Sem. II Unit-2

gÌ - 2 : KQ>H$ - 2
^maVr` CÚmoJ -
Indian Industry
AZwH«$_{UH$m Ÿ
2.0 C{ÔîQ>ço
2.1 àmñVm{dH$
2.2 {df` {ddoMZ
2.2.1 Am¡Úmo{JH$sH$aUmMr Amdí`H$Vm
2.2.2 1991 nmgyZMo Am¡Úmo{JH$ YmoaU
2.2.3 Hw$Q>ramoÚmoJ d bKwCÚmoJm§À`m g_ñ`m d ^{dVì`
2.2.4 Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr g_ñ`m
2.3 gmam§e
2.4 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ
2.5 ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
2.6 gamdmgmR>r àíZ
2.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© nwñVHo$
2.0 C{ÔîQ>ço :
`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmVyZ AmnUmg nwT>rb ~m~r g_OVrb.
1) Am¡Úmo{J{H$H$aUmMm AW©, ì`m»`m Ë`mà_mUoM ^maVmV ObX Am¡Úmo{J[H$H$aU H$m KSy>Z
Ambo nm{hOo `mMr _m{hVr H$ê$Z KoVm `oB©b.
2) Am¡Úmo{JH$ YmoaU åhUOo H$m` ? Am{U Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr Amdí`H$Vm g_OmdyZ KoVm
`oB©b.
3) 1991 Mo ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaU Am{U Ë`mZ§Va Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV hmoV Joboë`m gwYmaUm
142
qH$dm ~Xb `mMr _m{hVr H$ê$Z KoVm `oB©b.
4) ^maVr` AW©ì`dñWoVrb Hw$Q>ramoÚmoJ d bKwCÚmoJm§Mo ñWmZ, Ë`m§À`m g_ñ`m Am{U ^{dVì`
`m{df`rMr _m{hVr ñnï> H$aVm `oB©b.
5) Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr g§H$ënZm g_OyZ KoVm `oB©b.
2.1 àmñVm{dH$ :
AmnU KQ>H$ H«$_m§H$ 1 _Ü`o ^maVr` AW©ì`dñWoVrb H¥$fr joÌmMr ~XbVr ^y{_H$m, H¥$fr
joÌmMr CËnmXH$Vm, h[aV H«$m§Vr, Am{U H¥$fr joÌmÀ`m g_ñ`m `m{df`r _m{hVr H$ê$Z KoVbr. H$moUË`mhr
XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m B{VhmgmH$S>o ZOa Q>mH$br AgVm Ago {XgyZ `oVo H$s, g_Vmob Am{W©H$
{dH$mg KS>dyZ AmUmd`mMm Agob Va H¥$fr joÌmÀ`m {dH$mgm~amo~aM Am¡Úmo{JH$ joÌmMm {dH$mg KSy>Z
`oUo XoIrb AË`§V Amdí`H$ AgVo. Ë`m{edm` ObX Am{W©H$ {dH$mg KSy>Z `oD$M eH$V Zmhr.
Ë`mgmR>r AmnU KQ>H$ H«$_m§H$ XmoZ (2) _Ü`o ^maVmVrb CÚmoJ Y§Úm{df`r g§nyU© _m{hVr H$ê$Z KoUma
AmhmoV.
2.2 {df` {ddoMZ :
ObX Am¡Úmo{JH$sH$aU `mMmM AW© ObX Am{W©H$ {dH$mg Agm KoVbm OmVmo. 20ì`m eVH$mÀ`m
gwédmVrnmgyZ {d{dY Xoem§Zr Am¡Úmo{JH$sH$aUmg _hÎd XoÊ`mg gwédmV Ho$br. Ë`mà_mUoM ^maVmZohr
Am¡Úmo{JH$sH$aUmg _hÎd {Xbo. Am¡Úmo{JH$sH$aUmÀ`m à{H«$`oV Z¡g{J©H$ Am{U _mZd gmYZ g§nÎmrMm n`m©ßV
dmna hmoÊ`mg _XV hmoVo. Ë`mà_mUoM g_mOmbm Am{U Xoembm {d{dY \$m`Xo {_iVmV. Ë`mgmR>rM AmnUmbm
^maVmVrb CÚmoJm{df`r _m{hVr KoV AgVmZm CÚmo{JH$aU/Am¡Úmo{JH$sH$aUmMm AW© Am{U Ë`mMr Amdí`H$Vm
`mnmgyZ gwédmV H$amdr bmJVo.
Am¡Úmo{JH$sH$aU - AW© d ì`m»`m :
Am¡Úmo{JH$sH$aU `m g§H$ënZoMr ì`mßVr {dMmamV KoVm Am¡Úmo{JH$sH$aUmMr AMyH$, ñnï> Am{U
H$mQ>oH$moa ì`m»`m H$aUo Vgo AdKS> H$m_ Amho. gd©gmYmaUnUo g§Hw${MV AWm©Zo {dMma H$aVm Am¡Úmo{JH$sH$aU
åhUOo dñVy§Mr {Z{_©Vr H$aUmè`m CÚmoJ g§ñWm_Ü`o dmT> KSy>Z `oUo Agm AW© KoVbm OmVmo. Va ì`mnH$
AWm©Zo CÚmoJmÀ`m ñWmnZo~amo~aM EHy$U AW©ì`dñWoÀ`m Am{U g_mOmÀ`m aMZoV n[adV©Z KSy>Z `oUo hmo`.
Am¡Úmo{JH$aU åhUOo Zo_Ho$ H$m` `mMr H$ënZm `oÊ`mgmR>r AmnU Am¡Úmo{JH$sH$aUmÀ`m à_wI
ì`m»`m {dMmamV KoD$.
A) n¡-H±$J-M±J- : Am¡Úmo{JH$sH$aU hr Aer à{H«$`m Amho H$s Á`m_Ü`o ^m§S>dbmMm gImob
à_mUmV (Capital Deepening) d {dñV¥Và_mUmV (Capital Widening) dmna Ho$bm OmVmo.
143
`m ì`m»`odê$Z Ago ñnï> hmoVo H$s, Am¡Úmo{JH$sH$aUm_wio CËnmXZmÀ`m à{H«$`oV ^m§S>dbmMm
_moR>çm à_mUmV dmna Ho$bm OmVmo. Ë`m_wio dñVyÀ`m Xa ZJm_mJo, Ë`mà_mUoM Xa H$m_Jmam_mJo ^m§S>db
A{YH$ à_mUmV dmnabo OmVo. An[ahm`©nUo gd©M joÌmVrb CËnmXZj_Vm Am{U CËnmXZ dmT>rg _XV
hmoV AgVo.
