mÉÉPû १
xuÉÉqÉÏ ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ:
CxÉ mÉÉPû Måü sÉåZÉMü QäûÉ. eÉaÉSÏzÉ cÉÇSì WæÇû| ElWûÉåÇlÉå
pÉÉUiÉ Måü ÌMüzÉÉåU oÉÉsÉMü oÉÉÍsÉMüÉAÉåÇ Måü xÉqÉ¤É AÉSzÉï
mÉëxiÉÑiÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL AlÉåMü qÉWûÉmÉÑÂwÉÉåÇ Måü eÉÏuÉlÉ –
चरित्र ÍsÉZÉå WæÇû| mÉëxiÉÑiÉ mÉÉPû pÉÏ LãxÉÉ WûÏ LMü eÉÏuÉlÉ – चरित्र
Wæû|
I)LMü uÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉZÉL|
1) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS Måü oÉcÉmÉlÉ MüÉ lÉÉqÉ YrÉÉ Wæû?
E¨ÉU:ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS Måü oÉcÉmÉlÉ MüÉ lÉÉqÉ lÉUåÇSì SåuÉ Wæû|
2) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÉ eÉlqÉ MüoÉ AÉæU MüWûÉð WÒûAÉ?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÉ eÉlqÉ 12 eÉlÉuÉUÏ 1863 MüsÉMü¨ÉÉ qÉåÇ
WûÑAÉ|
3) lÉUåÇSì mÉRûlÉå qÉåÇ MæüxÉå jÉå?
E¨ÉU: lÉUåÇSì mÉRèlÉå qÉåÇ iÉåeÉ AÉæU xÉuÉïmÉëjÉqÉ jÉå |
4) ÌuÉuÉåMülÉÇS Måü aÉÑ MüÉælÉ jÉå?
E¨ÉU:
श्री UÉqÉM×üwhÉ mÉUqÉWÇûxÉ
ÌuÉuÉåMülÉÇS Måü aÉÑÂ jÉå |
5) UÉqÉM×üwhÉ mÉUqÉWÇûxÉ ÌMüxÉ qÉÇÌSU Måü mÉÑeÉÉUÏ jÉå?
E¨ÉU: UÉqÉM×üwhÉ mÉUqÉWÇûxÉ SͤÉhÉåµÉU Måü MüÉsÉÏ qÉÇÌSU Måü
mÉÑeÉÉUÏ jÉå |
6) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS AqÉUÏMüÉ MüoÉ aÉL?
E¨iÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS 31 qÉD xÉlÉ 1863 qÉåÇ AqÉUÏMüÉ aÉL|
7) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÐ AlÉÑrÉÉÌrÉlÉÏ MüÉælÉ jÉÏ?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÐ AlÉÑrÉÉÌrÉlÉÏ ÍxÉxOûU ÌlÉuÉåÌSiÉÉ jÉÏ|
8) CÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÉ SåWûÉÇiÉ MüoÉ WÒûAÉ?
E¨ÉU: 4 eÉÑsÉÉD xÉlÉÑ 1902 MüÉå ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÉ SåWûÉÇiÉ
WÒûAÉ|
II) SÉå – iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL |
1) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå MüÉælÉ xÉÉ uÉ×iÉ ÍsÉrÉÉ?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå pÉÉUiÉÏrÉ kÉqÉï AÉæU SzlÉï MüÉ mÉëxÉÉU
xÉÇxÉÉU qÉåÇ ÌMürÉÉ | ElWûÉåÇlÉå xÉqÉÉeÉ xÉåuÉÉ MüÉ uÉ×iÉ ÍsÉrÉÉ|
2) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS Måü qÉÉiÉÉ- ÌmÉiÉÉ MüÉ lÉÉqÉ YrÉ Wæû?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÐ qÉÉiÉÉ MüÉ lÉÉqÉ pÉÑuÉlÉåzÉuÉUÏ AÉæU
ÌmÉiÉÉ श्री ÌuɵÉlÉÉjÉ S¨É jÉå |
3) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÐ ÂÍcÉ ÌMülÉ ÌuÉwÉrÉÉåÇ qÉåÇ jÉÏ ?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS MüÐ ÂÍcÉ urÉÉZrÉÉlÉ SålÉå AÉæU ÌuÉcÉÉUÉåÇ
Måü AÉSÉlÉ – mÉëSÉlÉ MüUlÉå qÉåÇ jÉÏ | xÉÇaÉÏiÉ qÉåÇ pÉÏ ElÉMüÐ
AÍkÉMü ÂÍcÉ jÉÏ |
4) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå pÉÉUiÉuÉÉÍxÉrÉÉåÇ MüÉå YrÉÉ EmÉSåzÉ ÌSrÉÉ?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå pÉÉUiÉuÉÉÍxÉrÉÉåÇ MüÉå pÉÉUiÉÏrÉ
xÉÇxM×üÌiÉ AÉæU iÉiuÉ¥ÉÉlÉ MüÉ xÉSÒmÉSåzÉ ÌSrÉÉ?
AÇkÉÌuÉzuÉÉxÉÉåÇ iÉjÉÉ ÂÌRûrÉÉåÇ MüÉå WûOûÉMüU sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå
kÉqÉï AÉæU xÉqÉÉeÉ xÉåuÉÉ MüÉ EmÉSåzÉ ÌSrÉÉ |
5) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå ÌMülÉ- ÌMülÉ SåzÉÉåÇ MüÐ rÉɧÉÉLÆ MüÐÇ?
E¨ÉU: xuÉÉqÉÏ ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå xÉÇrÉÑ£ü UÉerÉ AqÉËUMüÉ,
CÇaÉsÉæÇQû AÉæU ÎxuÉOûeÉUsÉæÇÄQû MüÐ rÉɧÉÉ MüÐ | pÉÉUiÉ
mÉWÒûðûcÉlÉå xÉå mÉWûsÉå श्रीsÉÇMüÉ MüÉ pÉÏ SÉæUÉ ÌMürÉÉ |
6) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå eÉlÉiÉÉ MüÉå sÉsÉMüÉU MüU YrÉÉ MüWûlÉå Måü
ÍsÉL MüWûÉ?
E¨ÉU: ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå pÉÉUiÉÏrÉÉåÇ MüÉå –‘mrÉÉUå
SåzÉuÉÉÍxÉrÉÉåÇ! uÉÏU oÉlÉÉå AÉæU sÉsÉMüÉU MüU MüWûÉå ÌMü qÉæÇ
pÉÉUiÉÏrÉ WÕðû | xÉoÉ AlÉmÉRû, ÌlÉkÉïlÉ, FÆcÉ- lÉÏcÉ eÉÉÌiÉ MüÉ
pÉÉUiÉÏrÉ xÉoÉ qÉåUå pÉÉD WæÇû | ElÉMüÐ mÉëÌiÉ¸É – aÉÉæUuÉ qÉåUÏ
mÉëÌiÉ¹É AÉæU aÉÉæUuÉ Wæû’ |
III) AlrÉ ÍsÉÇaÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
1) qÉÉiÉÉ – ÌmÉiÉÉ
2) bÉÉåQûÉ-
3) xuÉÉqÉÏ-xuÉÉÍqÉlÉ
4) AlÉÑrÉÉÌrÉ – AlÉÑrÉÉयीÌlÉ
5) aÉÑÂ- aÉÑÂAÉClÉ
6) oÉÉsÉMü – oÉÉÍsÉका
7) ÍzÉwrÉ
bÉÉåQûÏ
- ÍzÉwrÉÉ
IV) eÉÉåQûMüU ÍsÉÎZÉL|
1) pÉÑuÉlÉåµÉËU SåuÉÏ
C) kÉqÉïmÉUÉrÉhÉ qÉÌWûsÉÉ|
E)ÍxÉxOûU ÌlÉuÉåÌSiÉÉ ।
2) MÑüqÉÉUÏ lÉÉåoÉsÉ
3) UÉqÉM×üwhÉ ÍqÉzÉlÉ
D) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå ÌMürÉÉ |
MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ
4) UÉqÉM×üwhÉ mÉUqÉWÇûxÉ
AÉ) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS Måü aÉÑÂ
5) AÇkÉÌuɵÉÉxÉÉåÇ MüÉ ZÉÇQûlÉ D) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå ÌMürÉÉ |
V) AlrÉ uÉcÉlÉÂmÉ ÍsÉÎZÉL|
ÃRûÏ – ÃÌRûrÉÉð
urÉÉZrÉÉ - urÉÉZrÉÉLÆ
xÉåuÉÉ- xÉåuÉÉLÆ
oÉQûÉ
- oÉQåû
mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ – mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉLÆ AÉ¥ÉÉ- AÉ¥ÉÉLÆ
zÉÉZÉÉ – zÉÉZÉÉLÆ
EmÉÉÍkÉ- EmÉÉÍkÉrÉÉð
VI) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL|
aÉÉæUuÉ – AaÉÉæUuÉ
eÉÏuÉlÉ – qÉUhÉ
SÒ:ZÉ – xÉÑZÉ
xÉirÉ - AxÉirÉ
kÉqÉï – AkÉqÉï
xuÉSåzÉ – ÌuÉSåzÉ, mÉUSåzÉ
xÉqÉjÉï- AxÉqÉjÉï
xÉoÉsÉ – SÒoÉïsÉ , ÌlÉoÉïsÉ
ज्ञान -अज्ञान
VII) uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ:-
1) TæüsÉÉrÉÉ – aÉÉÇधीeÉÏ lÉå AÌWÇûxÉÉ MüÉ qÉÇ§É SåzÉ
uÉÉÍxÉrÉÉåÇ qÉåÇ TæüsÉÉrÉÉ|
2) mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ- ÌuÉkrÉÍjÉïrÉÉåÇ को WûU LMü mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ
qÉåÇ pÉÉaÉ sÉålÉÉ cÉÉÌWûLû|
3) bÉÑQûxÉuÉÉUÏ- mÉ×juÉÏUÉeÉ cÉÉæWûÉlÉ bÉÑQûxÉuÉÉUÏ Måü ÍsÉL
mÉëÍxÉ® jÉÉ|
4) ¾èSrÉ xmÉÍzÉï – xuÉÉqÉÏ ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå ÍcÉMüÉaÉÉå qÉåÇ
¾èSrÉ xmÉÍzÉï pÉÉwÉhÉ SåMüU, ÌuÉSåÍzÉrÉÉåÇ qÉåÇ ÌmÉërÉmÉɧÉ
oÉlÉå|
5) AÇkÉÌuɵÉÉxÉ- 1. xÉqÉÉeÉ qÉå AÇkÉÌuÉzuÉÉxÉ MüÉå WûOûÉlÉå
MüÉ oÉÏQûÉ EPûÉlÉå MüÉå ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå rÉÑuÉÉ mÉÏRûÏ MüÉå
xÉÉæÇmÉÉ|
2)ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå AÇkÉÌuÉzuÉÉxÉ MüÉå SÕU MüUlÉå MüÉ
mÉërÉत्न MüUiÉå UWåû|
6) sÉsÉMüÉU-1) xÉÑpÉÉwÉcÉÇSì oÉÉåxÉ MüÐ sÉsÉMüÉU jÉÏ –‘qÉÑfÉå
ZÉÔlÉ SÉå, qÉæÇ iÉÑqWåÇû AÉeÉÉSÏ SÕðaÉÉ|
2) xÉÑpÉÉwÉcÉÇSì lÉå rÉÑuÉÉ mÉÏढी MüÉå sÉsÉMüÉUÉ|
VIII) uÉÉYrÉÉåÇ MüÉå zÉÑkS ÌMüÎeÉL:-
1) ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS lÉå mÉërÉत्नÉzÉÏsÉ UWûÏ|
ÌuÉuÉåMüÉlÉÇS mÉërÉत्नÉzÉÏsÉ UWåû|
2) ElÉMüÐ pÉÉwÉhÉ aÉÇpÉÏU jÉÏ|
ElÉMüÉ pÉÉwÉhÉ aÉÇpÉÏU jÉÉ|
3) xuÉÉqÉÏeÉÏ MüÉåÍzÉzÉ ÌMü|
xuÉÉqÉÏeÉÏ lÉå MüÉåÍzÉzÉ MüÐ|
4) MÑüqÉÉUÏ lÉÉåoÉsÉ AlÉÑrÉÉrÉÏ oÉlÉ aÉrÉÉ|
MÑüqÉÉUÏ lÉÉåoÉsÉ AlÉÑrÉÉÌrÉlÉÏ oÉlÉ aÉrÉÏ|
5) ElWûÉåÇlÉå aÉUÏoÉÉåÇ Måü SzÉÉ MüÉ xÉÑkÉÉUlÉå Måü ÍsÉL
MüWûÉ|
ElWûÉåÇlÉå aÉUÏoÉÉåÇ MüÐ SzÉÉ MüÉå xÉÑkÉÉUlÉå Måü ÍsÉL
MüWûÉ|
mÉÉPû २
aÉÑsÉÉoÉ ÍxÉÇWû
sÉåÎZÉMüÉ mÉËUcÉrÉ
xÉÑpÉSìÉ MÑüqÉÉUÏ cÉÉæWûÉlÉ
xÉÑpÉSìÉ MÑüqÉÉUÏ cÉÉæWûÉlÉ (1904 – 1948) MüÉ eÉlqÉ mÉërÉÉaÉ, rÉÑ.
mÉÏ. qÉåÇ WÒûAÉ jÉÉ| oÉÉsrMüÉsÉ xÉå xÉÉÌWûirÉ qÉåÇ ÂÍcÉ jÉÏ, mÉëjÉqÉ
MüÉurÉ 15 uÉwÉï MüÐ AÉrÉÑ qÉåÇ WûÏ MüÐ| AÉÇSÉåsÉlÉ qÉåÇ AÉmÉ
pÉÉaÉ sÉåiÉÏ jÉÏ| MüD oÉÉU eÉåsÉ pÉÏ aÉD| AÉmÉ MüÐ UcÉlÉÉAÉåÇ qÉåÇ
SåzÉ mÉëåqÉ pÉÉUiÉÏrÉ CÌiÉWûÉxÉ iÉjÉÉ xÉÇxM×üÌiÉ MüÐ fÉsÉMü SåZÉ
xÉMüiÉå Wæû| fÉÉÇxÉÏ MüÐ UÉlÉÏ mÉëÍxÉ® MüÌuÉiÉÉ Wæû|
MüWûÉÌlÉrÉÉð xÉUsÉ zÉæsÉÏ qÉkÉÑUiÉqÉ pÉÉuÉlÉÉAÉåÇ, AÉSzÉï AÉæU
rÉjÉÉjÉï Måü qÉqÉïxmÉzÉÏï xÉÇbÉर्षो mÉU AÉkÉËUiÉ Wæû| CxÉMüÐ
‘ÌoÉZÉëå qÉÉåiÉÏ’, ‘ElqÉÉÌSlÉÏ’ MüWûÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÇaÉëहों Måü ÍsÉL
ÌWÇûSÏ xÉÉÌWûirÉ xÉqqÉåsÉlÉ MüÐ AÉåU xÉå SÉå oÉÉU ‘xÉåYxÉËUrÉÉ
mÉÑUxMüÉU’ ÍqÉsÉÉ jÉ|
I)LMü uÉÉYrÉ qÉå E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ÌMüxÉ MüÉUhÉ xÉå oÉÉsÉMü MüÉ ZÉÉlÉÉ oÉÇS
कि दिürÉÉ aÉrÉÉ?
E¨ÉU: oÉÉsÉMü oÉWÒûiÉ oÉÏqÉÉU jÉÉ CxÉÍsÉL qÉÉð lÉå ExÉMüÉ ZÉÉlÉÉ
oÉÇS MüU ÌSrÉÉ |
2) oÉWûlÉ lÉå pÉÉD MüÉå YrÉÉ ÎZÉsÉÉ ÌSrÉÉ?
E¨ÉU: oÉWûlÉ lÉå pÉÉD MüÉå aÉÑQû AÉæU cÉlÉå ÎZÉsÉÉ ÌSrÉÉ |
3) zÉWûU qÉåÇ YrÉÉåÇ AÉiÉÇMü NûÉ aÉrÉÉ?
E¨ÉU: oÉÉSzÉÉWû MüÉ WÒûYqÉ jÉÉ ÌMü MüÉæqÉÏ fÇÉQåû MüÉ eÉÑsÉÔxÉ
lÉ ÌlÉMüsÉå | CxÉÍsÉL zÉWûU qÉåÇ AÉiÉÇMü NûÉ aÉÉrÉÉ |
4) jÉÉsÉÏ qÉåÇ YrÉÉ eÉsÉ UWûÉ jÉÉ?
E¨ÉU: jÉÉsÉÏ qÉåÇ LMü SÏrÉÉ eÉsÉ UWûÉ jÉÉ |
5) fÉÇQûÉ ÌMüxÉxÉå oÉlÉÉ?
E¨ÉU: fÉÇQûÉ oÉWûlÉ MüÐ mÉÑUÉlÉÏ AÉåRûlÉÏ TüÉQûMüU oÉlÉÉrÉÉ
aÉrÉÉ |
6) oÉWûlÉ lÉå YrÉÉ jÉÉqÉ ÍsÉrÉÉ?
E¨ÉU: oÉWûlÉ lÉå fÉÇQåû MüÉå jÉÉqÉ ÍsÉrÉÉ |
II)SÉå rÉÉ iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) pÉÉD MüÉå oÉWûlÉ MæüxÉå ÌuÉSÉ MüUiÉÏ Wæû?
E¨ÉU; oÉWûlÉ lÉå pÉÉD Måü qÉÉjÉå mÉU ÌiÉsÉMü sÉaÉÉrÉÉ, cÉÉuÉsÉ
ÌoÉZÉUÉL | pÉÉD lÉå oÉWûlÉ Måü mÉæU NÒûL AÉæU oÉWûlÉ lÉå
oÉsÉærÉÉð sÉÏ | eÉoÉ pÉÉD fÉÇQûÉ sÉåMüU cÉsÉÉ iÉoÉ uÉWû SUuÉÉeÉå
mÉU ZÉQûÏ MüWûÉÌlÉrÉÉåÇ MüÐ UeÉMÑüqÉÉUÏ MüÐ iÉUWû ÌuÉSÉ
MüUiÉÏ Wæû |
2) pÉÉD MüÉå ÌaÉUiÉå SåZÉMüU oÉWûlÉ lÉå YrÉÉ ÌMürÉÉ?
E¨ÉU: oÉWûlÉ lÉå pÉÉD MüÉå ÌaÉUiÉå SåZÉMüU ExÉMåü mÉÉxÉ SÉæQû
mÉQûÏ | ZÉÔlÉ xÉå sÉjÉmÉjÉ pÉÉD MüÉå SåZÉ mÉÑMüÉUiÉÏ UWûÏ pÉærÉÉ
! pÉærÉÉ !’ rÉWû xÉÑlÉMüU zÉÉrÉS pÉÉD Måü mÉëÉhÉ sÉÉæOû mÉQåû
AÉæU ExÉlÉå oÉWûlÉ Måü WûÉjÉ fÉÇQûÉ jÉÉqÉMüU, AmÉlÉÏ AÉZÉUÏ
xÉÉðxÉ sÉÏ |
III) cÉÉU rÉÉ mÉÉðcÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL. |
“oÉWûlÉ lÉå pÉÉD Måü WûÉjÉ xÉå fÉÇQåû MüÉå AmÉlÉå WûÉjÉ qÉåÇ
jÉÉqÉ ÍsÉrÉÉ” CxÉ bÉOûlÉÉ MüÉ uÉhÉïlÉ MüÐÎeÉL |
E¨ÉU: eÉoÉ pÉÉD oÉWûlÉ xÉå ÌuÉSÉ sÉåMüU WûÉjÉ qÉåÇ fÉÇQûÉ ÍsÉrÉå
cÉsÉÉ, iÉoÉ oÉWûlÉ SUuÉÉeÉå mÉU ZÉQûÏ SåZÉiÉÏ UWûÏ, qÉÉlÉÉå
MüWûÉÌlÉrÉÉåÇ qÉåÇ UeÉMÑüqÉÉUÏ MüÐ iÉUWû | uÉWû fÉÇQåû MüÉå
sÉWûिाiÉå WÒûL pÉÉD Måü MÑüNû SÕU जाlÉå mÉU oÉÉSzÉÉWû Måü
ÍxÉmÉÉÌWûrÉÉåÇ lÉå UÉåMüÉ, uÉWû lÉ ÂMüÉ | iÉpÉÏ ElWûÉåÇlÉå aÉÉåsÉÏ
cÉsÉÉ SÏ, pÉÉD ÌaÉU mÉQûÉ | oÉWûlÉ lÉå pÉÉD MüÉå ÌaÉUiÉå SåZÉ SÉæQû
mÉQûÏ AÉæU ZÉÔlÉ xÉå sÉjÉmÉjÉ pÉÉD MüÉå SåZÉ mÉÑMüÉUiÉÏ UWûÏ
‘pÉærÉÉ ! pÉærÉÉ! oÉWûlÉ MüÐ AÉuÉeÉ xÉÑlÉMüU pÉÉD Måü mÉëÉhÉ
sÉÉæOû mÉQåû| pÉÉD lÉå AmÉlÉÏ ÎeÉqqÉåSÉUÏ oÉWûlÉ MüÉå xÉÉæÇmÉ
MüU AmÉlÉÉ mÉëÉhÉ irÉÉaÉ ÌMürÉÉ | oÉWûlÉ AmÉlÉå pÉÉD MüÉ AkÉÔUÉ
xÉmÉlÉÉ mÉÔUÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL fÉÇQåû MüÉå jÉÉqÉ MüU eÉÑsÉÔxÉ
MüÉå AaÉå oÉRûÉD |
IV) AlrÉ ÍsÉÇaÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:-
oÉÉSzÉÉWû
sÉåZÉMü
=
=
oÉåaÉqÉ
sÉåÎZÉMüÉ
SåuÉiÉÉ
=
SåuÉÏ
UÉeÉÉ
=
UÉlÉÏ
ÌmÉiÉÉ
=
qÉÉiÉÉ
oÉWûlÉ
=
pÉÉD
V) AlrÉ uÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:-
fÉÇQûÉ
-
fÉÇQåû
SUuÉÉeÉå
-
SUuÉÉeÉ
AÉåRûlÉÏ -
AÉåRûÌlÉrÉÉð
MüWûÉlÉÏ
-
MüWûÉÌlÉrÉÉð
QÇûQûÉ
-
QÇûQåû
jÉÉsÉÏ
-
jÉÉÍsÉrÉÉð
VI) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL:x
xÉÑaÉÇkÉ
SÒaÉïÇkÉ
SÕU
x
lÉeÉSÏMü, mÉÉxÉ
AÇiÉ
x
AÉUÇpÉ
kÉÏUå
x
eÉsSÏ
qÉÑUfÉÉlÉÉ
x
ÎZÉsÉlÉÉ
ÌaÉUlÉÉ
x
EPûlÉÉ
VII) eÉÉåÌQûL:-
Mü) oÉÉsÉMü xÉÉUå bÉU MüÉ
ZÉ) pÉÉD ZÉÔlÉ xÉå
AÉ) SÒsÉÉUÉ jÉÉ |
C) sÉjÉmÉjÉ mÉQûÉ jÉÉ |
aÉ) oÉQûÏ SÕU eÉÉlÉÉ Wæû
A) iÉÑqÉ jÉMü eÉÉAÉåaÉÏ |
VIII) xÉqÉÉlÉÉjÉïMü zÉoS ÍsÉÎZÉL:-
1) xÉqÉÏmÉ
-
lÉeÉSÏMü, mÉÉxÉ
2) ZÉÔlÉ
-
U£ü
3) SÏrÉÉ
-
4) xÉÇiÉÉåwÉ
5) oÉÏqÉÉUÏ -
SÏmÉMü
-
ZÉÑzÉÏ, mÉëxɳÉiÉÉ
UÉåaÉ
IX) uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL:-
1) eÉÑsÉÔxÉ – xuÉÉqÉÏ ÌuÉlÉåMüÉlÉÇि Måü 150 uÉÏÇ eÉlqÉÌSlÉ mÉU
SåzÉ pÉU qÉåÇ eÉÑsÉÔxÉ ÌlÉMüÉsÉÉ aÉrÉÉ
2) AÉpÉÉqÉÇQûsÉ – SÏrÉå MüÐ sÉÉæ Måü lÉÏcÉå LMü AÉpÉÉqÉÇQûsÉ
oÉlÉ aÉrÉÉ |
3) AÉiÉÇMü – mÉÔUå ÌuÉµÉ qÉåÇ AÉiÉकÇSuÉÉÌSrÉÉåÇ MüÉ AÉiÉÇMü
TæüsÉÉ Wæû |
4) WÒûYqÉ –दहल्टि Måü WÒûYqÉ mÉU rÉWÕûÌSrÉÉåÇ MüÐ
xÉÉqÉÔÌWûMü WûirÉÉ MüÐ aÉD |
mÉkrÉ pÉÉaÉ
eÉrÉ eÉrÉ pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ
MüÌuÉ mÉËUcÉrÉ:
qÉæÍjÉsÉÏzÉUhÉ aÉÑmiÉÉeÉÏ
UûÉ·íMüÌuÉ qÉæÍjÉsÉÏzÉUhÉ aÉÑmiÉÉeÉÏ MüÉ eÉlqÉ १८८६ qÉåÇ
ÍcÉUaÉÉðuÉ lÉÉqÉMü aÉÉðuÉ fÉðxÉÏ ÎeÉsÉÉ E¨ÉU mÉëSåzÉ qÉåÇ WÒûAÉ|
AÉmÉlÉå mÉëoÉÇkÉ MüÉurÉÉåÇ iÉjÉÉ ZÉÇÄQûMüÉurÉÉåÇ MüÐ UcÉlÉÉ
MüÐ Wæû| ZÉÄQûÏoÉÉåsÉÏ Måü ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ aÉÑmiÉ eÉÏ MüÉ
rÉÉåaÉSÉlÉ AlÉlrÉ Wæû| CनMüÉå xÉÉÌWûirÉ xÉåuÉÉ Måü ¤Éå§É qÉåÇ
‘mÉ©pÉÔwÉhÉ’ EmÉÉÍkÉ ÍqÉsÉÏ Wæû| ‘xÉÉMåüiÉ’ qÉWûÉMüÉurÉ Måü
ÍsÉL ‘aÉÇaÉÉ mÉëxÉÉS mÉÉËUiÉÉåwÉ’ ÍqÉsÉÉ| aÉÑmiÉÉeÉÏ MüÐ pÉÉwÉÉ
xÉUsÉ – xÉUxÉ LuÉÇ UÉåcÉMü Wû|
I)LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ‘eÉrÉ– eÉrÉ pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ’ MüÌuÉiÉÉ Måü MüÌuÉ MüÉælÉ Wæû?
E¨ÉU:‘eÉrÉ eÉrÉ pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ MüÌuÉiÉÉ Måü MüÌuÉ Wæû
qÉæÍjÉsÉÏzÉUhÉ aÉÑmiÉÉ û|
2) aÉÑmiÉeÉÏ MüÉå MüÉælÉ – xÉÏ EmÉÉÍkÉ ÍqÉsÉÏ Wæû?
E¨ÉU: aÉÑmiÉÉeÉÏ MüÉå ‘mÉSqÉ pÉÔwÉhÉ ‘ AÉæU aÉÇaÉÉ mÉëxÉÉS
mÉÉËUiÉÉåwÉ की EmÉÉÍkÉ ÍqÉsÉÏ Wæû|
3) MüÌuÉ ÌMüxÉ SåuÉÏ MüÐ uÉÇSlÉÉ MüU UWåû Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ MüÐ uÉÇSlÉÉ MüU UWåû Wæû|
4) ÌWûqÉÉsÉrÉ ÃmÉÏ ¾ûSrÉ qÉåÇ YrÉÉ pÉUÉ Wæû?
E¨ÉU: ÌWûqÉÉsÉrÉ ÃmÉÏ ¾èSrÉ qÉåÇ xlÉåWû pÉUÉ Wæû|
5) mÉÉlÉÏ MæüxÉå TüÔOûÉ AÉiÉÉ Wæû?
E¨ÉU: mÉÉlÉÏ xÉÉæ xÉÉæ xÉÉåiÉÉåÇ xÉå oÉWû oÉWûMüU TÔüOûÉ AÉiÉÉ
Wæû|
6) mÉÉlÉÏ qÉåÇ YrÉÉ ÎZÉsÉå WæÇû?
E¨ÉU: mÉÉlÉÏ qÉåÇ MüqÉsÉ ÎZÉsÉå Wæû|
7) xÉÑÇSU pÉÉuÉ MüWûÉð mÉsÉå WæÇû?
