Ēycie religijne M ieszkaÍcy Biaegostoku stanowili spoecznoy bardzo zrónicowan pod wzglÆdem wyznaniowym. Podziay religijne w zasadzie pokryway siÆ z narodowoyciowymi, cho z czasem i w tej kwestii nastÆpoway pewne zmiany: coraz wiÆcej wyznawców religii niekatolickich uznawao siÆ za Polaków. By to rezultat pracy edukacyjnej prowadzonej w publicznych szkoach, a czÆsto take przejaw oportunizmu. Wedug spisu z 1931 roku 45,5% mieszkaÍców Biaegostoku stanowili katolicy. Po odzyskaniu niepodlegoyci istniaa tylko jedna parafia: Wniebowstpienia NajywiÆtszej Marii Panny, skupiona wokó koycioa farnego. Druga powstaa na pocztku dwudziestolecia miÆdzywojennego we wsi Dojlidy (ob. dzielnica Biaegostoku) i obejmowaa przedmieycia. W 1919 roku opuszczona prawosawna cerkiew pw. Narodzenia NajywiÆtszej Marii Panny NABOēEýSTWO W SZKOLE CELEBRUJE KSIðDZ ALEKSANDER CHODYKO PORTAL WEJćCIOWY DO KOćCIOãA PW. WNIEBOWSTðPIENIA NAJćWIõTSZEJ MARII PANNY RABIN BIAãEGOSTOKU DOKTOR GEDALI ROZENMAN PODCZAS ROZMOWY Z ARCYBISKUPEM DIECEZJI WILEýSKIEJ ROMUALDEM JAãBRZYKOWSKIM. W GãõBI KSIðDZ DZIEKAN ALEKSANDER CHODYKO 23 ijYCIE RELIGIJNE w Dojlidach zostaa przekazana katolikom. W 1925 roku powstaa trzecia parafia (a druga miejska) – kwiÆtego Rocha. Jej proboszcz, ksidz Adam Abramowicz, zainicjowa w 1926 roku budowÆ koycioa pw. kwiÆtego Rocha. W przededniu drugiej wojny ywiatowej w mieycie pracowao 17 ksiÆy i 30 sióstr zakonnych habitowych. W 1935 roku pojawia siÆ w mieycie misjonarka – ywiÆta Bolesawa Lament, której zakon utworzy dom zakonny oraz internat dla mÆskiej modziey gimnazjalnej. Biaystok wchodzi w skad diecezji (od 1925 roku archidiecezji) wileÍskiej. W okresie miÆdzywojennym w mieycie nastpi wyra|ny przyrost ludnoyci wyznania prawosawnego. Byo to zwizane z powrotami z tzw. bieeÍstwa, czyli przymusowej emigracji osób tego wyznania w 1915 roku. Do miasta trafiali te uchod|cy z Rosji ogarniÆtej wojn domow, a potem – bolszewickim terrorem. W 1931 roku prawosawni stanowili 8,2% mieszkaÍców. Cerkiew prawosawna poniosa najwiÆksze straty, jeyli chodzi o stan posiadania. Wci postrzegano j jako oficjaln religiÆ nieistniejcego ju Imperium Rosyjskiego (od 1918 roku Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, potocznie zwana Rosj sowieck), wykorzystywan do umocnienia rosyjskiego panowania, a liczne cerkwie traktowano jako spuyciznÆ czasów niewoli. Oficjalna polityka wadz polskich CERKIEW PW. ćWIõTEGO MIKOãAJA. GãÓWNA ćWIðTYNIA PRAWOSãAWNYCH PRAWOSãAWNY KONDUKT ēAãOBNY CMENTARZ ēOãNIERZY NIEMIECKICH Z I WOJNY ćWIATOWEJ W ZWIERZYýCU, OPIEKOWALI SIõ NIM BIAãOSTOCCY NIEMCY 24 ijYCIE RELIGIJNE NIEKTÓRE kWI¦TA I TRADYCJE YDOWSKIE W miÆdzywojennym Biaymstoku ydzi zaznaczali swoj obecnoy na kadym kroku. Nie tylko mieli swoje szkoy i instytucje, ale take hucznie obchodzili swoje ywiÆta i uroczystoyci. Jednym z waniejszych ywit ydowskich by Rosz ha-Szana, czyli dzieÍ rozpoczynajcy rok ydowski. By to pierwszy dzieÍ miesica tiszri (wrzesieÍ lub pa|dziernik). Otwiera on 10-dniowy okres pokutny, który koÍczy siÆ ywiÆtem Jom Kipur (Dniem Pojednania). Rosz ha-Szana obchodzono jako rocznicÆ stworzenia ywiata. W tym dniu po modlitwie w synagodze odprawiano domow liturgiÆ nad jabkiem z miodem. Jak wspomina Kalman Kania, yd z Jasionówki, po wojnie mieszkajcy w Biaymstoku, we wrzeyniu nie brakowao w sklepach miodu – by masowo kupowany po to waynie, aby kolejny rok by RõCZNIE WYKONANA KARTKA NA ćWIõTO PURIM. sodki. Ze ywiÆtem tym wiza siÆ te zwyczaj popoudnioASTROLOGICZNYM ZNAKIEM TEGO ćWIõTA BYãA RYBA. wego (a czÆsto niemal o zmroku) odprawiania modów nad NAPIS „MISCHENICHNAS ADAR MARBIM BESIMCHA” ZNACZY: „KIEDY NADCHODZI ADAR, ROćNIE NASZA najblisz rzek. W tym czasie tysice biaostockich ydów RADOćç” modlio siÆ nad Bia. Wytrzsali przy tym kieszenie, aby pozby siÆ zbÆdnych okruszków. Miao to symboliczne znaczenie: w ten sposób ydzi oczyszczali duszÆ z popenionych grzechów. Innym zwyczajem byo dÆcie w barani róg (szofar), ogaszajce Boga królem wszechywiata i wzywajce ludzi do pokuty (dlatego Rosz ha-Szana nazywano te kwiÆtem Trbek). Innym wanym ywiÆtem byo Purim, kwiÆto Losów. Obchodzono je 14. dnia miesica adar (luty lub marzec) na pamitkÆ ocalenia ydów w Persji. Otó nieyczliwy wyznawcom judaizmu Haman, minister króla Achaszwerosza, postanowi ich zgadziÂ. Dowiedziaa siÆ o tym królowa Estera i poprosia króla o zmianÆ decyzji. Ten zgodzi siÆ i skaza Hamana i jego rodzinÆ na ymierÂ. kwiÆto to miao radosny charakter. Organizowano zabawy, maskarady, obdarowywano siÆ prezentami. Tego dnia w biaostockich synagogach czytano KsiÆgÆ Estery (opisuje ona to wydarzenie). Za kadym razem, gdy odczytywano imiÆ Haman, uczestnicy naboeÍstwa tupali i grzechotali koatkami. Takie zachowanie ydów KARTKA NOWOROCZNA. byo |ródem wielu przesdów wyród spoecznoyci KARTKA WESELNA, NAPIS U DOãU „LESZANA TOWA chrzeycijaÍskiej. PRZEDSTAWIAJðCA TIKATEWU” ZNACZY: „OBYćCIE BYLI ydzi mieli take swoje obyczaje weselne, o których ZAKOCHANð PARõ ZAPISANI (W KSIõDZE ēYCIA) tak naprawdÆ mona napisa oddzieln ksikÆ. I OPIECZõTOWANI NA DOBRY ROK!” Nieomal kada ceremonia weselna miaa inny charakter. Wspólne byo to, e cho na stoach nie brakowao butelek z wódk, a kieliszki byy napenione, to tego dnia alkoholu wayciwie nie pito. Obyczaj nakazywa pozostawi kieliszek niedopity do koÍca. Oczywiycie kade wesele ydowskie miao nienaruszalne elementy: post przed ceremoni zaylubin, baldachim ylubny (chuppa) niesiony nad mod par, kontrakt maeÍski (ketuba), siedem bogosawieÍstw (Szewa Brachot), a na koniec przyjÆcie weselne i taÍce. wyra|nie zmierzaa do ograniczenia wpywów prawosawia na Kresach i terenach z nimi ssiadujcych. Biaostocka Cerkiew, podlega diecezji grodzieÍskiej, stracia dwie ywitynie garnizonowe oraz cerkiew pw. Narodzenia NajywiÆtszej Marii Panny w Dojlidach – zamieniono je na koycioy