε αυτϐ, (2) διϊφορα πόλινα
θραϑςματα ςύμησ που βρϋθηκαν μϋςα ςε μια παρακεύμενη δεξαμενό, και (3) μια απϐθεςη
αρχαώκών αναθημϊτων ςτην περιοχό, ςυμπεριλαμβανομϋνησ μιασ ενδιαφϋρουςασ ανδρικόσ
κεφαλόσ-πόλινο ειδώλιο. Σα ςτοιχεύα αυτϊ προφανώσ θεωρόθηκαν μη πειςτικϊ και η ϑπαρξη
αυτοϑ του ιεροϑ ςε γενικϋσ γραμμϋσ αγνοεύτο. Ψςτϐςο, κατϊ τη διϊρκεια των πρϐςφατων
αναςκαφών του Μεςοελλαδικοϑ οικιςμοϑ πϊνω ςτο λϐφο (1974-1990), εντοπύςτηκαν πολλϊ
διϊςπαρτα αρχαώκϊ πόλινα ειδώλια. Ανϊμεςϊ τουσ και μια ανδρικό κεφαλό που θυμύζει εκεύνη
που εύχε βρεθεύ απϐ τον Vollgraff. Επιπλϋον, εντοπύςτηκε μια νϋα απϐθεςη αρχαώκών
αναθημϊτων, η οπούα περιελϊμβανε κυρύωσ μικρογραφικϊ αγγεύα και πόλινα ειδώλια. ΢το
πλαύςιο αυτόσ τησ απϐθεςησ, αξύζει να ςημειωθεύ η ϑπαρξη ενϐσ αποςπαςματικοϑ
Ύςτερογεωμετρικοϑ ςκϑφου διακοςμημϋνου με μια ενδιαφϋρουςα εικονιςτικό παρϊςταςη.
Σϋλοσ, κατϊ τη διϊρκεια τησ αναςκαφικόσ περιϐδου του 2011, αποκαλϑφθηκαν αρκετϊ νϋα
αρχαώκϊ πόλινα ειδώλια, ςυμπεριλαμβανομϋνου ενϐσ ενδιαφϋροντοσ δεύγματοσ δαιδαλικοϑ
66
ρυθμοϑ (τελευταύο τϋταρτο του 7ου αιώνα π.Φ.). Σα νϋα αυτϊ ευρόματα ϐχι μϐνο
επιβεβαιώνουν την ϑπαρξη ενϐσ αρχαώκοϑ ιεροϑ ςτην κορυφό του λϐφου τησ Αςπύδοσ, αλλϊ
και ανϊγουν τη χρονολϐγηςό του ςτα πρώιμα ςτϊδια τησ περιϐδου, ό ύςωσ και νωρύτερα.
Tsoulogiannis, Ioannis Panagiotis (Teacher of Secondary Education, Sparti)
Σςουλϐγιαννησ, Ιωϊννησ Παναγιώτησ (Εκπαιδευτικϐσ Μϋςησ Εκπαύδευςησ, ΢πϊρτη)
The Cave of Asclepius at Kyphanta
The presentation of this poster is related to the historical approach and promotion of the cave
sanctuary of Asclepius at Kyphanta (Kyparissi at Laconia). Its interest lies in the fact that within
these caves there is evidence of cult and healing rituals that took place there. Such evidence
includes a rock-cut basin, a system for collecting the water dripping from the rock and
sculptured niches for votive offerings.
Σο ΢πόλαιο του Αςκληπιοϑ ςτα Κϑφαντα
Η πρϐταςη για αναρτημϋνη ανακούνωςη ςχετύζεται με την ιςτορικό προςϋγγιςη και ανϊδειξη
του Ιεροϑ ςπηλαύου του Αςκληπιοϑ ςτα Κϑφαντα (Κυπαρύςςι Λακωνύασ). Σο ενδιαφϋρον
ϋγκειται ςτο γεγονϐσ ϐτι ςτο εν λϐγω ςϑςτημα ςπηλαύων βρύςκονται ενδεύξεισ των
λατρευτικών και ιαματικών λειτουργιών που λϊμβαναν χώρα εκεύ. Σϋτοια εύναι ο λαξευμϋνοσ
ςτο βρϊχο λουτόρασ, το ςϑςτημα ςυγκϋντρωςησ των υδϊτων που ϋςταζαν απϐ το βρϊχο,
ϐπωσ και λαξευμϋνεσ θϋςεισ για αναθόματα.
Σςουλϐγιαννησ Ι., ΢παντύδοσ Δ., Αςκληπιεύα τησ Λακωνύασ, Αθόνα,2005.
Σςουλϐγιαννησ Ι., ΢παντύδοσ Δ., Ιατρικό ςτην Αρχαύα ΢πϊρτη, Αθόνα, 2008.
67

Συμβουλευτικοί Σταθμοί Νέων: Η λειτουργία τους και η