E¨ÉU: pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ MüÐ kÉÉlÉÏ AÉÆcÉsÉ qÉåÇ xÉÑlSU pÉÉuÉ mÉsÉå
Wæû?
II) SÉå rÉÉ iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ÌWûqÉÉsÉrÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ MüÌuÉ MüÐ pÉÉuÉlÉÉ YrÉÉ Wæû?
E¨ÉU: ÌWûqÉÉsÉrÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ MüÌuÉ MüWûiÉå Wæû ÌMü ExÉMüÉ
¾èSrÉ FÆcÉÉ LuÉÇ ÌuÉzÉÉsÉ qÉlÉÉåpÉÉuÉ xÉå pÉUÉ Wæû| ÎeÉxÉqÉåÇ
oÉWÒûiÉ xÉÉUÉ mrÉÉU LuÉÇ xlÉåWû pÉUÉ Wæû|
2) ‘ÌSsÉ qÉåÇ AÉaÉ SoÉÉMüU’ MüÉ qÉiÉsÉoÉ YrÉÉ Wæû?
E¨ÉU: CxÉMüÉ pÉÉuÉjÉï Wæûû ÌMü ÌWûqÉÉsÉrÉ Måü xÉÏlÉå qÉåÇ pÉsÉå
WûÏ ÌMüiÉlÉÉ pÉÏ AÉaÉ euÉÉsÉÉ pÉUÉ WûÉå, ExÉMüÉå mÉëMüOû lÉ
MüUMåü WûqÉåzÉÉ WûqÉMüÉå WûUÉ pÉÉUÉ UZÉiÉÉ Wæû rÉÉlÉÏ
mÉëM×üÌiÉ MüÉå iÉÏuÉ× AÉÆkÉÏ- iÉÔTüÉlÉ xÉå oÉcÉÉMüU xÉÑUͤÉiÉ
UZÉiÉÉ Wæû|
3) MüÌuÉ FÆcÉÉ ÌWûrÉÉ YrÉÉå MüWûiÉå Wæû?
E¨ÉU:MüÌuÉ FÆcÉÉ ÌWûrÉÉ CxÉÍsÉL MüWûiÉå WæÇû YrÉÉåÇ ÌMü
ÌWûqÉÉsÉÉrÉ oÉÉWûU xÉå AÉlÉå uÉÉsÉå mÉëM×üÌiÉMü ÌuÉMüÉåmÉ MüÉå
UÉåMü AmÉlÉå ÌuÉzÉÉsÉ MüÉrÉ xÉå kÉUiÉÏ MüÉå oÉcÉÉiÉÉ Wæû|
4) WûqÉåÇ ÍqÉsÉeÉÑsÉMüU YrÉÉ aÉÉना aÉÉlÉÉ cÉÉÌWûL?
E¨ÉU: pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ xÉÉUå Mü¹ xÉWûMüU WûqÉÉUÏ U¤ÉÉ MüUiÉÏ Wæû
AmÉlÉå AÉÆcÉsÉ qÉåÇ pÉÉD cÉÉUÉ UZÉने AÉæU ÍqÉsÉeÉÑsÉकि UWûlÉå
MüÉ xÉÇSåzÉ SåiÉÏ Wæ| CxÉÍsÉL WûqÉå pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ MüÉå rÉzÉÉå
aÉÉiÉÉ aÉÉiÉÉ cÉÉÌWûL|
III) ZÉÉsÉÏ xjÉÉlÉ pÉËUL:-
1) pÉÉUiÉ MüÉ ÌSrÉÉ _______ Wæû| (ÌWûqÉÉsÉrÉ)
2) ÌSsÉ qÉåÇ ------------ SoÉÉMüU UZÉiÉÉ WûqÉMüÉå _____ (AmÉlÉå
AÉaÉ, WûUÉ – pÉUÉ)
3) _______ÍcÉUMüÉsÉÉ UWåÇû | (cÉÇSì- xÉÑrÉï)
mÉÉPû – oÉxÉ MüÐ rÉɧÉÉ
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ –
WûËUzÉÇMüU mÉUxÉÉD
WûËUzÉÇMüU mÉUxÉÉD MüÉ eÉlqÉ 1924 qÉåÇ, eÉÄqÉÉlÉÏ aÉÉðuÉ
qÉkrÉ mÉëSåzÉ Måü होzÉÇaÉÉoÉÉS ÎeÉsÉå qÉåÇ WÒûAÉ jÉÉ| lÉÉaÉmÉÑU
ÌuɵÉÌuÉkrÉÉsÉrÉ qÉåÇ LqÉ. L. ÌQûaÉëÏ mÉëÉmiÉ MüÐ| ClÉMüÉ xÉÉÌWûirÉ
urÉÇaÉÉiqÉMü WûÉålÉå Måü MüÉUhÉ परिवर्तन MüÐ cÉåiÉlÉÉ eÉaÉÉiÉÏ Wæû|
ClÉMüÐ UcÉlÉÉLÆ AÍkÉMüiÉU xÉÉqÉÉÎeÉMü iÉथा UÉeÉlÉæÌiÉMü
mÉÉZÉÇQû LuÉÇ zÉÉåzÉhÉ Måü ÎZÉsÉÉTü, ÍsÉZÉÉ Wæû| ElÉMåü MüD
xÉÇaÉëWû Wæû – MüWûÉlÉÏ, ÌlÉoÉÇkÉ, EmÉlrÉÉxÉ, urÉÇarÉ Måü ¤Éå§É
qÉåÇ ZÉÔoÉ lÉÉqÉ MüqÉÉrÉÉ Wæû|
I) ÌlÉन्मÍsÉÎZÉiÉ mÉëzlÉÉåÇ Måü E¨ÉU LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ ÍsÉखिए
1) oÉxÉ MüWûÉð xÉå MüWûÉð iÉMü eÉÉiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: oÉxÉ mɳÉÉ xÉå xÉiÉlÉÉ iÉMü eÉÉर्ी jÉÏ|
2) sÉåZÉMü lÉå oÉxÉ MÇümÉlÉÏ Måü ÌWûxxÉåSÉU xÉå YrÉÉ mÉÔNûÉ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü lÉå oÉxÉ MÇümÉlÉÏ Måü ÌWûxxÉåSÉU xÉå ‘rÉWû oÉxÉ
cÉsÉiÉÏ pÉÏ Wæû?’ mÉÔNûÉ|
3) sÉåZÉMü MüÉå oÉxÉ eÉuÉÉlÉ MüoÉ sÉaÉ UWûÏ jÉÏ?
E¨ÉU: aÉÉðkÉÏeÉÏ Måü AxÉWûrÉÉåaÉ AÉæU xÉÌuÉlÉrÉ AuÉ¥ÉÉ AÇSÉãsÉlÉ
Måü xÉqÉrÉ MüÐ sÉaÉÏ|
4) oÉxÉ MüÐ mÉåOíûÉåsÉ OÇûMüÐ qÉåÇ YrÉÉ WûÉå aÉrÉÉ?
E¨ÉU: oÉxÉ MüÐ mÉåOíûÉåsÉ OÇûMüÐ qÉåÇ NåûS WûÉå aÉrÉÉ|
5) QíûÉCuÉU lÉsÉÏ xÉå mÉåOíûÉåsÉ MüWûÉð pÉåeÉlÉå sÉaÉÉ?
E¨ÉU: QíûÉCuÉU lÉsÉÏ xÉå mÉåOíûÉåsÉ CÇeÉlÉ qÉåÇ pÉåeÉlÉå sÉaÉÉ|
6) oÉxÉ MüÉåD aÉÉQûÏ AÉiÉÏ ÌSZÉiÉÏ iÉÉå MüWûÉð ZÉQûÏ WûÉå eÉÉiÉÏ
jÉÏ?
E¨ÉU: oÉxÉ MüÉåD aÉÉQûûÏ AÉiÉÏ ÌSZÉiÉÏ iÉÉå LMüSqÉ UÉxiÉå Måü
ÌMülÉÉUå ZÉQûÏ WûÉå eÉÉiÉÏ jÉÏ|
7) LMüÉ- LMü oÉxÉ YrÉÉåÇ jÉqÉ aÉD?
E¨ÉU: LMüÉLMü LMü OûÉrÉÉU ÌTüxxÉ WûÉålÉå xÉå oÉxÉ jÉqÉ aÉD|
8) sÉåZÉMü lÉå MüÉælÉ- xÉÏ EqqÉÏS NûÉåQû SÏ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü lÉå ‘mÉन्ना YrÉÉ, MüWûÏÇ pÉÏ mÉWÒðûcÉlÉå MüÐ EqqÉÏS
NûÉåQû SÏ|
II)SÉå rÉÉ iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) oÉxÉ SåZÉMüU sÉåZÉMü lÉå qÉlÉ qÉåÇ YrÉÉ xÉÉåcÉÉ?
E¨ÉU: oÉxÉ MüÉå SåZÉMüU sÉåZÉMü Måü qÉlÉ qÉåÇ श्र®É EqÉÄQû mÉQûÏ|
ExÉå SåZÉiÉå WûÏ sÉaÉÉ, ZÉÔoÉ uÉrÉÉåuÉ×® jÉÏ| xÉÌSrÉÉåÇ Måü
AlÉÑpÉuÉ Måü ÌlÉzÉÉlÉÏ jÉÏ CxÉÍsÉL sÉÉåaÉ ExÉxÉå xÉTüU lÉWûÏÇ
MüUiÉå, MüWûÏ oÉxÉ MüÉå Mü¹ WûÉåaÉÉ|
2) QûÉÆYOûU ÍqÉ§É lÉå sÉåZÉMü xÉå YrÉÉ MüWûÉ?
E¨ÉU: QûÉðYOûU ÍqÉ§É lÉå MüWûÉ- ‘QûUÉå qÉiÉ, cÉsÉÉå! oÉxÉ
AlÉÑpÉuÉÏ Wæû| lÉrÉÏ lÉuÉåsÉÏ oÉÉxÉÉåÇ xÉå erÉÉSÉ ÌuÉµÉ सदनय Wæû|
WûqÉåÇ, oÉåOûÉåÇ MüÐ iÉUWû mrÉÉU xÉå aÉÉåS qÉåÇ sÉåMüU cÉsÉåaÉÏ|
3) oÉxÉ qÉåÇ oÉæPåû oÉÇkÉÑAÉå MüÉå NûÉåÄQûlÉå AÉL sÉÉåaÉ oÉxÉ
SåZÉMüU YrÉÉ- YrÉÉ xÉÉåcÉ UWåû jÉå?
E¨ÉU: oÉxÉ qÉåÇ oÉæOåû oÉÇlkÉÑAÉåÇ MüÉå NûÉåÄQûlÉå AÉL sÉÉåaÉ,
LãxÉå SåZÉ UWåû jÉå, eÉæxÉå AÇÌiÉqÉ ÌuÉSÉ Så UWåû WæÇû| ElÉMüÐ
AÉÆZÉåÇ MüWû UWûÏ jÉÏÇ- AÉlÉÉ –“eÉÉlÉÉ iÉÉå sÉaÉÉ WûÏ UWûiÉÉ
Wæû| AÉrÉÉ Wæû, xÉÉå eÉÉLaÉÉ cÉÉWåû UÉeÉÉ WûÉå rÉÉ UÇMü, rÉÉ
TüMüÐU| AÉSqÉÏ MüÉå MÔücÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL LMü ÌlÉÍqÉ¨É cÉÉÌWûL |”
4) eÉoÉ OûÉrÉU ÌTüxxÉ MüUMåüÇ oÉæPû aÉrÉÏ iÉoÉ sÉåZÉMü lÉå oÉxÉ
Måü ÌWûxxÉåSÉU Måü oÉÉUå qÉåÇ YrÉÉ xÉÉåcÉÉ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü OûÉrÉU MüÐ WûÉsÉiÉ eÉÉlÉiÉå WûÏ eÉÉlÉ WûjÉåsÉÏ mÉU
sÉåMüU xÉTüU MüU UWûÉ Wæû| ÌWûxxÉåSÉU qÉåÇ EixÉaÉï MüÐ
pÉÉuÉlÉÉ MüÉ xÉWûÏ िर्
ु तभ था इस आिदि के साहस औि बदर्िान भावना का सदह उपयोग
lÉWûÏÇ WûÉå UWûÉ, ExÉå iÉÉå ¢ÇüÌiÉMüÉÇUÏ AÉÇSÉåsÉlÉ MüÉ lÉåiÉÉ
WûÉålÉÉ cÉÉÌWûL|
III) cÉÉU rÉÉ mÉÉðcÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) oÉxÉ MüÉ CÇeÉlÉ xOûÉOïû WûÉålÉå Måü oÉÉS sÉåZÉMü MüÉ AlÉÑpÉuÉ
YrÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü MüÉ CÇeÉlÉ xOûÉOïû WûÉålÉå MüÉ pÉUÉåxÉÉ lÉWûÏÇ
jÉÉ| eÉoÉ cÉsÉÏ iÉoÉ sÉaÉÉ xÉÉUÏ oÉxÉ WûÏ CÇeÉlÉ Wæû AÉæU uÉå
sÉÉåaÉ CÇeÉlÉ Måü भीiÉU oÉæOåû WæÇû | oÉxÉ MüÐ ÎZÉÄQûÌMürÉÉåÇ
Måü MüÉðcÉ OÕûOåû WÒûL jÉå|
ExÉMüÐ WûÉsÉiÉ oÉWÒûiÉ बU
ु Ï jÉÏ, AaÉU ExÉxÉå lÉ oÉcÉÉ eÉÉL iÉÉå
bÉÉuÉ sÉaÉlÉå MüÉ pÉÏ QûU jÉÉ | CxÉ QûU xÉå uÉå ÎZÉÄQûMüÏ xÉå
xÉUMü MüU oÉæPû aÉL| CÇeÉlÉ iÉÉå cÉsÉ UWûÉ jÉÉ, mÉU LãxÉÉ sÉaÉ
UWûÉ jÉÉ ÌMü xÉÏOû Måü lÉÏcÉå WûÉå|
2) eÉoÉ oÉxÉ xÉcÉqÉÑcÉ eÉsÉ mÉQûÏ, iÉoÉ sÉåZÉMü YrÉÉ- YrÉÉ
qÉWûxÉÔxÉ MüU UWå jÉå?
E¨ÉU: oÉxÉ eÉoÉ xÉcÉ qÉÑcÉ cÉsÉ mÉQûÏ iÉoÉ sÉåZÉMü MüÉå LãxÉÉ
sÉaÉÉ eÉæxÉå aÉÉÇkÉÏÎeÉ Måü AxÉWûrÉÉåaÉ AÉæU xÉÌuÉlÉrÉ AuÉ¥ÉÉ
AÉÇSÉåsÉlÉ Måü xÉqÉrÉ rÉå oÉxÉ oÉWÒûiÉ WûÏ eÉuÉÉlÉ UWûÏ WûÉåaÉÏ|
ExÉå OíåûÌlÉÇaÉ ÍqÉsÉ cÉÑMüÐ jÉÏ| qÉÑÍzÉMüsÉÉåÇ qÉåÇ lÉ ÂMülÉå MüÐ|
ExÉMüÉ WûU ÌWûxxÉÉ SÕxÉUå xÉå AxÉWûrÉÉåaÉ MüU UWûÉ jÉÉ| oÉxÉ
CiÉlÉÏ ÌWûsÉ UWûÏ jÉÏ ÌMü oÉÉðQûÏ xÉå xÉÏOû MüÉ iÉÉsÉqÉåsÉ WûÏ
lÉWûÏÇ jÉÉ| MüpÉÏ sÉaÉiÉÉ ÌMü xÉÏOû MüÉå NûÉåÄQûMüU oÉÉðÄQûÏ
AÉaÉå pÉÉaÉÏ eÉÉ UWûÏ Wæû|
३) CÇeÉlÉ qÉåÇ mÉåOíûÉåsÉ MüÐ lÉsÉÏ eÉÑÄQû aÉD – ExÉ xÉqÉrÉ
sÉåZÉMü MüÐ YrÉÉ EqqÉÏS jÉÏ?
E¨ÉU: oÉxÉ LMüÉ LMü ÂMü aÉD, qÉÉsÉÑqÉ हुAÉ ÌMü mÉåOíûÉåsÉ MüÐ
OÇûMüÐ qÉåÇ NåûS WûÉå aÉrÉÉ Wæûû | iÉÑUÇiÉ QíûÉCuÉU lÉå oÉÉsOûÏ
qÉåÇ mÉåOíûÉåsÉ ÌlÉMüÉsÉMüU ExÉå oÉaÉsÉ qÉåÇ UZÉÉ AÉæU lÉsÉÏ
QûÉsÉMüU CÇeÉlÉ qÉåÇ pÉåeÉlÉå sÉaÉÉ| AoÉ sÉåZÉMü EqqÉÏS MüU UWûÉ
jÉÉ ÌMü jÉÉåÄQûÏ SåU oÉÉS oÉxÉ- MÇümÉlÉÏ Måü ÌWûxxÉåSÉU CÇeÉlÉ
MüÉå ÌlÉMüÉsÉMüU aÉÉåS qÉåÇ UZÉ sÉåÇaÉå AÉæU ExÉå lÉsÉÏ xÉå
mÉåOíûÉåsÉ ÌmÉsÉÉLÇaÉå eÉæxÉå qÉÉð oÉच्चे Måü qÉÑðWû qÉåÇ SÕS MüÐ
zÉÏzÉÏ sÉaÉiÉÏ Wæû|
४)
oÉxÉ MüÐ UniÉÉU oÉÏxÉ qÉÏsÉ WûÉå aÉD iÉÉå sÉåZÉMü Måü qÉlÉ qÉåÇ
MüÉælÉ MüÉælÉ xÉå pÉÉuÉ EqÉÄQçlÉå sÉaÉå?
E¨ÉU: oÉxÉ ÌMü UniÉÉU AoÉ mÉÇSìWû – oÉÏxÉ qÉÏsÉ WûÉå aÉD jÉÏ|
sÉåZÉMü YÉå kÉÏUå-kÉÏUå pÉिोसा WûÉå eÉÉiÉÉ UWûÉ ÌMü oÉëåMü TåüsÉ
WûÉå xÉMüiÉÉ Wæû, xOûÏrÉËUÇaÉ OÕûOû xÉMüiÉÉ Wæû| xÉÉUå oÉÑUå
ZÉrÉÉsÉ AÉiÉÉ jÉÉ| ÎeÉxÉ UÉxiÉå xÉå eÉÉ UWûÏ jÉÏ mÉëM×üÌiÉ MüÉ SØzrÉ
oÉWÒûiÉ sÉÑpÉÉuÉlÉÉ jÉÉ| WûUÉ – pÉिा mÉåQû, mɤÉÏ oÉæPåû jÉå |
sÉåÌMülÉ WûU mÉåÄQû MüÉå SÒzqÉlÉ xÉqÉfÉiÉÉ jÉÉ | QûU sÉaÉiÉÉ jÉÉ
eÉÉå pÉÏ mÉåÄQû AÉiÉÉ ExÉxÉå oÉxÉ OûMüULaÉÏ, eÉoÉ ÌlÉMüsÉ eÉÉiÉ
iÉÉå SÕxÉUå mÉåÄQû MüÉ CÇiÉeÉÉU MüUiÉÉ | fÉÏsÉ ÌSZÉå iÉÉå sÉaÉiÉÉ
oÉxÉ aÉÉåiÉÉ sÉaÉÉ eÉÉLaÉÏ|
IV) ÌoÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL|
xÉÑoÉWû x
xÉWûrÉÉåaÉ
zÉÉqÉ
AxÉWûrÉÉåaÉ
x
oÉWÒûiÉ x
lÉÏcÉå
MÑNû
FmÉU
x
xÉcÉ
WðûxÉÏ
x
UÉålÉÉ
AÉUÇpÉ
x
AÇiÉ
AÌuÉlÉrÉ x xÉÌuÉlÉrÉ
WûÉÎeÉU
x
fÉÔOû
SÒzqÉlÉ
x
SÉåxiÉ
WûÉÎeÉU
x
aÉæU
V) AlrÉ ÍsÉÇaÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL
uÉ×®É- uÉ×®
AÉSqÉÏ
oÉåOûÏ- oÉåOûÉ
lÉU – lÉÉUÏ
AÉæUiÉ-
lÉÉæMüU- lÉÉæMüÉUÉlÉÏ
VI) oÉWÒûuÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:-
घंटा-घंटा
UÉxiÉÉ – UÉxiÉå
mÉåÄQû – mÉåÄQû
AÉSqÉÏ- AÉSqÉÏ
घU- घU
VII) ‘CrÉÉð’ eÉÉåÄQûMüU x§ÉÏÍsÉÇaÉ xÉÇ¥ÉÉAÉåÇ MüÉ
oÉWÒûuÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
xÉSÏ- xÉSÏrÉÉð
OûÉåÌmÉrÉÉð
oÉåOûÏ- oÉåÌOûrÉÉð
OûÉåmÉÏ-
sÉÄQçMüÏ- sÉÌÄQçMürÉÉÆ
UÉåOûÏ- UÉåÌOûrÉÉð
ÎZÉÄQçMüÏ- ÎZÉÌÄQçMürÉÉð
aÉÉÄQûÏ – aÉÉÌÄQûrÉÉÆ
MÇümÉlÉÏ- MÇümÉÌlÉCrÉÉð
VIII) uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL:
1) jÉMü eÉÉlÉÉ – xÉÑxiÉ WûÉå eÉÉlÉÉ|
ÌSlÉ pÉU MüÉqÉ MüUlÉå Måü oÉÉS jÉMü eÉÉiÉå Wæû|
2) eÉÉlÉ WûjÉåsÉÏ mÉU sÉålÉÉ- qÉUlÉå MüÐ pÉÏ MÑüNû mÉUuÉÉWû lÉ
MüUlÉÉ
SåzÉMåü ÍxÉmÉÉWûÏ xÉÏqÉÉ mÉU eÉÉlÉ WûjÉåsÉÏ mÉU sÉåZÉU mÉWûUÉ
SåiÉå Wæû|
3) UåÇaÉlÉÉ- ÎZÉxÉMülÉÉ
oÉŠÉ mÉWûsÉå UåÇaÉiÉÉ Wæû ÌTüU cÉsÉlÉÉ xÉÏZÉiÉÉ Wæû|
4) oÉÉWåÇû mÉxÉÉUåÇ- ÌWûqÉÉsÉrÉ LãxÉÉ mÉëiÉÏiÉ WûÉåiÉÉ eÉæxÉå
oÉÉWåÇû mÉxÉÉUMüU ZÉÄQûÉ Wæû|
E¨ÉU: ÌWûxxÉåSÉU- mÉÄQûÉåÍxÉrÉÉåÇ Måü xÉÑZÉ – SÒZÉ qÉåÇ WûqÉåÇ
ÌWûxxÉåSÉU oÉlÉlÉÉ cÉÉÌWûL|
IX) xÉqÉÉlÉÉjÉïMüü zÉoS :-
eÉuÉÉlÉ = rÉÑuÉÉ, rÉÑuÉMü
pÉUÉåxÉÉ
uÉ£ü= xÉqÉrÉ
EqqÉÏS=
SÒzÉqÉlÉ= zɧÉÑ
irÉÉaÉ, oÉÍsÉSÉlÉ
CÇiÉeÉÉU = mÉëiÉϤÉÉ
EixÉaÉï =
X) ËU£ü xjÉÉlÉÉåÇ MüÐ mÉÔÌiÉï MüÐÎeÉL|
1) xÉqÉfÉSÉU AÉSqÉÏ CxÉ zÉÉqÉ uÉÉsÉÏ oÉxÉ xÉå_____ lÉWûÏÇ
MüUiÉå| ( xÉÄTüU)
2) oÉxÉ MüÉå SåZÉÉ iÉÉå------ EqÉÄQû mÉQû| (श्रkSÉ)
3) ____ oÉxÉÉåÇ xÉå erÉÉSÉ ÌuɵÉxÉlÉÏrÉ Wæû| (lÉrÉÏ- lÉuÉåsÉÏ)
4) qÉÉsÉÔqÉ WÒûAÉ ÌMü ----MüÐ OÇûMüÐ qÉåÇ NåûS WûÉå aÉrÉÉ
Wæû| ( mÉåOíûÉåsÉ)
5) WûUå – pÉUå mÉåÄQû ÎeÉlÉ mÉU ------ oÉæPû aÉrÉÉ | ( mɤÉÏ)
6) LMü OûÉrÉU ----- MüUMåü oÉæPû aÉrÉÉ| {दिxxÉ)
XI) Mü³ÉQû qÉåÇ AlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL:-
1) WûqÉ mÉÉðcÉ ÍqɧÉÉåÇ lÉå iÉrÉ ÌMürÉÉ ÌMü zÉÉqÉ cÉÉU oÉeÉå
MüÐ oÉxÉ xÉå cÉsÉåÇ|
£ÁªÀÅ LzÀÄ d£À «ÄvÀægÀÄ ¸ÁAiÀÄAPÁ® £Á®ÄÌ UÀAmÉAiÀÄ
§¹ìUÉ ºÉÆgÀqÀĪÀÅzÉAzÀÄ ¤±ÀѬĹzɪÀÅ.
2) LãxÉÏ oÉxÉ AmÉlÉå AÉmÉ cÉsÉiÉÏ Wæû|
F jÃwAiÀÄ §¸ÀÄì vÁ£ÁVAiÉÄà ZÀ°¸ÀÄvÀÛzÉ.
3) oÉxÉ MüÐ UniÉÉU AoÉ mÉÇSìWû- oÉÏxÉ qÉÏsÉ WûÉå aÉD|
§¹ì£À UÀw FUÀ ºÀ¢£ÉÊzÀÄ- E¥ÀàvÀÄÛ ªÉÄ樀 DVvÀÄÛ.
4) QíûÉCuÉU lÉå iÉUWû – iÉUWû ÌMü iÉUMüÐoÉåÇ MüÐ mÉU oÉWû
cÉsÉÏ lÉWûÏÇ|
ZÁ®PÀ£ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ vÀgÀºÀzÀ G¥ÁAiÀÄ ªÀiÁrzÀÝgÀÆ §¸ÀÄì
ZÀ°¸À°®è.
XII) ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ zÉoSÉåÇ MüÉ ÍpɳÉ- ÍpÉ³É AjÉÉåïÇ Måü xÉÉjÉ
uÉÉYrÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL|
1) oÉxÉ-oÉxÉ
oÉxÉ- aÉÉÄQûÏ ÎeÉxÉqÉåÇ rÉɧÉÉ MüUiÉå WæÇû |
WûqÉlÉå pÉÉUiÉ MüÉ mÉrÉïOûlÉ oÉxÉ qÉåÇ MüÐ|
oÉxÉ- oÉxÉ MüUlÉÉ, xÉqÉÉmiÉ MüUlÉÉ|
qÉÉð lÉå AÉSåzÉ ÌSrÉÉ- ‘oÉxÉ cÉÑmÉ WûÉå जाAÉå, AÉæU ZÉÉlÉÉ
ZÉÉAÉå’|
2) eÉsÉ – eÉsÉ
eÉsÉ- mÉÉlÉÏ – pÉÉUiÉ qÉåÇ aÉÇaÉÉ eÉsÉ MüÉå mÉÌuÉ§É qÉÉlÉÉ
eÉÉiÉÉ Wæû|
eÉsÉ- eÉsÉlÉÉ- oÉÑUå sÉÉåaÉÉåÇ xÉå SÕU UWåÇû, lÉWûÏÇ iÉÉå
DwrÉÉï xÉå eÉsÉ – eÉsÉlÉå MüÉ QûU Wæû|
oÉŠÉåÇ qÉåÇ eÉsÉlÉå MüÐ pÉÉuÉlÉÉ MüÉå ZÉiqÉ MüUåÇ|
3) WûÉU- WûÉU
WûÉU- qÉÉsÉÉ- xÉpÉÉ qÉåÇ AkrÉ¤É MüÉ xuÉÉaÉiÉ फूsÉÉåÇ Måü
WûÉU xÉå ÌMürÉÉ aÉrÉÉ|
WûÉU- mÉUÉeÉrÉ- MÑü¤Éå§É qÉåÇ MüÉæUuÉÉåÇ MüÐ WûÉU
WÒûD|
4) mÉU- mÉU
mÉU- qÉaÉU- mÉÉPûzÉÉsÉÉ MüÐ WûU mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ qÉåÇ
pÉÉaÉ sÉåÇ, mÉU WûÉU- eÉÏiÉ MüÐ ÍcÉÇiÉÉ lÉ MüUåÇ|
mÉU- FmÉU – qÉÉð lÉå diÉ mÉU mÉÉmÉÄQû xÉÑZÉÉL|
5) MüU - MüU
MüU – WûÉjÉ – xÉÑoÉWû EPûiÉå WûÏ MüU eÉÉåQûMüU uÉÇSlÉÉ
MüUlÉÏ cÉÉÌWûL|
MüU – WûqÉåÇ ÍqÉsÉ – eÉÑsÉ MüU MüÉqÉ MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|
XIII)ÌWÇûSÏ qÉåÇAlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL:
1) M«ÄäAzÉƪÉÄä¯É §¸ÀÄì ¤AwvÀÄ.