katolickie. W 1938 roku przesta istnie prawosawny sobór pw. Zmartwychwstania Chrystusa przy ulicy Sienkiewicza (obecnie znajduje siÆ w tym miejscu budynek Komendy Wojewódzkiej Policji). Poprzedzi to dugoletni proces sdowy, który toczy siÆ miÆdzy Magistratem Biaegostoku i Ministerstwem Skarbu. O prawo wasnoyci wystpia równie kuria prawosawna. Sobór pw. Zmartwychwstania Chrystusa by gotowy w stanie surowym w 1915 roku. Wadze polskie nie pozwoliy jednak na jego wykoÍczenie. Budynek niszcza, a w koÍcu Rada Miejska podjÆa uchwaÆ o rozbiórce ze wzglÆdów bezpieczeÍstwa. ycie religijne wyznawców prawosawia skupiao siÆ wokó soboru pw. kwiÆtego Mikoaja Cudotwórcy. W miÆdzywojennym Biaymstoku istniaa te gmina ewangelicko-augsburska. Bya ona zwizana z niewielk spoecznoyci niemieck, która pojawia siÆ w Biaymstoku pod koniec XVIII wieku po upadku powstania koyciuszkowskiego. W 1795 roku miasto i najblisze okolice przy- 25 ijYCIE RELIGIJNE pady Prusom. Ten stan trwa do 1807 roku, kiedy to ziemie te weszy w skad Imperium Rosyjskiego. Narodowoyci niemieckiej byo te wielu fabrykantów inwestujcych w miejscowy przemys wókienniczy oraz czÆy kadry kierowniczej, a przede wszystkim wykwalifikowani tkacze z Saksonii. Wedug spisu ludnoyci przeprowadzonego w 1931 roku w Biaymstoku mieszkao mniej wiÆcej 3 tys. (czyli okoo 3%) ewangelików. Przed pierwsz wojn ywiatow byo ich cztery razy wiÆcej. Lider tej spoecznoyci, pastor Teodor Zirkwitz, by lubiany i szanowany przez spoecznoy polsk i wadze lokalne za swoj lojalnoy i patriotyczn postawÆ. Gówn ywityni biaostockich ewangelików by koyció pw. kwiÆtego Jana przy ulicy Pierackiego (ob. ul. Warszawska) o charakterystycznej masywnej, neoromaÍskiej bryle. W Biaymstoku mieycia siÆ polska centrala Misji BarbikaÍskiej – organizacji religijnej powstaej w Londynie w 1898 roku i zajmujcej siÆ nawracaniem ydów na chrzeycijaÍstwo (wyznania ewangelicko-reformowanego). Dom Misji BarbikaÍskiej zosta otwarty w Biaymstoku w 1925 roku. Kierowa nim pastor Piotr Gorodiszcz. Biaostocka centrala zakadaa filie w Wilnie, Grodnie, Równem i Lublinie. W 1936 roku przy ulicy kwiÆtego Rocha 25 wybudowano koyció misyjny; ponadto misja miaa swój szpital i drukarniÆ. Wydawaa w jÆzyku polskim i ydowskim miesiÆcznik „Dos Wort” (Sowo). W latach 30. przeszo 43% mieszkaÍców byo wyznania mojeszowego. Spoecznoy ydowska bya bardzo religijna, cho chasydów (bogobojnych ydów, gorliwie przestrzegajcych zasad Tory) byo niewielu. W mieycie istniao okoo 100 synagog, bonic i domów modlitw; poza tym wiele szkó religijnych rónego szczebla o renomie przekraczajcej granice województwa biaostockiego. Pod koniec lat 30. w caym województwie mieszkao okoo 100 rabinów. Religia przenikaa cae ycie wierzcych ydów, w tym take dziaalnoy spoeczn i polityczn. Wayciwie wszystkie ydowskie partie polityczne (poza marksistowskorobotniczym Bundem) miay charakter wyznaniowy. Biaostoccy wyznawcy judaizmu utrzymywali ycise kontakty z oyrodkiem wileÍskim. KOkCIÓ FARNY POD WEZWANIEM NAJkWI¦TSZEJ MARII PANNY Jego budowÆ wedug projektu architekta Józefa Piusa DziekoÍskiego rozpoczÆto w 1900 roku, a ukoÍczono w 1907 roku. Koszt budowy wynosi okoo 250 tys. rubli. Wedug przewodnika z 1933 roku: BudowÆ koycioa zawdziÆcza naley niezmordowanym staraniom dziekana ówczesnego ks. Wilhelma Szwarca oraz ofiarnoyci ludnoyci polskiej miasta i okolic, która bez rónicy stanu i pochodzenia nie szczÆdzia datków na wzniesienie drugiej ywityni katolickiej w Biaymstoku. (…) wewntrz koyció uzyska piÆkny otarz gówny, drewniany, dÆbowy w stylu gotyckim, projektu art. rze|biarza W. Bogaczyka – zbudowany kosztem 28 000 rubli. Z dalszych skadek zbudowano z prawej strony otarz Matki Boskiej CzÆstochowskiej w stylu gotyckim z masy mozaikowej wg projektu arch. budowniczego DziekoÍskiego. Obraz Matki Boskiej CzÆstochowskiej zosta przywieziony przez ptników – parafian biaostockich. Pracownicy stacji Starosielce ufundowali i wykonali otarz boczny, dÆbowy, pod wezwaniem yw. Antoniego. Równie z darów poszczególnych rodzin biaostockich zostay umieszczone yrandole i ywieczniki. Caa ywitynia staa siÆ jedynem miejscem nie tylko kultu religijnego, ale i ark narodowych uczu polskich. W ostatnich latach zbudowano, staraniem ówczesnego Dziekana Ks. A Chodyko, niewielki, lecz piÆkny otarzyk w lewej nawie (w stylu gotyckim) i stalle w nawie gównej. (pisownia oryginalna) 26 KOćCIÓã PROTESTANCKI PW. ćWIõTEGO JANA WNõTRZE ZBORU PRZY ULICY PIERACKIEGO (OB. UL. WARSZAWSKA) ijYCIE RELIGIJNE SYNAGOGA PUãKOWA NA ROGU ULIC SIENKIEWICZA I NADRZECZNEJ KALENDARZ JUBILEUSZOWY. PAMIðTKA XV-LECIA ODZYSKANIA NIEPODLEGãOćCI, BIAãYSTOK 1934 PARK IM. KSIõCIA JÓZEFA PONIATOWSKIEGO – NA PIERWSZYM PLANIE PAWILON RESTAURACYJNY, A W GãõBI SYNAGOGA BET SZMUEL WIELKA SYNAGOGA Jej budowÆ, wedug projektu inyniera Salomona Rabinowicza, ukoÍczono w 1914 roku. Koszt oszacowano na okoo 50 tys. rubli, z czego 40 tys. uzyskano z opat za miÆso koszerne (korobka) i z ofiar. O samej ywityni w przewodniku po Biaymstoku z 1933 roku napisano: Wewntrz synagogi na uwagÆ zasuguje kopua, oparta na supach elaznobetonowych. Dla kobiet urzdzona jest galerja (z 3 stron, prócz wschodniej, gdzie znajduje siÆ Arka Przymierza). Wielkiej Synagogi, wzniesionej na krótko przed wojn europejsk i to na miejscu starej synagogi, nie mona byo budowa w dowolnych rozmiarach. W miÆdzyczasie powsta cay szereg budowli zarówno ze strony wschodniej, jak i zachodniej. Chcc jednakowo wzniey wiÆksz budowlÆ, naleao j rozszerzyÂ. Std te po bliszym przyjrzeniu siÆ stwierdzi mona, i szerokoy sali modlitewnej (pn-pd) jest wiÆksza ni jej dugoyÂ, co stanowi ciekawy szczegó w budowie Wielkiej Synagogi. (pisownia oryginalna) 27 ijYCIE RELIGIJNE WYBRANE kWITYNIE wyznania ewangelicko-augsburskiego Koyció pw. kwiÆtego Jana (ob. rzymskokatolicki), ul. Pierackiego (ob. ul. Warszawska) wyznania ewangelicko-reformowanego Koyció Misji BarbikaÍskiej, ul. yw. Rocha wyznania mojeszowego Synagoga Bet Szmuel, ul. Branickiego 3 Synagoga Bonica Cytronów, ul. Polna (ob. ul. WaryÍskiego 24a) Synagoga Chóralna (Chorszul), zwana te Synagog Zabudowskich, ul. ydowska (ob. ul. Biaówny) Synagoga Nomer Tamid Beth Midrasz (Wieczny PomieÍ kwiec), ul. Bónicza (ob. ul. Suraska) Synagoga Piaskower Bejt Midrasz, ul. PiÆkna 3 Synagoga Pukowa, zwana te Sewastopol Szpot, ul. Nadrzeczna Wielka Synagoga, ul. Bónicza 14 (ob. ul. Suraska) SYNAGOGA CHÓRALNA PRZY ULICY ēYDOWSKIEJ (OB. UL. BIAãÓWNY) CMENTARZ ēYDOWSKI PRZY ULICY SOSNOWEJ (OB. UL. KALINOWSKIEGO) 28 wyznania prawosawnego Cerkiew pw. kwiÆtego Eliasza, Dojlidy Cerkiew pw. kwiÆtego Mikoaja, ulica Pisudskiego (ob. ul. Lipowa) Sobór pw. Zmartwychwstania PaÍskiego, plac Wyzwolenia (ob. ul. Sienkiewicza) wyznania rzymskokatolickiego Koyció pw. Chrystusa Króla, folwark Pod Krzyw (ob. ul. Ciokowskiego) Koyció pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej, Dojlidy Koyció pw. kwiÆtego Rocha, ul. yw. Rocha Koyció pw. kwiÆtego Serca Jezusowego, koszary Traugutta Koyció pw. Wniebowstpienia NajywiÆtszej Marii Panny (koyció farny), Rynek Koyciuszki Esperanto A ktywnoy biaostockich esperantystów dao siÆ zauway zaraz po odzyskaniu niepodlegoyci. Na ich proybÆ 11 lipca 1919 roku Tymczasowy Komitet Miejski przemianowa ulicÆ Zielon, gdzie sta dom, w którym urodzi siÆ twórca jÆzyka esperanto – Ludwik Zamenhof, na ulicÆ jego imienia. Na ycianie umieszczono pamitkow tablicÆ. Na parterze domu znajdowaa siÆ pamitkowa ksiÆga, do której wpisywali siÆ odwiedzajcy miasto esperantyyci z caego ywiata. Esperanckie Towarzystwo im. Ludwika Zamenhofa powstao 17 lipca 1922 roku. Wyród jego dziaaczy, oprócz prezesa Jakuba Szapiro (popularyzatora esperanto), byli m.in. Antoni Lubkiewicz, redaktor „Dziennika Biaostockiego”, oraz Pesach Kapan, redaktor naczelny „Dos Naje Leben” (a take przez pewien czas „Unzer Lebn”) i prezes Zwizku Dziennikarzy ydowskich. Idea esperancka cieszya siÆ popularnoyci w szerokich krÆgach biaostockiej inteligencji, niezalenie od narodowoyci i wyznania. W 1923 roku ukaza siÆ pierwszy przewodnik po mieycie w caoyci w jÆzyku esperanto Gvidilo tra Biaystok, la naskurbo de la Majstro, wydany w niemieckiej Kolonii. Jego autorem by oczywiycie Jakub Szapiro. Znalazy siÆ w nim m.in. anonse rónych firm z adnotacj, e mog prowadzi korespondencjÆ handlow po esperancku. W czerwcu 1928 roku, na konferencji kierowników publicznych szkó powszechnych w Biaymstoku, uchwalono rezolucjÆ o wprowadzeniu esperanto do nauki ju od nastÆpnego roku szkolnego. Ten miÆdzynarodowy jÆzyk mia by traktowany jako przedmiot nadobowizkowy w pitym, szóstym i siódmym oddziale podstawówki. Proponowano zajÆcia w wymiarze jednej godziny tygodniowo. Powstao take koo nauczycieli esperantystów. 26 i 27 pa|dziernika 1929 roku, pod patronatem prezydenta miasta Wincentego Hermanowskiego, odby siÆ pierwszy wojewódzki zjazd esperantystów. Do Bia- egostoku przybyo ponad 100 mioyników tego jÆzyka z 13 miast i miasteczek województwa. W uroczystym otwarciu zjazdu w salach paacowych UrzÆdu Wojewódzkiego wziÆy udzia wadze miejskie, a take brat Ludwika Zamenhofa – Feliks. Wielkimi wydarzeniami dla ruchu esperanckiego, a take dla caego miasta byy tzw. zjazdy pokongresowe. W dwudziestoleciu miÆdzywojennym na ziemiach polskich odbyy siÆ trzy ywiatowe kongresy esperantystów: w 1927 roku w GdaÍsku, w 1931 w Krakowie i w 1937 w Warszawie. Za kadym razem, po zakoÍczeniu gównego zjazdu, delegaci udawali siÆ do Biaegostoku, przede wszystkim po to, aby zwiedzi rodzinne miasto doktora Zamenhofa. Miejscowe wadze, wspólnie z lokaln spoecznoyci esperantystów, dokaday wszelkich staraÍ, by promowa miasto na caym ywiecie. II wojna ywiatowa bya prawdziw tragedi dla zwolenników tego jÆzyka. Wielu z nich zginÆo w masowych egzekucjach. Jakub Szapiro wraz z on i synem zostali rozstrzelani przez Niemców 12 lipca 1941 roku na biaostockich Pietraszach. DOM RODZINNY LUDWIKA ZAMENHOFA. W OKRESIE MIõDZYWOJENNYM ZNAJDOWAãA SIõ W NIM IZBA PAMIõCI TWÓRCY ESPERANTO 105 ESPERANTO LUDWIK LEJZOR ZAMENHOF (1859–1917) Twórca jÆzyka esperanto urodzi siÆ w Biaymstoku, „mieycie czterech wyznaÍ”. Na ulicach ówczesnego Biaegostoku mieszay siÆ jÆzyki: niemiecki, rosyjski, jidysz i polski. Owo wielojÆzyczne yrodowisko wpynÆo z pewnoyci na rozbudzenie zainteresowaÍ jÆzykoznawczych Zamenhofa, który ju w latach gimnazjalnych dobrze wada jÆzykami: jidysz, hebrajskim, rosyjskim i polskim. W 1887 roku pod pseudonimem dr Esperanto wyda podrÆcznik JÆzyk miÆdzynarodowy. Ide Zamenhofa byo opracowanie jÆzyka neutralnego, który uatwiby kontakty miÆdzy lud|mi rónych narodowoyci. JAKUB SZAPIRO (1897–1941) Dzieje ruchu esperanto w miÆdzywojennym Biaymstoku s yciyle zwizane z nazwiskiem Jakuba Szapiro. Ten utalentowany jÆzykoznawca i dziennikarz urodzony w Biaymstoku, cae swoje ycie poywiÆci popularyzowaniu miÆdzynarodowego jÆzyka stworzonego przez Ludwika Zamenhofa. Patronowa niemal wszystkim zjazdom, akademiom i uroczystoyciom esperanckim w mieycie i województwie. Wygasza odczyty, udziela lekcji jÆzyka, regularnie pisywa artykuy do prasy esperanckiej w kraju i na ywiecie. By autorem lub wydawc kilkunastu ksiek w tym jÆzyku, w tym take przewodników i folderów turystycznych. Nalea do ywiatowych wadz ruchu esperanckiego. 