~) amoPopÝñQ>Z amoS>Z Am{U H°$ÝS>m{bH$ : ""Am¡Úmo{JH$sH$aU hm bmoH$g§»`oMr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mMm
Am{U Aën{dH$grV XoemVrb amï´>r` CËnÞ dmT>{dÊ`mgmR>rMm n`m©` Amho.''
`m ì`m»`oMm {dMma H$aVm ^maVmgma»`m {dH$gZ{eb Xoembm hr ì`m»`m AMyH$ bmJy nS>Vo.
`m ì`m»`oV ^maVmÀ`m AW©ì`dñWoMo à{Vq~~ {XgyZ `oVo.
H$) nm°b E_. ñdrPr : ""Am¡Úmo{JH$sH$aU åhUOo ZdrZ CÚmoJm§À`m ñWmnZoÛmao Ho$bobr CËnmXZmMr
{Z{_©Vr hmo`.''
S>) gX pŠbH$ - ""{dH$gZerb Xoem§À`m ~m~VrV Am¡Úmo{JH$sH$aU hr Am{W©H$ {dH$mgmMr
{ZînVr hmo`.''
darb ì`m»`m {dMmamV KoVm gmam§e énmZo AmnUmg Ago åhUVm `oB©b H$s, CÚmo{JH$aU hr
EH$ à{H«$`m AgyZ `m à{H«$`o_Ü`o A{YH$m{YH$ ^m§S>dbmMm dmna Ho$bm OmVmo Ë`m_wio CËnmXZj_Vm
Am{U CËnmXZdmT>rg MmbZm {_iVo. Ë`mà_mUoM AmnUmg Agohr åhUVm `oVo H$s, XoemÀ`m Am¡Úmo{JH$sH$aUmMr
JVr emór` g§emoYZ Am{U ì`mdhm[aH$ Cn`moJmda Adb§~yZ AgVo.
2.2.1 - Am¡Úmo{JH$sH$aUmMr Amdí`H$Vm qH$dm _hÎd
(Need of Industrialization or Importance) :
^maVmVrb EHy$U CÚmoJm§Mr dJ©dmar g§K{Q>V CÚmoJ Am{U Ag§K{Q>V CÚmoJ Aer Ho$br OmVo.
g§K{Q>V CÚmoJm§_Ü`o bmoI§S> d nmobmX {g_|Q>, noQ´>mo{b`_, H$mnS>, VmJ, Mhm-gmIa, A{^`m§{ÌH$s B.
Mm g_mdoe Ho$bm OmVmo. Va Ag§K{Q>V CÚmoJm§_Ü`o Hw${Q>amoÚmoJ, bKwÚmoJ, ImXr d J«m_moÚmoJ B. Mm
A§V^m©d hmoVmo. ^maVmgma»`m {dH$gZerb XoemMr {dH${gV Xoem§er VwbZm H$aVm, AOyZhr àM§S>
bmoH$g§»`m AgUmè`m ñWbm§Va H$aUmè`m Am{U àM§S> à_mUmV ~oH$mar Am{U Jar~r AgUmè`m Xoem§gmR>r
`m XmoÝhr joÌmVrb CÚmoJm§Mm {dH$mg A{Ve` _hÎdmMm R>aVmo. Am¡Úmo{JH$ joÌmMm {dH$mg ObX JVrZo
H$m Pmbm nm{hOo qH$dm ^maVmbm ObX Am¡Úmo{J{H$aUmMr Amdí`H$Vm H$m Amho `mMr H$maU_r_m§gm
AmnUmbm nwT>rb à_mUo _m§S>Vm `oB©b.
1) Z¡g{J©H$ gmYZgm_J«rMm n`m©ßV dmna …
144
Z¡g{J©H$ gmYZgm_J«rÀ`m ~m~VrV ^maV EH$ g_¥Õ Xoe Amho. ^maVmV {d{dY àH$maMr I{ZOo,
dZ g§nÎmr Ë`mà_mUoM H¥$frg§~YrV gmYZ gm_J«r Amho, {OMm AOyZhr nwaonya Am{U H$m`©j_ dmna
hmoV Zmhr. Ë`mgmR>r XoemV {d{dY àH$maÀ`m CÚmoJm§Mr ñWmnZm hmoUo AË`§V Amdí`H$ Amho. ObX
Am¡Úmo{JH$sH$aU Pmë`m{edm` dmnamV Zgboë`m Z¡g{J©H$ gmYZgm_J«rMm OmñVrV OmñV dmna KS>dyZ
AmUVm `oV Zmhr. Ë`mgmR>rM ^maVmV Am¡Úmo{JH$aUmMr Amdí`H$Vm à{VnmXZ Ho$br OmVo.
2) amoOJmamÀ`m g§YrV dmT> …
bmoH$g§»`oMo _moR>o AmH$ma_mZ, bmoH$g§»`m dmT>rMm OmñV doJ Am{U H¥$frjoÌmda Adb§~yZ AgUmè`m
bmoH$g§»`oMo à_mU {dMmamV KoVm ^maVmV amoOJma g§YrV dmT> KS>dyZ AmUUo Am{U ~oH$mar H$_r H$aUo
AË`§V Amdí`H$ Amho. `mda ObX Am¡Úmo{JH$sH$aU hm AË`§V à^mdr Cnm` R>aVmo. Am¡Úmo{JH$aUm_wio
CnbãY _Zwî`~bmMm n`m©` Am{U H$m`©j_ dmna H$aVm `oVmo. ^{dî`H$mimMm {dMma H$aVm amoOJma
g§YrV Am{U Ë`mgmR>r Am¡Úmo{J{H$H$aUmÀ`m doJmV dmT> hmoÊ`mMr {ZVm§V JaO Amho.
3) H¥$fr joÌmMm {dH$mg …
XoemVrb Am¡Úmo{JH$ joÌmMm {dH$mg Pmë`mg H¥$frjoÌmMm {dH$mg hmoÊ`mg _XV hmoV AgVo.
eoVrgmR>r Amdí`H$ AgUmar AmYw{ZH$ `§Ìo, hË`mao, AdOmao Am¡Úmo{JH$ joÌmV {Z_m©U hmoVmV. Ë`mà_mUoM
{H$Q>H$ZmeHo$, O§VyZmeHo$, amgm`{ZH$ IVo `m§Mo CËnmXZhr CÚmoJ joÌmV hmoV AgVo. eoVr joÌmV `m
g§YrMm dmna H$ê$Z AmYw{ZH$ nÕVrZo eoVr H$ê$Z Xa hoŠQ>ar CËnmXH$Vm Am{U EHy$UM eoVr CËnmXZmV
dmT> hmoVo. H¥$frda AmYmarV AgUmè`m CÚmoJm§Zm bmJUmam H$ƒm_mb eoVrjoÌmVyZM nwa{dbm OmVmo
Ë`m_wio EHy$UM Am¡Úmo{JH$aUmÀ`m doJmVhr dmT> hmoÊ`mg _XV hmoVo. eoVr Am{U CÚmoJ hr XmoÝhr
joÌo nañnamdb§~r AgyZ EH$_oH$m§Zm nañna nwaH$ Am{U gmø^yV AmhoV.