LMüÉLMü oÉxÉ ÂMü aÉrÉÏ|
2) £Á£ÀÄ HjUÉ ºÉÆÃUÀÄvÉÛãÉ.
qÉæ aÉÉðuÉ eÉÉFÆaÉÉ ( eÉÉFÆaÉÏ)
3) £Á£ÀÄ §¹ì£À°è ¥ÀæAiÀiÁt ªÀiÁqÀĪɣÀÄ.
qÉæ oÉxÉ qÉåÇ rÉɧÉÉ MüÃÇaÉÉ/ MüÃÇaÉÏ|
4) £ÀªÀÄä ¥ÀæAiÀiÁtªÀÅ ¸ÀÄRPÀgÀªÁVzÉ.
qÉåUÏ rÉɧÉÉ xÉÑZÉqÉrÉ Wæû|
5) £ÁªÉ®ègÀÆ ¸ÉÃj ªÉÄgÀªÀtÂUÉ ªÀiÁqÉÆÃt.
WûqÉ xÉoÉ ÍqÉsÉMüU eÉÑsÉÔxÉ ÌlÉकाsÉåaÉå|
mÉÉPû- qÉÉæxÉÏ
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ
sÉåZÉMü
: pÉÏwqÉ xÉÉWûlÉÏ
UÉuÉsÉÌmÉÇÄQûÏ qÉåÇ
eÉlqÉ
: 1915 qÉåÇ,
EmÉlrÉÉxÉ : fÉUÉåZÉå, MüÌÄQûrÉÉð, iÉqÉxÉ, oÉxÉÇiÉÏ
MüWûÉlÉÏ xÉÇaÉëWû : pÉÉarÉUåZÉÉ, pÉOèMüiÉÏ UZÉ, mÉaÉsÉÉ,
uÉÉQècÉÔð, zÉÉåpÉÉrÉɧÉÉ
eÉÏuÉÌlÉrÉÉð
: pÉÉD oÉsÉUÉeÉ, AmÉlÉÏ oÉÉiÉ
lÉÉOûMü
qÉÑAÉuÉeÉå
: MüoÉÏUÉ ZÉÄQûÉ oÉÉeÉÉU qÉåÇ , qÉÉkÉuÉÏ,
I)LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ÌMüxÉÏ Måü bÉU oÉŠÉ oÉÏqÉÉU WûÉåiÉÉ iÉoÉ sÉÉåaÉ ÌMüxÉå
oÉÑsÉÉiÉå jÉå|
E¨ÉU: ÌMüxÉÏ Måü bÉU oÉŠÉ oÉÏqÉÉU WûÉålÉå mÉU WûU MüÉåD qÉÉæxÉÏ
MüÉå oÉÑsÉÉiÉå jÉå|
2) ÌSlÉ- pÉU qÉÉæxÉÏ MüWûÉð – MüWûÉð oÉæPûÏ lÉeÉU AÉiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: ÌSlÉ pÉU qÉÉæxÉÏ qÉÉåWûssÉå qÉåÇ ÌMüxÉÏ lÉ ÌMüxÉÏ LMü Måü bÉU
qÉåÇ oÉÉæPûÏ lÉÄeÉU AÉiÉÏ jÉÏ|
3) oÉŠå‘ iÉÑqÉ MüÉælÉ WûÉå’ mÉÔNûlÉå mÉU qÉÉæxÉÏ YrÉÉ eÉuÉÉoÉ
SåiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: oÉŠå ‘iÉÑqÉ MüÉælÉ WûÉå’ mÉÔNûlÉå mÉU qÉæ iÉÑqWûÉUÏ
qÉÉæxÉÏ rÉWûû eÉuÉÉoÉ SåiÉÏ jÉÏ|
4) SÉåmÉWûU MüÉå oÉŠÉåÇ Måü ZÉåsÉiÉå xÉqÉrÉ qÉÉæxÉÏ MüWûÉð
lÉeÉU AÉjÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: SÉåmÉWûU MüÉå qÉÉæxÉÏ lÉÏqÉ Måü mÉåÄQû Måü iÉsÉå lÉÉÄeÉU
AÉiÉÏ jÉÏ|
5) qÉÉæxÉÏ Måü lÉ UWûlÉå mÉU qÉÉåWûssÉÉ MæüxÉÉ sÉaÉiÉÉ jÉ?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ Måü lÉ UWûlÉå mÉU qÉÉåWûssÉÉ ZÉÉsÉÏ – ZÉÉsÉÏ
sÉaÉiÉÉ jÉÉ|
6) oÉŠÉåÇ lÉå qÉÉæxÉÏ MüÉå MüWûÉð oÉæPåû SåZÉÉ?
E¨ÉU: oÉŠÉåÇ lÉå qÉÉæxÉÏ MüÉå mÉÑsÉ mÉU oÉæPåû SåZÉÉ|
7) qÉÉæxÉÏ MüÉå oÉŠÉåÇ lÉå ÌMüxÉ iÉUWû oÉæPûÉ ÌSrÉÉ?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ MüÉå oÉŠÉåÇ lÉå eÉoÉUSxiÉÏ ZÉÉOû mÉU ÍoÉPûÉ ÌSrÉÉ|
8) oÉsÉSåuÉ Måü ÌmÉiÉÉ YrÉÉ MüÉqÉ MüUiÉå jÉå?
E¨ÉU: oÉsÉSåuÉ Måü ÌmÉiÉÉ QäûYOûU jÉå|
9) qÉÉæxÉÏ MüÉå UWûlÉå Måü ÍsÉL eÉaÉWû MüWûÉð ÍqÉsÉ aÉइ?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ MüÉå xMÔüsÉ MüÐ LMü MüÉåPûUÏ qÉåÇ UWûlÉå Måü ÍsÉL
eÉaÉWû ÍqÉsÉ aÉC|
II) SÉå rÉÉ iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) qÉÉæxÉÏ MüÉælÉ- MüÉælÉ xÉÏ MüWûÉÌlÉrÉÉð xÉÑlÉÉiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ UÉåeÉ SÉåmÉWûU lÉÏqÉ Måü mÉåÄQû Måü नीcÉå
oÉæPûMüU oÉŠÉåÇ MüÉå iÉÉåiÉÉ – iÉÉåÌiÉ MüÐ MüWûÉlÉÏ, MüÉPûMåü
bÉÉåÄQåû MüÐ MüWûÉlÉÏ, xÉÑÇSU oÉÉD MüÐ MüWûÉÌlÉrÉÉð xÉÑlÉÉर्ी
jÉÏ|
2) qÉÉæxÉÏ YrÉÉ AÉåRåû UWûiÉÏ jÉÏ? uÉWû oÉŠÉåÇ MüÉå YrÉÉ- YrÉÉ
SåiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ qÉæsÉÉ- xÉÉ SÒmÉट्टा AÉåRåû UWûiÉÏ jÉÏ| uÉWû oÉŠÉåÇ
MüÉå jÉÉåQûÏ xÉÏ SÉsÉ – TüÍsÉrÉÉð, jÉÉåÄQåû xÉå cÉlÉå, ÌOûदककrÉÉ eÉÉå
MÑüNû ExÉMåü SÒmÉट्टे Måü WûU MüÉålÉå qÉåÇ oÉðkÉÉ UWûiÉÉ jÉÉ
oÉŠÉåÇ MüÉå Så SåiÉÏ jÉÏ|
3) SUuÉÉeÉå Måü SUÉU qÉåÇ qÉÉæxÉÏ MæüxÉÏ SÏZÉ mÉÄQûÏ?
E¨ÉU: oÉŠÉåÇ lÉå qÉÉæxÉÏ MüÉ lÉÉqÉ xÉÑlÉMüU oÉÇS SUuÉÉeÉå MüÐ
SUÉU qÉåÇ xÉå AÇSU झााँMüMüU SåZÉÉ iÉÉå आÇaÉlÉ qÉå qÉÉæxÉÏ LMü
ZÉÉOû mÉU sÉåOûÏ jÉÏ| ExÉMüÐ WûÉsÉiÉ oÉÑUÏ jÉÏ| oÉÉsÉ EsÉfÉå WÒûL
AÉæU cÉåWûUÉ mÉÏsÉÉ uÉ xÉÔZÉÉ WÒûAÉ jÉÉ|
4) qÉÉæxÉÏ MüWûÉð oÉæPûÏ UWûÏ? xÉoÉlÉå LMü xuÉU qÉå YrÉÉ MüWûÉ?
E¨ÉU: eÉoÉ oÉŠå WäûMüÐ qÉæcÉ ZÉåsÉMüU sÉÉæOû UWåû jÉå UÉxiÉå
qÉåÇ mÉÑsÉ mÉU qÉÉæxÉÏ MüÉå oÉæPåû SåZÉÉ| oÉŠÉåÇ lÉå qÉÉæxÉÏ
MüÉå SåZÉiÉå WûÏ mÉëzlÉÉåÇ MüÉ oÉÉæNûÉU MüU ÌSrÉÉ| AÉæU LMü
xuÉU qÉåÇ MüWûÉ- ‘WûqÉ iÉÑqWåÇû MüWûÏÇ lÉWûÏÇ eÉÉlÉå SåÇaÉå |
iÉÔ WûqÉÉUå xÉÉjÉÉ uÉÉmÉxÉ qÉÉåWûssÉå qÉåÇ cÉsÉ|’
5) qÉÉæxÉÏ sÉÉPûÏ OåûMüiÉÏ WÒûD qÉÉåWûssÉå qÉåÇ YrÉÉ- YrÉÉ MüU
mÉÉiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ sÉÉPûÏ OåûMüiÉÏ WÒûD qÉÉåWûssÉå MüÉ cÉMMüU
MüÉOûiÉÏ jÉÏ| xÉभी bÉUÉåÇ qÉåÇ fÉÉðMüMüU, bÉUuÉÉsÉÉåÇ MüÉ
MÑüzÉÉsÉ ¤ÉåqÉ mÉÔNûiÉÏ jÉÏ| xÉqÉrÉ RûsÉiÉå WûÏ AmÉlÉÏ MüÉåPûUÏ
qÉåÇ sÉÉæOû MüU AÉ eÉÉiÉÏ jÉÏ|
III)iÉÏlÉ- cÉÉU uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) SÉåmÉWûU WûÉåiÉå WûÏ qÉÉæxÉÏ MüWûÉð mÉWÒûÆcÉiÉÏ jÉÏ?iÉoÉ
xMÔüsÉ Måü oÉŠå ExÉMåü xÉÉjÉ YrÉÉ- YrÉÉ MüUiÉå jÉå?
E¨ÉU: qÉÉæxÉÏ SÉåmÉWûU WûÉåiÉå WûÏ xMÔüsÉ Måü TüÉOûMü mÉU eÉÉ
mÉWÒðûcÉiÉÏ jÉÏ| eÉoÉ NÒû•ûÏट्टी MüÐ bÉÇOûÏ oÉeÉiÉÏ iÉÉå oÉŠå
pÉÉaÉiÉå WÒûL oÉÉWûU ÌlÉMüsÉiÉå| qÉÉæxÉÏ MüÉå oÉŠÉåÇ xÉå CiÉlÉÉ
sÉaÉÉuÉ jÉÉ ÌMü uÉå MÑüNû xÉÉåcÉå oÉaÉæU , MüÉåD MÇükÉÉåÇ mÉU
oÉxiÉÉ QûÉsÉ SåiÉÉ iÉÉå MüÉåD ExÉMåü aÉsÉå qÉåÇ | ÌTüU qÉÉåWûssÉå
Måü xÉpÉÏ oÉŠå ExÉMåü xÉÉjÉ ÌlÉMüsÉ mÉQûiÉå jÉå|
2) SÉåmÉWûU RûsÉlÉå mÉU qÉÉæxÉÏ oÉŠÉåÇ Måü xÉÉjÉ YrÉÉ- YrÉÉ
MüUiÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: UÉåeÉ SÉåmÉWûU RûsÉiÉå WûÏ qÉÉæxÉÏ lÉÏqÉ Måü mÉåÄQû Måü
iÉsÉå mÉWÒðûcÉ eÉÉiÉÏ jÉÏ| uÉWûÉð xÉpÉÏ oÉŠå ZÉåsÉÉ MüUiÉå jÉå|
qÉÉæxÉÏ MüÉå oÉŠÉåÇ Måü साjÉ ZÉåsÉlÉÉ, MüWûÉÌlÉrÉÉð xÉÑlÉÉlÉÉ
AÉæU cÉÑOûMÑüsÉå xÉÑlÉÉlÉÉ oÉWÒûiÉ mÉxÉÇS jÉÉ| eÉoÉ zÉÉqÉ WûÉå
eÉÉiÉÏ AÉæU oÉŠå ZÉåsÉMüU jÉMü eÉÉiÉå, iÉÉå oÉŠå qÉÉæxÉÏ MüÉå
bÉåUMüU oÉæPû eÉÉiÉå AÉæU qÉÉæxÉÏ ElWåû ZÉÉÌlÉrÉÉð xÉÑlÉÉiÉÏ jÉÏ|
3) WäûÉMüÐ qÉæcÉ Måü oÉÉS eÉoÉ sÉÄQçMüÉå lÉå qÉÉæxÉÏ MüÉå SåZÉÉ,
iÉoÉ ExÉMüÐ WûÉsÉiÉ MæüxÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: oÉŠå WäûMüÐ qÉæcÉ ZÉåsÉMüU bÉU sÉÉæOû UWåû jÉå| UÉxiÉå qÉå
mÉÑsÉ mÉÄQçiÉÉ jÉÉ| LMüÉLMü ElÉMüÐ lÉÄeÉU qÉÉæxÉÏ mÉU mÉÄQûÏ
AÉå mÉÑsÉ mÉU oÉæPûÏ ÌSZÉÉD SÏ| mÉÉxÉ qÉå LMü NûÉåOûÏ – xÉÏ aÉPûUÏ
AÉæU sÉÉPûÏ pÉÏ UZÉÏ jÉÏ| oÉŠÉåÇ lÉå qÉÉæxÉÏ MüÉå bÉåUMüU ZÉÄQåû
WÒûL AÉæU xÉuÉÉsÉÉåÇ MüÉ oÉÉæNûÉU MüU ÌSrÉÉ, eÉoÉ qÉÉæxÉÏ lÉå
xÉÉÇiÉuÉlÉÉ SÏ, ÌTüU oÉŠå AÉaÉå oÉÄRû aÉL AÉæU SÕU eÉÉlÉå mÉU
qÉÑÄQûMüU SåZÉÉ iÉÉå qÉÉæxÉÏ mÉÑsÉ mÉU oÉæPûÏ UÉå UWûÏ jÉÏ|
ExÉMåü AÉÆxÉÑ jÉqÉ lÉWûÏÇ UWåû jÉå|
4) qÉÉæxÉÏ MüÉå lÉÏqÉ Måü mÉåÄQû Måü lÉÏcÉå ÌoÉPûÉlÉå Måü oÉÉSè
ÌMüxÉ – ÌMüxÉlÉå YrÉÉ- YrÉÉ MüÉqÉ ÌMürÉÉ?
E¨ÉU: oÉŠÉåÇ lÉå qÉÉæxÉÏ MüÉå ZÉÉOû mÉU ÌoÉPûÉMüU xÉÏkÉÉ lÉÏqÉ
Måü mÉåÄQû Måü lÉÏcÉå sÉå AÉL| oÉÏqÉÉU qÉÉæxÉÏ Måü ÍsÉL
MülWûÉûrÉÉ pÉÉaÉMüU AmÉlÉå bÉU xÉå SUÏ AÉæU iÉÌMürÉÉ EPûÉ
sÉÉrÉÉ| rÉÉåaÉUÉeÉ AmÉlÉå bÉU xÉå MüOûÉåUÉ SÕkÉ sÉÉrÉÉ|
aÉÉåmÉÉsÉ AmÉlÉå bÉU xÉå sÉæÇmÉ EPûÉ sÉÉrÉÉ| YrÉÉåÇ ÌMü qÉÉæxÉÏ
cÉsÉ lÉWûÏÇ xÉMüiÉÏ jÉÏ| CxÉÍsÉL oÉsÉSåuÉ lÉå AmÉlÉå ÌmÉiÉÉ eÉÉå
QäûMüOûU jÉå, AmÉlÉå YsÉÏÌlÉMü xÉå ZÉÏÇcÉ sÉÉrÉÉ| qÉÉæxÉÏ MüÐ
CsÉÉeÉ Måü ÍsÉL|
IV) ÌMüxÉlÉå, ÌMüxÉxÉå MüWûÉ:
1) rÉWû qÉåUÉ oÉåOûÉ, rÉWû qÉåËU oÉåOûÏ|
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå ‘qÉÉæxÉÏ’ mÉÉOû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû|
ÎeÉxÉMåü sÉåZÉMü pÉÏwqÉ xÉÉWûlÉÏ Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå
qÉÉæxÉÏ, oÉŠÉå Måü xÉuÉÉsÉ MüÉ eÉuÉÉoÉ SåiÉå WÒûL MüWûÌiÉ
Wæû|
2) iÉÔ AmÉlÉå aÉÉðuÉ eÉÉ |
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå ‘qÉÉæxÉÏ’ mÉÉOû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû |
ÎeÉxÉMåü sÉåZÉMü pÉÏwqÉ xÉÉWûlÉÏ Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå ÌoÉ‹Ô MüÐ
qÉÉð qÉÉæxÉÏ xÉå MüWûiÉÏ Wæû|
3) qÉæÇ rÉWûÉð xÉå eÉÉ UWûÏ WÕðû oÉåOûÉ|
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå‘qÉÉæxÉÏ’ mÉÉOû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû |
ÎeÉxÉMåü sÉåZÉMü pÉÏwqÉ xÉÉWûlÉÏ Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå qÉÉæxÉÏ,
oÉŠÉåÇ xÉå MüWûiÉÏ Wæû|
4) iÉÔ iÉÉå oÉÏqÉÉU jÉÏ qÉÉæxÉÏ! iÉoÉÏrÉiÉ MæüxÉÏ Wæû?
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå‘qÉÉæxÉÏ’ mÉÉOû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû |
ÎeÉxÉMåü sÉåZÉMü pÉÏwqÉ xÉÉWûlÉÏ Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå oÉsÉSåuÉ
qÉÉæxÉÏ xÉå mÉÔNûÉ|
5) qÉÉæxÉÏ oÉÏqÉÉU Wæû| AÉmÉ cÉsÉMüU SåÎZÉL|
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå‘qÉÉæxÉÏ’ mÉÉOû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû |
ÎeÉxÉMåü sÉåZÉMü pÉÏwqÉ xÉÉWûlÉÏ Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå oÉsÉSåuÉ
अपने दपर्ा से कहर्ा है।
CxVI) LMü uÉcÉlÉÂmÉ ÍsÉÎZÉL|
MüWûÉÌlÉrÉÉð - MüWûÉlÉÏ
sÉÉÌPûrÉÉð – sÉÉPûÏ
aÉPûËUrÉÉð
- aÉPûUÏ
ÎZÉÄQûÌMürÉÉð ÎZÉÄQûMüÐ
sÉÄQûÌMürÉÉð - sÉÄQûMüÐ
oÉåÌOûrÉÉð - oÉåOûÏ
sÉMüÄÌÄQûrÉÉð - sÉÄQûMüÐ
zÉÉÌSrÉÉð - zÉÉSÏ
V) oÉWÒûuÉcÉeÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
AÉÆZÉ –AÉÆZÉåÇ
SÒMüÉlÉ – SÒMüÉlÉåÇ
oÉÉiÉ– oÉÉiÉåÇ
oÉWûlÉåÇ
xÉÄQûMü – xÉÄQûMåÇü
lÉÄeÉU – lÉeÉUåÇ
ÌMüiÉÉoÉ - ÌMüiÉÉoÉåÇ
MüsÉqÉ – MüsÉqÉåÇ
oÉWûlÉ –
ÌSuÉÉU- SÏuÉUåÇ
VI) Îx§ÉÍsÉÇaÉ ÂmÉÍsÉÎZÉL:
qÉÉæxÉÉ - qÉÉæxÉÏ
oÉåOûÉ – oÉåOûÏ
iÉÉåiÉÉ – iÉÉåiÉÏ
bÉÉåÄQûÉ –bÉÉåÄQûÏ
qÉÉqÉÉ– qÉÉqÉÏ
SÉSÉ – SÉSÏ
cÉÉcÉÉ – cÉÉcÉÏ
lÉÉlÉÉ – lÉÉlÉÏ
SÉxÉ - SÉxÉÏ
oÉMüUÉ - oÉMüUÏ
VII) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL:
oÉÉWûU x AÇSU , pÉÏiÉU
AxÉÑÇSU, MÑüÂmÉ
oÉæPûx EPû
mÉÉxÉ x SÕU
x ÌSlÉ cÉælÉx oÉåcÉælÉ
xÉÉðfÉ x xÉuÉåUÉ
xÉÑÇSU x
NûÉåOåû x oÉÄQåû
UÉiÉ
VIII) uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL:-
qÉÑÄQûMüU SåZÉlÉ- WûqÉåÇ ÌMüxÉÏ MüÉqÉ qÉåÇ qÉÑÄQûMüU lÉWûÏÇ
SåZÉlÉÉ cÉÉWûL|
sÉÉæOû AÉlÉÉ- oÉŠÉåÇ MüÉ xMÑüsÉ xÉå sÉÉæOû AÉlÉÉ, qÉÉð MüÐ
ZÉÑzÉÏ MüÉ MüÉåD ÌOûMüÉlÉÉ lÉWûÏÇ UWûiÉÉ Wæû|
AÉÆZÉåÇ pÉU AÉlÉÉ- ZÉÑzÉÏ Måü qÉÉæMåü mÉU AmÉlÉÏ AÉÆZÉåÇ pÉU
AÉlÉÉ xÉÉqÉÉlrÉ Wæû|
AÉaÉå oÉÄRûlÉÉ-qÉÑÎzMüsÉÉåÇ MüÉå mÉÉU MüU, AÉaÉå oÉRûÄlÉÉ
cÉÉÌWûL|
jÉMü eÉÉlÉ – jÉMü eÉÉlÉå mÉU eÉUÉ ÌuÉ´ÉÉqÉ MüUlÉå xÉå SåWû
mÉÑsÉÌMüiÉ WûÉå eÉÉiÉ Wæû|
oÉxiÉå EPûÉlÉÉ – AqÉÏU sÉÉåaÉ AmÉlÉå oÉŠÉåÇ Måü oÉxiÉå EPûÉlÉå
MåüÍsÉL AÉrÉÉ UZÉ SåiÉå WæÇû|
mÉÉlÉÏ ÌmÉsÉÉlÉÉ – mrÉÉxÉå MüÉå mÉÉlÉÏ ÌmÉsÉÉlÉÉ mÉÑhrÉ MüÉ
MüÉqÉ Wæû|
sÉÉÌPû OåûMülÉÉ – aÉÑUZÉÉ UÉiÉ MüÉå sÉÉPûÏ OåûûMüMüU mÉWûUÉ
SåiÉÉ Wæû|
IX) MÑüNû zÉoSxÉSÉ oÉWÒûuÉcÉlÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ WûÉåiÉå Wæû
sÉÉåaÉ– AlÉåMü sÉÉåaÉ pÉaÉuÉÉlÉ Måü SzÉïlÉ MüUiÉå WæÇû|
SzÉïlÉ – ÌiÉÂmÉÌiÉ qÉåÇ SzÉïlÉ WåûiÉÑ pÉ£üÉåÇ MüÐ pÉÏÄQû xÉSÉ
UWûiÉÏ Wæû|
UÉåqÉ- WûlÉÑqÉÉlÉ Måü UÉåqÉ – UÉåqÉ qÉåÇ UÉqÉ oÉxÉå WæûÇ |
WûxiÉɤÉU – WûqÉÉUå aÉëÇjÉÉsÉrÉ qÉå MüDÇ qÉWûÉmÉÑÂwÉÉåÇ Måü
WûxiÉɤÉU WæÇû |
mÉëÉhÉ– qÉÑÇoÉD oÉqÉ ÌuÉxmÉÉåOû qÉåÇ MüD sÉÉåaÉÉåÇ lÉå AmÉlÉå
mÉëÉhÉ irÉÉaÉ ÌMürÉå|
WûÉåzÉ – qÉÉDMüsÉ eÉÉMüxÉlÉ MüÉå SåZÉiÉå WûÏ MüD sÉÌÄQçMürÉÉð
AmÉlÉÉ WûÉåzÉ ZÉÉå oÉæPûÏ WæÇû|
SÉqÉ – oÉÉUÏzÉ ÌMü MüÍqÉ xÉå cÉÏeÉÉåÇ ÌMü SÉqÉ oÉÄRû aÉD WæÇû|
oÉÔÇS– LMü – LMü oÉÔÇS xÉå xÉÉaÉU pÉUiÉÉ Wæû|
Mü³ÉQû qÉåÇ AlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL|
MüpÉÏ MüpÉÏ sÉÉPûÏ OåûûMüiÉÏ – rÉWû WûqÉÉUÏ qÉÉæxÉÏ Wæû|
£ÀªÉÄä®ègÀ ªÀi˹AiÀÄÄ CUÁÎUÉ §qÀªÁuÉAiÀÄ ©Ã¢UÀ¼À°è
PÉÆî£ÀÄß £É®PÉÌ §rAiÀÄÄvÁÛ C¯ÉAiÀÄÄwÛzÀݼÀÄ. ºÁUÉAiÉÄ
J®ègÀ ªÀÄ£ÉUÀ¼À£ÀÄß JtÄQ £ÉÆÃqÀÄvÁÛ ªÀÄ£ÉAiÀĪÀgÀ
PÀıÀ®ªÀ£ÀÄß «ZÁj¹ ¸ÀAeÉAiÀiÁUÀÄwÛzÀÝAvÉ vÀ£Àß ªÁ¸À
¸ÀܼÀPÉÌ »AwgÀÄUÉ ºÉÆÃUÀÄwÛzÀݼÀÄ
X) mÉëåUlÉÉjÉïMü Ì¢ürÉÉ oÉlÉÉlÉÉ
mÉëåUlÉÉjÉïMü Ì¢ürÉÉ : ÎeÉlÉÉ Ì¢ürÉÉLAÉåÇ xÉå ExÉ oÉÉiÉ MüÉ
mÉËUcÉrÉ WûÉå ÌMü MüUiÉÉ xuÉrÉÇ MüqÉï lÉ MüU ÌMüxÉÏ SÒxÉUå MüÉå
MüÉrÉï MüUlÉå Måü ÍsÉrÉ mÉëåËUiÉ MüUiÉÉ Wæû, ExÉå mÉëåUlÉÉjÉïMü
Ì¢ürÉÉ MüWûiÉå Wæû|
qÉÔsÉ Ì¢ürÉÉ
mÉëjÉqÉ mÉëåUlÉÉjÉïMü Ì¢ürÉÉ
̲iÉÏrÉ mÉëåUlÉÉjÉïMü Ì¢ürÉÉ
UÉålÉÉ
ÂsÉÉlÉÉ
iÉÉåQûlÉÉ
iÉÑQûuÉÉlÉÉ
iÉÑQûÉlÉÉ
ZÉÉlÉÉ
ÎZÉsÉÉlÉÉ
oÉæPlÉÉ
ÌoÉPûuÉÉlÉÉ
ÌoÉPûÉlÉÉ
iÉæUlÉÉ
ÌiÉUuÉÉlÉÉ
ÌiÉUÉlÉÉ
ÂsÉuÉÉlÉÉ
ÎZÉsÉuÉÉlÉÉ
QûûÉsÉlÉÉ
QûsÉuÉÉlÉÉ
QûsÉÉlÉÉ
mÉRûlÉÉ
mÉRûuÉÉlÉÉ
mÉRûÉlÉÉ
ÍsÉZÉlÉÉ
ÍsÉZÉÉlÉÉ
ÍsÉZÉuÉÉlÉÉ
XI) xÉÉjÉïMü uÉÉYrÉ oÉlÉÉCL |
1) ZÉUiÉå ZÉåsÉÉ oÉŠå xÉpÉÏ
xÉpÉÏ oÉŠå ZÉåsÉÉ MüUiÉå jÉå |
2) NûÑ•ûÏट्टी WÒûD xMÔüsÉ MüÐ LMü ÌSlÉ
LMü ÌSlÉ xMÔüsÉ MüÐ NûÑ•ûÏट्टी WÒûD
3) AÉrÉÉ WûqÉåÇ aÉÑxxÉÉ oÉWÒûiÉ
WûqÉåÇ oÉWÒûiÉ aÉÑxxÉÉ AÉrÉÉ
4) UWå jÉåå sÉÉæOû ZÉåsÉMüU WûqÉ
WûqÉ ZÉåsÉMüU sÉÉæOû UWåû jÉå |
5) lÉWûÏ UWåû jÉå ExÉMåü jÉqÉ AÉxÉÔð
ExÉMåü AxÉÔð jÉqÉ lÉWûÏ UWåû jÉå |
mÉkrÉ pÉÉaÉ - ÍzɤÉÉ
MüÌuÉ mÉËUcÉrÉ
PûÉMÑüU aÉÉåmÉÉsÉzÉUhÉ ÍxÉÇWû MüÉ eÉlqÉ 1892 fÉÉðxÉÏ Måü
UÏuÉÉð qÉåÇ WÒûAÉ jÉÉ| qÉÉiÉÉ MüÉ lÉÉqÉ mÉëpÉÑUÉeÉ MÑüuÉÇUÏ,
ÌmÉiÉÉ MüÉ lÉÉqÉ PûÉMÑüU eÉaÉiÉ oÉWûÉSÒU ÍxÉÇWû jÉÉ | ClÉMåü
ÌmÉiÉÉeÉÏ MüÐ SåZÉUåZÉ qÉåÇ ÍzɤÉÉ mÉëÉUÇpÉ WÒûD, uÉå LMü
mÉëMüÉÇQû mÉÇÄÌQûiÉ jÉå| PûÉMÑüU eÉÏ eÉoÉ 13 uÉwÉï MüÐ AÉrÉÑ
qÉåÇ ElÉMåü ÌmÉiÉÉ MüÉ SåWûÉÇiÉ WÒûAÉ AÉæU qÉåÌOíûMÑüsÉåzÉlÉ
xÉå AÉaÉå uÉå mÉÄRû lÉ xÉMåü | ClÉMüÐ pÉÉwÉÉ oÉWÒûiÉ WûÏ xÉUsÉ
Wæû|
‘xÉUxuÉiÉÏ’ mȨ́ÉMüÉ qÉåÇ ElÉMüÐ MüÌuÉiÉÉLÆ NûmÉlÉå sÉÌaÉ|
‘eÉaÉSÉsÉÉåMü’ ClÉMüÉ qÉrÉÉMüÉurÉ Wæû| ClÉMåü MüD qÉÑ£üMü
MüÉurÉ WæÇû| ExÉqÉåÇ ‘aÉëÉÍqÉMüÉ’ AÉæU ‘eÉaÉÉSÉsÉÉåMü’ E¨ÉU
mÉëSåzÉ xÉUMüÉU xÉå mÉÑUxM×üiÉ Wæû|
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|û
1) ÍzÉzÉÑ lÉå cÉsÉlÉÉ MæüxÉå xÉÏZÉÉ Wæû?