106 ESPERANTO P ierwszy wojewódzki zjazd esperantystów w Biaymstoku okaza siÆ udanym przedsiÆwziÆciem. Oymieleni tym sukcesem esperantyyci przedoyli radnym memoria w sprawie budowy pomnika Zamenhofa. Wyobraano go sobie jako model wiey Babel, mia stan u wylotu ulicy kwiÆtojaÍskiej, na granicy parku im. Konstytucji 3 Maja. ESPERANTYćCI PRZED DOMEM ZAMENHOFA 107 Prezydent Kaczorowski R yszard Kaczorowski, ostatni Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchod|stwie, urodzi siÆ w Biaymstoku 26 listopada 1919 roku. Dom paÍstwa Kaczorowskich sta przy ulicy Mazowieckiej 7; by drewniany i piÆtrowy, tak jak wiÆkszoy budynków w mieycie. W tej posesji, nalecej do ciotki matki Ryszarda, mieszkali przedstawiciele rónych narodowoyci i wyznaÍ w rónych rodzinnych konfiguracjach, typowych dla miasta nad Bia. Sam Kaczorowski tak wspomina swoich ssiadów: Na pierwszej klatce schodowej mieszkaa rodzina paÍstwa Szkolników z dwiema córkami. Starsza Dora wysza za m i wyjechaa do Palestyny, dokd ycignÆli tu przed wojn rodziców z modsz siostr. (…) Parter zajmoway trzy rodziny. ZacznÆ od niemieckiej Irgangów z dorosymi dzieÂmi. Jeden syn by urzÆdnikiem skarbowym, drugi Bruno elektrykiem, a trzeci Willi, starszy ode mnie, by 110 w pewnym okresie moim druynowym. Inny ssiad, Drewnowski, mia onÆ NiemkÆ i syna Waldemara. Obie te rodziny wyjechay w czasie, kiedy Niemcy zajÆli Biaystok. W tym samym domu na piÆtrze bya jeszcze jedna rodzina polska paÍstwa Sawickich. Pan Karol by muzykiem i w orkiestrze gra na trbce. (…) Pod nimi mieszkaa w maym mieszkaniu doy dua rodzina Andrejuków, gdzie ojciec, niedoszy duchowny prawosawny, wiód z ssiadami dysputy religijne. (…) Drugi dom od ulicy Mazowieckiej mieyci na froncie zakad fryzjerski pana Krawczyka. Pan Krawczyk po zajÆciu miasta przez Sowietów zamkn zakad i zosta straakiem w fabryce. Przewidujc, e Niemcy mog napay na Zwizek Sowiecki i nie majc wtpliwoyci, co czeka w takiej sytuacji ydów, przygotowa wyjazd na wschód. (…) Mieszanka narodowoyciowa i wyznaniowa w niczym nam nie przeszkadzaa. Razem graliymy RYSZARD KACZOROWSKI W SZKOLE POWSZECHNEJ NR 11 PRZY ULICY MAZOWIECKIEJ 35 NAUKI POBIERAã PÓđNIEJSZY PREZYDENT, RYSZARD KACZOROWSKI PREZYDENT KACZOROWSKI w czorta, rzucajc kijami, a jeyli ktoy by nieobecny, to z powodu choroby, wyjazdu lub ywiÆta wanego dla danej spoecznoyci. Dopiero w pocztkach wojny dowiedziaem siÆ, e blisko nas zbierali siÆ nawet komuniyci. Polityk zajmowali siÆ starsi, ci pewnie mieli wiÆcej uprzedzeÍ, ale ssiada naleao szanowa i z nim zgodnie wspóyÂ. Wiele lat potem prezydent Kaczorowski czÆsto wspomina, e doywiadczenia z wielonarodowego Biaegostoku uksztatoway jego osobowoy i stosunek do ywiata. Swoj edukacjÆ rozpocz w Szkole Powszechnej nr 11 przy ulicy Mazowieckiej 35. W 1934 roku wstpi do prywatnej Szkoy Handlowej w Biaymstoku. Po jej ukoÍczeniu rozpocz pracÆ w sklepie, aby zarobi pienidze na dalsz edukacjÆ. Do Zwizku Harcerstwa Polskiego (ZHP) wstpi 25 maja 1931 roku. Nalea do 13. eglarskiej Druyny Harcerzy im. Andrzeja Makowskiego. Szybko pokonywa kolejne szczeble skautowskiego wtajemniczenia. Tu przed wybuchem wojny by ju zastÆpc komendanta pogotowia harcerskiego w mieycie. W poowie pa|dziernika 1939 roku zosta druynowym w tajnym hufcu. W lipcu 1940 roku obj funkcjÆ komendanta Chorgwi Biaostockiej yciyle wspópracujcej ze Zwizkiem Walki Zbrojnej (ZWZ). Wkrótce potem zosta aresztowany i przewieziony do MiÍska. Sowiecki sd skaza go na ymier za przynalenoy do polskiej kontrrewolucyjnej powstaÍczej organizacji Szare Szeregi. Po 100 dniach spÆ- dzonych w celi ymierci wyrok zmieniono na 10 lat pozbawienia wolnoyci. Trafi do kopalni zota Dunskaja w pobliu Nachodki. Warunki byy nieludzkie: mordercza praca, mróz, gód, czÆste wypadki. Na szczÆycie w pa|dzierniku 1941 roku Kaczorowski by ju wolny i móg uda siÆ na poszukiwanie polskiej armii powstajcej w Zwizku Sowieckim. Wkrótce armia generaa Andersa zostaa przetransportowana do Persji, a potem przez JordaniÆ do Palestyny. Kaczorowski zosta onierzem Dywizji Strzelców Karpackich. Trafi do szkoy podoficerskiej, gdzie szkoli siÆ na cznoyciowca. Na pocztku 1943 roku dywizja znalaza siÆ we Woszech. Przyszy prezydent bra udzia w dziaaniach wojennych pod Monte Cassino, Ankon, Boloni. W 1947 roku znalaz siÆ w Liverpoolu. Odmówi powrotu do kraju. W Anglii zda maturÆ i rozpocz naukÆ w Szkole Handlu Zagranicznego i Administracji Portowej. Jako doywiadczony harcmistrz zaj siÆ zakadaniem druyn, prowadzi kursy druynowych, awansowa na zastÆpcÆ chorgwi starszoharcerskiej „Karpaty”. W 1948 roku zosta czonkiem Gównej Kwatery Harcerzy w Londynie, a w 1955 – Naczelnikiem Harcerzy. W 1986 roku, ju na emeryturze, Ryszard Kaczorowski wszed w skad emigracyjnej Rady Narodowej, gdzie obj funkcjÆ ministra spraw krajowych. Do jego obowizków naleao m.in. utrzymywanie kontaktów z dziaaczami niepodlegoyciowymi w Polsce, wspomaganie niezalenej kultury oraz wydawnictw RYSZARD KACZOROWSKI PIERWSZY Z LEWEJ RYSZARD KACZOROWSKI JAKO HARCERZ INSTRUKTOR W WIELKIEJ BRYTANII drugiego obiegu. 11 czerwca 1989 roku zosta Prezydentem Rzeczypospolitej na uchod|stwie. 22 grudnia 1990 roku podczas uroczystoyci na Zamku Królewskim oficjalnie przekaza insygnia wadzy II Rzeczypospolitej prezydentowi Lechowi WaÆsie. Zgin w katastrofie lotniczej pod SmoleÍskiem 10 kwietnia 2010 roku. 111 Przestõpczoćç W edug statystyk policyjnych Biaystok by w dwudziestoleciu miÆdzywojennym jednym z najbezpieczniejszych miast w Polsce. To samo mona powiedzie o województwie biaostockim. Rzeczywistoy wygldaa jednak trochÆ inaczej, ni wynikaoby to z oficjalnych dokumentów. W latach 1919–1921 województwo biaostockie, podobnie jak inne wschodnie regiony kraju, borykao siÆ z plag bandytyzmu typow dla okresu powojennego. Bandy skaday siÆ czÆsto ze zdemobilizowanych onierzy lub dezerterów, odzianych w mundury i wyposaonych w typowo wojskowe uzbrojenie. W Biaymstoku w tym czasie najbardziej niebezpieczna bya banda Antoniego ukaszyÍskiego – do wiosny 1921 roku dokonaa okoo 30 napadów. Dopiero poczone siy policji i andarmerii wojskowej zdoay rozbi tÆ gro|n szajkÆ. Sd dora|ny wyda nawet kilka wyroków ymierci na hersztów bandy. 