4) àmXo{eH$ g_Vmob àñWm{nV hmoÊ`mg _XV …
^maVm_Ü`o AOyZhr Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmÀ`m ~m~VrV àXoem-àXoem_Ü`o qH$dm amÁ`mamÁ`m§_Ü`o
Ag_Vmob {XgyZ `oVmo. H$mhr àXoemV CÚmoJm§Mr JXu Pmbobr {XgyZ `oVo Va H$mhr àXoemV nwaogo CÚmo{JH$aU
nmohMbobo {XgyZ `oV Zmhr. hm àmXo{eH$ Ag_Vmob H$_r H$amd`mMm Agob Va _mJmgboë`m àXoem_Ü`o
CÚmoJ ì`dgm` gwê$ Pmbo nm{hOoV. Ë`mgmR>r ObX Am¡Úmo{JH$sH$aU KSy>Z `oUo AË`§V JaOoMo Amho.
5) g_Vmob joÌr` {dH$mg …
AW©ì`dñWoMr joÌr` dJ©dmar àmW{_H$ joÌ (H¥$frjoÌ) Xwæ`_ joÌ (Am¡Úmo{JH$joÌ) Am{U V¥Vr`
joÌ (godmjoÌ) Aer Ho$br OmVo. ^maV AOyZhr H¥$fràYmZ Xoe åhUyZ AmoiIbm OmVmo, H$maU BVa
joÌmMr VwbZm H$aVm EHy$U bmoH$g§»`on¡H$s \$ma _moR>r bmoH$g§»`m eoVr joÌmda Adb§~yZ Amho. Ë`m_Ü`ohr
^maVr` H¥$fr joÌ A{ZpíMV Aem Z¡g{J©H$ KQ>H$m§da Adb§~yZ Amho. Xwæ`_ joÌ åhUOoM CÚmoJY§ÚmMm
145
~r.E.^mJ-1 … ^maVr` AW©ì`dñWm/10
{dH$mg Am{U {dñVma Pmbm Va eoVrjoÌmdarb bmoH$g§»`oMm VmU H$_r hmoD$ eH$Vmo. CÚmoJY§Úm_Ü`o
dmT> KSy>Z Amë`mg AmnmoAmnM {Vgao joÌ åhUOo gd© joÌmMm {dH$mg hmoÊ`mghr _XV hmoVo. Ë`m_wio
g_Vmob joÌr` {dH$mg gmÜ` H$amd`mMm Agob Va ObX Am¡Úmo{JH$sH$aUm{edm` VaUmonm` Zmhr.
6) ^m§S>db{Z{_©VrÀ`m doJmV dmT> …
\$ma _moR>çm à_mUmda bmoH$g§»`m eoVrjoÌmda Adb§~yZ Agob Va EHy$U CËnÞ, XaS>moB© CËnÞ
~MV Am{U Jw§VdUyH$sMo à_mU A{VAën AgVo. Ë`m_wio ^m§S>db{Z{_©VrV AS>Wio {Z_m©U hmoV AgVmV.
^m§S>dbmMr H$_VaVm hm ^maVmÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmVrb AOyZhr EH$ AS>Wim g_Obm OmVmo.
^m§S>db{Z{_©VrÀ`m doJmV dmT> KS>dyZ AmUmd`mMr Agob Va Am¡Úmo{JH$aUmÀ`m doJmV dmT> KS>dyZ
AmUUo Amdí`H$ R>aVo. Am¡Úmo{J{H$H$aUmbm bmoH$m§À`m CËnÞ nmVirV, ~MV nmVirV Am{U n[aUm_V…
Jw§VdUyH$ nmVirV dmT> hmoVo `mVyZ ^m§S>db {Z{_©Vrbm MmbZm {_iVo Am{U Xoe Am{W©H$ Am{U Vm§{ÌH$ÑîQ>çm
gj_ Am{U ñd`§nyU© hmoÊ`mg _XV hmoVo.
7) amï´>r` CËnÞmV dmT> …
Á`m XoemÀ`m EHy$U amï´>r` CËnÞmV eoVr joÌmMm dmQ>m A{YH$ AgVmo Vmo Xoe H¥$fràYmZ åhUyZ
Aën{dH${gV g_Obm OmVmo. ^maVmÀ`m amï´>r` CËnZmZmVrb Am¡Úmo{JH$ joÌmMm dmQ>m dmT>V Amho hr
AË`§V g_mYmZmMr Jmoï> Amho. eoVr joÌmVrb CËnÞmnojm Am¡Úmo{JH$ joÌmVrb CËnÞ dmT>rMm doJ OmñV
AgVmo Ë`m_wio EHy$U amï´>r` CËnÞmV, bmoH$m§À`m amhUr_mZmÀ`m XOm©V gwYmaUm hmoÊ`mg _XV hmoVo.
8) naamîQ´>r` ì`mnmamV dmT> Am{U aMZoV ~Xb> …
naamï´>r` ì`mnmamMm {dMma H$aVm XoIrb Am¡Úmo{J{H$H$aU AË`§V _hÎdmMo R>aVo. Am¡Úmo{J{H$H$aU
Og Ogo gwê$ hmoV OmVo, VgVer àmW{_H$ dñVy§Mr {Z`m©V H$_r hmoV OmVmo Am{U Am¡Úmo{JH$ d
^m§S>dbr dñVy§Mo {Z`m©V à_mU dmT>V OmVo. àmW{_H$ dñVy§Mr {Z`m©V åhUOo BVa Xoem§H$Sy>ZMr Am`mV
bd{MH$ ñdê$nmMr AgVo. Ë`m_wio ì`dhmamVrb Zoh_rM Aem XoemÀ`m ~m~VrV à[VHy$b R>aV AgVmo.
Am¡Úmo{JH$ Am{U ^mS>§dbr dñVy§Mm {dMma H$aVm _mÌ ì`dhma Vmob AZwHy$b R>aVmo Am{U Xw{_©i naH$s`
MbZ {_iVo hm Am¡Úmo{JH$aUmMm _hÎdmMm \$m`Xm gm§JVm `oVmo.