E¨ÉU: ÍzÉzÉÑ lÉå ÌaÉU- ÌaÉUMüU cÉsÉlÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû|
2) uÉÏUÉåÇlÉå eÉÏlÉÉ MæüxÉå xÉÏZÉÉ Wæû?
E¨ÉU: uÉÏUÉåÇ lÉå qÉU – qÉUMüU eÉÏlÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû|
3) cÉÄRûlÉÉ ÌMüxÉlÉå xÉÏZÉÉ Wæû?
E¨ÉU: cÉÄRçlÉÉ cÉÇaÉÉåÇ (mÉiÉÇaÉ) lÉå xÉÏZÉÉ Wæû?
4) mÉÉlÉÏ MüÉælÉ oÉUxÉÉiÉÉ Wæû?
E¨ÉU: oÉÉSsÉ ( uÉÉËUkÉU) mÉÉlÉÏ oÉUxÉÉiÉÉ Wæû|
5) qÉÑUsÉÏ lÉå YrÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû?
E¨ÉU: qÉÑUsÉÏ lÉå aÉÉlÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû|
6) ÍxÉU mÉOûMü – mÉOûMü MüU fÉUlÉÉåÇ lÉå YrÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû?
E¨ÉU: ÍxÉU mÉOûMü – mÉOûMü MüU fÉUlÉÉåÇ lÉå fÉUlÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû|
7) lÉÌSrÉÉð ÌMüxÉ mÉëMüÉU oÉWûiÉÏ Wæû|
E¨ÉU: lÉÌSrÉÉð ÌaÉËU xÉå ÌaÉU – ÌaÉUMüU oÉWûiÉÏ WæÇû|
8) zÉÍzÉ lÉå eÉaÉ MüÉå YrÉÉ ÌmÉsÉÉrÉÉ Wæû?
E¨ÉU: ÎzzÉ lÉå eÉaÉ MüÉå AqÉ×iÉ ÌmÉsÉÉrÉÉ Wæû|
II) SÉå- iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ÍzÉzÉÑ SÒÌlÉrÉÉ qÉåÇ AÉMüU xÉoÉxÉå mÉWûsÉå YrÉÉ xÉÏZÉiÉÉ Wæû
AÉæU MæüxÉå xÉÏZÉiÉÉ Wæû?
E¨ÉU: ÍzÉzÉÑ ( oÉŠÉ) SÒÌlÉrÉÉ qÉåÇ AÉMüU UÉåiÉÉ Wæû, ÌTüU WðûxÉlÉÉ
xÉÏZÉiÉÉ Wæû| NûÉåOåû xÉå oÉÉÄQûÉ WûÉålÉÉ AÉæU ÌTüU MüSqÉ –
MüSqÉ mÉU ÌaÉUMüU ÌTüU cÉsÉlÉÉ xÉÏZÉiÉÉ Wæû|
2) mÉiÉÇaÉ lÉå mÉëåqÉ ÌlÉpÉÉlÉÉ MæüxÉå xÉÏZÉÉ Wæû?
E¨ÉU: mÉiÉÇaÉ lÉå ÌSmÉMü ÌMü sÉÉæ erÉÉåÌiÉ qÉåÇ AmÉlÉÉ iÉlÉ
eÉsÉÉiÉÉ Wæû| ÌTüU AÉaÉ Måü xÉÉjÉÉ mrÉÉU ÌlÉpÉÉlÉÉ xÉÏZÉÉ Wæû|
III) uÉÉYrÉ MüÐ mÉÔÌiÉï ÌMüÎeÉL:
1) ÌaÉU – ÌaÉU MüU _______ xÉÏZÉÉ| ( cÉsÉlÉÉ)
2) EU NåûS NåûSMüU______aÉÉlÉÉ xÉÏZÉÉ | (qÉÑUsÉÏ lÉå)
3) eÉsÉ– eÉsÉMüU ----- ÌlÉpÉÉlÉÉ xÉÏZÉÉ ( SÏmÉ- ÍzÉZÉÉ xÉå , ÌTüU
mÉëåqÉ)
IV) eÉÉåÄQûMüU ÍsÉÎZÉL:
1) ÍzÉzÉÑ
C) WðûxÉlÉÉ
2) uÉËUkÉU
D) oÉUxÉÉlÉÉ
3) zÉÍzÉ
AÉ) ÌmÉrÉÔwÉ
4) mÉiÉÇaÉ
A) SÏmÉÍzÉZÉÉ
V) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL
UÉålÉÉ x WðûxÉlÉÉ
x EiÉUlÉÉ
AmÉlÉÉ x mÉUÉrÉÉ
oÉÄQûlÉÉx bÉOûlÉÉ
sÉbÉÑx
cÉÄRçlÉÉ
aÉÑÂ
VI) AlrÉ uÉcÉlÉ ÍsÉÎZÉL:
mÉiÉÇaÉ
-
mÉiÉÇaÉ
qÉÑUsÉÏ
- qÉÑUÍsÉrÉÉð
lÉSÏ – lÉÌSrÉÉð
ÌuÉWÇûaÉ - ÌuÉWÇûaÉ
MüeÉÉMüÐ
LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) MüeÉÉMüÐ Måü xÉÉjÉ sÉåZÉMü Måü ¤ÉhÉ MæüxÉå oÉÏiÉiÉå
MüeÉÉMüÐ ElÉMüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ MæüxÉå MüUiÉÉ jÉÉ?
jÉå?
E¨ÉU: MüeÉÉMüÐ Måü xÉÉjÉ sÉåZÉMü Måü ¤ÉhÉ oÉWÒûiÉ WûÏ AÉlÉÇS
AÉæU EixÉÉWû Måü xÉÉjÉ oÉÏiÉiÉå jÉå|
MüeÉÉMüÐ sÉåZÉMü MüÉå qÉæSÉlÉ sÉåMüU eÉÉiÉÉ, ElÉMåü xÉÉjÉ
ZÉåsÉiÉÉ, MüpÉÏ aÉÉMüU xÉÑlÉÉiÉÉ, MüpÉÏ ÌMüxxÉå MüWûÉÌlÉrÉÉð
MüWûiÉÉ CxÉiÉUWû MüeÉÉMüÐ sÉåZÉMü MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ MüUiÉÉ
jÉÉ|
2) LMü SÏlÉ MüeÉÉMüÐ QûÉMüZÉÉlÉå SåUÏ xÉå mÉWÒÆcÉÉ| YrÉÉåÇ?
E¨ÉU: MüeÉÉMüÐ QûÉMüZÉÉlÉå SåUÏ xÉå mÉWÒÆcÉÉ YrÉÉåÇ MüÐ LMü
SÏlÉ eÉoÉ uÉWû eÉÇaÉsÉ xÉå ÌlÉMüsÉ UWûÉ jÉÉ iÉoÉ ÌWûUlÉ Måü oÉŠå
MüÉå mÉåQû के lÉÏcÉå AMåüsÉå mÉQûÉ mÉÉrÉÉ | ÌSlÉ pÉU ExÉå aÉÉåS
qÉåÇ ÍsÉL ExÉMüÐ िााँ MüÉå RÕûÇRûiÉÉ UWûÉ | mÉU uÉWû lÉ ÍqÉÍsÉ|
xÉÉå uÉWû ExÉ ÌWûUlÉ Måü oÉŠå MüÉå AmÉlÉå xÉÉjÉ sÉå AÉrÉÉ CÍxÉÍsÉL
uÉWû QûÉMüZÉÉlÉå SåËU xÉå पहुच
ाँ ा|
3) MüeÉÉMüÐ MüÐ oÉÏqÉÉUÏ MüÉ MüÉUhÉ YrÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü Måü oÉÉoÉÑeÉÏ MüeÉÉMüÐ MüÉå दनMüÉsÉ ÌSrÉÉ jÉÉ
CxÉÍsÉL uÉWû sÉåZÉMü xÉå UÉåeÉ ÍqÉsÉ lÉWûÏ mÉÉiÉÉ jÉÉ| sÉåZÉMü
Måü xÉÉjÉ MüeÉÉMüÐ MüÉ oÉWÒûiÉ sÉaÉÉuÉ xÉÉ WûÉå aÉrÉÉ jÉÉ|
oÉWÒûiÉ ÌSlÉÉåÇ xÉå sÉåZÉMü xÉå lÉ ÍqÉsÉlÉå Måü काUhÉ MüeÉÉMüÐ
ÌoÉqÉÉU mÉQûÉ jÉÉ|
4) sÉåZÉMü Måü oÉÉoÉÔeÉÏ MüeÉÉMüÐ mÉU YrÉÉåÇ ÌoÉaÉÄQåû?
E¨ÉU: LMü SÏlÉ MüeÉÉMüÐ QûÉMüZÉÉlÉå SåUÏ xÉå
sÉåZÉMü Måü oÉÉoÉÔeÉÏ MüeÉÉMüÐ mÉU ÌoÉaÉQåû|
पहुचाँ ा
CxÉÍsÉL
5) oÉÉoÉÔeÉÏ lÉå ÌoÉaÉÄQçMüU MüeÉÉMüÐ xÉå YrÉÉ MüWûÉ?
E¨ÉU: oÉÉoÉÔeÉÏ lÉå ÌoÉaÉÄQçMüU MüeÉÉMüÐ xÉå rÉWû MüWûÉ “AoÉ
jÉæsÉÉ sÉÉrÉÉ Wæû? AoÉ YrÉÉ MüÂÆ CxÉMüÉ ?QûÉMü iÉÉå cÉsÉÏ aÉD|
MüWûÉÆ sÉaÉÉD CiÉlÉÏ SåU?”
6) qÉѳÉÔ MüÉælÉ jÉÉ? uÉWû MüeÉÉMüÏ MüÉå MæüxÉå ÍqÉsÉÉ?
E¨ÉU: qÉѳÉÔ ÌWûUlÉ MüÉ oÉŠÉ jÉÉ| LMü SÏlÉ eÉoÉ MüeÉÉMüÐ eÉÇaÉsÉ
xÉå ÌlÉMüsÉ UWûÉ jÉÉ iÉoÉ uÉWû ÌWûUlÉ MüÉ oÉŠÉ MüeÉÉMüÐ MüÉå
mÉåQû Måü lÉÏcÉå mÉQûÉ ÍqÉsÉÉ |
mÉÉPû- 5 qÉåUÉ oÉcÉmÉlÉ
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ
Qäû.L. mÉÏ.eÉå. AoSÒsÉ MüsÉÉqÉÉ eÉÏ MüÉ eÉlqÉ iÉÍqÉsÉlÉÉQÒû
Måü UÉqÉåµÉUqÉ qÉåÇ xÉlÉ 15- 10- 1931 MüÉå WÒûAÉ | ClÉMüÉ
mÉÔUÉ lÉÉqÉ- AEsÉ TüMüÐU eÉælÉÑsÉÉoÉSÏlÉ AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ
Wæû| AÉmÉ pÉÉUiÉ SåzÉ MüÉ AÉSzÉï cÉæiÉlrÉzÉÏsÉ LuÉÇ
oÉWûÒqÉÑÎZÉ urÉÌ£üiuÉ Måü UwOíémÉÌiÉ 2002 xÉå xlÉ 2007 iÉMü
UWû cÉÑMåü Wæû| ClÉMåü MüÉrÉï MüÉsÉ qÉåÇ uÉæ¥ÉÉÌlÉMü
¤Éå§É qÉåÇ oÉWÒûiÉ E³ÉÌiÉ SåZÉlÉå MüÉå ÍqÉsÉÏ Wæû|
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ eÉÏ MüÉ eÉlqÉ MüWûÉð WÒûAÉ?
E¨ÉU: AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ eÉÏ MüÉ eÉlqÉ iÉÍqÉsÉlÉÉQÒû Måü UqÉåµÉUqÉ
qÉåÇ WÒûAÉ|
2) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ eÉÏ oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ ÌMüxÉ bÉU qÉåÇ UWûiÉå jÉå?
E¨ÉU: AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ eÉÏ oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ AmÉlÉå mÉÑziÉælÉÏ bÉU qÉåÇ
UWûiÉå jÉå|
3) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ Måü oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ SÒsÉïpÉ uÉxiÉÑ YrÉÉ jÉÏ?
E¨ÉU: mÉÑxiÉMåÇü AoSÒsÉ MüsÉÉqÉeÉÏ Måü oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ SÒsÉïpÉ
uÉxiÉÑ jÉÏ|
4) eÉælÉÑsÉÉoÉSÏlÉ lÉå MüÉælÉ – xÉÉ MüÉqÉ zÉÑ ÌMürÉÉ?
E¨ÉU: eÉælÉÑsÉÉoÉSÏlÉ lÉå lÉÉæMüÉLÆ oÉlÉÉlÉå MüÉ MüÉqÉ zÉÑÂ
ÌMürÉÉ|
5) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ Måü cÉcÉåUå pÉÉD MüÉælÉ jÉå?
E¨ÉU: AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ eÉÏ Måü cÉcÉUå pÉÉD MüÉ lÉÉqÉ zÉqÉxÉѬÏlÉ
jÉÉ|
II) SÉå – iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ MüÉ oÉcÉmÉlÉ oÉWÒûiÉ WûÏ ÌlÉÍzÉcÉÇiÉiÉÉ AÉæU
xÉÉSåmÉlÉ qÉåÇ oÉÏiÉlÉå Måü MüÉUhÉ ÍsÉÎZÉL|
E¨ÉU: MüsÉÉqÉeÉÏ Måü ÌmÉiÉÉ AÉQÇûoÉUWûÏlÉ urÉÌ£ü WûÉålÉå Måü
MüÉUhÉ AlÉÉuÉzrÉMü LuÉÇ LzÉÉå- AÉUÉqÉuÉÉsÉÏ cÉÏeÉÉåÇ xÉå SÕU
UWûiÉå jÉå| sÉåÌMülÉ bÉU qÉåÇ AÉuÉzrÉMü cÉÏeÉÉåÇ MüÐ qÉɧÉÉ
xÉqÉÑÍcÉiÉ jÉÏ|
2) AÉÍzÉrÉqqÉÉ eÉÏ AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ MüÉå ZÉÉlÉå qÉåÇ YrÉÉ- YrÉÉ SåiÉÏ
jÉÏ?
E¨ÉU: AÉÍzÉrÉqqÉÉ eÉÏ Måü WûÉjÉ MüÉ ZÉÉlÉÉ MüsÉÉqÉ eÉÏ MüÉå
oÉWÒûiÉ ÌmÉërÉ jÉÉ| uÉå qÉÉð Måü xÉÉjÉ UxÉÉåD qÉåÇ oÉæPûMüU
ZÉÉlÉÉ ZÉÉiÉå jÉå| qÉÉð ElÉMüÉå MåüsÉå Måü mɨÉå mÉU cÉÉuÉsÉ,
xÉÑaÉÇÍkÉiÉ LuÉÇ xuÉÉÌS¹ xÉÉÇpÉU, AcÉÉU AÉæU lÉÉËUrÉsÉ MüÐ
iÉÉeÉÉ cÉOûlÉÏ mÉUÉåxÉÌiÉ jÉÏ|
3) eÉælÉÑsÉÉoÉSÏlÉ lÉqÉÉeÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ YrÉÉ MüWûiÉå jÉå?
E¨ÉU: eÉælÉÑsÉÉoÉSÏlÉ lÉqÉÉeÉ MüÐ mÉëÉxÉÇÌaÉMüiÉÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ
oÉiÉÉlÉå ÌMü ExÉqÉåÇ MüÉåD UWûxrÉqÉrÉ lÉWûÏÇ Wæû| oÉsMüÏ lÉqÉÉeÉ
xÉå sÉÉåaÉÉåÇ Måü oÉÏcÉ pÉÉDcÉÉUå MüÐ pÉÉuÉlÉÉ eÉaÉÉiÉÏ Wæû|
ÎeÉxÉqÉåÇ SÉæsÉiÉ, AÉrÉÑ, eÉÉÌiÉ rÉÉ kÉqÉï- mÉÇjÉ MüÉ MüÉåD
pÉåSpÉÉuÉ lÉWûÏÇ WûÉåiÉÉ|
4) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ MüÉå xÉÇiÉÑ̹ MüÉ AÉpÉÉxÉ MæüxÉå WÒûAÉ?
E¨ÉU: AoÉSÒsÉ MüsÉÉqÉ Måü ÌmÉiÉÉ lÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ xÉirÉÉåÇ MüÉå
xÉqÉfÉlÉå MüÉ pÉÉUxÉMü mÉërÉÉxÉ ÌMürÉÉ AÉæU xÉÇiÉÑ̹MüÉ
AÉpÉÉxÉ WÒûAÉ ÌMü SæuÉÏ zÉÌ£ü eÉÂU Wæû eÉÉå pÉëqÉ , SÒ:ZÉÉåÇ ,
ÌuÉzÉÉS AÉæU AxÉTüsÉiÉÉ xÉå NÒûOûMüÉUÉ SåiÉÏ Wæû, xÉWûÏ UÉxiÉÉ
ÌSZÉÉiÉÏ Wæû|
III) cÉÉU rÉÉ mÉÉðcÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ ÍsÉÎZÉL:
1) zÉqxÉѬÏlÉ AZÉoÉÉUÉåÇ Måü ÌuÉiÉUhÉ MüÉ MüÉrÉï MæüxÉå MüUiÉå
jÉå?
E¨ÉU: AoSÒsÉ MüsÉÉqÉeÉÏ mÉU ÎeÉxÉ SÒxÉUå urÉÌ£ü MüÉ AxÉU mÉÄQûÉ
uÉå jÉå, ElÉMåü cÉcÉUå pÉÉD zÉqxÉѬÏlÉ| uÉWû UÉqÉåµÉUqÉ qÉåÇ
LMüqÉÉ§É AZÉoÉÉUÉåÇ Måü ÌuÉiÉUMü jÉå| AZÉoÉÉU LeÉåÇxÉÏ MüÉå
AMåüsÉå zÉqxÉѬÏlÉ WûÏ cÉsÉÉiÉå jÉå| UqÉåµÉUqÉ qÉåÇ AZÉoÉÉUÉåÇ
MüÐ MüUÏoÉ LMü WûeÉÉU mÉëÌiÉrÉÉð ÌoÉMüiÉÏ jÉÏ| ElÉ AZÉoÉÉUÉåÇ
qÉåÇ xuÉiÉǧÉiÉÉ AÉÇSÉåsÉlÉ xÉå xÉÇoÉÇÍkÉiÉ iÉÉeÉÉ ZÉoÉUåÇ
NûmÉiÉÏ jÉÏ| erÉÉåÌiÉwÉ xÉå eÉÑQåû xÉÇSpÉï pÉÏ dmÉiÉÉ jÉÉ| cÉå³ÉÉD
Måü xÉUÉïTüÉ oÉÉeÉÉU Måü pÉÉuÉ mÉëqÉÑZÉ WûÉåiÉå jÉå|
IV) AlrÉ uÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
oÉच्चा- oÉŠå
aÉsÉÏ - aÉÍsÉrÉÉð
lÉÉæMüÉ - lÉÉæMüLÆ
MåüsÉÉ- MåüsÉå
mÉëÌiÉ- mÉëÌiÉrÉÉð
mÉÑxiÉMü- mÉÑxiÉMåÇü
V) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL:
oÉWÒûiÉx MüqÉ
AxÉTüsÉ
zÉÉqÉ x xÉÑoÉWû, xÉuÉåUå
AcNûÉ x oÉÑUÉ
oÉQûÉ x NûÉåOûÉ
xÉTüsÉ x
AmÉlÉÉ x mÉUÉrÉÉ
VI)eÉÉåÄQûMüU ÍsÉÎZÉL|
A
AÉ
1) qÉåUå ÌmÉiÉÉ
D) eÉælÉÑsÉÉoÉSÏlÉ
2) qÉSìÉxÉ UÉerÉ
E) cÉå³ÉÉD
3) zÉqÉxÉѬÏlÉ
A) cÉcÉåUå pÉÉD
4) AWûqÉS eÉsÉÉsÉѬÏlÉ
AÉ) AÇiÉUÇaÉ ÍqɧÉ
5) mÉMüMüÉ SÉåxiÉ
C) UÉqÉlÉÇSzÉÉx§ÉÏ
F) iÉÍqÉsÉlÉÉQÒû
G) UÉqÉåµÉUqÉ
VII) ËU£ü xjÉÉlÉÉåÇ MüÐ mÉÑÌiÉï MüÐÎeÉL|
1) AÉÍzÉrÉqÉÉ ElÉMüÐ AÉSzÉï --- jÉÏ | ( eÉÏuÉlÉxÉÇÌaÉlÉÏ)
2) UqÉåµÉUqÉ mÉëÍxÉ® --- Wæû| (iÉÏjÉïxjsÉ)
3) mÉÑeÉÉUÏ mɤÉÏ sɤqÉhÉ zÉÉx§ÉÏ qÉåUå ÌmÉiÉÉeÉÏ Måü ---- jÉå| (
AÍpÉ³É ÍqɧÉ)
4) AZÉoÉÉU LeÉåÇxÉÏ MüÉå AMåüsÉå --- WûÏ cÉsÉÉiÉå jÉå|
(zÉqÉxÉѬÏlÉ)
5) AWûqÉS eÉsÉÉsÉѬÏlÉ MüÐ --- Måü xÉÉjÉ zÉÉSÏ WûÉå aÉD jÉÏ| (
oÉÄQûÏ oÉWûlÉ eÉÉåWûUÉ)
VIII)xÉWûÏ zÉoS xÉå ZÉÉsÉÏ xjÉÉlÉ pÉËUL:
1) AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ MüÉ eÉlqÉ --- qÉåÇ WÒûAÉ|
A) cÉå³Éæ
AÉ) oÉåÇaÉsÉÔÂ
C) UÉqÉåµÉUqÉ D) श्रीUÇaÉ
(C)
2) UÉqÉåµÉUqÉ qÉåÇ mÉëÌiÉ̸iÉ ----- qÉÇÌSU Wæû|
A) ÌuÉwhÉÑ
(D)
AÉ) ArrmmÉÉ
C) WûlÉÑqÉÉlÉ
D) ÍzÉuÉ
3) eÉælÉÑsÉÉoÉÉSÏlÉ MüÐ ÌSlÉcÉrÉÉï ------- Måü mÉWûsÉå zÉÑ WûÉåiÉÏ
jÉÏ|
A) mÉÉæ. फOûlÉå
(A)
AÉ) xÉÑrÉÉïxiÉ C) SÉåmÉWûU
D) zÉÉqÉ
4) AÉaÉå cÉsÉMüU UÉqÉÉlÉÇS zÉÉx§ÉÏ iÉÉå AmÉlÉå ÌmÉiÉÉ Måü xjÉÉlÉ
mÉU---- qÉÇÌSU MüÉ mÉÑeÉÉUÏ oÉlÉÉ|
A) mÉsÉlÉÏ
UÉqÉåµÉUqÉ
AÉ) ÌiÉÂmÉÌiÉ
C) श्रीMÇüPåûµÉU
D)
( D)
5) AWûqÉS eÉsÉÉsÉѬÏlÉ AoSÒsÉ MüsÉÉqÉ MüÉå ---- MüWûMüU
mÉÑMüÉUÉ MüUiÉå jÉå|
A) AoSÒsÉ
MüsÉÉqÉ
AÉ) AÉÄeÉÉS
C) UÉwOíéuÉÉSÉã
D)
(AÉ)
IX) uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÌWûL|
1) eÉÏuÉlÉ xÉÇÌaÉlÉÏ = MüxiÉÑUoÉÉ oÉÉmÉÔ MüÐ LMü AÉSzÉï
eÉÏuÉlÉ xÉÇÌaÉlÉÏ jÉÏ|
2) mÉÑziÉælÉÏ= AÉeÉ pÉÏ MüD sÉÉåaÉ AmÉlÉå mÉÑziÉælÉÏ qÉMüÉlÉ
qÉåÇ UWûiÉå Wæû|
3) mÉëÍxÉ®= mÉÉlÉÏmÉiÉ MüÐ sÉÄQûÉD CÌiÉWûÉxÉ qÉåÇ mÉëÍxÉ®
Wæû|
4) ÌSlÉcÉrÉÉï= aÉÉðkÉÏeÉÏ MüÐ ÌSlÉcÉrÉÉï ÌlÉzÍcÉiÉ jÉÏ|
5) xÉÇiÉÑ̹ = AÉiqÉ xÉÇiÉÑ̹ xÉoÉxÉå oÉÄQûÉ xÉÇiÉÑ̹ Wæû|
6) PåûMåüSÉU = xÉUMüÉUÏ MüNåûUÏ qÉåÇ PåûMåüSÉU MüÐ MüiÉÉU
sÉaÉiÉÏ Wæû|
10) mÉrÉÉïrÉuÉÉcÉÏ zÉoS ÍsÉÎZÉL:
घU= qÉMüÉlÉ, MüÉåPûÏ oÉÇaÉsÉÉ, गW
ॄ û xÉSlÉ, pÉuÉlÉ
zÉÉqÉ = xÉÉðfÉ. xÉÇkrÉÉ
oÉÑÌlÉrÉÉS = qÉÑsÉ, lÉÏcÉå xjÉU
शिीि = सााँझ, संध्या
SÉåxiÉ = ÍqɧÉ, xÉZÉÉ
pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ
sÉåZÉMü MüÉ lÉÉqÉ : ÌuÉwhÉÑ mÉëpÉÉMüU
eÉlqÉ xjÉÉlÉ : qÉÏUÉmÉÑU ÎeÉsÉå Måü qÉÑeÉnTüU lÉaÉU, E¨ÉU mÉëSåzÉ
qÉåÇ
eÉlqÉ MüÉsÉ 19१2 -2009
UcÉlÉÉLÆ –EmÉlrÉÉxÉ : iÉOû Måü oÉÇkÉlÉ, ÌlÉÍzÉMüÉÇiÉ,
AjÉïlÉÉUÏzÉuÉU, xuÉmlÉqÉrÉÏ SÉSÉ MüÐ MücÉWûUÏ
LMüÉÇMüÐ : mÉëMüÉzÉ AÉæU mÉUNûÉCrÉÉð, FÆcÉÉ mÉuÉïiÉ, aÉWûUÉ
xÉÉaÉU, qÉÉð MüÉ oÉåOûÉ, DlxÉlÉ AÉæU AlrÉ LMüÉÇMüÐ, AzÉÉåMü
iÉjÉÉ AlrÉ LMüÉÇMüÐ , qÉÉð – oÉÉmÉ
eÉÏuÉनी
: AÉuÉÉस, qÉxÉÏWûÉ
MüWûÉlÉÏ xÉÇaÉëWû : kÉUiÉÏ AoÉ pÉÏ bÉÔqÉ UWûÏ Wæû, qÉåUÏ ÌmÉërÉ
MüWûÉÌlÉrÉÉð, xÉÇbÉwÉï Måü oÉÉS, AÉÌS AÉæU AÇiÉ.