56 W kolejnych latach w Biaymstoku rzadko zdarzay siÆ rozboje. Ich ofiar padali gównie mieszkaÍcy wracajcy po zmroku z dworca kolejowego. Znana jest opowiey przedwojennego podoficera zawodowego, który idc noc ulic Krakowsk i dalej przez Chanajki, trzyma w doni obnaon szablÆ, by ochroni siÆ przed ewentualnym napadem. Napastnicy uywali piÆyci, czasami paek, jeszcze rzadziej zay rewolwerów. Celem bandytów uzbrojonych w broÍ paln byli drobni przedsiÆbiorcy lub dobrze sytuowani pracownicy instytucji paÍstwowych. W 1935 roku na ulicy Jurowieckiej dokonano napadu na Menachejma Wejnszela, kierownika miejscowego biura podróy „Orbis”. W dwóch kolejnych latach uzbrojeni napastnicy ograbili przedsiÆbiorcÆ tytoniowego Jakuba Lipszyca i waycicielkÆ sklepu z papierami BronisawÆ Szyc. Miasto miao bogaty zodziejski folklor. Dziaali tu m.in. klawisznicy – specjaliyci od wytrychów i dorabiania kluczy; pajÆczarze – specjalizujcy siÆ w kradzieach bielizny suszcej siÆ na strychach; szopenfeldziarze – zodzieje sklepowi; potokarze – fachowcy od okradania przejedajcych chopskich furmanek. Wedug policyjnych szacunków w Biaymstoku dziaao stale okoo 200–300 zodziei profesjonalistów. Znakomita wiÆkszoy bya doskonale znana miejscowym stróom prawa i wielokrotnie przez nich aresztowana. Prawdziwe zodziejskie niwa miay miejsce w dni targowe, gdy do miasta zjedali tumnie mieszkaÍcy podbiaostockich miejscowoyci, szczególnie w dniu jarmarku na ywiÆtego Jana (24 czerwca) oraz podczas odpustu na ywiÆtego Rocha (16 sierpnia). Naiwni, niewyksztaceni prowincjusze padali ofiar nie tylko kieszonkowców i potokarzy, lecz take rónego rodzaju oszustów i faszerzy. NajczÆyciej przyjezdnym sprzedawano podrabian biuteriÆ lub „zote” monety. W dni targowe nieliczna biaostocka policja miaa pene rÆce BANDYTA I LITERAT Swój biaostocki epizod mia prawdopodobnie najsynniejszy przestÆpca okresu miÆdzywojennego – Icek Boruch Farbarowicz (1897–1939), znany pod pseudonimem Urke Nachalnik (urke w gwarze rosyjskiej oznacza wybitnego zodzieja, zay Nachalnikiem nazwali go kompani). W 1923 roku, po kolejnym pobycie w wiÆzieniu, wraz z dwoma kolegami wsiad do pocigu do Biaegostoku. Napadli na kupca, który wraz z córk szed ciemnymi zaukami miasta. Zosta zatrzymany tu po napadzie z upami. Dosta osiem lat i trafi do wiÆzienia w Rawiczu. Mia wówczas 35 lat, z czego ju 15 przesiedzia za kratami. Icek Farbarowicz zawsze duo czyta, zna na pamiÆ cae fragmenty powieyci Josepha Conrada, Maksima Gorkiego czy Jacka Londona. Uwielbia trylogiÆ Henryka Sienkiewicza. W wiÆzieniu z nudów zacz pisaÂ: najpierw wiersze, publikowane w gazetce „Gos WiÆ|nia”, potem opowiadania z ycia zodziei. Melchior WaÍkowicz, zaoyciel wydawnictwa Rój, namówi go na napisanie autobiografii. Nachalnik siÆ zgodzi. Pierwsza czÆy nosia tytu yciorys wasny przestÆpcy, druga – ywe grobowce. Urke wyda te zbiór opowiadaÍ Mioy przestÆpcy, a take dwie powieyci sensacyjne: Rozpruwacze i W matni. Pisywa do satyrycznego magazynu „Szpilki”, jego krótkie opowiadanka drukowaa prasa codzienna. Wydawa te w jidysz. PRZESTēPCZOħć roboty. Kroniki kryminalne lokalnych gazet zamieszczay lakoniczne notatki w rodzaju: Zatrzymano Jaowskiego Tewela, lat 15 – Mynowa 27, pod zarzutem kradziey kieszonkowej, dokonanej dnia 24 bm. o godz. 16.40 na rogu ulicy Mazowieckiej i Mynowej, na szkodÆ nieznanego wieyniaka („Dziennik Biaostocki” z dnia 26.06.1935). Zdarzay siÆ i powaniejsze przestÆpstwa, np. wamania do kantorów i kas bankowych. Byy one jednak dzieem warszawiaków „na goycinnych wystÆpach”. Biaostocki ywiatek przestÆpczy nie mia tak wysokiej klasy specjalistów. Ofiar stoecznych kasiarzy pady m.in. Biaostockie Spoeczne Towarzystwo Poyczkowo-OszczÆdnoyciowe, Bank Waycicieli Nieruchomoyci i Komunalna Kasa OszczÆdnoyciowa. Wan rolÆ w ywiecie przestÆpczym kadego wiÆkszego miasta odgrywaj prostytutki i sutenerzy. W Biaymstoku najwiÆcej domów publicznych znajdowao siÆ przy ulicach: Krakowskiej, OrlaÍskiej, Brukowej, Cichej i Pieszej, czyli w ubogiej ydowskiej dzielnicy Chanajki. Policja prowadzia rejestracjÆ zawodowych prostytutek. W latach 1919–1939 ich liczba wahaa siÆ od 150 do 270. Dodatkowo 60–120 kobiet trudnio siÆ najstarsz profesj ywiata dorywczo. Rozmiar tego procederu musia by znaczny, skoro 23 listopada 1923 roku lokalna prasa informowaa, e w wyniku tylko jednej akcji policyjnej zamkniÆto i opieczÆtowano 15 domów publicznych przy ulicach: Krakowskiej, Stoecznej i Kaczej. Mimo wszystko – w porównaniu z innymi miastami – zagroenie przestÆpczoyci pospolit w Biaymstoku uwaano za bardzo umiarkowane. Na wzglÆdne bezpieczeÍstwo biaostoczan wpyw miaa zapewne struktura narodowoyciowo-religijna. PoowÆ mieszkaÍców miasta stanowia spoecznoy ydowska, wyróniajca siÆ spokojem i stosunkowo niewielkim zaangaowaniem w ywiat przestÆpczy. kwiadczy o tym niewielka liczba wiÆ|niów ydowskiego pochodzenia, odbywajcych karÆ w biaostockim wiÆzieniu. W latach 1923–1928 ydzi stanowili zaledwie 10% wiÆ|niów, jednak ju w 1928 roku wyród 610 aresztowanych przestÆpców 227 byo wyznania mojeszowego. NajczÆyciej byli to drobni zodzieje (90), organizatorzy strajków (22), oszuyci (12). Nie znalaz siÆ wyród nich ani jeden zabójca, wamywacz czy sprawca rozboju. Biaystok i województwo biaostockie w skali caego kraju przodoway w tzw. przestÆpstwach politycznych, czyli dziaalnoyci komunistycznej, antypaÍstwowej i szpiegowskiej. W przedwojennej Polsce yciganiem tego rodzaju prze- stÆpstw zajmowaa siÆ specjalna jednostka znana jako Policja Polityczna, Defensywa Polityczna lub Suba Informacyjna. Suba ta czÆsto zmieniaa nazwÆ, przeprowadzano jej reformy i przeksztacano j. Bya niezalena od struktur kierowniczych policji: podlegaa bezpoyrednio wadzom politycznym (wojewodom i starostom). Wiele wskazuje na to, e jej biaostocka ekspozytura (take wojewódzka) naleaa do najsprawniejszych w kraju. W latach 1922–1926 16% wszystkich aresztowaÍ zwizanych