9) naH$s` WoQ> Jw§VdUyH$sV dmT> > …
Xoem_Ü`o Am¡Úmo{J{H$H$aUmMm nm`m _O~yV Agob, Jw§VdUyH$sgmR>r dmVmdaU AZwHy$b Agob Va
naXoer Jw§VdUyH$Xma AmH${f©V hmoVmV. naH$s` WoQ> Jw§VdUyH$s_wio XoemV Ho$di naH$s` ^m§S>db, Vm§{ÌH$ kmZ
Am{U _m{hVrM `oV Zmhr Va Ë`m~amo~aM AW©ì`dñWoÀ`m ñnYm©eŠVrV dmT> hmoUmg _XV hmoVo. Xoer Jw§VdUyH$
Am{U naH$s` Jw§VdUyH$ `m_wio EHy$U Am¡Úmo{J{H$H$aUmÀ`m doJmV dmT> hmoV AgVo. gZ 2000 nmgyZ
^maVmVrb naH$s` Jw§VdUyH$sV dmT> hmoV Amho. naH$s` Jw§VdUyH$sXma ^maVmVrb Jw§VdUyH$ gwa{jV
146
_mZV AmhoV hr g_mYmZmMr ~m~ Amho.
10) ñnYm© eŠVrV dmT>-> …
OmJ{VH$sH$aUmÀ`m H$mimV Am§Vaamï´>r` ñVamda \$ma _moR>çm à_mUmV ñnYm© H$amdr bmJVo.
OmJ{VH$ ~mOmamnoR>oV ^maVr` dñVy§Zm ñWmZ {_idyZ XoÊ`mgmR>r Vo {Q>H$dyZ R>odÊ`mgmR>r Am{U Ë`mV
{Z`{_V dmT> KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r Am¡Úmo{JH$sH$aU AË`§V _hÎdmMo R>aVo. Am¡Úmo{JH$ dñVy AmH$f©H$
AgVmV Am{U naamï´>r` ì`mnmamV Ë`m§À`mnmgyZ OmñV \$m`Xm hmoVmo. gÜ`m ^maVr` dñVy§Zm Mm§Jbr
~mOmanoR> {_iV Amho. BVa Xoem§À`m _XVrda ^maV AmO \$magm Adb§~yZ Zmhr, Va ñdV…À`m dñVy§Mr
naXoemV {dH«$s H$ê$Z Xw{_©i naH$s` MbZ {_imdrV Amho. dmT>Ë`m Am¡Úmo{JH$sH$aUmMm EH$ Mm§Jbm
n[aUm_ Amho.
11) H$aj_Vm Am{U _hgybmV dmT>> …
XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r Am{U gm_m{OH$ n[adV©ZmgmR>r gaH$mambm _moR>çm à_mUmV IM©
H$amdm bmJVmo. hm dmT>Vm IM>© ^mJd{dÊ`mgmR>r gaH$ma H$amÛmao CËnÝZ Jmoim H$arV AgVmo. Am¡Úmo{JH$
joÌmMm {dH$mg Am{U {dñVmam~amo~a gaH$mar _hgybmV dmT> hmoV OmVo H$maU bmoH$m§À`m CËnÞnmVirV
dmT> hmoV AgVo. dmT>Ë`m CËnÞm~amo~a bmoH$m§Mr H$a ^aÊ`mMr j_Vm dmT>Vo. Ë`m~amo~aM ì`mnmar
CbmT>mbr dmT>VmV. Ë`m_wio gaH$mamV CËnÞ H$a, {dH«$sH$a _yë`dm{Y©V H$a, CËnÞ ewëH$ `mnmgyZ
gaH$mamV CËnÞ {_iVo.
12) ñd`§nyV©Vm Am{U AmË_{Z^©aVm> …
Am¡Úmo{JH$sH$aUmÀ`m n{hë`m Q>ßß`mV ^maVmZo BVa Xoem§H$Sy>Z _moR>çm à_mUmV Am¡Úmo{JH$ Am{U
^m§S>dbr dñVy§Mr Am`mV Ho$br hmoVr. AWm©V Ë`mdoir Xwgam n`m©`M ZìhVm. AmO ^maV Am¡Úmo{JH$
Am{U ^m§S>dbr dñVy§À`m ~m~VrV Odi Odi ñd`§nyU© Am{U AmË_{Z^©a Pmbm Amho EdT>oM Zìho Va
Vmo Aem dñVy§Mr {Z`m©V H$arV Amho. Am¡Úmo{JH$saUm_wioM ho eŠ` Pmbo Amho.
13) XoemMo gmd©^m¡_Ëd A~m[YV amhÊ`mg _XV> …
g§ajU gm{hË`, eómóo, Xmê$Jmoim, g§ajU dhmZo, bT>mD$ {d_mZo Ë`mà_mUoM bmoI§S> Am{U
nmobmX CÚmoJ OhmO Am{U {d_mZ ~m§YUr, `wÕZm¡H$m B. À`m ~m~VrV XrK©H$mi BVa Xoem§da Adb§~yZ
amhVm `oV Zmhr Vgo Pmë`mg XoemMo gmd©^m¡_Ëd YmoŠ`mV `oÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. Ë`mgmR>r Aem
g§ajU gm{hË`mMo emór` CnH$aUmMo CËnmXZ XoemVë`m XoemVM hmoUo AË`§V Amdí`H$ AgVo. Ë`mgmR>r
Am¡Úmo{JH$aU PnmQ>çmZo KSy>Z `oUo Amdí`H$ AgVo. Ë`m_wio XoemMr g§ajU ì`dñWm _O~yV hmoÊ`mV
_XV hmoVo.
147
14) godmjoÌmMm {dH$mg …
Am¡Úmo{JH$saUm_wio ì`mnma Am{U godm joÌmMm {dH$mg hmoÊ`mg _XV hmoVo. CÚmoJY§ÚmgmR>r,
drO, nmUr, dmhVwH$ Am{U XiUdiUmMr gmYZo, g§nH©$ _mÜ`_o d gmYZo, ~§±H$m, {d_m H§$nÝ`m `m§À`m
godm§Mr Amdí`H$Vm AgVo. Am¡Úmo{JH$sH$aUmVyZM godmjoÌmMm Am{U EHy$U XoemMm Am{W©H$ {dH$mg
doJmZo hmoV AgVmo. Ë`mà_mUoM emim, _hm{dÚmb`o, V§Ì{ZHo$VZo, A{^`m§{ÌH$s _hm{dÚmb`o, Q´>oqZJg|Q>g©
`m§À`m g§»`oV dmT> hmoD$Z CÚmoJY§ÚmgmR>r Amdí`H$ AgUmao V§Ìk Am{U Hw$eb _Zwî`~i {_iÊ`mg
_XV hmoVo.