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) oÉMüÉxÉÑU MüWûÉð UWûiÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: oÉMüÉxÉÑU LMücÉ¢ü lÉaÉUÏ Måü mÉÉxÉ uÉÉsÉå eÉÇaÉsÉ qÉåÇ
UWûiÉÉ jÉÉ|
2) pÉÏqÉ MüÉælÉ jÉÉ?
E¨ÉU: pÉÏqÉ MÑÇüiÉÏ MüÉ mÉÑ§É jÉÉ|
3) pÉÏqÉ oÉMüÉxÉÑU MüÐ sÉÉzÉ MüÉå MüWûÉð UZÉlÉå Måü ÍsÉL
MüWûÉ?
E¨ÉU: pÉÏqÉ lÉå oÉMüÉxÉÑU MüÐ sÉÉzÉ MüÉå lÉaÉU Måü ²ÉU mÉU
UZÉlÉå Måü ÍsÉL MüWûÉ?
4) UɤÉxÉ MüÉ lÉÉqÉ YrÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: UɤÉMü MüÉ lÉÉqÉ oÉMüÉxÉÑU jÉÉ|
5) UɤÉxÉ YrÉÉ MüUiÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: िाक्षस एकचक्र नगिी िें ि हर्ा था ।
6) MÑÇüiÉÏ Måü ÌMüiÉlÉå oÉæOåû jÉå?
E¨ÉU: MÑÇüiÉÏ Måü mÉÉðcÉ oÉæOåû jÉå|
7) pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ LMüÉÇMüÐ Måü sÉåZÉMü MüÉælÉ WæÇû?
E¨ÉU: pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ LMüÉÇMüÐ Måü sÉåZÉMü ÌuÉzhÉÑ
mÉëpÉÉMüU WæÇû|
II) SÉå / iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) oÉMüÉxÉÑU YrÉÉ MüÉqÉ MüUiÉÉ jÉÉ AÉæU ExÉMåü oÉSsÉå qÉåÇ
uÉWû YrÉÉ sÉåiÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: oÉMüÉxÉÑU एकचक्र lÉaÉU Måü xÉoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÐ UZÉuÉÉsÉÏ
MüUiÉÉ थाû| ExÉMåü oÉSsÉå qÉå uÉy mÉëÌiÉÌSlÉ LMü aÉÉÄQûÏ A³É, SÉå
pÉæxÉå AÉæU LMü AÉSqÉÏ MüÉå ZÉÉ eÉÉiÉÉ jÉÉ|
2) oÉëÉyqhÉ Måü bÉU qÉåÇ xÉoÉ sÉÉåaÉ YrÉÉåÇ UÉå UWåûû jÉå?
E¨ÉU: oÉëɼhÉ Måü bÉU Måü LMü xÉSxrÉ MüÉå oÉMüÉxÉÑU Måü mÉÉxÉ
pÉÉåeÉlÉ sÉåMüU eÉÉlÉÉ jÉÉ| oÉMüÉxÉÑU pÉÉåeÉlÉ sÉåMüU eÉÉlÉå
uÉÉsÉå urÉÌ£ü MüÉå pÉÏ ZÉÉ eÉÉiÉÉ jÉÉ| CxÉÏ ÄQûU MüÐ uÉeÉWû xÉå
oÉëɼhÉ Måü bÉU Måü sÉÉåaÉ UÉå UWåû jÉå|
III) ÌMüxÉlÉå ÌMüxÉxÉå MüWÉ:
1) ‘UɤÉxÉ! MæüxÉÉ UɤÉxÉ?YrÉÉ rÉWûÉð UɤÉxÉ UWûiÉÉ Wæû?’
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ
Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ lÉå oÉëɼhÉ xÉå MüWûÉ|
2) ‘iÉÉå YrÉÉ rÉWûÉð AÉSqÉÏ ÌoÉMüiÉå pÉÏ Wæû?’
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ
Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå MÑÇüiÉÏ lÉå oÉëɼhÉ xÉå MüWûÉ|
3) ‘AÉå! iÉÑqÉ oÉMüÉxÉÑU Måü ÍxÉmÉÉWûÏ WûÉå?’
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ
Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ lÉå LMü UɤÉxÉ xÉå MüWûÉ|
4) ‘oÉÑAÉ, oÉÑAÉ, iÉÑqÉ ÌMüiÉlÉÏ AcNûÏ WûÉå|’
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ
Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå sÉÄQûMüÐ lÉå MÑÇüiÉÏ xÉå MüWûÉ|
5) ‘lÉÉ oÉWûlÉ, MÑüNû AmÉUÉkÉ lÉWûÏÇ WÒûAÉ|’
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå pÉÏqÉ AÉæU UɤÉxÉ mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ
Wæû| CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå oÉëɼhÉ lÉå MÑÇüiÉÏ xÉå MüWûÉ|
IV) ËU£ü xjÉÉlÉ pÉËUL|
1) AoÉ lÉÉcÉlÉÉ NûÉåÄQûMüU mÉÉlÉÏ sÉÉå _____ sÉaÉÏ Wæû| (mrÉÉxÉ)
2) _____ qÉåUÏ oÉŠÏ, iÉÑ MæüxÉÏ oÉÉiÉ MüWûiÉÏ Wæû? ( WûÉrÉ,
WûÉrÉ)
3) uÉÉWû! SåZÉlÉå qÉå iÉÉå --- sÉaÉiÉå WûÉå| (pÉæÇxÉ xÉå)
4) qÉæÇ ApÉÏ iÉÑfÉå ---- ÌmÉsÉÉiÉÉ WÕðû| (mÉÉlÉÏ)
V) ÌuÉलोqÉ zÉoSÍsÉÎZÉL|
UÉålÉÉ x
WðûxÉlÉÉ
x U¤ÉMü mÉÉxÉx SÕU
zÉÑ® x AzÉÑ®
AmÉUÉkÉ x ÌlÉUÉmÉUÉkÉ
MüÉsÉÉ x xÉTåüS
VI) eÉÉåQûûMüU ÍsÉÎZÉL:
A
1) oÉMü
AÉ
bÉ) UɤÉxÉ
pɤÉMü
uÉÏU x MüÉrÉU
2) pÉÏqÉ
aÉ) MÑÇüiÉÏ
3) rÉÑ®
Mü) sÉÄQûlÉ
4) oÉëɼhÉ
ZÉ) MüÉ bÉU
VII) AlrÉÍsÉÇaÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL:
oÉëɼhÉ - oÉëɼhÉÏ
AMåüsÉÏ mÉÑiÉsÉÉ- mÉÑiÉsÉÏ
oÉåOûÉ - oÉåOûÏ
AMåüsÉÉ –
VIII) Mü³ÉQû qÉåÇAlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL:
1) ExÉMüÉ mÉÑUÉ lÉÉqÉÉ oÉMüÉxÉÑU Wæû|
CªÀ£À ¥ÀÆtð ºÉ¸ÀgÀÄ §PÁ¸ÀÄgÀªÁVzÉ.
2) CxÉ lÉaÉUÏ MüÉ UÉeÉÉ oÉÄQûÉ SÒoÉïsÉ Wæû|
F £ÀUÀgÀzÀ gÁd£ÀÄ zÀħð®£ÁVzÁÝ£É.
3) pÉÉaÉuÉÉlÉ iÉÑqWûÉUå oÉåOåû MüÐ U¤ÉÉ MüUåaÉÉ|
¨sÀUÀªÀAvÀ ¤£Àß ªÀÄUÀ£À gÀPÀëuÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁqÀĪÀ£ÀÄ.
4) oÉÄQûÉ AeÉÏoÉ AÉSqÉÏ Wæû|
§ºÀ¼À «avÀæ ªÀÄ£ÀĵÀå
5) qÉæÇ ApÉÏ iÉÑfÉå mÉÉlÉÏ ÌmÉsÉÉiÉÉ WÕðû|
£Á£ÀÄ FUÀ ¤£ÀUÉ ¤ÃgÀÄ PÀÄr¸ÀÄvÉÛãÉ.
mɱ pÉÉaÉ – qÉåUÏ AÍpÉलाwÉÉ Wæû
MüÌuÉ mÉËUcÉrÉ
²ÉËUMüÉ mÉëxÉÉS qÉÉहेµÉUÏ eÉÏ MüÉ eÉlqÉ aÉëÉqÉ UÉåWûiÉÉ, AÉaÉUÉ,
E¨ÉU mÉëSåzÉ qÉåÇ WÒûAÉ jÉÉ| ElWåÇû eÉÏuÉlÉ- MüÉsÉ qÉåÇ E.mÉë.
ÌWûlSÏ xÉÇxjÉ॒ÉlÉ ²ÉUÉ ‘oÉÉsÉ xÉÉÌWûirÉ mÉÑUxMüÉU’ xÉå
xÉqqÉÉÌlÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ jÉÉ| E. mÉë. Måü xÉUMüU ²ÉUÉ ‘xÉUxuÉiÉÏ
xÉÉkÉlÉÉ xÉqqÉÉlÉ’ xÉå mÉÑUxM×üiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ| ²ÉËUMüÉ mÉëxÉÉS
eÉÏ lÉå sÉaÉpÉaÉ WûU ¤Éå§É qÉåÇ AmÉlÉå NûÉmÉ NûÉåQûÉ Wæû| ElÉMüÐ
MüÌuÉiÉÉ xÉÇaÉëWû – TÔüsÉ AÉæU zÉÔsÉ|
ZÉhQûMüÉurÉ- ¢üÉåÇcÉuÉkÉ, xÉirÉ MüÐ eÉÏiÉ|
oÉÉsÉ MüÉurÉ – WûqÉ xÉoÉ, xÉÑqÉlÉ LMü EmÉuÉlÉ Måü, xÉÑUeÉ – xÉÉ
cÉqÉMÔðü qÉæ, uÉÏU iÉÑqÉ oÉQåû cÉsÉÉå, xÉÉålÉå MüÐ MÑüsWûÉÄQûÏ
MüÉiÉÉå AÉæU aÉÉAÉå AÉÌS|
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) MüÌuÉ iÉÉUÉåÇ Måü xÉqÉÉlÉ YrÉÉ MüUlÉÉ cÉWûiÉå Wæû?
E¨ÉU:MüÌuÉ iÉÉUÉåÇ Måü xÉqÉÉlÉ SqÉMülÉÉ cÉWûiÉå Wæû|
2) MüÌuÉ MæüxÉå cÉWûMülÉÉ cÉÉWûiÉå WæÇû?
E¨ÉU: MüÌuÉ ÌuÉWûaÉÉåÇ ( mÉÇNûÏ ) MüÐ iÉUWû cÉWûMülÉÉ cÉÉWûiÉå
WæÇû|
II) ËU£ü xjÉÉlÉÉåÇ MüÐ mÉÑiÉÏï MüÐÎeÉL:
1) MüÌuÉ zÉÍzÉ xÉå _____ sÉålÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû| ( zÉÏiÉsÉiÉÉ)
2) MüÌuÉ mÉuÉïiÉ xÉå ___ sÉålÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû | ( SØÄRûiÉÉ)
III) xÉWûÏ E¨ÉU cÉÑÌlÉL|
1) MüÌuÉ ²ÉËUMüÉ mÉëxÉÉS qÉÉWåûµÉUÏ xÉÑUeÉ xÉÉ ---- cÉÉWûiÉå
Wæû|
A) SqÉMülÉÉ
pÉÉaÉlÉÉ (A)
AÉ) WðûxÉlÉÉ
C) SÉæÄQûlÉÉ
D)
2) MüÌuÉ ²ËUMüÉ mÉëxÉÉS qÉÉWåûµÉUÏ MüÉårÉsÉ – xÉÉ ____ cÉÉWûiÉå
WæÇû|
A) aÉÉlÉÉ
EÄQûlÉÉ (C)
AÉ) oÉÉåsÉlÉÉ
C) MÑüWûMülÉÉ
D)
3) MüÌuÉ ²ËUMüÉ mÉëxÉÉS qÉÉWåûµÉUÏ xÉaÉU xÉÉ------ cÉÉWûiÉå WæÇû\
A) sÉWûUÉlÉÉ
EiÉUlÉÉ-cÉQûlÉÉ
AÉ) oÉWûlÉÉ
C) EqÉÄQûlÉÉ
D)
(A)
4) MüÌuÉ ²ËUMüÉ mÉëxÉÉS qÉÉWåûµÉUÏ xÉåuÉÉ Måü mÉjÉû mÉU --- xÉÉ
ÌoÉNû eÉÉlÉÉ cÉÉWûiÉå WæÇû|
A) ÌoÉxiÉU AÉ) xÉÑqÉAÉåÇ
(AÉ)
C) mÉijÉU D) kÉÔsÉ
IV) uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL|
1) SqÉMülÉÉ= xÉÑUeÉ MüÉ SqÉMülÉÉ, xÉÉUÏ mÉ×juÉÏ mÉU eÉÏuÉlÉ
MüÉ AÇMÑüU TÔüOûiÉÉ WæÇû |
2) cÉWûMülÉÉ = ÌuÉWûaÉÉåÇ MüÉ cÉWûMülÉÉ xÉÑoÉWû WûÏ zÉÑÂ
WûÉå eÉÉiÉÉ Wæû|
3) aÉÑðeÉlÉÉ = oÉÉWûU AÉlÉå mÉU pÉÉæUÉåÇ MüÉ aÉÑðeÉlÉÉ
AÍkÉMü xÉÑlÉÉD SåiÉÉ WæÇû|
4) qÉWûÉzÉÌ£ü = SÒxÉUå ÌuɵÉrÉÑ® Måü oÉÉS AqÉUÏMüÉ UÉ·í LMü
qÉWûÉzÉÌ£ü MüÐ iÉUWû oÉlÉ aÉrÉÉ|
5) SØÄRçiÉÉ = qÉÑÎzMüsÉ mÉÄQûlÉå mÉU SØÄRûiÉÉ xÉå xÉÉqÉlÉÉ
MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|
6) xÉÑqÉlÉ = MüzqÉÏU qÉåÇ xÉÑqÉlÉÉåÇ MüÉ qÉåsÉÉ sÉaÉÉ UWûiÉÉ
Wæû|
V)CxÉ MüÌuÉiÉÉ MüÉ pÉÉuÉ ÍsÉZÉÉå |
E¨ÉU: CxÉ MüÌuÉiÉÉ Måü ²ÉUÉ MüÌuÉ rÉå pÉÉuÉ mÉëMüOû MüUlÉÉ
cÉÉWûiÉå WæÇû ÌMü mÉëM×üÌiÉ WûqÉ qÉlÉÑwrÉ eÉÉÌiÉ MüÉå
irÉÉaÉ , mÉUÉåmÉMüÉU, xÉåuÉÉ, xÉWûlÉzÉÏsÉiÉÉ MüÐ xÉÏZÉ SåiÉÏ
Wæû| WûqÉåÇ mÉëM×üÌiÉ qÉåÇ ExÉÏ iÉUWû oÉlÉMüU rÉÉ ExÉÏ Måü
ÂmÉ MüÉå kÉÉUhÉ MüU ÌTüU sÉÉæOûÉlÉÉ cÉÉWûiÉå WæÇû, rÉÉ
MüWû xÉMüiÉå WæÇû ÌMü MüÌuÉ mÉëÉM×üÌiÉMü xÉÑZÉ qÉåÇ
UWûMüU kÉUiÉÏ MüÉ GhÉ cÉÑMüÉlÉÉ cÉÉWûiÉå WæÇû|
mÉkrÉ ÌuÉlÉiÉÏ
MüÌuÉ mÉËUcÉrÉ
MüÌuÉ MüÉ lÉÉqÉ: QäÉ. xÉUaÉÑ M×üwhÉqÉÔÌiÉï
eÉlqÉ xjÉsÉ : MülÉÉïOûMü Måü oÉÉsÉÉUÏ
eÉlqÉ : 1936
qÉ×irÉÑ
2012
UcÉlÉÉLÆ= ‘ AMüsÉ oÉÄQûÏ rÉÉ pÉæxÉ, euÉÉsÉÉMåüiÉlÉ, MÑÇüiÉsÉ
UxÉÉå qÉkÉÑxuÉmlÉ, ¤ÉÏ M×üwhÉ aÉÉÇkÉÏ cÉËU§É, xÉUrÉÔ UÉqÉÉrÉhÉ
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) MüÌuÉ ÌuÉlÉÏiÉpÉÉuÉ xÉå ÌMüxÉå oÉÑsÉÉ UWåû WæÇû?
E¨ÉU: MüÌuÉ ÌuÉlÉÏiÉpÉÉuÉ xÉå pÉaÉuÉÉlÉ MüÉå oÉÑsÉÉ UWåû Wæû|
2) MüÌuÉ xuÉSåzÉ mÉU MüÉælÉ – xÉå MühÉ oÉUxÉÉlÉå Måü ÍsÉL qÉÉðaÉ
UWåû Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ xuÉSåzÉ mÉU SrÉÉ Måü SÉå MühÉ oÉUxÉÉlÉå Måü ÍsÉL
qÉÉðaÉ UWåû Wæû|
3) AmÉlÉå SåzÉ Måü sÉÉåaÉ MæüxÉå qÉU UWåû WæÇû?
E¨ÉU: AmÉlÉå SåzÉ Måü MüÉåaÉ pÉÔZÉ xÉå qÉU UWåû WæÇû|
4) rÉWû ÌuÉlÉrÉ mȨ́ÉMüÉ ÌMüxÉ mÉëMüÉU Måü ÌSsÉÉåÇ Måü mÉëÌiÉ
ÍsÉZÉÏ aÉD Wæû?
E¨ÉU: rÉWû ÌuÉlÉrÉ mȨ́ÉMüÉ OÕûOåû WÒûL ÌSsÉÉåÇ Måü mÉëÌiÉ ÍsÉZÉÏ
aÉD Wæû|
5) AÉaÉ oÉÑfÉlÉå Måü ÍsÉL ईश्वU xÉå MüÌuÉ YrÉÉ qÉÉðaÉiÉå Wæû?
E¨ÉU: AaÉ oÉÑfÉlÉå Måü ÍsÉL ईश्वU xÉå MüÌuÉ aÉÇaÉÉ oÉWûÉlÉå MüÐ
qÉÉðaÉ MüUiÉå WæÇû|
6) oÉÑfÉiÉå SÏmÉÉåÇ Måü iÉlÉ – qÉlÉ qÉåÇ MüÌuÉ YrÉÉ pÉUlÉÉ cÉÉWûiÉå
WæÇû?
E¨ÉU: oÉÑfÉiÉå SÏmÉÉåÇ Måü iÉlÉ qÉlÉ qÉåÇ MüÌuÉ mÉëMüÉzÉ pÉUlÉÉ
cÉÉWûiÉå WæÇû|
7) xÉoÉMüÉ ÎeÉuÉlÉ MæüxÉÉ WûÉå?
E¨ÉU: xÉoÉMüÉ ÎeÉuÉlÉ xÉÑZÉÏ WûÉå|
8) MüÌuÉ ÌMüxÉMüÉ zÉÑpÉ cÉÉWûiÉå Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ xÉÉUå eÉaÉ MüÉ zÉÑpÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû|
II) SÉå / iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU: ÍsÉÎZÉL:
1) xÉǧÉmiÉ xÉqÉÉeÉ Måü mÉÑlÉÌlÉïqÉÉhÉ qÉåÇ MüÌuÉ pÉaÉÉuÉÉlÉ xÉå
YrÉÉ mÉëÉjÉïlÉÉ MüUiÉå Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ pÉaÉuÉÉlÉ xÉå mÉëÉjÉïlÉ MüUiÉå Wæû ÌMü SrÉÉ Måü SÉå
MühÉ CxÉ SåzÉ mÉU oÉUxÉÉAÉå iÉÉMüÐ SåzÉ MüÉ E®ÉU WûÉå eÉÉL|
2) ÌuÉlÉÌiÉ’ MüÌuÉiÉÉ qÉå MüÌuÉ MüÐ MüÉælÉ- MüÉælÉ – xÉÏ
AÍpÉsÉÉwÉLÆ mÉëMüOû WÕûD Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ MüÐ AÍpÉsÉÉwÉÉ Wæû ÌMü pÉaÉuÉÉlÉ SrÉÉ Måü SÉå MühÉ
SåzÉ mÉU oÉUxÉÉLÆ| pÉÔZÉå ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå pÉÉåÄeÉlÉ MüÐ
urÉuÉxjÉÉ MüUÉLÆ ÌlÉUÉzÉ sÉÉåaÉÉåÇ Måü eÉÏuÉlÉ qÉåÇ mÉëMüÉzÉ
ÂmÉÏ ZÉÑÍzÉrÉÉð sÉÉLÆ| xÉoÉ sÉÉåaÉ ZÉÔoÉ iÉUMMüÐ MüUåÇ |
3) ‘ÌuÉlÉiÉÏ’ MüÐ AÇÌiÉqÉ cÉÉU mÉÇÌ£ürÉÉåÇ qÉå MüÌuÉ YrÉÉ MüWûiÉå
WæÇû?
E¨ÉU: SÒÌlÉrÉÉð qÉåÇ xÉoÉ sÉÉåaÉ ZÉÑzÉÏ xÉå UWåÇû ÌuÉzÉåwÉMüU
xÉpÉÏ qÉÉiÉÉLÆ ZÉÑzÉ UWåÇû| mÉËUuÉÉU qÉåÇ eÉoÉ qÉÉiÉÉLÆ
mÉëxÉɳÉÍcÉiÉ UWûiÉÏ WæÇû iÉÉå ElÉMåü oÉŠÉåÇ MüÉ pÉÉÌuÉwrÉ cÉÉðS
AÉæU xÉÔUeÉ MüÐ iÉUWû mÉëMüÉzÉqÉÉlÉ UWåûaÉÉ, LãxÉÉ MüÌuÉ MüÉ
ÌuɵÉÉxÉ Wæû| xÉoÉMüÉ qÉÇaÉsÉqÉrÉ WûÉå AÉæU xÉoÉ sÉÉåaÉ
qÉÉlÉÍxÉMü AÉæU AÇkrÉÉÎiqÉMü qÉlÉÉåpÉÉuÉ xÉå eÉÏuÉlÉ qÉåÇ AÉaÉå
oÉÄRåû|
III) ÌuÉsÉÉåqÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
xÉÑZÉÏ x SÒ:ÎZÉ
AÇkÉMüÉU, iÉqÉ
xÉÑZÉS
x SÒ:ZÉS
oÉÑfÉlÉÉ x eÉsÉlÉÉ
ÌSuÉxÉ x UÉiÉ
mÉëMüÉzÉ x
IV)xÉuÉïlÉÉqÉÉ oÉWÒûuÉcÉlÉ zÉoSÉåÇ MüÉ LMü uÉcÉlÉ ÍsÉÎZÉL:
ClÉMüÉ
- CxÉMüÉ
ElÉxÉå – ExÉxÉå
ElÉMüÉ –ExÉMüÉ
ÎeÉनMüÉ – ÎeÉxÉMüÉ
ÎeÉlÉxÉå –ÎeÉxÉxÉå
ClÉxÉå- CxÉxÉå
V)ÌlÉqlÉÉÇÌMüiÉ mÉÇÌ£ürÉÉð mÉÔhÉï MüÐÎeÉL:
1) iÉÑqÉ WûÉå कहााँ rÉWûÉð mÉU ______ UWûÉ Wæû| ( YrÉÉ – YrÉÉ lÉ
WûÉå)
2) qÉÇeÉÔU MüU SÉå, pÉU SÉå ÌmÉrÉÔwÉ ---- | ( ÌuÉµÉ eÉlÉ qÉåÇ)
3) qÉÑfÉMüÉå SÉå xlÉåWû CiÉlÉÉ ---- MüU qÉåÇ| ( mÉÉuÉlÉ ÌMü EqÉÄQû)
4) xÉÑUeÉ uÉ cÉÉðS cÉqÉMåü --- qÉåÇ (mÉëirÉåMü Måü uÉSlÉ)
5) pÉaÉuÉÉlÉ ÌuÉlÉiÉÏ xÉÑlÉ sÉÉå ---- qÉåÇ| (xÉoÉ WûÉå mÉÑUÉåaÉqÉlÉ)
VI) ÌlÉqlÉÉÇÌMüiÉ mÉÇÌ£ürÉÉåÇ MüÉ pÉÉuÉjÉï ÍsÉÎZÉL:
1) SåZÉÉå rÉå pÉÔZÉå eÉÏuÉlÉ qÉåÇ qÉU UWåû Wæû| SÉå A³É ÌMüxÉÉlÉÉåÇ
MüÉå oÉxÉ जाAÉåÇ, ClÉMåü qÉlÉ qÉåÇ
E¨ÉU: MüÌuÉ TüxÉsÉÉåÇ MüÉå EaÉÉlÉåuÉÉsÉå ÌMüxÉÉlÉ AÉeÉ pÉÔZÉ Måü
MüÉUhÉ qÉU UWûÉ Wæû| Wåû pÉaÉuÉÉlÉ, ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå pÉÉåeÉlÉ
MüÐ urÉuÉxjÉÉ MüUÉå AÉæU AÉmÉ ClÉMåü qÉlÉ qÉå oÉxÉ eÉÉCL|
2) qÉÑfÉMüÉå SÉå xlÉåWû CiÉlÉÉ mÉÉuÉlÉ ÌMü EqÉÄQûMüU qÉåÇ| pÉU
SÕð mÉëMüÉzÉ oÉÑfÉiÉå- SÏmÉÉåÇ Måü iÉlÉ qÉåÇ, qÉlÉ qÉåÇ|
E¨ÉU: MüÌuÉ MüWûiÉå WæÇû ÌMü Wåû mÉëpÉÑ! qÉÑfÉå xÉoÉ sÉÉåaÉÉåÇ
xÉå xlÉåWûmÉÔuÉïMü urÉuÉWûÉU MüUlÉå MüÐ zÉÌ£ü SÏÎeÉL iÉÉÌMü
cÉÉåOû ZÉÉL WÒûL, ÌlÉUÉzÉ sÉÉåaÉÉåÇ Måü qÉlÉ qÉåÇ AÉiqÉÌuɵÉÉxÉ
MüÐ pÉÉuÉÉlÉ MüÉå eÉÉaÉ×iÉ MüUMåü ElÉMåü eÉÏuÉlÉ MüÉå EeeuÉsÉ
oÉlÉÉ xÉMÔðü|
3) zÉÑpÉ WûÉå ÌlÉzÉÉ uÉ xÉÇkrÉÉ zÉÑpÉ WûÉå ÌSuÉxÉ xÉÑZÉS WûÉå|
pÉaÉuÉÉlÉ ÌuÉlÉiÉÏ xÉÑlÉ sÉÉå xÉoÉ WûÉå mÉÑUÉåaÉqÉlÉ qÉåÇ|
E¨ÉU: eÉaÉiÉ qÉå xÉoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉ ÌSlÉ AcNûÏ iÉUWû oÉÏiÉå AjÉÉïiÉ
xÉoÉ MüÉ xÉqÉrÉ qÉÇaÉsÉqÉrÉ WûÉå MüÉqÉ Måü jÉMüÉlÉ Måü oÉÉS
sÉÉåaÉ xÉÇkrÉÉ AÉæU UÉiÉ MüÉå zÉÑpÉ qÉWûxÉÑxÉ MüUåÇ| pÉaÉuÉÉlÉ
qÉåUÏ AÉmÉxÉå ÌuÉlÉiÉÏ Wæû ÌMü xÉoÉ sÉÉåaÉ qÉÉlÉÍxÉMü AÉæU
AÉkrÉÉÎiqÉMü SØ̹ xÉå mÉëaÉÌiÉ MüUå, AÉaÉå oÉÄRåû|
VII) eÉÉåÄQûMüU ÍsÉÎZÉL:
A
oÉ
1) qÉæ lÉÉqÉ sÉå iÉÑqWûÉUÉ
WÕðû|
bÉ) MüoÉ xÉå oÉÑsÉÉ UWûÉ
2) AÉAÉå oÉWûÉAÉå aÉÇaÉÉ
qÉåÇ|
aÉ) CxÉ AÉaÉ Måü ÌuÉÌmÉlÉ
3) rÉWû ÌuÉlÉrÉ mȨ́ÉMüÉ Wæû
MüÐ|
4) MÑüNû LxÉÏ zÉÌ£ü Så SÉå
gÉ) OÕûOåû WÒûL ÌSsÉÉåÇ
ZÉ) oÉlÉ qÉÎssÉMüÉ cÉqÉåsÉÏ|
5) xÉÉUÉ eÉaÉiÉ xÉÑZÉÏ WûÉå
qÉÑxMÑüUÉLÆ|
Mü) qÉÉiÉÉLÆ
VIII) ÌlÉqlÉÉÇÌMüiÉ zÉoSÉåÇ qÉåÇ mÉÑÎssÉÇaÉ – x§ÉÏÍsÉÇaÉ zÉoS
AsÉaÉ MüU ÍsÉÎZÉL:
mÉÑÎssÉÇaÉ: ÌuÉÌmÉlÉ, SåzÉ, ÌSsÉ, oÉlÉ, MüÉðOûÉ, mÉëMüÉzÉ, SÏmÉ,
xÉÔUeÉ, pÉaÉuÉÉlÉ, uÉiÉlÉ
x§ÉÏÍsÉÇaÉ- aÉÇaÉÉ, mȨ́ÉMüÉ, zÉÌ£ü, qÉÎssÉMüÉ, cÉqÉåsÉÏ, qÉÉiÉÉLÆ,
ÌlÉzÉÉ, xÉÇkrÉÉ, SrÉÉ, xÉÑaÉÇkÉ
mÉÉPû oÉÉWÒûoÉsÉÏ
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ:
xÉpÉÏ MülÉÉQû pÉÉwÉÏ QäûÉ. ÌWûUhrÉeÉÏ MüÉå ÌWÇûSÏ mÉëåqÉÏ
ÌWûUhqrÉ Måü lÉÉqÉ xÉå pÉsÉÏ pÉÉðÌiÉ mÉËUÍcÉiÉ WæÇû| MülÉÉïOûMü
qÉåÇ ÌWÇûSÏ Måü mÉëcÉÉU AÉæU mÉëxÉÉU qÉåÇ AÉlÉå qÉWûiuÉmÉÔhÉï
xÉWûÉæmaÉ ÌSrÉÉ Wæû| qÉæxÉÔU ÌuÉzuÉÌuÉkrÉÉsÉrÉ qÉåÇ ÌWÇûSÏ Måü
AkrÉÉmÉMü AÉæU oÉÉS qÉå ËUQûU Måü  qÉåÇ MüÉrÉï MüUiÉå WÒûL
AÉmlÉå oÉÏUÉåÇ uÉwÉï ÌWÇûSÏ MüÐ xÉåuÉÉ MüÐ| AÉmlÉå AlÉåMü aÉëÇjÉ
AÉæU ÌlÉoÉÇS ÍsÉQåû WæÇû| Mü³ÉQû xÉÉÌWûirÉ LuÉÇ xÉÇxM×üÌiÉ MüÉå
ÌWÇûSÏ pÉÉÌwÉrÉÉåÇ iÉMü mÉWÒðûcÉÉlÉå qÉåÇ AÉmÉlÉå xÉUÉWûiÉÏrÉ
MüÉrÉï ÌMürÉÉ Wæû| Mü³ÉQû xÉå ÌWÇûSÏ qÉåÇ AlÉÑÌSiÉ AÉmÉMåü aÉëÇjÉ
WæÇû – U£üÉÍ¤É ( lÉÉOûMü ) , zÉÉÇiÉsÉÉ, cÉÉåqÉ MüÉ RûÉåsÉ (
EmÉlrÉÉxÉ )
I)LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1)
श्रवण oÉåsÉaÉÉåsÉ MüWûÉð Wæû?