z przestÆpstwami o charakterze politycznym dokonano waynie w województwie biaostockim. Jeyli chodzi o liczbÆ zatrzymaÍ dziaaczy komunistycznych, to Biaostocczyzna bya w latach 1922–1926 niekwestionowanym liderem – 18,5%; w kategorii dziaalnoyci antypaÍstwowej – 16% (lepszy by tylko WoyÍ – 16,2%). Areszt Miejski, ul. Artyleryjska 2 WiÆzienie, szosa Poudniowa 21 (ob. ul. Kopernika) WiÆzienie OkrÆgowe, szosa Baranowicka Sd OkrÆgowy, ul. Mickiewicza 5 W 1926 roku a 43,5% wszystkich krajowych przypadków szpiegostwa wykryto w województwie biaostockim! Tak powane zagroenie przestÆpczoyci polityczn wynikao z kilku powodów, m.in. z pooenia geograficznego i struktury narodowoyciowej. Aktywn dziaalnoy szpiegowsk i dywersyjn prowadzia sowiecka Rosja, podobnie niepodlega Litwa, która ponadto wspieraa niepodlegoyciowe i antypolsko nastawione ugrupowania biaoruskie. W Biaymstoku dziaao wiele radykalnych ugrupowaÍ politycznych: przede wszystkim ruch komunistyczny, ale take – bardziej radykalne ni w centralnej Polsce – Polska Partia Socjalistyczna (PPS) i ydowski Bund. Poza tym przedwojenne wadze byy bardzo wraliwe na przejawy opozycyjnej dziaalnoyci ugrupowaÍ mniejszoyci narodowych, które zwalczano szczególnie gorliwie, wykorzystujc paragrafy dotyczce przestÆpczoyci politycznej. BUDYNEK WIõZIENIA PRZY ULICY SIENKIEWICZA (PÓđNIEJ ZNAJDOWAãA SIõ TU SZKOãA RZEMIEćLNICZA) NIEBEZPIECZNð DZIELNICð BYãY CHANAJKI 57 Bolszewicki epizod W pierwszej poowie 1920 roku Biaystok znajdowa siÆ w trudnej sytuacji gospodarczej: nie usuniÆto jeszcze zniszczeÍ wojennych, brakowao ywnoyci. Wiele yrodowisk – zwaszcza wyród mniejszoyci narodowych – byo przekonanych, e polskie panowanie na ziemi biaostockiej nie jest wcale przesdzone. Toczca siÆ wówczas wojna z bolszewick Rosj nie cieszya siÆ bynajmniej powszechnym poparciem. Otwarcie wystÆpowali przeciwko niej nie tylko komuniyci, ale take Polska Partia Socjalistyczna (PPS) i lewicowe ugrupowania ydowskie, m.in. Bund. Miasto potrzebowao spokoju, aby odbudowa zniszczenia i organizowa ycie spoeczne. Tymczasem od pocztku lipca do miasta docieray coraz bardziej niepokojce wieyci ze Wschodu. Polskie oddziay zaangaowane w walkÆ z Armi Czerwon cofay siÆ na caym froncie. SpoeczeÍstwo Biaegostoku próbowao wspomóc swoj armiÆ. Powoano Obywatelski Komitet Obrony Narodowej; prezydent Bolesaw SzymaÍski zosta penomocnikiem do tworzenia formacji ochotniczej. Trway zbiórki pieniÆdzy, odziey, koców. W sumie Biaystok zwerbowa okoo 600 ochotników. Armia Czerwona wkroczya do miasta 28 lipca 1920 roku. Dwa dni pó|niej powsta Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (TKRP). Kierowali nim przybyli z Moskwy bolszewicy polskiego pochodzenia: Julian Marchlewski (przewodniczcy), Feliks DzieryÍski, Feliks Kon, Józef Unszlicht i Edward Próchniak. Manifest TKRP zapowiada utworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Wzywa do przejmowania np. fabryk, majtków, lasów przez komitety robotnicze i parobczaÍskie. Po ostatecznym zwyciÆstwie Armii Czerwonej Komitet mia przeniey siÆ do Warszawy. W Biaymstoku znajdowao siÆ stanowisko dowodzenia bolszewickiego frontu zachodniego nacierajcego w stronÆ Warszawy. CzÆsto przybywa tu jego dowódca, marszaek Michai Tuchaczewski. Nowe wadze jako jÆzyki urzÆdowe przyjÆy rosyjski i jidysz. Stanowiska w administracji przyznawano tylko tym, którzy nimi wadali. Polscy mieszkaÍcy przyjÆli nowe rzdy wrogo lub – co najmniej – z rezerw. Podobnie reagowali zamoni ydzi, jak równie ortodoksyjni wyznawcy judaizmu obawiajcy siÆ ekspansywnego bolszewickiego ateizmu. Natomiast znaczna czÆy ydowskiej biedoty i robotników fabrycznych witaa ArmiÆ Czerwon z nadziej na lepsz przyszoyÂ. Polscy komuniyci, radykalna lewica (PPS), pewne grupy zawodowe (np. kolejarze) równie popierali i angaowali siÆ do pracy na rzecz bolszewików. Na szczÆycie bolszewickie rzdy nie trway dugo. Po klÆsce w bitwie warszawskiej Armia Czerwona rozpoczÆa szybki odwrót. Przed opuszczeniem miasta (20 sierpnia) w pobliu wiaduktu kolejowego nad szos Pónocno-Obwodow (ob. ul. generaów Kleeberga, Maczka i Andersa) bolszewicy zamordowali 16 osób, wyród których byli ludzie rónych wyznaÍ, narodowoyci i profesji: yd, Tatar, oficerowie, policjanci, ziemianie i fryzjer. 22 sierpnia do miasta podszed 1. Puk Legionów. Rozgorzay zaarte boje. Do walki przystÆpoway kolejne polskie jednostki. Wieczorem Biaystok by wolny. Polska armia zapacia wysok cenÆ za odzyskanie miasta. Zabitych lub rannych zostao okoo 400 onierzy, w tym 20 oficerów. W OKRESIE MIõDZYWOJENNYM BIAãOSTOCZANIE PAMIõTALI O OFIARACH MORDU BOLSZEWICKIEGO. POMIMO ODDALENIA BYãO TO MIEJSCE CZõSTYCH SPOTKAý, PIKNIKÓW, ALE I PRZYSTANKÓW W DRODZE DO JUROWIEC NAD RZEKð SUPRAćL. W ćRODKU UTALENTOWANY MALARZ JÓZEF SãAWICKI ODSãONIõCIE POMNIKA OBYWATELI BIAãEGOSTOKU „RÓēNYCH WYZNAý, NARODOWOćCI I STANÓW” ZAMORDOWANYCH PRZEZ BOLSZEWIKÓW W SIERPNIU 1920 ROKU. POMNIK ODSãONIõTO 3 MAJA 1931 ROKU 19 Harcerstwo R uch skautowski pojawi siÆ w Biaymstoku w 1913 roku. Wtedy powstaa pierwsza druyna, która przyjÆa imiÆ ksiÆcia Józefa Poniatowskiego. Dziaaa w konspiracji. Po zajÆciu miasta przez Niemców w 1915 roku, przy ulicy Warszawskiej 63 otwarto Polskie Gimnazjum Realne (mÆskie i eÍskie), w którym dalej rozwijao siÆ harcerstwo. Nadal dziaaa druyna im. ksiÆcia Józefa Poniatowskiego, natomiast w gimnazjum eÍskim powoano druynÆ im. Tadeusza Koyciuszki. Organizacje skautowskie staway siÆ coraz liczniejsze, tote szybko ulegy dekonspiracji. Wadze niemieckie zaczÆy yledzi uczniów i nauczycieli. Ofiarami represji zostali ksidz doktor Stanisaw Hako, dyrektor obu gimnazjów, oraz Wanda Judejko, nauczycielka i opiekunka druyny skautek. Oboje zostali aresztowani i wywiezieni do obozów jenieckich na terenie Niemiec. Po wyzwoleniu Biaegostoku w lutym 1919 roku nastpi szybki rozwój harcerstwa. W