15) gm_m{OH$ n{adV©Z …
Am¡Úmo{JH$saUm_wio A§YlÕm, Xod^moionUm, OmVr`Vm H$_r hmoÊ`mg _XV Pmbr Amho. Ë`mà_mUoM
{eñV, {XK©H$mi Am{U EH$mJ«VZo o H$m_ H$aÊ`mMr gd`, nañna ghH$m`m©Zo H$m_ H$aÊ`mMr àd¥Îmr, AmË_{dídmg,
emór`ÑîQ>çm {dMma H$aÊ`mMr àd¥Îmr {d{dY `§Ìo hmVmiÊ`mMo H$m¡eë` B. JwUmV dmT> hmoD$Z Am¡Úmo{JH$saUmMr
Am{U Ë`mVyZ gm_m{OH$ n[adV©Z hmoÊ`mg _XV Pmbr Amho. ^maVr` g_mO CÎmamoÎma àJVrH$S>o doJmZo dmQ>Mmb
H$arV Amho. Am¡Úmo{JH$saUmVyZM ho eŠ` Pmbo Amho.
16) ñW¡`m©gh Am{W©H$ {dH$mg …
ñW¡`m©gh Am{W©H$ {dH$mg gmÜ` H$amd`mMm Agob Va Am{U Vmo {Q>H$dyZ R>odmd`mMm Agob Va ObX
Am¡Úmo{JH$saUm{edm` n`m©` Zmhr. AW©ì`dñWoV eoVrjoÌmMo àm~ë` Agob Va AñW¡`© {Z_m©U hmoVo H$maU
eoVrjoÌ Z¡g{J©H$ KQ>H$m§da Adb§~yZ AgVo. Á`m§Mo {Z`§ÌU H$aUo _mZdmÀ`m AmQ>moŠ`m~mhoa AgVo.
`mCbQ> Am¡Úmo{JH$ joÌm_Ü`o Z¡g{J©H$ KQ>H$m§nojm _mZdr KQ>H$ à^mdembr AgVmo. Ë`m_wio CËnmXZà{H«$`oda
{Z`§ÌU R>odUo eŠ` AgVo.Ë`m_wio XoemV CÚmoJ Y§ÚmMm {dH$mg Am{U {dñVma Pmbm Amho, Am¡Úmo{JH$
Am{U ^m§S>dbr dñVy§Mo CËnmXZ _moR>çm à_mUmda hmoV Agob Va ñW¡`m©gh Am{W©H$ {dH$mg gmÜ`
H$aVm `oVmo.
darb {ddoMZmdê$Z ^maVm_Ü`o Am¡Úmo{JH$saUmMr Amdí`H$Vm H$m Amho? ho g_OÊ`mg _XV hmoV.o CnbãY
Z¡g{J©H$ Am{U _Zwî`~imMm n`m©ßV Am{U H$m`©j_ dmna H$ê$Z {d{dY àH$maÀ`m Am¡Úmo{JH$ Am{U ^m§S>dbr
dñVy Am{U godm§Mo CËnmXZ dmT>dZy , bmoH$m§À`m ahmUr_mZmÀ`m XOm©V gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r AmYw{ZH$ d doJmZo
~XbV Agbobo `m§{ÌH$ Am{U Vm§{ÌH$ H$m¡eë` g§nmXZ H$aÊ`mgmR>r XoemÀ`m g§ajUmgmR>r, ñd`§nUy V© go mR>r Am{U
AmË_{Z^©aVogmR>r Ë`mà_mUoM Xm[aX²>`Œ , ~oH$mar, AkmZ, OmVr`Vm Xya H$aV g_mOm_Ü`o n[adV©Z KSdyZ AmUÊ`mgmR>r
Am{U ñW¡`m©gh Am{W©H$ {dH$mg gmÜ` H$aÊ`mgmR>r ObX Am¡Úmo{J{H$H$aUmMr Amdí`H$Vm Amho.
148
2.2.1 gmR>r ñd`§AÜ``Z àíZ …
1) {Xboë`m n`m©`mVyZ `mo½` n`m©` {ZdSy>Z {dYmZo nyU© H$am.…
1) Am¡Úmo{JH$sH$aUm_wio CËnmXZmÀ`m à{H«$`oV.......Mm _moR>çm à_mUmV dmna Ho$bm OmVmo.
(A) ^m§S>dbmMm (~) l_mMm (H$) H$ÀÀ`m_mbmMm (S>) nmÊ`mMm
2) ^maVmÀ`m CÚmoJm§Mr {d^mJUr......d......Aer XmoZ {d^mJmV Ho$br OmVmo.
(A) g§KQ>rV d Ag§KQ>rV (~) {dH${gV d Aën{dH${gV (H$) lr_§V d Jar~
(S>) `mn¡H$s Zmhr.
3) Am¡Úmo{JH$sH$aUm_wio bmoH$m§Mr H$a ^aÊ`mMr j_Vm.........
(A) dmT>Vo (~) H$_r hmoVo (H$) ahmVo (S>) CUo hmoVo
4) H¥$fr Am{U Am¡Úmo{JH$ joÌ `m§Mm {dH$mg........AgVmo.
(A) nañna {damoYr (~) ñnYm©Ë_H$ (H$) nañnanyaH$ (S>) `mn¡H$s gd©
5).........._wio godmjoÌmMm {dH$mg KS>dyZ `oÊ`mg _XV hmoVo.
(A) Am¡Úmo{J{H$H$aUm_wio (~) eoVr joÌm_wio (H$) ì`mnmam_wio (S>) `mn¡H$s gd©
2.2.2
^maVmMo 1991 nmgyZMo Am¡Úmo{JH$ YmoaU :
(Industrial Policy of India Since 1991) :
`mnyduÀ`m CnKQ>H$m_Ü`o AmnU AW©ì`dñWoV Am¡Úmo{JH$sH$aUmMr Amdí`H$Vm H$m Am{U H$er
_hÎdmMr Amho `mMm Aä`mg Ho$bm. `m CnKQ>H$m_Ü`o AmnU Am¡Úmo{JH$ YmoaU åhUOo H$m`? Am¡Úmo{JH$
YmoaUmMr C{ÔîQ>ço Ë`m~amo~aM ^maVmMo 1991 Mo ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaU Am[U Ë`mZ§Va Ë`m_Ü`o
Pmboë`m gwYmaUm Am{U ~Xb `m{df`r _m{hVr H$ê$Z KoUma AmhmoV.