E¨ÉU: श्रवण oÉåsÉaÉÉåsÉ qÉæxÉÔU zÉWûU xÉå E¨ÉU mÉͶÉqÉ MüÐ ÌSzÉÉ
qÉåÇ sÉaÉpÉaÉ 85 ÌMü. qÉÏ. MüÐ SÕUÏ mÉU ÎxjÉiÉ LMü NûÉåOûÉ xÉÉ
aÉÉðuÉ Wæû|
2) aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï ÌMüiÉlÉÏ TÑüOû FÆcÉÏ WæÇû?
E¨ÉU: aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï 57 TÔüOû FÆcÉÏ Wæû|
3) aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ ÌMüxÉlÉå MüÐ?
E¨ÉU: aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ cÉÉEhQûUÉrÉ lÉå
MüÐ |
4) ÌMüxÉMüÐ qÉÔÌiÉï MüÉå aÉÉåqÉOåûµÉU MüWûiÉå WæÇû?
E¨ÉU: oÉÉWÒûoÉsÉÏ MüÐ qÉÔÌiÉï MüÉå aÉÉåqÉOåûµÉU MüWûiÉå WæÇû|
5) ¤ÉëuÉhÉ oÉåsÉaÉÉåsÉ Måü oÉÏcÉ Måü mÉWûÉÄQûÉåÇ Måü lÉÉqÉ YrÉÉ
WæÇû?
E¨ÉU: ¤ÉëuÉhÉ oÉåsÉaÉÉåsÉ Måü oÉÏcÉ Måü mÉWûÉÄQûÉåÇ Måü lÉÉqÉ
cÉÇSìÌaÉËU AÉæU ÌuÉkrÉÉÌaÉËU WæÇû|
II)SÉå/ iÉÏlÉ uÉÉक्यों qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) aÉÉåqÉåOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï MüÉ uÉhÉïlÉ MüÐÎeÉL?
E¨ÉU: aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï 57 TÔüOû FÆcÉÏ Wæû| rÉWû qÉÔÌiÉï
ÌuÉkrÉÉÌaÉËU mÉuÉïiÉ mÉU ÎxjÉiÉ Wæû| rÉWû LMü WûÏ mɨjÉU xÉå oÉlÉÏ
ÌuÉzÉÉsÉMüÉrÉ mÉëÌiÉqÉÉ Wæû|
2) qÉWûÉqÉxiÉMüÉÍpÉwÉåMü MüÉ uÉhÉïlÉ MüÐÎeÉL|
E¨ÉU: oÉÉUWû xÉÉsÉ qÉå LMü oÉÉU aÉÉåqÉOåûµÉU qÉÔÌiÉï MüÉ
qÉWûÉqÉxiÉMüÉÍpÉwÉåMü WûÉåiÉÉ Wæû| qÉÔÌiÉï Måü xÉÉqÉlÉå cÉÉuÉsÉ
MüÐ oÉÄQûÏ UÉÍzÉ ÌoÉNûÉD eÉÉiÉÏ Wæû AÉæU ExÉ mÉU mÉÌuÉ§É eÉsÉ
Måü 2008 bÉÄQåû mĘ́ÉrÉÉåÇ xÉå xÉeÉÉL eÉÉiÉå WæÇû | eÉælÉ
mÉÑUÉåÌWûiÉ oÉÉðxÉ Måü qÉcÉÉlÉ mÉU cÉÄRûMüU ÌuÉÍkÉuÉiÉ qÉǧÉ
bÉÉåwÉ Måü xÉÉjÉ bÉÏ, SÕkÉ AÉÌS Måü MüsÉzÉÉåÇ xÉå AÍpÉwÉåMü
MüUiÉå WæÇû|
3) oÉÉWÒûoÉsÉÏ MüÉå ‘MåüuÉsÉ¥ÉÉlÉ’ MæüxÉå mÉëÉmiÉ WÒûAÉ?
E¨ÉU: sÉÇoÉå xÉqÉrÉ iÉMü iÉmÉ MüUlÉå mÉU pÉÏ oÉÉWÒûoÉsÉÏ MüÉå
MåüuÉsÉ¥ÉÉlÉ mÉëÉmiÉ lÉWûÏÇ WÒAÉû jÉÉ| MüÉUhÉ rÉWû jÉÉ ÌMü
ElÉqÉåÇ bÉqÉÇÄQû oÉlÉÉ WÒûAÉ jÉÉ ÌMü ElWûÉåÇlÉå pÉUiÉ MüÉå UÉerÉ
sÉÉæOûÉ ÌSL jÉå| qÉaÉU pÉUiÉ lÉå ElWåÇû xÉqÉfÉÉrÉÉ ÌMü –‘iÉÑqÉlÉå
eÉÉå pÉÔÍqÉ SÏ Wæû uÉWû lÉ iÉÑqWûÉUÏ Wæû lÉ qÉåUÏ Wæû, uÉWû iÉÉå
mÉUqÉÉiqÉÉ MüÐ SålÉ Wæû’| rÉWû xÉÑlÉiÉå WûÏ oÉÉWÒûoÉsÉÏ MüÉå
MåüuÉsÉ¥ÉÉlÉ mÉëÉmiÉ WÒûAÉ|
4) cÉÉEhQûUÉrÉ MüÉ bÉqÉÇÄQû MæüxÉå cÉÑU WÒûAÉ?
E¨ÉU: cÉÉEhÄQûUÉrÉ Måü lÉåiÉ×iuÉ qÉåÇ AxÉÇZrÉ MüsÉzÉÉåÇ qÉåÇ bÉÏ,
SÕkÉ pÉUMüU AÍpÉwÉåMü MüUlÉå mÉU pÉÏ qÉÔÌiÉï MüÉ AÉkÉÉ pÉÉaÉ
pÉÏ lÉWûÏÇ pÉÏaÉ xÉMüÉ jÉÉ| eÉoÉÌMü oÉÑÌÄRûrÉÉMåü jÉÉåÄQåû xÉå
SÕkÉ xÉå lÉ MåüuÉsÉ qÉÔÌiÉï MüÉ xÉÉUÉ pÉÉaÉ pÉÏaÉ aÉrÉÉ oÉÎsMü
lÉÏcÉå SÕkÉ MüÐ lÉSÏ oÉWûlÉå sÉaÉÏ| CxÉ bÉOûlÉÉ xÉå cÉÉEhQûUÉrÉ MüÉ
bÉqÉÇÄQû cÉÔU- cÉÔU WûÉå aÉrÉÉ|
III) ËU£ü xjÉÉlÉÉåÇ MüÐ mÉÑÌiÉï MüÐÎeÉL
1) oÉÉUWûuÉÏ zÉiÉÉoSÏ qÉåÇ __--- kÉqÉï Måü ÍsÉL MülÉÉïOûMü AÉश्रय
xjÉÉlÉ UWûÉ| (eÉælÉ)
2) ÌuɱÉÌaÉËU mÉuÉïiÉ Måü ÍzÉZÉU mÉU aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ ----mÉÔOû MüÐ ÌuÉzÉÉsÉMüÉrÉ mÉëÌiÉqÉÉ ÌuÉUÉeÉqÉÉlÉ Wæû| ( 57,
xɨÉuÉlÉ)
3)
श्रuÉhÉ oÉåsÉaÉÉåsÉ xÉÇxÉÉU pÉU Måü ---- iÉथा---- Måü ÍsÉL
iÉÏjÉïxjÉÉlÉ oÉlÉÉ WûÑAÉ Wæû| ( eÉælÉÉåÇ / ÌWûlSÒAÉåÇ)
4) aÉÉåqÉOåûµÉU MüÉ qÉxiÉMüÉÍpÉwÉMü ----- xÉÉsÉ qÉåÇ LMü oÉÉU
qÉlÉÉrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû| ( oÉÉUWû)
IV) AlrÉ uÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
1) oÉÉWÒû = oÉÉWÒएाँû
qÉÔÌiÉï = qÉÔÌiÉïrÉÉð
2) qÉÑSìÉ = qÉÑSìÉLÆ
4) bÉOûlÉÉ = bÉOûlÉÉLÆ
6) SåuÉÏ – SåÌuÉrÉÉð
5) mÉÑUÉåÌWûiÉ = mÉÑUÉåÌWûiÉ
3)
V) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL:
cÉiÉÑUx qÉÔZÉï
xmɹ x Axmɹ
AÉaÉåx
kÉqÉïxAkÉqÉï AxÉÇpÉuÉxxÉÇpÉuÉ
mÉÏNåû
VI) ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ mÉëzlÉÉåÇ Måü cÉÉU cÉÉU E¨ÉU ÌSL aÉL WæÇû|
ClÉqÉåÇ xÉå xÉWûÏ E¨ÉU cÉÑlÉMüU ÍsÉÎZÉL|
1) -----MüÐ qÉÔÌiÉï xÉå mÉëcÉÍsÉiÉ MüjÉÉAÉåÇ MüÐ mÉëxiÉÑiÉÏ Wæû|
A) MülÉÉïOûMü
AÉ) MåüUsÉÉ
aÉÉåqÉOåûµÉU ( D)
C) oÉÉWÒûoÉsÉÏ D)
2) ---- kÉqÉï Måü ÍsÉL MülÉÉïOûMü xÉÇU¤ÉhÉ xjÉÉlÉ oÉlÉ aÉrÉÉ|
A) ÌWûlSÕ
(C)
AÉ) ÍxÉZMü
C) eÉælÉ
D) mÉÇeÉÉoÉÏ
3) aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï ----- mÉuÉïiÉ mÉU Wæû|
A) ÌuÉध्यंÌaÉËU AÉ) cÉÇSìÌaÉËU
(A)
C) qÉæxÉÔU
D) UÉqÉÌaÉËU
4) rÉWû qÉÔÌiÉï------- TÔüOû sÉÇoÉÏ Wæû|
A) 58
AÉ) 60
C) 57
D) 78 (C)
5) aÉÉåqÉOåûµÉU MüÐ qÉÔÌiÉï xÉÉUå ----- qÉå mÉëÍxÉ® Wæû|
A) xÉÇxÉÉU
AÉ) eÉÇaÉsÉ
C) bÉU
D) mÉëSåzÉ (A)
6) ---- xÉÉsÉ qÉåÇ LMü oÉÉU qÉWûÉqÉxiÉMüÉÍpÉwÉåMü ÌMürÉÉ eÉÉiÉ
Wæû|
A) 14 AÉ) 12
C) 14
D) 10
(AÉ)
7) qÉÔÌiÉï MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ LMü ------ MüWûÉlÉÏ Wæû|
A) UÉåcÉMü
AÉ) SÒZÉ
C) ZÉÑÍzÉ
D) WðûÍxÉ (A)
8) --- MüÉå ArÉÉåkrÉÉ MüÉ ÍxÉÇWûÉxÉlÉ ÌSrÉÉ aÉrÉÉ|
A) pÉUiÉ
AÉ) UÉqÉ
C) oÉÉWÒûoÉsÉÏ
D) UÉuÉhÉ ( A)
9) oÉÉWÒûoÉsÉÏ xuÉpÉÉuÉ xÉå ----- jÉå|
A) aÉÑxxÉåuÉÉsÉå
D) UÉålÉå (इ)
AÉ) WðûxÉqÉÑZÉ
C) zÉÉÇÌiÉÌmÉërÉ
10) iÉmÉ Måü ÍsÉL oÉÉWÒûoÉsÉÏ --- MüÐ AÉåU cÉsÉå aÉL|
A) eÉÇaÉsÉ
AÉ) UÉerÉ
C) qÉWûsÉ D) qÉæSÉlÉ (A)
11) --- Måü AÉMüÉU MüÐ NûÉåOûÏ sÉÑÌOûrÉÉ qÉåÇ SÕkÉ sÉÉD |
A) lÉÉËUrÉsÉ
AÉ) TÔüsÉ
C) MüqÉsÉ
12) cÉÉEhQûUÉrÉ MüÉ _______ cÉÔU WûÉå aÉrÉÉ|
D) AÇaÉÔU (A)
A) bÉqÉÇQû
(A)
AÉ) AÉÆxÉÑ
C) WðûxÉÏ
D) zÉÌ£ü
13) SÕkÉ MüÐ ------ oÉWûlÉå xÉsÉÏ|
A) xÉÉaÉU
AÉ) lÉSÏ
C) xÉqÉÑSì
D) iÉÉsÉÉoÉ (AÉ
mÉÉPû- MüÉåD lÉÌWÇû mÉUÉrÉÉ
MüÌuÉ mÉËUcÉrÉ:
aÉÉåmÉÉsÉSÉxÉ ‘lÉÏUeÉ’ eÉÏ MüÉ eÉlqÉ eÉlÉuÉUÏ 1924 E¨ÉU mÉëSåzÉ Måü
COûÉuÉÉ qÉåÇ ÎxjÉiÉ LMü NûÉåOåû xÉå aÉÉðuÉ mÉÑUÉuÉsÉÏ qÉåÇ
WÒûAÉ | नीUeÉ sÉÉåM प्रीय गीiÉMüÉU UWåû WæÇû| ElÉMüÐ UcÉlÉÉAÉåÇ
qÉåÇ xÉÇuÉåSlÉzÉÏsÉ ¾èSrÉ MüÐ xÉUxÉ xÉUsÉ AlÉÑpÉÔÌiÉ Måü SzÉïlÉ
WûÉåiÉå WæÇû | ElÉMüÐ ÌuÉSìÉåWûÏ uÉÉhÉÏ qÉåÇ rÉÑaÉ- rÉÑaÉ xÉå
iÉÄQûmÉiÉÏ iÉjÉÉ MüxÉकर्ी qÉÉlÉuÉiÉÉ MüÐ MüÂhÉ LuÉÇ xÉeÉsÉ
mÉÑMüÉU SåZÉlÉå uÉ xÉÑlÉlÉå को ÍqÉsÉiÉÏ Wæû| ClWåÇû 2007 qÉåÇ
mÉSqÉ pÉÔwÉhÉ MüÐ EmÉÉÍkÉ xÉå ÌuÉpÉÔÌwÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ | rÉå
AsÉÏaÉÄRû qÉåÇ ÌWûlSÏ mÉëÉåTåüxÉU UWåû WæÇû|
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) MüÌuÉ MüÉ bÉU MüÉælÉ – xÉÉ Wæû|
E¨ÉU: xÉÉUÉ xÉÇxÉÉU WûÏ MüÌuÉ MüÉ bÉU Wæû|
2) MüÌuÉ Måü AlÉÑxÉÉU UÉqÉ MüWûÉð Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ Måü AlÉÑxÉÉU bÉOû – bÉOû qÉåÇ UÉqÉ UWûiÉÉ Wæû|
3) MüÌuÉ MüÉ AÉUÉkrÉ MüÉælÉ Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ MüÉ AÉUÉkrÉ AÉSqÉÏ Wæû|
4) MüÌuÉ MüÉå ÌMüxÉ mÉU AÉÍpÉqÉÉlÉ Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ MüÉå qÉÉlÉuÉiÉÉ mÉU AÍpÉqÉÉlÉ Wæû|
5) MüÌuÉ MüÉ kÉqÉï ÌMüxÉMüÉ aÉÑsÉÉqÉ lÉWûÏÇ Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ MüÉ kÉqÉï xrÉÉWûÏ zÉoSÉåÇ MüÉ aÉÑsÉÉqÉ lÉWûÏÇ Wæû|
6) SåuÉiuÉ AÉæU qÉlÉÑeÉiuÉ qÉåÇ श्रे¸ MüÉælÉ – xÉÉ Wæû?
E¨ÉÉ: SåuÉiuÉ AÉæU qÉlÉÑeÉiuÉ qÉåÇ qÉlÉÑeÉiuÉ श्रे¸ Wæû|
II) SÉå iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) MüÌuÉ MüÉ xÉÇxÉÉU MæüxÉÉ Wæû?
E¨ÉU: MüÌuÉ xÉÉUå xÉÇxÉÉU MüÉå WûÏ AmÉlÉÉ bÉU qÉÉlÉiÉå WæÇû |
rÉWûÉð oÉxÉlÉåuÉÉsÉå xÉoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå AmÉlÉå qÉÉlÉiÉå WæÇû|
MüÌuÉ AmÉlÉå xÉÇxÉÉU MüÉå xuÉaÉï xÉå erÉÉSÉ qÉÉlÉiÉå WæÇû|
2) MüÌuÉ xuÉaÉï – xÉÑZÉ MüÐ MüÉqÉlÉÉ YrÉÉåÇ lÉWûÏÇ MüUiÉå?
E¨ÉU: MüÌuÉ qÉÉlÉuÉ AÉæU qÉÉlÉuÉiÉÉ MüÉå WûÏ EŠ xÉqÉfÉiÉå WæÇû|
qÉÉlÉuÉ MüÉ qÉÔsÉ ÌlÉuÉÉxÉ xjÉÉlÉ ElÉMüÉ bÉU xÉÇxÉÉU WûÉålÉå Måü
MüÉUhÉ MüÌuÉ xÉoÉMüÉå AmÉlÉÉ qÉÉlÉiÉå WæÇû| xÉÉUÉ xÉÇxÉÉU WûÏ
ElÉMüÉ bÉU Wæû| MüÌuÉ rÉWû xÉoÉ NûÉåÄQûMüU MüWûÏÇ SÕU eÉÉMüU
oÉxÉlÉÉ lÉWûÏÇ cÉÉWûiÉå | MüÌuÉ qÉÉlÉuÉ MüÉ xlÉåWû AÉæU mrÉÉU
mÉÉlÉÉ cÉÉWûiÉå WæÇû| MüÌuÉ LzÉÉåAÉUÉqÉ MüÉå qÉWûiuÉ lÉWûÏÇ
SåiÉå Wæû|
III) eÉÉåÄQûMüU ÍsÉÎZÉL:
1) qÉåUÉ bÉU
bÉ) xÉÉU xÉÇxÉÉU Wæû|
2) qÉÑfÉMüÉå mrÉÉUÉ
aÉ) ClxÉÉlÉ
3) SåuÉiuÉ
Mü) qÉlÉÑeÉiuÉ
4) kÉUiÉÏ
ZÉ) xuÉaÉï
IV) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL|
mrÉÉUx lÉTüUiÉ
mÉUÉrÉÉ x AmÉlÉÉ
xuÉaÉïx lÉUMü
erÉÉSÉ x jÉÉåÄQûÉ
uÉÏU qÉÉsÉuÉeÉÏ
I)
LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ÍzÉuÉÉeÉÏ lÉå qÉÉsÉuÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ iÉÉlÉÉeÉÏ xÉå YrÉÉ MüWûÉ?
E¨ÉU: ÍzÉuÉÉeÉÏ lÉå qÉÉsÉuÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ iÉÉlÉÉeÉÏ xÉå rÉWû
MüWûÉ ÌMü CxÉ oÉÉsÉMü qÉåÇ uÉÏUiÉÉ MÔüOû- MÔüOû MüU pÉUÏ
Wæû| xÉÉjÉ WûÏ AmÉlÉÏ qÉÉiÉÉ MüÉ pÉ£ü pÉÏ Wæû| LxÉå WûÏ oÉÉsÉMü
AmÉlÉå qÉÉiÉÉ- ÌmÉiÉÉ MüÐ sÉÉeÉ UZÉiÉå WæÇû|
2) iÉÉlÉÉeÉÏ Måü oÉÉUå qÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ MüÐ UÉrÉ YrÉÉ Wæû?
E¨ÉU:iÉÉlÉÉeÉÏ Måü oÉÉUå qÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ MüÐ rÉWû UÉrÉ MüÐ
ExÉMåü eÉæxÉå xÉålÉÉlÉÉrÉMüÉåÇ mÉU pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ aÉuÉï MüUiÉÏ
Wæû|
3) qÉUlÉå xÉå mÉWûsÉå qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ xÉå YrÉÉ qÉÉðaÉÉ?
E¨ÉU: qÉUlÉå xÉå mÉWûsÉå qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ xÉå ûrÉह
qÉÉðaÉÉ MüÐ uÉWû AmÉlÉå mÉÔerÉlÉÏrÉ qÉÉiÉÉ Måü LMü oÉÉU
SzÉïlÉ MüUlÉ cÉÉWûiÉÉ Wæû AÉæU uÉWû ÍzÉuÉÉeÉÏ xÉå rÉWû
qÉÉðaÉiÉÉ Wæû MüÐ ExÉMüÐ qÉÉð MüÐ SåZÉ UåZÉ MüÉ xÉqÉxiÉ
pÉÉU ÍzÉuÉÉeÉÏ AmÉlÉå EmÉU sÉå sÉå|
4) qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ Måü xÉÉqÉlÉå YrÉÉ mÉëÌiÉ¥ÉÉ MüÐ?
E¨ÉU: qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ Måü xÉÉqÉlÉå rÉWû mÉëÌiÉ¥ÉÉ MüÐ
ÌMü eÉoÉ iÉMü zÉUÏU qÉå
eÉÉlÉ Wæû, qÉæ MüpÉÏ qÉɧÉÑpÉÔÍqÉ MüÐ xÉåuÉÉ xÉå mÉÏNåû lÉWûÏ
WûOÕðûaÉÉ|
5) qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå AmÉlÉÏ qÉÉiÉÉ xÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ ²UÉ mÉëÉmiÉ WûÉålÉå
uÉÉsÉå SÇQû MüÐ oÉÉiÉ YrÉÉåÇ lÉWûÏÇ oÉiÉÉD?
E¨ÉU: qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå AmÉlÉÏ qÉÉiÉÉ xÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ ²UÉ mÉëÉmiÉ
WûÉålÉå uÉÉsÉå SÇQû MüÐ oÉÉiÉå ElÉxÉå MüWû SåiÉÉ iÉÉå uÉå
qÉÉsÉuÉeÉÏ MüÉå ÍzÉuÉÉÎeÉ iÉMü lÉWûÏÇ AÉlÉå SåÌiÉ AÉæU
qÉÉsÉuÉeÉÏ AmÉlÉÏ mÉëÌiÉ¥ÉÉ MüÉ mÉÉsÉlÉ lÉ MüU xÉMüiÉÉ jÉÉ|
6) ÍzÉuÉÉÎeÉ lÉå qÉÉsÉuÉ MüÉ AmÉUÉkÉ ¤ÉqÉÉ MüUiÉå WÒûL YrÉÉ
MüWûÉ?
E¨ÉU: ÍzÉuÉÉÎeÉ lÉå qÉÉsÉuÉ MüÉ AmÉUÉkÉ ¤ÉqÉÉ MüUiÉå WÒûL
rÉWû MüWûÉ uÉÏUmÉѧÉ! iÉÑqÉ xÉcÉqÉÑcÉ ¤Éत्रीrÉ WûÉå| iÉÑqWûÉUå
eÉæxÉå mÉѧÉÉåÇ mÉU pÉÉUiÉ qÉÉiÉÉ aÉuÉï MüUiÉÏ Wæû| ÍzÉuÉÉeÉÏ
uÉÏUÉåÇ MüÉ AÉSU MüUiÉÉ Wæû, ElÉMüÐ WûirÉÉ lÉWûÏÇ MüUiÉÉ|
AoÉ iÉMü िै iÉÑqWûÉUÏ mÉUϤÉÉ sÉå UWûÉ jÉÉ| uÉixÉ! iÉÑqÉ qÉåUÏ
mÉUϤÉÉ qÉåÇ xÉTüsÉ WÒûL| eÉAÉå, िै iÉÑqWûÉUÉ AmÉUÉkÉ ¤ÉqÉÉ
MüUiÉÉ WÕðû|
7) qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ MüÐ WûirÉÉ MüÉ mÉërÉÉxÉ YrÉÉåÇ
ÌMürÉÉ?