maju 1921 roku komendantem Samodzielnego Hufca Biaostockiego mÆskiego zosta ksidz Stanisaw Marcinkowski, nauczyciel PaÍstwowego Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta. Peni on tÆ funkcjÆ zaledwie dwa lata – popad w konflikt z Kwater Gówn i zrazi siÆ do harcerstwa. Potem biaostocki ruch skautowski przeywa wiele reorganizacji i sporów. WiÆcej szczÆycia do liderek miay natomiast biaostockie skautki. W maju 1921 roku na stanowisko 72 komendantki hufca eÍskiego powoano AleksandrÆ Ciechanowicz, nauczycielkÆ PaÍstwowego Gimnazjum im. Anny z Sapiehów Jabonowskiej. Penia funkcjÆ (po ylubie jako Sandomierska) praktycznie do 1939 roku. Bya harcmistrzyni i redaktork naczeln miesiÆcznika „Harcerski Zew Kresowy” wydawanego w Biaymstoku w latach 1937–1939. Harcerzy nie mogo zabrakn na uroczystoyciach patriotycznych odbywajcych siÆ w mieycie. Biaostoczanie traktowali z sympati druhny i druhów odzianych w galowe mundury, maszerujcych w zwartych kolumnach podczas uroczystych manifestacji. Druyny skautowskie, na równi z wojskiem i stra ogniow, bray udzia zwaszcza w obchodach Narodowego kwiÆta Trzeciego Maja (w rocznicÆ uchwalenia konstytucji w 1791 roku) i Narodowego kwiÆta Niepodlegoyci (11 listopada). Jednak uczestniczenie w uroczystoyciach patriotycznych i organizowane letniego wypoczynku nie wyczerpyway wszystkich form aktywnoyci harcerzy. Podczas kryzysu gospodarczego w latach 1929–1933 starali siÆ aktywnie pomaga ubogim i potrzebujcym. W 1933 roku kada biaostocka druyna harcerska bya zobowizana pomóc jakiejy ubogiej rodzinie. Wspólnoty harcerskie sprzedaway te znaczki, z których dochód przeznaczony by na budowÆ szkó, i organizoway choinki dla biednych dzieci. W latach 1938–1939 wszystkie druyny ze szkó yrednich odbyy szkolenie w zakre- W dziejach harcerstwa biaostockiego w szczególny sposób zapisa siÆ 24 lipca 1932 roku. Tego dnia harcerki przebywajce na obozie nad jeziorem Biaym koo Augustowa odwiedzi prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Moycicki. NA WSZYSTKICH FOTOGRAFIACH: HARCERZE ZE SZKOãY POWSZECHNEJ IM. JULIUSZA SãOWACKIEGO (DZIć III LICEUM OGÓLNOKSZTAãCðCE) HARCERSTWO sie obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, pomocy rannym oraz strzelania. W czerwcu 1939 roku Komenda Chorgwi utworzya Pogotowie Harcerzy, podporzdkowane bezpoyrednio wadzom wojskowym. Na jego czele stan harcmistrz Andrzej kwierczyÍski. Po agresji niemieckiej harcerstwo dziaao w konspiracji. Chorgiew Biaostocka Szarych Szeregów nosia kryptonim „Ul Biay”, a potem „Ul ubr”. Od 1 do 19 lipca 1940 roku jej komendantem by Ryszard Kaczorowski. N ajwaniejszym wydarzeniem w yciu kadego harcerza byo ylubowanie. Ryszard Kaczorowski, urodzony w Biaymstoku ostatni prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchod|stwie, tak wspomina ten moment: Do Zwizku Harcerstwa Polskiego wstpiem 25 maja 1931 roku i bya to druyna im. A. Makowskiego, natomiast przyrzeczenie zoyem w niedzielne przedpoudnie 24 pa|dziernika 1933 roku na rÆce harcmistrza Leonarda Mokicza. Stao siÆ to w Lesie Zwierzynieckim przy trzech dÆbach zasadzonych na pamitkÆ Konstytucji 3 Maja. Tego dnia poyczyliymy sztandar od jednej z biaostockich druyn i przemaszerowaliymy z nim dumnie przez miasto. Po kolei podchodziliymy potem do sztandaru, by powtarza sowa ylubowania. Krzy z lilijk sta siÆ dla mnie ywiÆtoyci, czymy niezwykle wanym. 73 Restauracje, kawiarnie, cukiernie N ajwiÆkszym prestiem cieszya siÆ restauracja w hotelu Ritz, oferujca wykwintne obiady, kolacje i yniadania. Do najwyszej kategorii zaliczane byo take „Akwarium” przy Rynku Koyciuszki 6, nalece do Mandelbauma. Mona tam byo spróbowa pierwszorzÆdnej ydowskiej kuchni oraz potaÍczyÂ. Byo to podobno ulubione miejsce spotkaÍ przemysowców i w ogóle ludzi interesu. Szacunkiem cieszya siÆ take restauracja „Lux” na rogu ulic Pierackiego (ob. ul. Warszawska) i Sienkiewicza. W 1939 roku do „pierwszej ligi” wesza restauracja i kawiarnia przy nowo wybudowanym Teatrze Miejskim. Sfery urzÆdnicze chÆtnie odwiedzay „Savoy” (ulica KiliÍskiego 6, dawny „Dom Widera”, czyli paac goycinny Branickich). Przyjezdni z prowincji najczÆyciej bywali w „Sielance” mieszczcej siÆ w domu parterowym przy ulicy KiliÍskiego 12. W „Gastronomii” przy ulicy Sienkiewicza 2 obiady mona byo zjey ju od 1 z. Dla wszystkich dostÆpne byo take Kasyno Podoficerskie przy ulicy Sienkiewicza 1 z du, piÆkn sal. Nie brakowao te w Biaymstoku kawiarni i cukierni. MieszkaÍcy na ciastko i kawÆ mogli przyjy m.in. do „Cafe Oaza” przy ulicy KiliÍskiego 6, „Lux” przy Sienkiewicza 38, „ZiemiaÍskiej” przy Rynku Koyciuszki 7, letniej kawiarni i restauracji „Chinka” na rogu ulic kwiÆtojaÍskiej i Pisudskiego (ob. ul. Lipowa). „Buzna” przy ulicy Pisudskiego 23 (ob. ul. Lipowa), prowadzona przez rodzi- RESTAURACJA „JELEý” I BAR „KRESOWY” RESTAURACJA „ãðCZ” 92 nÆ Murawiejskich, synÆa z buzy. Ten bezalkoholowy musujcy napój przyby z Bakanów i by biaostock specjalnoyci. Wytwarzano go z kaszy jaglanej, czasami dodawano rodzynki. Doskonale smakowa z chaw wyrabian na miejscu w tutejszych cukierniach. BuzÆ mona byo kupi na wynos w szklanych butelkach. Pi j trzeba byo z wyczuciem, bo moga „buzowa”. W poowie lat 90. XX wieku Biaystok odwiedzia Mimi Sheraton, znana amerykaÍska krytyczka kulinarna pisujca regularnie do „New York Timesa” i „Vanity Fair”, autorka wielu ksiek kucharskich opowiadajcych o kuchniach caego ywiata. Szukaa yladów sawnych buek z cebul pochodzcych z egzotycznego Biaegostoku, miasta we wschodniej Europie. O niezapomnianym smaku bialystoker kuchen nasuchaa siÆ niesamowitych historii od przedstawicieli ydowskiej diaspory. Poza Polsk, Sheraton odwiedzia take Nowy Jork, Pary, Buenos Aires i Izrael. WszÆdzie wysuchiwaa opowieyci o legendarnej buce z cebul, notowaa przepisy, zapisywaa wspomnienia o przedwojennym