*
Am¡Úmo{JH$ YmoaU-AW© d ì`m»`m …
Am¡Úmo{JH$ YmoaU ho àË`oH$ XoemÀ`m Am{W©H$ YmoaUmMo EH$ _hÎdnyU© gmYZ _mZbo OmVo. XoemVrb
CÚmoJm§Mr dmT> {ZH$mon, g§Vw{bV Am{U gwÑT> nm`mda C^r H$aÊ`mgmR>r Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr Amdí`H$Vm
AgVo. Am¡Úmo{JH$ YmoaUm{edm` Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmMr H$ënZmM H$aVm `oV Zmhr. Am¡Úmo{JH$ YmoaU
ho Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmMo gmYZ AgVo. `m~m~VrV 1959 _Ü`o OJmVrb ~±Ho$Zo Amnë`m AhdmbmV
ñnï>nUo Z_yX Ho$bo hmoVo H$s, ""Am_Mo gXñ` Xoe AOyZhr Aën{dH${gV AmhoV `mMo H$maU Ë`m§Mo
Am¡Úmo{JH$ Am{U Am{W©H$ YmoaU XmofnyU© Amho.''
149
gÜ`m AW©H$maU Am{U amOH$maU `mMm doJù`mZo {dMma H$aVm `oV Zmhr. Vr EH$_oH$m§_Ü`o
~o_mby_nUo {_giyZ Jobr AmhoV. amOH$maUmMm AW©H$maUmda à^md nS>bobm {XgyZ `oVo Ë`mà_mUoM
XoemÀ`m AW©ì`dñWoZo àË`j AàË`jnUo hñVjon hmoVM AgVmo. Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÀ`m ~m~VrV AmnUmg
T>mo~inUo Ago åhUVm `oVo H$s ""AW©ì`dñWoVrb {d{dY CÚmoJm§À`m {dH$mgmgmR>r gaH$ma Oo YmoaU
am~{dVo Vo Am¡Úmo{JH$ YmoaU hmo`.''
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMm AW© ì`mnH$ eãXm§V gm§Jmd`mMm Pmë`mg ""Am¡Úmo{JH$ YmoaU åhUOo XoemÀ`m
CÚmo{JH$aUmMm {gÕm§V, Am¡Úmo{JH$aUmMo ì`dñWmnZ, CÚmo{JH$aUmMr nÕV VgoM doJ `m~m~VrV gaH$maMm
Ñï>rH$moZ ñnï> H$aUmar A{YH¥$V KmofUm hmo`.''
gaH$maMo Am¡Úmo{JH$ YmoaU ho {ZpíMV-nyd©{Z`mo{OV, àoaUm XoUmao Am{U {deof åhUOo Vo dmñVddmXr
Agmdo bmJVo. gaH$maMo Am¡Úmo{JH$ YmoaU OodT>o à^mdr Am{U gd©g_mdoeH$ Agob VodT>o ObX Am¡Úmo{J{H$H$aU
KSy>Z `oVo. `m YmoaUmÀ`m `eñdrVodaM Am¡Úmo{JH$ Am{U Am{W©H$ àJVr Adb§~yZ AgVo.
*
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr C{ÔîQ>ço Am{U _hÎd …
(Objectives & Importance of Industrial Policy) :
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr à_wI C{ÔîQ>ço Am{U _hÎd AmnUmbm nwT>rb à_mUo ñnï> H$aVm `oB©b.
1) Am{W©H$ gmYZm§Mm n`m©ßV dmna …
Am¡Úmo{JH$aUmMm à_wI CÔoí` åhUOo XoemVrb Am{W©H$ gmYZg§nÎmrMm n`m©ßV dmna hmoÊ`mgmR>r
àmoËgmhZ XoUo hm hmo`. `m YmoaUmÀ`m ~m~VrV H$mhr {gÕm§V, VÎdo, {Z`_ {ZYm©[aV Ho$bo OmVmV.
Ë`mbm AZwgê$Z Am{W©H$ gmYZgm_J«r dmnabr OmVo.
2) XoemMm g_Vmob {dH$mg (Balanced
Development)
àË`oH$ XoemMm åhUOoM AW© ì`dñWoMm g_Vmob {dH$mg hmoUo AË`§V Amdí`H$ AgVo. Am¡Úmo{JH$
YmoaUmÛmao bKw, Hw$Q>ra Am{U _moR>o CÚmoJ, ^m§S>dbr Am{U Cn^mo½` dñVy§Mo CËnmXZ H$aUmao CÚmoJ B. À`m
{dH$mgmMo ñdê$n Am{U BVa {ZpñMV H$ê$Z XoemMm g_Vmob {dH$mgmMm _mJ© gaH$ma {ZpíMV H$arV AgVo.
3) g_Vmob àmXo{eH$ {dH$mg …
{ZH$mon Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÛmao gd© ^m¡Jmo{bH$ joÌmMm qH$dm amÁ`m§Mm {Z`§{ÌV g_Vmob {dH$mg
KS>dyZ AmUÊ`mMm à`ËZ H$aVm `oVmo. Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr AmIUr H$arV AgVmZm g§nyU© XoemÀ`m {hVmMm
{dMma H$amdm bmJVmo Ë`m_wioM Am¡Úmo{JH$ YmoaUmbm A{Ve` _hÎd AgVo.
150
4) ImOJr Am{U gmd©O{ZH$ joÌm§Mm {dH$mg :
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr _m§S>Ur H$arV AgVmZm ImOJr joÌ Am{U gmd©O{ZH$ joÌ Am{U Ë`m§À`m
H$m`m©Mr ñnï>nUo {d^mJUr H$obobr AgVo Ë`mdê$Z `m joÌmH$S>o nmhÊ`mMm gaH$maMm Ñï>rH$moZ g_OÊ`mg
_XV hmoV AgVo. CXm. A{bH$S>o gaH$ma gmd©O{ZH$ joÌmMm g§H$moM H$aVmZm {XgVo.
5) Am{W©H$ H|${ÐH$aUmMo {Z`§ÌU :
Am¡Úmo{JH$ YmoaU ho Am{W©H$ H|${ÐH$aUmMo {Z`§ÌU H$aUmao EH$ _hÎdnyU© gmYZ åhUyZ dmnaVm
`oVo. `m YmoaUmMr AmIUr H$arV AgVmZm H$moUH$moUË`m joÌmV Am{W©H$ gÎmoMo Ho$§{ÐH$aU Pmbo Amho,
Ë`mMo {Z`§ÌU H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm Amho H$m`? H$moUH$moUË`m joÌmV {dH|$ÐrH$aUmg dmd Amho ho
ñnï> Ho$bo OmVo Am{U Ë`mbm AZwgê$Z A§_b~OmdUr Ho$br OmVo.