E¨ÉU: qÉÉsÉuÉ eÉÏ Måü ÌmÉiÉÉ ÍzÉuÉÉeÉÏ Måü xÉålÉÉ qÉå ÍxÉmÉÉWûÏ
jÉå| qÉÑaÉsÉÉåÇ xÉå sÉQûiÉå xÉqÉrÉ ElWûÉåÇlÉå AmÉlÉå SåzÉ AÉæU
eÉÉदर् Måü ÍsÉL AmÉlÉå प्राhÉ lrÉÉåNûÉuÉU MüU ÌSL| AÉeÉ ElÉMüÉå
qÉUå WÒûL SÉå uÉwÉï WûÉå aÉL| CxÉ xÉqÉrÉ bÉU qÉåÇ MåüuÉsÉ
qÉÉsÉuÉeÉÏ AÉæU ExÉÌMü qÉÉiÉÉ Wæû| CxÉ xÉÇxÉÉU qÉåÇ qÉlÉÑwrÉ
xÉoÉ MÑüNû xÉWûlÉ MüU sÉåiÉÉ Wæû, mÉUÇiÉÑ mÉåOû MüÐ euÉÉsÉÉ
MüÉå xÉWûlÉ MüUlÉÉ oÉQûÉ MüÌPûlÉ MüÉqÉ Wæû| LMü ÌSlÉ
qÉÉsÉuÉeÉÏ CxÉÏ ÌuÉcÉÉU qÉåÇ oÉæPûÉ jÉÉ ÌMü LMü rÉuÉlÉ lÉå
AÉMüU qÉÉsÉuÉeÉÏ xÉå MüWûÉ ÌMü AaÉU ÍzÉuÉÉeÉÏ MüÉ uÉkÉ MüU
SÉå iÉÉå qÉæÇ oÉWÒûiÉ – MÑüNû ClÉÉqÉ SÕðaÉÉ | CxÉÏ sÉÉsÉcÉ qÉå
mÉQûMüU qÉÉsÉuÉ eÉÏ lÉå ÍzÉuÉÉeÉÏ MüÐ WûirÉÉ MüÉ mÉërÉÉxÉ
ÌMürÉÉ|
uÉ×¤É WûqÉÉUå eÉÏuÉlÉ xÉÉjÉÏ
1) mÉëM×üÌiÉ Måü xÉëÉåiÉ Måü eÉÏuÉlÉ xÉÉjÉÏ WæÇû| xmɹ ÌMüÎeÉL|
E¨ÉU: qÉlÉÑwrÉ xÉSÉ xÉå WûÏ mÉëM×üÌiÉ Måü xÉWûÉUå UWûiÉÉ AÉ
UWûÉ Wæû| rÉÌS mÉëM×üÌiÉ MüÉ xÉWûÉUÉ lÉ ÍqÉsÉå iÉÉå uÉWû ¤ÉhÉ
pÉU pÉÏ eÉÏÌuÉiÉ lÉWûÏÇ UWû xÉMüiÉÉ | xÉÉðxÉ sÉålÉå Måü ÍsÉL
WûuÉÉ cÉÉÌWûL, mÉÏlÉå Måü ÍsÉL mÉÉlÉÏ AÉæU mÉåOû pÉUlÉå Måü
ÍsÉL pÉÉåeÉlÉ | WûuÉÉ, mÉÉlÉÏ AÉæU pÉÉåeÉlÉ – ClÉ iÉÏlÉÉåÇ Måü
xÉëÉåiÉ mÉëM×üÌiÉ qÉå WûÏ WæÇû AÉæU mÉëM×üÌiÉ qÉåÇ uÉפÉÉåÇ
MüÉ qÉWûiuÉmÉÔhÉï xjÉÉlÉ Wæû|
2) uÉפÉÉåÇ MüÉ qÉWûiuÉ xÉqÉfÉÉCL|
E¨ÉU: ÌoÉlÉÉ mÉÉlÉÏ Måü ZÉåiÉÏ lÉWûÏÇ WûÉå xÉMüiÉÏ | rÉå uÉפÉ
mÉÉlÉÏ oÉUxÉÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü WûÉåiÉå WæÇû| uÉפÉÉåÇ xÉå
AÉæU pÉÏ AlÉåMü sÉÉpÉ WæÇû | uÉפÉÉåÇ MüÐ eÉQåÇû eÉqÉÏlÉ Måü
AÇSU ÍqÉट्टी qÉåÇ TæüsÉÏ UWûiÉÏ WæÇû ElÉMüÐ mĘ́ÉrÉÉð uÉwÉÉï
MüÐ oÉÔÇSÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå pÉÔÍqÉ mÉU lÉWûÏÇ mÉÄQûlÉå SåiÉÏÇ |
CxÉxÉå ÍqÉट्टी Ì•M EmÉeÉÉF xÉiÉWû MüOûlÉå xÉå oÉcÉ eÉÉiÉÏ Wæû|
xÉÉjÉ WûÏ eÉÄQûÉåÇ MüÐ mÉMüÄQû Måü MüÉUhÉ pÉÔÍqÉ MüÉ
MüOûÉuÉ pÉÏ lÉWûÏÇ WûÉå mÉÉiÉÉ| uÉ×¤É SÕÌwÉiÉ uÉÉrÉÑ MüÉå
xÉÉÄTü MüUlÉå qÉåÇ AÍkÉMü xÉWûÉrÉMü WûÉåiÉå WæÇû| WûuÉÉ
eÉoÉ WûUå- pÉUå uÉפÉÉåÇ Måü xÉÇmÉMïü qÉåÇ AÉiÉÏ Wæû, iÉÉå
uÉ×¤É ElWåÇû zÉÑ® MüU SåiÉå WæÇû AÉæU WûqÉåÇ mÉëÉhÉ uÉÉrÉÑ
mÉëSÉlÉ MüUiÉå WæÇû| CÇkÉlÉ Måü ÍsÉL sÉMüÄQûÏ cÉÉÌWûL|
qÉMüÉlÉ oÉlÉÉlÉå, MÑüxÉÏï – qÉåeÉ iÉærÉÉU MüUlÉå iÉjÉÉ AlrÉ
oÉWÒûiÉ xÉå MüÉrÉÉåïÇ Måü ÍsÉL pÉÏ sÉYÄQûÏ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ
WûÉåiÉÏ Wæû| MüÉaÉeÉ AÉæU ÌSrÉÉxÉsÉÉD WæûxÉå E±ÉåaÉ pÉÏ
sÉMüÄQûÏ Måü ÌoÉlÉÉ cÉsÉ lÉWûÏÇ cÉsÉ xÉMüiÉå |
3) mÉëM×üÌiÉ MüÐ AqÉÔsrÉ ÌlÉÍkÉ MæüxÉå EmÉrÉÉåaÉÏ Wæû?
E¨ÉU: LMü mÉåÄQû MüÉOûÉ eÉL, iÉÉå ExÉMåü xjÉÉlÉ mÉU cÉÉU
mÉåÄQû sÉaÉÉL eÉÉLÆ AÉæU ElWåÇû xÉÑUͤÉiÉ UZÉÉ eÉÉL| iÉpÉÏ
mÉëM×üÌiÉ MüÐ rÉWû AqÉÔsrÉ ÌlÉÍkÉ mÉÏÄRûÏ- SU –mÉÏÄRûÏ
qÉlÉÑwrÉ Måü ÍsÉL EmÉrÉÉåaÉÏ oÉÌlÉ UWû û xÉMüiÉÏ Wæû|
4) qÉlÉÑwrÉ xuÉÉjÉïuÉzÉ YrÉÉ MüU UWûÉ Wæû?
E¨ÉU: qÉlÉÑwrÉ xuÉÉjÉïuÉzÉ oÉxÉ AmÉlÉÉ sÉÉpÉ SåZÉÉ, pÉÌuÉwrÉ
MüÐ MüÉåD ÍcÉÇiÉÉ lÉWûÏÇ MüÐ| Eद्योaÉ-kÉÇkÉÉåÇ AÉæU bÉUåsÉÔ
EmÉrÉÉåaÉ Måü ÍsÉL AÇkÉÉkÉÑÇkÉ uÉlÉÉåÇ MüÉå MüÉOû UWûÉ Wæû|
5) uÉlÉ AÍkÉMüÉUÏ lÉå uÉפÉÉåÇ Måü oÉÉUå qÉåÇ YrÉÉ oÉiÉÉrÉÉ?
E¨ÉU: uÉlÉ AÍkÉMüÉUÏ lÉå uÉפÉÉåÇ Måü oÉÉUå qÉåÇ rÉWû MüWûÉ
ÌMü rÉWû mÉëxÉन्नर्ा MüÐ oÉÉiÉ Wæû ÌMü sÉÉåaÉ mÉåÄQû MüÉOûlÉå
xÉå WûÉålÉå uÉÉsÉÏ WûÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå AoÉ xÉqÉfÉlÉå sÉaÉå WæÇû|
mÉåQûÉåÇ MüÐ MüqÉÏ MüÉå mÉÔUÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL ZÉÉsÉÏ mÉQûÏ
WÒûD pÉÔÍqÉ qÉåÇ uÉפÉÉUÉåmÉण MüÉ MüÉrÉï¢üqÉ pÉÏ cÉsÉÉiÉÉ
eÉÉ UWûÉ Wæû| AÉeÉ AÉmÉ sÉÉåaÉÉåÇ lÉå ÌuɱÉsÉrÉ MüÐ ZÉÉsÉÏ
pÉÔÍqÉ qÉåÇ pÉÉðÌiÉ- pÉÉðÌiÉ Måü mÉÉækÉå sÉaÉÉL WæÇû| rÉå
mÉÉækÉå oÉÄQåû WûÉålÉå mÉU WûqÉÉUÏ qÉSS MüUåÇaÉå | ClÉxÉå
ÌuÉSrÉÉsÉrÉ MüÐ xÉÑÇSUiÉÉ iÉÉå oÉÄRåûaÉÏ WûÏ, zÉÏiÉsÉ NûÉrÉÉ
AÉæU TüsÉ TÔüsÉ pÉÏ ÍqÉsÉåÇaÉå|
6) ZÉåiÉÏ xÉå पuू Éï qÉÉlÉuÉ MüÉ uÉlÉÉåÇ xÉå sÉaÉÉuÉ MæüxÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: ZÉåiÉÏ xÉå पuू Éï ÌoÉlÉÉ mÉÉlÉÏ Måü ZÉåiÉÏ lÉWûÏÇ WûÉå
xÉMüiÉÏ | rÉå uÉ×¤É mÉÉlÉÏ oÉUxÉÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü होiÉå WæÇû|
uÉפÉÉåÇ xÉå AÉæU pÉÏ AlÉåMü sÉÉpÉ WæÇû | uÉפÉÉåÇ MüÐ eÉQåÇû
eÉqÉÏlÉ Måü AÇSU ÍqÉ•ट्टी qÉåÇ TæüsÉÏ UWûiÉÏ WæÇû ElÉMüÐ
mĘ́ÉrÉÉð uÉwÉÉï MüÐ oÉÔÇSÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå pÉÔÍqÉ mÉU lÉWûÏÇ
mÉÄQûlÉå SåiÉÏÇ | CxÉxÉå ÍqÉOûÏ MüÐ EmÉÉeÉÉÄrÉ xÉiÉWû कOûlÉå
xÉå oÉcÉ eÉÉiÉÏ Wæû| xÉÉjÉ WûÏ eÉÄQûÉåÇ MüÐ mÉMüÄQû Måü
MüÉUhÉ pÉÔÍqÉ MüÉ MüOûÉuÉ pÉÏ lÉWûÏÇ WûÉå mÉÉiÉÉ|
7) uÉ×¤É AÉæU uÉwÉÉï MüÉ xÉÇoÉÇkÉ oÉiÉÉCL|
E¨ÉU: ÌoÉlÉÉ mÉÉlÉÏ Måü ZÉåiÉÏ lÉWûÏÇ WûÉå xÉMüiÉÏ | rÉå uÉפÉ
mÉÉlÉÏ oÉUxÉÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü WûÉåiÉå WæÇû| uÉפÉÉåÇ MüÐ
eÉQåÇû eÉqÉÏlÉ Måü AÇSU ÍqÉ•ûट्टी िें TæüsÉÏ UWûiÉÏ WæÇû ElÉMüÐ
mĘ́ÉrÉÉð uÉwÉÉï MüÐ oÉÔÇSÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå pÉÔÍqÉ mÉU lÉWûÏÇ
mÉÄQûlÉå SåiÉÏÇ | CxÉxÉå दिट्टी Ì•M EmÉeÉÉF xÉiÉWû MüOûlÉå xÉå
oÉcÉ eÉÉiÉÏ Wæû| xÉÉjÉ WûÏ eÉÄQûÉåÇ MüÐ mÉMüÄQû Måü MüÉUhÉ
pÉÔÍqÉ MüÉ MüOûÉuÉ pÉÏ lÉWûÏÇ WûÉå mÉÉiÉÉ|
mÉÉPû - MüoÉÏU Måü SÉåWåû
MüÌuÉ mÉËUcÉrÉ
MüÌuÉ :
MüoÉÏUSÉxÉ
eÉlqÉ: 1445 MüÉzÉÏ qÉåÇ
qÉÉæiÉ : 1475 qÉÉð – oÉÉmÉ , lÉÏqÉÉ
mÉëÍxÉ® aÉëÇjÉ : oÉÏeÉMü
I)LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) MüoÉÏU mÉWûsÉå ÌMüxÉMüÉ cÉUhÉ- xmÉzÉï MüUlÉå MüÉå MüWûiÉå
WæÇû?
E¨ÉU: MüoÉÏU mÉWûsÉå AmÉlÉå aÉÑ Måü cÉUhÉ xmÉzÉï MüUlÉå MüÉå
MüWûiÉå WæÇû
2) iÉsÉuÉÉU AÉæU qrÉÉlÉ qÉåÇ ÌMüxÉMüÉ qÉÉåsÉ MüUlÉÉ cÉÉÌWûL?
E¨ÉU: iÉsÉuÉÉU AÉæU qrÉÉlÉ qÉåÇ WûqÉåÇ iÉsÉuÉÉU MüÉ qÉÉåsÉ
MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|
3) qÉ×aÉ MÇüxiÉÔUÏ MüÉå MüWûÉð RÕðûÄRûiÉÉ Wæû|
E¨ÉU: qÉ×aÉ MüxiÉÔUÏ MüÉå xÉÉUå eÉÇaÉsÉ qÉåÇ RÕðûÄRûiÉÉ Wæû|
४) दनंिको को हििे पास िखने के दर्ए कदव कयों कहर्े हैं ?
उत्ति :दनिं को को हििे पास िखज जब हििी दनिां किर्े है र्ो हिािी गल्र्ीयााँ िार्िू होर्ी हैं ।दबना पानी
साबनु के हिािे िन को धो डार्र्े हैं ।
4) aÉÑ MüÉ qÉWûiuÉ pÉaÉuÉÉlÉ xÉå pÉÏ oÉÄRûMüU YrÉÉåÇ WæÇû?
EiÉU: aÉÑ pÉaÉuÉÉlÉ MüÉ SzÉïlÉ MüUÉiÉå WæÇû| CxÉÍsÉL aÉÑ MüÉ
qÉWûiuÉ pÉaÉuÉÉlÉ xÉå oÉÄRûMüU Wæû|
II) eÉÉåÄQûMüU ÍsÉÎZÉL:
1) aÉÑ aÉÉåÌuÉÇS
aÉ) SÉæ ZÉÄQåû|
2) MüxiÉÑUÏ
bÉ) qÉ×aÉ RÕðûÄRåû oÉlÉ qÉÉÇÌWû|
3) ÌlÉÇSMü ÌlÉrÉUå UÉÎZÉL
4) eÉÉÌiÉ lÉ पN
ू ûÉå
Mü) AÉÆaÉlÉ MÑüOûÏ NûuÉÉrÉ|
ZÉ) xÉÉkÉÑ MüÐ|
III)iÉÏlÉ– cÉÉU uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) MüoÉÏU aÉÑ MüÐ qÉWû¨ÉÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ YrÉÉ MüWûiÉå Wæû?
EiÉU: MüoÉÏU Måü AlÉÑxÉÉU aÉÑ qÉWûÉlÉ Wæû| MüÌoÉU MüWûiÉå
WæÇû MüÐ- qÉåUå xÉÉqÉlÉå aÉÑ AÉæU pÉaÉuÉÉlÉ SÉålÉÉåÇ ZÉÄQåû
WûÉå iÉÉå qÉæ mÉWûsÉå aÉÑÂ Måü cÉUhÉ xmÉzÉï MüUlÉÉ cÉÉWÕûÇaÉÉ |
aÉÑÂ pÉaÉuÉÉlÉ xÉå pÉÏ oÉÄRûMüU WûÉåiÉÉ Wæû| aÉÑÂ WûÏ pÉaÉuÉÉlÉ
Måü SzÉïlÉ MüUÉiÉå WæÇû|
2) MüoÉÏU eÉÉiÉ – mÉÉðiÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ YrÉÉ MüWûiÉå WæÇû?
E¨ÉU: MüoÉÏU qÉÉlÉiÉå WæÇû ÌMü सpÉÏ eÉÉÌiÉ MüÉå qÉWûiuÉ lÉWûÏÇ
SålÉÉ cÉÉÌWûL| xÉÉkÉÑAÉåÇ MüÐ eÉÉÌiÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ mÉÔNûlÉ
lÉWûÏ cÉÉÌWûL| ElÉMåü ¥ÉÉlÉ MüÉå qÉWûiuÉ SålÉÉ cÉÉÌWûL| iÉsÉuÉÉU
MüÐ iÉåeÉ धाU MüÉå qÉWûiuÉ SålÉÉ Wæû, iÉsÉuÉÉU UZÉlÉå Måü qrÉÉlÉ
MüÉå lÉWûÏÇ |
IV) AlrÉ uÉcÉlÉÃmÉ ÍsÉÎZÉL|
1) MÑüOûÏ
- MÑüÌOûrÉÉð
2) iÉsÉuÉÉU - iÉsÉuÉÉUåÇ
3) MÑÇüÄQûÍsÉ
- MÑÇüÄQûÍsÉrÉÉð
4) eÉÉÌiÉ
- eÉÉÌiÉrÉÉð
mÉÉPû- 8
हाÍqÉS ZÉÉð
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ
lÉÉqÉ: zÉÇaÉUlÉ MÚü•ûÏ mÉÉå•åûMüÉU
eÉlqÉ: 1913 MåüUsÉ Måü MüÉåÌwÉMüÉåQû (MüÉsÉÏMüOû qÉåÇ WÒûAÉ
jÉÉ| )
qÉÉæiÉ: 1982
mÉÑUxMüÉU: xÉÉÌWûirÉ AMüÉSqÉÏ iÉjÉÉ ¥ÉÉlÉmÉÏPû mÉÑUxMüÉU
(AÉå SåzÉÌiÉlQåû MüjÉÉ Måü ÍsÉL (1980qÉÇå) xÉå xÉqÉÉÌlÉiÉ ÌMürÉÉ
aÉrÉÉ Wæû|
mÉëqÉÑZÉ M×üÌiÉrÉÉð: mÉëåqÉ ÍzÉzÉÑ, ÌuÉwÉYlrÉÉ (1949 qÉåÇ qÉSìÉxÉ
xÉUMüÉU ²ÉUÉ mÉÑUxM×üiÉ
EmÉlrÉÉxÉ) AÉæU qÉÔQÒûmÉQûqÉ Wæû|
I) LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) iɤÉÍzÉsÉÉ MüWûÉð Wæû?
E¨ÉU: iɤÉÍzÉsÉÉ mÉÉÌMüxiÉÉlÉ qÉåÇ Wæû|
2) sÉåZÉMü YrÉÉ SåZÉlÉå aÉrÉå jÉå?
E¨ÉU: sÉåZÉMü mÉÉæUÉÍhÉMü ZÉÇQûWûU SåZÉlÉå aÉL jÉå|
3) mÉUSåzÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ sÉåZÉMü MüÉ AlÉÑpÉuÉ YrÉÉ Wæû?
E¨ÉU: mÉUSåzÉ qÉåÇ qÉÑxÉMüUÉWûOû WûÏ U¤ÉMü AÉæU xÉWûÉrÉMü
WûÉåiÉÏ Wæû|
4) sÉåZÉMü MüÐ qÉÑsÉÉMüÉiÉ ÌMülÉxÉå WÒûD?
E¨ÉU: sÉåZÉMü MüÐ qÉÑsÉÉMüÉiÉ WûÉÍqÉS ZÉÉð xÉå WÒûD|
5) MüÉåQÒÇûaÉssÉÔU MüWûÉð Wæû?
E¨ÉU: MüÉåQÒÇûaÉssÉÔU qÉSìÉxÉ Måü AÉaÉå qÉÉsÉÉoÉÉU qÉåÇ Wæû|
6) sÉåZÉMü mÉæxÉÉ SålÉå sÉaÉå iÉÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå YrÉÉ MüWûÉ?
E¨ÉU: WûÉûÍqÉS ZÉÉð lÉå MüWûÉ ÌMü –‘pÉÉD eÉÉlÉ, qÉÉTü MüÐÎeÉLaÉÉ|
mÉæxÉÉ lÉWûÏÇ sÉÔðaÉÉ AÉmÉ qÉåUå qÉåWûqÉÉlÉ WæÇû|’
7) WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå ÌMüxÉMüÉå AÉuÉÉÄeÉ sÉaÉÉD?
E¨ÉU: WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå AoSÒsÉ lÉÉqÉMü sÉÄQûMåü MüÉå AÉuÉÉeÉ
sÉaÉÉD|
II)SÉå rÉÉ iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) sÉåZÉMü lÉå oÉÉÄeÉÉU MüÉ uÉhÉïlÉ MæüxÉå ÌMürÉÉ Wæû?
E¨ÉU: iɤÉÍzÉsÉÉ MüÉ oÉÉÄeÉÉU WûxiÉUåZÉÉAÉåÇ Måü xÉqÉÉlÉÉ
TæüsÉÏ aÉÍsÉrÉÉåÇ xÉå pÉUÉ jÉÉ| oÉÉÄeÉÉU qÉåÇ kÉÔAÉÆ, qÉcNûU
AÉæU aÉÇSaÉÏ xÉå pÉUÏ aÉÍsÉrÉÉð jÉÏ| uÉWûÉð xÉÄQåû WÒûL cÉqÉÄQåû
MüÐ oÉSoÉÔ AÉÌiÉ jÉÏ|
2) MüÉåQÒÇûaÉssÉÔU Måü oÉÉUå qÉåÇ sÉåZÉMü Måü YrÉÉ ÌuÉcÉÉU
Wæû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü Måü ÌuÉcÉÉU Wæû ÌMü –“WûqÉÉUå SåzÉ qÉåÇ ÌWûlSÕqÉÑxÉsÉqÉÉlÉ qÉåÇ MüÉåD TüMïü lÉWûÏÇ Wæû| xÉoÉ ÍqÉsÉeÉÑsÉMüU
UWûiÉå WæÇû| pÉÉUiÉ qÉåÇ qÉÑxÉsÉqÉÉlÉÉå lÉå ÎeÉxÉ mÉWûsÉÏ qÉÎxeÉS
MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ ÌMürÉÉ jÉÉ, uÉWû WûqÉÉUå WûÏ UÉerÉ Måü LMü xjÉÉlÉ
MüÉåQÒÇûaÉssÉÔU qÉåÇ Wæû| WûqÉÉUå rÉWûÉð ÌWûlSÕqÉÑxÉsÉqÉÉlÉÉåÇ Måü oÉÏcÉ SÇaÉå lÉWûÏÇ WûÉåiÉå Wæû”|
3) WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå ZÉÉlÉå Måü mÉæxÉå sÉålÉå xÉå ClÉMüÉU YrÉÉåÇ
ÌMürÉÉ?
E¨ÉU:û WûÉÍqÉS ZÉÉð sÉåZÉMü MüÉå AmÉlÉÉ qÉåWûqÉÉlÉ qÉÉlÉiÉå jÉå|
sÉåZÉMü MüÐ CqÉÉlÉSÉUÏ AÉæU mrÉÉU MüÉ AxÉU WûÉÍqÉS ZÉÉð Måü
ÌSsÉ mÉU mÉÄQûÉ jÉÉ| sÉåZÉMü Måü ÌuÉcÉÉUÉåÇ xÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ
WûÉåMüU WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå ZÉÉlÉå Måü mÉæxÉå sÉålÉå xÉå ClÉMüÉU
ÌMürÉÉ|
III)ÌMüxÉlÉå, ÌMüxÉxÉå MüWûÉ? MüoÉ MüWûÉ?
1) “YrÉÉ AÉmÉMüÉå qÉåUÏ oÉÉiÉ mÉU ÌuɵÉÉxÉ lÉWûÏÇ WûÉåiÉÉ”|
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû|
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå sÉåZÉMü lÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð xÉå MüWûÉ| WûÍqÉS ZÉÉð
lÉå sÉåZÉMü Måü xmɹÏMüUlÉ mÉU eÉoÉ AÌuɵÉÉxÉ mÉëMüOû ÌMürÉÉ
iÉoÉ sÉåZÉMü lÉå CxÉ oÉÉiÉ MüÉå MüWûÉ jÉÉ|
2) AÉmÉ SxÉ ÍqÉlÉOû iÉMü CÇiÉeÉÉU MüÐÎeÉL, xÉÉsÉlÉ ApÉÏ mÉMü
UWûÉ Wæû?
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû|
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå sÉåZÉMü xÉå MüWûÉ| sÉåZÉMü eÉoÉ
ZÉÉlÉÉ ZÉÉlÉå Måü ÍsÉL WûÉÍqÉS ZÉÉð Måü WûÉåOûsÉ qÉåÇ aÉL jÉå,
iÉoÉ CxÉ oÉÉiÉ MüÉå MüWûÉ jÉÉ|
3) “mÉæxÉÉ lÉWûÏÇ sÉÔÇaÉÉ, AÉmÉ qÉåUå qÉåWûqÉÉlÉ WæÇû”|
E¨ÉU: CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð mÉÉPû xÉå ÍsÉrÉÉ aÉrÉÉ Wæû|
CxÉ uÉÉYrÉ MüÉå WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå sÉåZÉMü xÉå MüWûÉ| sÉåZÉMü
ZÉlÉå Måü mÉæxÉå SålÉå sÉaÉå iÉÉå, WûÉÍqÉS ZÉÉð lÉå CxÉ oÉÉiÉ MüÉå
iÉoÉ MüWûÉ jÉÉ|
IV) ËU£ü xjÉÉlÉÉåÇ MüÉå pÉËUL. ( lÉå, MüÐ, qÉåÇ mÉU, xÉå)
(xÉWûÏ MüÉUMü eÉÉå»ûÉå xÉå)
1) ExÉlÉå uÉWû ÂmÉrÉÉð sÉåMüU ÌTüU qÉåUå WûÉjÉ_________ UZÉ
ÌSrÉÉ| ( qÉåÇ)
2) qÉÑxMÑüUÉiÉå WÒûL WûÍqÉS ZÉÉð _______ WûÉjÉ mÉMüÄQû
ÍsÉrÉÉ| ( lÉå)
3) qÉÑfÉå AÉmÉMüÐ oÉÉiÉ ____ iÉÉå mÉÔUÉ rÉMüÐlÉ WûÉå aÉrÉÉ
Wæû| (mÉU)
4) qÉåWûqÉÉlÉlÉuÉÉeÉÏ _____ oÉÉiÉ AsÉaÉ Wæû|(MüÐ)
V) 1) AlrÉ ÍsÉÇaÉÂmÉ ÍsÉÎZÉL
1) NûÉåMüUÉ - NûÉåMüUÏ
2) pÉÉD – oÉWûlÉ
3) AooÉÉeÉÉlÉ – AqqÉÏeÉÉlÉ
4) oÉÑQûRûÉ – oÉÑQûÄRûÏ
2) oÉWÒûuÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
1) AÉuÉÉÄeÉ – AéuÉÉeÉåÇ
cÉmÉÉÌiÉrÉÉð
4) ZÉoÉU – ZÉoÉUåÇ
– sÉÉæsÉÉSåÇ
2) rÉÉS – rÉÉSåÇ 3) cÉmÉÉiÉÏ –
5) WûÉjÉ – WûÉjÉ
6) AÉæsÉÉS
3) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL:
1) oÉSoÉÔ
x
3) pÉÏiÉUx
oÉÉWûU
2) U¤ÉMü x pɤÉMü
ZÉÑzÉoÉÔ
5) xÉŠÉx
fÉÔPûÉ
iÉ×miÉx AiÉ×miÉ
4) ÌuɵÉÉxÉ x
AÌuɵÉÉxÉ
6) zÉÑpÉ x AzÉÑpÉ
7)
VI) Mü³ÉQû qÉåÇ AlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL:
1) qÉæÇ rÉWûÏ mÉëÉjÉïlÉÉ AoÉ pÉÏ MüU UWûÉ WÕûÆ |
£Á£ÀÄ EzÉà ¥ÁæxÀð£ÉAiÀÄ£ÀÄß FUÀ®Ä ¸ÀºÀ ªÀiÁqÀÄwÛzÉÝãÉ.