magicznym mieycie nad Bia. Efektem tych wojay jest ksika pt. The Bialy Eaters. The Story of a Bread and a Lost Word (Smakosze biaego. Historia chleba i zaginionego ywiata). R E S TA U R A C J E , K AW I A R N I E , C U K I E R N I E Na wyjtkowe smaki w Biaymstoku miay wpyw wszystkie nacje zamieszkujce miasto. Na maych uliczkach od starych przekupek kupowao siÆ ydowskie buki z cebul zwane biaymi, biaysami lub bialystoker kuchen, przypominajce zamojskie i lubelskie cebularze. Najsynniejsze piekarnie, które wypiekay biae, znajdoway siÆ przy ulicy Mynowej. Rosjanie podarowali miastu bliny. To oni rozpowszechnili przepis na placki z mki gryczano-pszennej i gryczano-ytniej. Podawano je tradycyjnie z masem i kawakami ososia albo marynowanym yledziem lub na sodko z konfiturami. Biaostoczanie preferowali bliny ziemniaczane z farszem miÆsnym, polane ymietan. W dwudziestoleciu popularna bya take kuchnia litewska. Zajadano siÆ np. kindziukiem – tward, dojrzewajc wÆdlin. By to jednak przysmak dla bogatszych rodzin. W kuchni Biaegostoku swój ylad, w postaci kodunów, pozostawili równie Tatarzy. Koduny, czyli mae lub yrednie pierogi, nadziewano farszem przygotowanym z miÆsa baraniego lub woowego i gotowano w rosole. Na wiosnÆ zajadano siÆ chodnikiem. Podaway go najlepsze restauracje, ale gotoway go równie gospodynie, dodajc do podstawowego przepisu swoje „tajemnicze” skadniki, tworzc oryginalny i niepowtarzalny smak. Podstawowe skadniki zupy to: ymietana, yka octu, cebula oraz przyprawy. NajwiÆkszym BIAYS 63 dag mki, 37 dag wody, 2 yeczki soli, 3/4 yeczki drody, 1 yrednia cebula, misz biaego chleba (okoo 10% wagi cebuli) Cebule zmieli i doda do niej misz z biaego chleba. Wymiesza i zostawi na noc w lodówce. W misce dokadnie wymiesza mkÆ, drode, sól i wodÆ. Zagniey ciasto do sztywnoyci. Woy do miski i zostawi na okoo 2 godziny. Z cista przygotowa 12 kulek. Umieyci na blasze wysypanej mk i pozostawi do wyroyniÆcia na 1,5 godziny. NastÆpnie w kadej kulce wyrobi wgÆbienie na 4 cm yrednicy (spód powinna stanowi tylko cienka „bonka”). Tak przygotowane bueczki ponownie uoy na blasze, a dziurki napeni yeczk nadzienia. Piec w temperaturze 250 °C, przez 8–10 minut. RESURSA OBYWATELSKA W DAWNEJ KAMIENICY ZABãUDOWSKICH BLINY domowym przysmakiem byy ciasteczka ze skwarek, pieczone przez babcie dla wnuczt. Skwarki, które pozostaway po wytopieniu smalcu, czono z mk, jajkami, cukrem, proszkiem do pieczenia i akocie byy gotowe. WiÆkszoy z tych przysmaków mona spróbowa w dzisiejszym Biaymstoku, jednak prawdziwy, wyjtkowy smak tych potraw odszed razem z lud|mi, którzy je przygotowywali. RESTAURACYJKA, A RACZEJ JADãODAJNIA… 25 dag mki pszennej, 20 dag mki gryczanej, 1/2 l mleka, 3 dag drody, 3 jaja, 1/2 yeczki soli, 2 yeczki cukru, 2 yki roztopionego masa, sonina Drode rozczyni z poow mleka i poow pszennej mki. Wyrobi do jednolitej konsystencji. Odstawi a odczyn podwoi swoj objÆtoyÂ. NastÆpnie doda maso, cukier, sól i utarte ótka. Wyrabiajc, doda mkÆ i ciepe mleko. Odstawi ciasto na 2–3 godziny, aby wyroso. W tym czasie ubi jajka na sztywn pianÆ i doda do wyroyniÆtego ciasta, delikatnie mieszajc. Na rozgrzanej patelni wypray trochÆ soli, posmarowa sonin i sol. Naoy ciasto. Po usmaeniu odoy na rozgrzany talerz i przykry lnian serwetk. 93 R E S TA U R A C J E , K AW I A R N I E , C U K I E R N I E CUKIERNIA, KAWIARNIA, BAR I RESTAURACJA W JEDNYM, CZYLI SYNNA BIAOSTOCKA „BUZNA” 94 R E S TA U R A C J E , K AW I A R N I E , C U K I E R N I E Dmitrjew, ul. Paacowa 1 Grynberg B., ul. Giedowa 11 Jelin I., ul. Wilcza 3 Kapan P., Rynek Koyciuszki 27 Kociszewska F., ul. Pierackiego 22 (ob. ul. Warszawska) LiaÍska S., ul. Zamenhofa 5 onczaÍska N., ul. Sienkiewicza 25 Onisko, ul. Sienkiewczia 39 Pines Jakub, Rynek Koyciuszki 10 Rakowska K., ul. Pisudskiego 29 (ob. ul. Lipowa) Rubinowicz Dyna, ul. Pisudskiego 18 (ob. ul. Lipowa) Rubinsztejn L., ul. BraÍska 2 Rybaowska D., ul. yw. Rocha 35 Szacki A., ul. Kupiecka 19 (ob. ul. Malmeda) Szmuro M., Rynek Koyciuszki 26 Trochimowski, ul. Pierackiego 42 (ob. ul. Warszawska) Wysocki Jakub, ul. Mostowa 16 Zwizek Zawodowy ChrzeycijaÍski Suby Domowej, ul. KiliÍskiego 14 KAWIARNIE CUKIERNIA WIDERA I „CAFE CLUB” RESTAURACJE „Akwarium”, Rynek Koyciuszki 6 „Bar Polski”, ul. Sonimska 91 „Central”, Rynek Koyciuszki 32 „Chinka”, róg ul. kwiÆtojaÍskiej i Pisudskiego (ob. ul. Lipowa) „Gastronomia”, ul. Sienkiewicza 2 Kasyno Podoficerskie, ul. Sienkiewicza 1, wejycie od ul. ydowskiej Krauze, Rynek Koyciuszki 19 Lul A., Sieny Rynek 7 „Lux”, róg ul. Pierackiego (ob. ul. Warszawska) i Sienkiewicza „cz”, Rynek Koyciuszki 23 „Madera”, Rynek Koyciuszki 15 „Marsel”, ul. Pisudskiego 34 (ob. ul. Lipowa) Nisserowicz, ul. Sienkiewicza 118 Reznikowa Rachela, ul. Rynek Koyciuszki 23 „Savoy”, ul. KiliÍskiego 6/2 „Sielanka”, ul. KiliÍskiego 12 „Versal”, ul. Sienkiewicza 15 „Warszawianka”, ul. Pierackiego 23 (ob. ul. Warszawska) Wicko M., Rynek Koyciuszki 29 „Ritz” (w hotelu), ul. KiliÍskiego 2 „Zacisze”, ul. Sienkiewicza 39 „Buzna”, ul. Pisudskiego 23 (ob. ul. Lipowa) „Cafe Club” „Cafe Oaza”, ul. KiliÍskiego 6 „Cafe Kresowianka”, ul. KiliÍskiego 1 „Cristal”, ul. Sienkiewicza 37 Gauziewska Sora, Zwierzyniec Grinberg Perla, ul. Giedowa 11 Kawiarnia-restauracja przy Teatrze Miejskim im. Marszaka Józefa Pisudskiego, park im. KsiÆcia Józefa Poniatowskiego „Lux”, ul. Sienkiewicza 38 „Chinka”, róg ulic kwiÆtojaÍskiej i Pisudskiego (ob. ul. Lipowa) CUKIERNIE „ZiemiaÍska”, Rynek Koyciuszki 7 „Zjednoczenie”, Rynek Koyciuszki 4 WYBRANE PIWIARNIE „Bar Kresowy”, ul. Sienkiewicza 2 „Ekonomja”, ul. Pierackiego 42, (ob. ul. Warszawska) Lejzerson Jenta, ul. Kupiecka 27 (ob. ul. Malmeda) „Krystja”, ul. Sienkiewicza 37 „Polska Piwiarnia”, ul. Wasilkowska 19 JADODAJNIE Backiel S., ul. Ciepa 24 Daszuto T., ul. Paacowa 13 95
© Copyright 2024 Paperzz