6) ^m§S>dbr Am{U Cn^mo½` dñVyMo CËnmXZ …
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÛmao _wb^yV/^m§S>dbr dñVy Am{U Cn^mo½` dñVy§Mo CËnmXZ H$aUmao CÚmoJ `m§À`mV
g_Vmob gmYÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo. `m XmoÝhr CÚmoJm§À`m {dH$mgmMo ñdê$n Am{U g_Vmob H$gm
O_Vmo Ë`m_wio ^m§S>db {Z{_©Vr Ë`mà_mUoM ^{dî` H$mimVrb {dH$mgmMr JVr {ZpíMV H$aUo gwb^/
gmono hmoVo.
7) bKw Am{U _moR>çm CÚmoJm§À`m {dH$mgmbm àmoËgmhZ …
XoemÀ`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUm_Ü`o bKw Am{U _moR>çm CÚmoJm§Mo _hÎd, ^y{_H$m AmYmoao{IV Ho$bobr
AgVo. g§nyU© g_mOmMm Am{U XoemÀ`m {hVmMm {dMma H$aVm `m CÚmoJm§Mr {dH$mg Am{U {dñVma hmoUo
Amdí`H$ AgVo. Ë`mgmR>r gaH$ma Zoh_r `m§À`m_Yrb ñnYm© g§n{dÊ`mMm Am{U nañna ghH$m`© dmT>{dÊ`mMm
à`ËZ H$arV AgVo. _moR>o CÚmoJ Am{U bKw CÚmoJ `m§À`mgmmR>r CËnmXZo Ama{jV Ho$br OmVmV.
8) ImOJr joÌmMo {Z`_Z Am{U {Z`§ÌU …
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÛmao gaH$ma ImOJr joÌmMo {Z`_Z Am{U {Z`§ÌU H$arV AgVo. ImOJr joÌmÀ`m
{dH$mgmgmR>r Amdí`H$VmM, {Z`_ nÕVr {ZYm©[aV H$ê$Z Ë`mAmYmao {dH$mg hmoVmo qH$dm Zmhr ho nmhV AgVo.
9) naH$s` ^m§S>dbmMr {Z{_©Vr …
Am¡Úmo{JH$ YmoaUm_Ü`o naH$s` ^m§S>db, Ë`mMo à_mU, naH$s` ^m§S>db Jw§VdUyH$sMr joÌo {ZpíMV
Ho$br OmVmV. `mdê$Z gaH$maMr naH$s` ^m§S>db Jw§VdUyH$sMm Ñï>rH$moZ g_OÊ`mg _XV hmoVo.
10) ObX Am{W©H$ {dH$mg …
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÛmao darb gd© C{ÔîQ>ço `m§Mr nyV©Vm Pmë`mg XoemÀ`m ObX Am{W©H$ {dH$mgmMo
151
C{ÔîQ>ç JmR>Uo ghO eŠ` hmoD$ eH$Vo. Xoem_Ü`o XaS>moB© CËnmXH$Vm, amï´>r` CËnmXH$Vm dmTy>Z Am{W©H$
{dH$mgmg A{YH$ JVr àmßV H$ê$Z XoVm `oVo.
^maVmÀ`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr nmíd©^y_r
ñdmV§Í`nyd©H$mimV B©ñQ> B§{S>`m H§$nZr Am{U {~«Q>re gaH$maZo ^maVmÀ`m Am¡Úmo{JH$aUmH$S>o \$mago
bj {Xbo Zmhr `m ~m~VrV S>m°. d¡amEZoQ> åhUVmV ""1958 À`m nydunmgyZ B©ñQ B§{S>`m H§$nZrÀ`m
A{YH$mè`m§À`m X_Z{ZVr_wio ^maVmVrb na§namJV CÚmoJ Zï> Pmbo.>'' {~«{Q>em§Zm ^maVmMm Am¡Úmo{JH$
{dH$mg ìhmdm Ago _ZmnmgyZ H$YrM dmQ>bo Zmhr H$maU Ë`m_Ü`o Ë`m§Mm ñdmW© bnbobm hmoVm. Ë`m§Zm
Amnbo CÚmoJ éO{dÊ`mgmR>r ^maVmVyZ H$ÀÀ`m _mbmMr Adí`H$Vm hmoVr Am{U nŠH$m _mb In{dÊ`mgmR>r
~mOmanoR> hdr hmoVr. Ë`m_wio Ë`m§Zr {ZpíMV Ago Am¡Úmo{JH$ YmoaU H$YrM AmIbo Zmhr. 1916 _Ü`o
Am{U Xwgè`m _hm`wÕmZ§Va Vgm à`ËZ H$arV, na§Vw Vmo \$gbmM hmoVm. Ë`m_wbo ñdmV§Í`nyd© H$mimV
CÚmo{JH$aU Am{U Am¡Úmo{JH$ YmoaU `mMm A^mdM hmoVm.
^maVmbm ñdmV§Í` {_imë`mZ§Va _mÌ amÁ`H$V} Am{U AW©emók `m§Zr H§$~a H$gbr H$maU ZdrZ
CÚmoJm§Mr XoemV PnmQ>çmZo dmT> Pmë`m{edm` Am{W©H$ Am{U gm_m{OH$ OrdZmVrb _aJi Zmhrer hmoUma
Zmhr Am{U AW©ì`dñWoV M¡VÝ` {Z_m©U hmoUma Zmhr. `mMr OmUrd Pmbr. ^maVmZo Am¡Úmo{JH$sH$aUmgmR>r
{_l AW©ì`dñWoMo A{Yð>mZ ñdrH$mabo Am{U Am¡Úmo{JH$ YmoaU AmIÊ`mg gwédmV Ho$br. 1991 Mo
ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaU {dMmamV KoÊ`mnydu AmnUmbm 1948 Vo 1990 n`ªVÀ`m YmoaUm§Mm YmdVm
AmT>mdm KoVë`mg g_J«nUo `mgd© YmoaUm_Yrb H$mhr _hÎdmÀ`m ~m~r Imbrbà_mUo {ZXe©Zmg `oVmV.
1) gd©M Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV bKw Am{U Hw${Q>amoÚmoJm§À`m {dH$mgmda ^a {Xbobm hmoVm.
2) gmd©O{ZH$ joÌmMr XoemÀ`m Am¡Úmo{JH$sH$aUmVrb ^y{_H$m A{YH$m{YH$ ì`mnH$ H$aÊ`mda
^a {Xbm hmoVm.
3) Am¡Úmo{JH$sH$aUmÀ`m doJmV dmT> ìhmdr `mgmR>r naH$s` ^m§S>db Am{U V§ÌkmZmMo ñdmJV
Ho$bo Amho.