2) uÉÉå eÉÉå cÉÉUmÉÉD mÉU oÉæPåû WæÇû uÉÉå qÉåUå AooÉÉeÉÉlÉ
Wæû|
C°è ªÀÄAZÀzÀ ªÉÄÃ¯É PÀĽvÀªÀgÀÄ £À£Àß vÀAzÉ.
3) qÉæÇ oÉåÇcÉ mÉU oÉæPûMüU ÂqÉÉsÉ xÉå WûuÉÉ MüUlÉå sÉaÉÉ|
£Á£ÀÄ ¨ÉAa£ÀªÉÄÃ¯É PÀĽvÀÄPÉÆAqÀÄ gÀĪÀiÁ°¤AzÀ UÁ½
©Ã¹PÉƼÀÄîwÛzÉÝ.
4) qÉÑxMÑüUÉiÉå WÒûL qÉæ SÒMüÉlÉ Måü AÇSU bÉÑxÉ aÉrÉÉ|
£Á£ÀÄ ªÀÄÄUÀļÀßUÀÄvÁÛ CAUÀrAiÉƼÀPÉÌ ¥ÀæªÉò¹zÉ.
mÉÉPû- 1 ZÉåsÉÉå – MÔüSÉå- xuÉxjÉ UWûÉå
I) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉoS ÍsÉÎZÉL|
AÉlÉÇS
x
ÌlÉUÉlÉÇS
AlÉÉuÉzrÉMü
¥ÉÉlÉ
x
A¥ÉÉlÉ
II) xÉqÉÉlÉÉjÉïMü ÂmÉ ÍsÉÎZÉL|
AÉuÉzrÉMü
x
E³ÉÌiÉ
x
AuÉlÉÌiÉ
SÒÌlÉrÉÉ = ÌuÉzuÉ, xÉÇxÉÉU
mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ
uÉÏU = zÉÔU
xmÉkÉÉï =
III)ZÉÉsÉÏ xjÉÉlÉ pÉËUL|
1) ZÉåsÉ ____ eÉÏuÉlÉ MüÉ qÉWûiuÉmÉÔhÉï AÇaÉ Wæû| ( NûɧÉ)
2) lÉåWûÂeÉÏ MüÉå ZÉåsÉÉåÇ qÉåÇ ÌuÉzÉåwÉ ___- jÉÏ| ( ÂÍcÉ)
IV)uÉÉYrÉÉå qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL|
1)bÉÑÄQçxÉuÉÉU = bÉÑÄQûxÉuÉÉU MüÉå
cÉÉÌWûL|
कûUने के दर्ए डिना lÉWûÏÇ
2) mÉÑUxMüÉU = qÉÑfÉå ZÉåsÉÉå qÉåÇ AlÉåMü mÉÑUxMüÉU ÍqÉsÉå
WæÇû|
3) qÉÉlÉÍxÉMü ´ÉqÉ = zÉiÉUÇeÉ Måü ÍsÉL qÉÉlÉÍxÉMü ´ÉqÉ MüÐ
AÉuÉzrÉMüiÉÉ WûÉåiÉÏ Wæû|
V) LMü uÉÉYrÉÉåÇ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) ZÉåsÉÉåÇ MüÐ SÒÌlÉrÉÉ MæüxÉÏ Wæû?
E¨ÉU: ZÉåsÉÉåÇ MüÐ SÒÌlÉrÉÉ qÉåÇ xÉSÉ AÉlÉÇS AÉæU EssÉÉxÉ MüÉ
uÉÉiÉÉuÉUhÉ UWûiÉÉ Wæû|
2) uÉærÉÌ£üMü ZÉåsÉÉåÇ Måü ESÉWûUhÉ SÏÎeÉL|
E¨ÉU: uÉærÉÌ£üMü ZÉåsÉÉåÇ qÉåÇ iÉæUlÉÉ, SÉæÄQçlÉÉ, LrÉUÉåÌoÉëYxÉ, iÉÏU cÉsÉÉlÉÉ, ÌoÉÍsÉrÉDxÉ, zÉÔÌOÇûaÉ, lÉÉuÉ cÉsÉÉlÉÉ,
Nûर्ाÇaÉ qÉÉUlÉÉ AÉÌS|
3) WûqÉ ¾û¹ - mÉѹ MæüxÉå oÉlÉ xÉMüiÉå WæÇû?
E¨ÉU: ZÉåsÉlÉå xÉå WûqÉÉUå AÇaÉÉåÇ MüÐ MüxÉUiÉ WûÉå eÉÉiÉÏ Wæû
AÉæU WûqÉ ¾è¹- mÉѹ oÉlÉ xÉMüiÉå Wæû|
VI) SÉå –iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉå qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) lÉåWû eÉÏ MüÐ bÉÑÄQûxÉuÉÉUÏ MüÐ bÉOûlÉÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ
ÍsÉÎZÉL|
E¨ÉU: oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ LMü oÉÉU lÉåWûÂeÉÏ bÉÑÄQûxÉuÉÉUÏ MüUiÉå
xÉqÉrÉ bÉÉåQåû xÉå lÉÏcÉå ÌaÉU aÉL| bÉÉåÄQåû MüÉå ZÉÉsÉÏ AÉर्ा
WÒûAÉ SåZÉMüU bÉUuÉÉsÉå ÍcÉÇiÉÉ MüUlÉå sÉaÉå| xÉoÉ ElÉMüÐ iÉर्ाzÉ
qÉåÇ ÌlÉMüsÉ mÉÄQåû|
ElÉMåü ÌmÉiÉÉ jÉÉåÄQûÏ SÕU mÉU eÉuÉÉWûUsÉÉsÉ MüÉå AÉiÉå
SåZÉÉ| ElÉMüÉå cÉÉåOåû sÉaÉÏ jÉÏ| sÉåMüÐlÉ eÉuÉÉWûU ÌmÉiÉÉ
MüÉå SåZÉMüU qÉÑxMÑüUlÉå sÉaÉå| ÌmÉiÉÉ lÉå pÉÏ oÉÉsÉMü MüÉ
xuÉÉaÉiÉ ZÉÔzÉÏ xÉå ÌMürÉÉ|
2) ZÉåsÉÉåÇ Måü mÉëMüÉU oÉiÉsÉÉiÉåÇ WÒûL ESÉWûUhÉ SÏÎeÉL|
E¨ÉU: zÉÉUÏËUMü ZÉåsÉ- MüoÉŒûÏ, WûÉðMüÐ, aÉÑssÉÏQÇûÄQûÉ
Ì¢üMåüOû, MÑüziÉÏ, TÑüOûoÉÉsÉ, oÉæÄQûÍqÉÇOûlÉ, iÉæUlÉÉ,
SÉæÄQûlÉÉ AÉÌS|
qÉÉlÉÍxÉMü ZÉåsÉ- zÉiÉUÇeÉ, MåüUqÉ, mÉÉxÉÉ, oÉMüUÏ- oÉÉbÉ AÉÌS|
uÉærÉÌ£üMü ZÉåsÉ- iÉæUlÉÉ SÉæÄQûlÉÉ, ÌoÉÍsÉrÉÄQïûxÉ, zÉÔÌOÇûaÉ,
lÉÉuÉ cÉsÉÉlÉÉ, Nûर्ाÇaÉ qÉÉUlÉÉ LrÉUÉå- ÌoÉëYxÉ, iÉÏU cÉsÉÉlÉÉ AÉÌS|
xÉÉqÉÔÌWûMü ZÉåsÉ- mÉÑOûoÉÉsÉ, uÉÊÍsÉoÉÊAÉsÉ, Ì¢üMåüOû,
MüoÉŒûÏ
qÉæSÉlÉÏ ZÉåsÉ- oÉæÄQûÍqÉÇOûlÉ, TÑüOûoÉÉsÉ, uÉÊÍsÉoÉÊsÉ, Ì¢üMåüOû,
WûÊMüÐ, MüoÉŒûÏ
bÉUåर्ू ZÉåsÉ – zÉiÉUÇeÉ , MæüUqÉ, mÉÉxÉÉ
3) ZÉåsÉÉå xÉå YrÉÉ sÉÉpÉ WæÇû?
E¨ÉU: ZÉåsÉÉåÇ xÉå xuÉxjÉ UWûiÉå WæÇû| ZÉåsÉÉåÇ xÉå qÉlÉÉåUÇeÉlÉ
pÉÏ ÍqÉsÉiÉÉ Wæû| ZÉåsÉÉåÇ MüÐ xÉWûÉrÉiÉÉ xÉå WûqÉ lÉÉqÉ AÉæU
kÉlÉ MüqÉÉ xÉMüiÉå WæÇû| ZÉåsÉÉåÇ xÉå oÉŠÉåÇ qÉåÇ kÉærÉï, sÉaÉlÉ,
mÉËU´ÉqÉ, EixÉÉWû AÉæU mÉUxmÉU xÉWûrÉÉåaÉ aÉÑhÉÉåÇ MüÉ
ÌuÉMüÉxÉ WûÉåiÉÉ WæÇû| xuÉxjÉ zÉUÏU qÉåÇ WûÏ xuÉxjÉ qÉÎxiÉwMü
MüÉ ÌlÉuÉÉxÉ WûÉåiÉÉ WæÇû|û
VI) Mü³ÉÄQû qÉåÇ AlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL|
1) ZÉåsÉ MüD iÉUWû Måü WûÉåiÉå WæÇû|
DlUÀ¼À°è ºÀ®ªÁgÀÄ «zsÀUÀ¼ÀÄ EgÀÄvÀÛªÉ
2) eÉÏuÉlÉ qÉåÇ ZÉåsÉÉåÇ MüÉ xjÉÉlÉ oÉWÒûiÉ qÉWûiuÉmÉÔhÉï Wæû|
fêÀ£ÀzÀ°è DlUÀ½UÉ §ºÀ¼À ªÀÄUÀvÀé¥ÀÆtð ¸ÁÜ£À«zÉ.
mÉÉPû- 10 ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ oÉåÌOûrÉÉð
sÉåZÉMü mÉËUcÉrÉ
sÉåZÉMü MüÉ lÉÉqÉ : eÉlÉuÉSÏ MüÌuÉ lÉÉaÉÉeÉÑïlÉ MüÉ AxÉsÉÏ lÉÉqÉ
uÉæ±lÉjÉ ÍqÉ´É
eÉlqÉ: 1910 xÉiÉsÉZÉÉ aÉÉðuÉqÉkÉÑoÉlÉÏ QûÉMübÉU, SUpÉaÉÉ ÎeÉsÉå
qÉÉæiÉ: 1998
mÉÑUxM×üiÉ : E¨ÉU mÉëSåzÉ ²ÉUÉ 1983 qÉåÇ ‘ÌuÉÍzɹ xÉÉÌWûirÉMüÉU’
Måü ÂmÉ qÉåÇ oÉÉoÉÉ xÉqqÉÉÌlÉiÉ iÉjÉÉ mÉÑUxM×üiÉ WÒûL|
I)
LMü uÉÉYrÉ qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL|
1) sÉåZÉMü MüÉå ÌWûqÉÉsÉrÉ MæüxÉÉ ÌSZÉÉD mÉÄQû UWûÉ Wæû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü MüÉå ÌWûqÉÉsÉrÉ oÉÔRûÉ ÌSZÉÉD mÉÄQû UWûÉ Wæû|
2) ÌWûqÉÉsÉrÉ Måü mÉëÌiÉ sÉåZÉMü MüÉ MæüxÉÉ pÉÉuÉ Wæû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÉå xÉxÉÑU pÉÉuÉ xÉå SåZÉiÉå Wæû|
3) sÉåZÉMü MüÉå ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ lÉÌSrÉÉð YrÉÉ sÉaÉ UWûÏ WæÇû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü MüÉå ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ lÉûÌSrÉÉÆ oÉåÌOûrÉÉð sÉaÉ UWûÏ
Wæû|
4) lÉÌSrÉÉåÇ Måü ÌmÉiÉÉ MüÉælÉ Wæû?
E¨ÉU: lÉÌSrÉÉåÇ Måü ÌmÉiÉÉ ÌWûqÉÉsÉrÉ Wæû|
5) MüÉMüÉ MüÉsÉåsÉMü lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉåYrÉÉ MüWûÉ Wæû?
E¨ÉU: MüÉMüÉ MüÉsÉåsÉMüU lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå sÉÉåMüqÉÉiÉÉ MüWûÉ
Wæû|
6) ÌMüxÉlÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå oÉWûlÉ MüWûÉ Wæû?
E¨ÉU: MüÉMüÉ MüÉsÉåsÉMüU lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå oÉWûlÉ MüWûÉ WæÇû|
7) mÉuÉïiÉUÉeÉ MüÉå ÌMüxÉMüÐ oÉåÌOûrÉÉåÇ MüÉ WûÉjÉ mÉMüÄQçlÉå
MüÉ ´ÉårÉ ÍqÉsÉÉ?
E¨ÉU: mÉuÉïiÉUÉeÉ MüÐ oÉåÌOûrÉÉåÇ MüÉ WûÉjÉÉ mÉMüÄQûlÉå MüÉ
´ÉårÉ सिद्रु MüÉå ÍqÉsÉÉ Wæû|
8) sÉåZÉMü MüÉ qÉlÉ MæüxÉÉ WûÉå aÉrÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü MüÉ qÉlÉ EcÉOû aÉrÉÉ jÉÉ|
9) ÌiÉooÉiÉ qÉåÇ sÉåZÉMü MüÐ iÉoÉÏrÉiÉ MæüxÉÏ jÉÏ?
E¨ÉU: ÌiÉooÉiÉ qÉåÇ sÉåZÉMü MüÉ qÉlÉ EcÉOû aÉrÉÉ jÉÉ AÉæU iÉoÉÏrÉiÉ
RûÏsÉÏ jÉÏ|
II) SÉå iÉÏlÉ uÉÉYrÉÉå qÉåÇ E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ aÉÉåS qÉåÇ ÌMüiÉlÉÏ lÉÌSrÉÉð jÉÏ?ElÉMüÉ ÂmÉ
MæüxÉÉ jÉÉ?
E¨ÉU: ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ aÉÉåS qÉå aÉÇaÉÉ, rÉqÉÑlÉÉ AÉæU xÉiÉsÉeÉ
eÉæxÉÏ lÉÌSrÉÉð jÉÏ| rÉå lÉÌSrÉÉð SÒoÉsÉÏ mÉiÉsÉÏ AÉæU ENûsÉlÉÉ
MÔüSlÉÉ eÉÉlÉiÉÏ jÉÏ|
2) ÍxÉÇbÉÑ AÉæU oÉë¼mÉÑ§É Måü lÉÉqÉ sÉåiÉå WûÏ MüÉælÉ- MüÉælÉ –
xÉÏ lÉÌSrÉÉð AÉÆZÉÉåÇ Måü xÉÉqÉlÉå lÉÉcÉiÉÏ WæÇû?
E¨ÉU: ÍxÉÇkÉÑ AÉæU oÉë¼mÉÑ§É Måü lÉÉqÉ sÉåiÉå WûÏ UÉuÉÏ, xÉiÉsÉeÉ,
urÉÉxÉ, cÉlÉÉoÉ, fÉåsÉqÉ, MüÉoÉÑsÉ, MüÌmÉzÉÉ, aÉÇaÉÉ, rÉqÉÑlÉÉ,
xÉUrÉÔ, aÉÇÄQûMü, MüÉåxÉÏ AÉÌS lÉÌSrÉÉð AÉÆZÉÉåÇ Måü xÉÉqÉlÉå
lÉÉcÉiÉÏ WæÇû|
3) MüÉÍsÉSÉxÉ Måü ÌuÉUWûÏ rÉ¤É lÉå qÉåbÉिर्ू xÉå YrÉÉ MüWûÉ jÉÉ?
E¨ÉU: MüÉÍsÉSÉxÉ Måü ÌuÉUWûÏ rÉ¤É lÉå qÉåbÉSÕiÉ xÉå MüWûÉ jÉÉ ÌMü
lÉå§ÉuÉiÉÏ lÉSÏ MüÉå mÉëåqÉ MüÉ mÉëÌiÉSÉlÉ SåiÉå eÉÉlÉÉ, iÉÑqWûÉUÏ
uÉWû mÉëårÉxÉÏ iÉÑqWåÇû mÉÉMüU AuÉzrÉ WûÏ mÉëxÉ³É WûÉåaÉÏ|
4) sÉåZÉMü lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå ÌMülÉ ÌMülÉ pÉÉuÉlÉÉAÉåÇ qÉåÇ ÍcȨ́ÉiÉ
ÌMürÉÉ WæÇû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå sÉÉåMüqÉÉiÉÉ, oÉåÌOûrÉÉð,
mÉëårÉxÉÏ AÉæU oÉWûlÉ MüÐ pÉÉuÉlÉÉAÉåÇ qÉåÇ ÍcȨ́ÉiÉ ÌMürÉÉ Wæû|
III) cÉÉU– mÉÉðcÉ uÉÉYrÉÉåÇ qÉå E¨ÉU ÍsÉÎZÉL:
1) mÉWûÉÄQûÏ lÉÌSrÉÉåÇ MüÐ kÉÉUÉLÆ ÌuÉzÉÉsÉ qÉæSÉlÉ qÉåÇ zÉÉÇiÉ
WûÉåiÉå SåZÉMüU sÉåZÉMü lÉå YrÉÉ xÉÉåcÉÉ?
E¨ÉU: sÉåZÉMü lÉå xÉÉåcÉÉ ÌMü –“rÉWû SÒoÉsÉÏ mÉiÉsÉÏ aÉÇaÉÉ, rÉWûÏ
rÉqÉÑlÉÉ, rÉWûÏ xÉiÉsÉeÉ qÉæSÉlÉÉåÇ qÉåÇ EiÉUMüU ÌuÉzÉÉsÉ MæüxÉå
WûÉå eÉÉiÉÏ Wæû| ClÉMüÉ ENûsÉlÉÉ AÉæU MÔüSlÉÉ, ÎZÉsÉÎZÉsÉÉMüU
sÉaÉÉiÉÉU WðûxÉiÉå eÉÉlÉÉ, ClÉÌMü rÉWû pÉÉuÉ pÉÇaÉÏ, ClÉMüÉ rÉWû
EssÉÉxÉ MüWûÉð aÉÉrÉoÉ WûÉå eÉÉiÉÉ Wæû qÉæSÉlÉ qÉå eÉÉMüU?”
2) oÉWûiÉÏ lÉÌSrÉÉåÇ Måü oÉÉUå qÉåÇ lÉÉaÉeÉÑïlÉ lÉå YrÉÉ MüWûÉ
Wæû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü lÉå xÉÉåcÉÉ ÌMü –“AmÉlÉå ÌmÉiÉÉ MüÉ ÌuÉUÉOû mÉëåqÉ
mÉÉMüU pÉÏ AaÉU ClÉMüÉ ¾ûSrÉ AiÉ×miÉ WûÏ Wæû iÉÉå uÉWû MüÉælÉ
WûÉåaÉÉ eÉÉå ClÉMüÐ mrÉÉxÉ ÍqÉOûÉ xÉMåüaÉÉ| oÉUTü eÉsÉÏ lÉÇaÉÏ
mÉWûÉÌÄQûrÉÉð, NûÉåOåû NûÉåOåû mÉÉækÉÉåÇ xÉå pÉUÏ bÉÉÌOûrÉÉð,
oÉÇkÉÑU AÍkÉirÉMüÉLÆ, xÉUxÉoeÉ EmÉirÉMüÉLÆ LãxÉÉ Wæû ClÉMüÉ
sÉÏsÉÉ ÌlÉMåüiÉlÉ “|
3) ÍxÉÇkÉÑ AÉæU oÉë¼mÉÑ§É lÉÌSrÉÉåÇ MüÐ MüÉælÉ- MüÉælÉ xÉÏ
ÌuÉzÉåwÉiÉÉLÆ WæÇû?
E¨ÉU: sÉåZÉMü lÉå ÍxÉÇkÉÑ AÉæU oÉë¼mÉÑ§É MüÉå qÉWûÉlÉS MüÐ
xÉÇMåüiÉ SÏ Wæû| sÉåZÉMü lÉå ClÉ SÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå mÉuÉïiÉUÉeÉ
ÌWûqÉsÉrÉ MüÐ SÉå oÉåÌOûrÉÉð qÉÉlÉÏ eÉÉiÉÏ Wæû| sÉåZÉMü MüWûiÉå
WæûÉ ÌMü uÉWû xÉqÉÑSì ÎeÉxÉå ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ ClÉ SÉå oÉåÌOûrÉÉåÇ
MüÉ WûÉjÉÉ mÉMüÄQûlÉå MüÉ ´ÉårÉ ÍqÉsÉÉ|
IV) ÌuÉsÉÉåqÉ zÉuS:
AÉSÉU
sÉbÉÑ
x
AlÉÉSÉU
EiÉUlÉÉ x cÉÄRûlÉÉ
ÌuÉzÉÉsÉ x
WðûxÉlÉÉ x
UÉålÉÉ
AiÉ×miÉ x iÉ×miÉ
AÉMüwÉïMü x AlÉÉMüwÉïMü
mÉëxɳÉx AmÉëxÉ³É cÉåiÉlÉ
x AcÉåiÉlÉ
jÉÉåÄQûÉ x erÉÉSÉ
V) ClÉ xÉuÉïlÉÉqÉ Måü oÉWÒûuÉcÉlÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
1) CxÉlÉå – इlWûÉålÉå
ÎeÉxÉlÉå – ÎeÉlWûÉåÇlÉå
2) ExÉlÉå – ElWûÉåÇlÉå
3)
4) ExÉMåü – ElÉMåü
ClÉMåü
5) ÎeÉxÉMåü – ÎeÉlÉMåü
6) CxÉMåü-
7) ÌMüxÉMåü – ÌMülÉMåü
VI) ClÉ Ì¢ürÉÉ rÉÑaqÉÉå MüÉ uÉÉYrÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ MüÐÎeÉL:
1) ZÉåsÉiÉå- ZÉåsÉiÉ = qÉæ ZÉåsÉiÉå ZÉåsÉiÉ jÉMü aÉrÉÉ|
2) eÉÉiÉå-eÉÉiÉå = qÉæ eÉÉiÉå eÉÉiÉå xÉoÉMüÉå WûÉjÉ ÍqÉsÉÉrÉÉ|
3) WðûxÉiÉå- WðûxÉiÉå= WûqÉåÇ WðûxÉiÉå WðûxÉiÉå eÉÏuÉlÉ
ÌoÉiÉÉlÉÉ Wæû|
4) EPûiÉå –EPûiÉå = uÉWû EPûiÉå EPûiÉå ÌTüU ÌaÉU aÉrÉÉ|
5) ÌaÉUiÉå- ÌaÉUiÉå = qÉæ ÌaÉUiÉå ÌaÉUiÉå oÉcÉ aÉrÉÉ|
6) aÉÉiÉå aÉÉiÉå = uÉWû aÉÉiÉå aÉÉiÉå AcÉÉlÉMü UÉå mÉÄQûÉ|
7) oÉÉåsÉiÉå – oÉÉåsÉiÉå= qÉæ oÉÉåsÉiÉå oÉÉåsÉiÉå jÉMü aÉrÉÉ |
8) xÉÑlÉiÉå – xÉÑlÉiÉå= qÉæ aÉÉlÉÉ xÉÑlÉiÉå xÉÑlÉiÉå xÉÉå aÉD |
VII)x§ÉÏÍsÉÇaÉ ÂmÉ ÍsÉÎZÉL:
1) sÉåZÉMü – sÉåÎZÉका
AkrÉÉÌmÉMüÉ
2) zÉϤÉMü – ÍzÉͤÉMüÉ
3) AkrÉÉmÉMü –
4) pÉ£ü – pÉÌ£ülÉ
M×üÎwhÉlÉÏ
5) NûÉ§É – NûɧÉÉ
6) M×üwhÉ –
7) ÌmÉërÉ – ÌmÉërÉÉ
xÉÑiÉÉ
8) ÍzÉwrÉ – ÍzÉwrÉÉ
9) xÉÑiÉ –
10) oÉÉsÉ– oÉÉsÉÉ
VIII)xÉqÉÉlÉÉjÉïMü zÉoS ÍsÉÎZÉL:
1) AÇkÉMüÉU = ÌiÉÍqÉU, AÆkÉåUÉ
3) AlÉÑmÉqÉ = oÉåeÉÉåÄQû, A̲iÉÏrÉ
SÉlÉuÉ
5) AÉMüÉzÉ = AÉxÉqÉÉlÉ, aÉaÉlÉ
pÉaÉuÉÉlÉ
2) AcNûÉ = E¨ÉqÉ, ´Éå¸
4) AxÉÑU = UɤÉxÉ,
6) DzuÉU = mÉëpÉÑ
7) MüÉåqÉsÉ = qÉ×SÒ, lÉUqÉ
AÇoÉU
9) ZÉsÉ = SÒ¹, SÒeÉïlÉ
8)MümÉÄQûÉ = uÉx§É,
10) bÉU = qÉMüÉlÉ aÉ×Wû
IX) ËU£ü xjÉÉlÉ pÉËUL|
1) CxÉ oÉÉU eÉoÉ qÉæÇ ÌWûqÉÉsÉrÉ Måü _____ mÉU cÉRûÉ| (MÇükÉå)
2) oÉTïü eÉsÉÏ lÉÇaÉÏ __________- NûÉåOåû NûÉåOåû mÉÉækÉÉåÇ xÉå
pÉUÏ bÉÉÌOûrÉÉð | (mÉÉWûÉÌÄQûrÉÉð|
3) ÌWûqÉÉsÉrÉ MüÐ aÉÉåS qÉåÇ ____ oÉlÉMüU rÉå MæüxÉå ZÉåsÉÉ
MüUiÉÏ Wæû| (oÉΊrÉÉð)
4) MüÉMüÉ MüÉsÉåsÉMüU lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå ______-- MüWûÉ Wæû| (
sÉÉåsÉMüqÉÉiÉÉ)
5) qÉqÉiÉÉ MüÉ LMü AÉæU pÉÏ ______ Wæû| ( kÉÉaÉÉ)
X) LMü WûÏ zÉoS qÉåÇ ÍsÉÎZÉL:
1) ÌlÉoÉÇkÉ ÍsÉZÉlÉåuÉÉsÉÉ= ÌlÉoÉÇkÉMüÉU
2) MüWûÉlÉÏ ÍsÉZÉlÉåuÉÉsÉÉ = MüWûÉlÉÏMüÉU
3) lÉÉOûMü ÍsÉZÉlÉåuÉÉsÉÉ= lÉÉOûMüMüÉU
4) MüÉurÉ – MüÌuÉiÉÉ ÍsÉZÉlÉåuÉÉsÉÉ = MüÌuÉ
5) ElrÉÉxÉ ÍsÉZÉlÉåuÉÉsÉÉ = EmÉlrÉÉxÉMüU
XI) Mü³ÉQû qÉå AlÉÑuÉÉS MüÐÎeÉL:
1) xÉiÉsÉeÉ Måü ÌMülÉÉUå eÉÉ MüU oÉæOû aÉrÉÉ|
¸ÀmÉèf£À zÀqÀzÀ°è ºÉÆÃV PÀĽvÀÄPÉÆAqÉ£ÀÄ.
2) SÉåmÉWûU MüÉ xÉqÉrÉ jÉÉ|
ªÀÄzÁåºÀßzÀ ¸ÀªÀÄAiÀĪÁVvÀÄÛ.
3) MüÉMüÉ MüÉsÉåsÉMüU lÉå lÉÌSrÉÉåÇ MüÉå sÉÉåMüqÉÉiÉ MüWûÉ
Wæû|
PÁPÁ PÁ¯É®ÌgÀgÀÄ £À¢UÀ¼À£ÀÄß ¯ÉÆÃPÀªÀiÁvÉ JAzÀÄ
ºÉýzÁÝgÉ.
XII) uÉÉYrÉÉåÇ MüÉå zÉÑkS MüÐÎeÉL:
1) qÉ SÕU xÉå SåZÉÉ jÉÉ|
qÉælÉå SÕU xÉå SåZÉÉ jÉÉ|
2) qÉÌWûsÉÉ Måü pÉÉðÌiÉ uÉå mÉëiÉÏiÉ WûÉåiÉÏ jÉÏ |
qÉÌWûsÉÉ MüÐ pÉÉðiÉÏ uÉå mÉëiÉÏiÉ WûÉåiÉÏ jÉÏ|
3) ElÉMüÉ mÉëÌiÉ qÉåUå ÌSsÉ qÉå AÉSU jÉÉ|
ElÉMåü mÉëÌiÉ qÉåUå ÌSsÉ qÉåÇ AÉSU jÉÉ|