4) ImOJr joÌmVrb CÚmoJm§À`m ñWmnZobm d {dH$mgmbm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r Ë`mMr OmMH$
AQ>r_YyZ _wŠVVm H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bo Amho.
5) bKw CÚmoJ, Hw${Q>amoÚmoJ d _moR>o CÚmoJ nañnam§Zm ñnY©H$ R>adUma ZmhrV Va Vo nañnanyaH$,
ghmæ`H$ R>aVrb AgoM YmoaU am~{dboobo {XgVo.
6) Am¡Úmo{JH$sH$aUmÀ`m doJmV OgOer dmT> hmoV Jobr VgVer H$ƒm_mb Am{U ^m§S>dbr
`§Ìgm_wJ«r H$ÀÀ`m Am`mVrdarb {Z~ªY hQ>{dÊ`mda gaH$maZo ^a {Xbm.
152
*
1991 Mo ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaU …
lr. nr. ìhr. Zaqghamd `m§À`m ZoV¥ËdmImbr H$m±J«og njmMo gaH$ma ñWmnZ Pmë`mZ§Va 24 Owb¡
1991 amoOr bmoH$g^o_Ü`o Ë`mdoiMo AW©_§Ìr _Z_mohZqgJ Am{U CÚmoJ_§Ìr nr.Oo. Hw$ar`Z `m§Zr ZdrZ
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr KmofUm Ho$br. `m YmoaUmg ZdrZ Am¡Úmo{JH$ åhUÊ`mMo H$maU åhUOo AmVmn`ªVÀ`m
Am¡Úmo{JH$ YmoaUmnojm doJio åhUOo ImOJr joÌmMm g§H$moM H$aUmao Am{U gmd©O{ZH$ joÌmda ^a XoUmao
Ago hmoVo. OJmVrb AZoH$ Xoem§Zr _wŠV qH$dm Iwë`m AW©ì`dñWoMo YmoaU pñdH$mabo hmoVo. ^maVmZohr
CXm[aH$aU, ImOJrH$aU Am{U OmJ{VH$sH$aUmMm ñdrH$ma Ho$bm Ago åhUÊ`mnojm Vo pñdH$maUo An[ahm`©
hmoVo. `mbm AZwgê$Z ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr KmofUm H$ê$Z Cd©[aV OJmgmR>r ^maVr` AW©ì`dñWm
Iwbr Ho$br.
*
1991 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr C{ÔîQ>ço …
1991 Mo ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaU ì`mnH$ C{Ôï>m§Zr àoarV hmoVo. Ë`mVrb à_wI C{Ôï>o Imbrb
à_mUo gm§JVm `oB©b.
1) ~XbË`m amï´>r` Am{U OmJ{VH$ n[apñWVrMm {dMma H$ê$Z Ë`mÑï>rZo CÚmoJm§Mr nwZa©MZm H$aUo.
2) ^maVr` CÚmoJm§Mr ñnYm©eŠVr dmT>dyZ Ë`m§À`m {Z`m©V j_VoV dmT> H$aUo.
3) AmVmn`ªV Pmboë`m {dH$mgmÀ`m AmYmamda ^{dî`H$mbrZ {dH$mgmMm AmamIS>m V`ma H$aUo.
4) gmd©O{ZH$ joÌmMr ì`mßVr _`m©{XV H$ê$Z ImO{JH$aU, OmJ{VH$sH$aUmV A{YH$ àmoËgmhZ XoU.o
5) ^maVr` AW©ì`dñWobm OJmVrb AW©ì`dñWoer {ZJS>rV H$aUo.
6) CËnmXH$VoV, amoOJmamV Am{U Am{W©H$ d¥Õr XamV dmT> H$aUo.
7) Am¡Úmo{JH$ nadmZm nÕVr aÔ H$aUo.
8) _ŠVoXmar Am{U ì`mnmar {Z`§ÌU H$m`Xm {eWrb H$aUo
9) naH$s` Vm§{ÌH$ kmZ Am{U Jw§VUdUyH$ `m§Zm àoaUm XoUo d Ë`mVyZ OmJ{VH$sH$aU KS>dyZ AmUUo.
10) ^m§S>db ~mOmamMm {dH$mg KS>dyZ AmUUo.
*
1991 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr d¡{eîQ>ço d VaVyXr
1990 n`ªVÀ`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUm_Ü`o 1956 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÀ`m Mm¡H$Q>rV _wb^yV
~Xb Ho$bobo {XgyZ `oV ZìhVo. 1991 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmZo _mÌ 1956 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÀ`m
Mm¡H$Q>r~mhoa OmD$Z _wb^yV ~Xb KS>dyZ AmUbo. AWm©V OmJ{VH$ nmVirdahr _wb^yV ñdê$nmMo ~Xb
KSy>Z Ambo hmoVo. Ë`m§À`mer OwidyZ KoUo Am{U AW©ì`dñWm Am§Vaamï´>r` AW©ì`dñWm§er {ZJS>rV H$aUo
153
JaOoMo hmoVo. Ë`m_wio H$mimer gwg§JV Ago Am¡Úmo{JH$ YmoaUm KmofrV H$aUo Amdí`H$ hmoVo.
`m YmoaUmMm _hÎdmMm Jm^m qH$dm d¡{eîQ>ço Imbrbà_mUo gm§JVm `oVmV.
1) Am¡Úmo{JH$ nadmZm nÕVrV ~Xb :
gZ 1951 _Ü`o ""Am¡Úmo{JH$ {dH$mg d {Z`_Z H$m`Xm'' g§_V H$aÊ`mV Ambm hmoVm. `m
H$m`ÚmZwgma H$moUVo CÚmoJ H$moR>o gwé H$amdoV, H$moUË`m dñVy {H$Vr à_mUmV CËnmXZ H$amdo, H$maImZm
EH$m {R>H$mUmhÿZ Xwgè`m {R>H$mUr ñWbm§Va H$aUo B. gmR>r emgZmMr nyd©nadmZJr ¿`mdr bmJV hmoVr.
`m na_rQ>amO_wio ZmHo$emhrMm hñVjon dmT>bm hmoVm. `mdê$Z Xáa {Xa§JmB© bmMbwMnV, ^«ï>mMma dmT>bm
hmoVm. Ë`m_wio CÚmoJ H$mT>Uo Am{U Vmo Mmb{dUo ho EH$ {Xì`M hmoVo.
1991 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmZo CÚmoJm§Mm hm Ìmg H$_r Ho$bm. XoemÀ`m g§ajUmÀ`m, n`m©daUmÀ`m
Am{U Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m Ñï>rZo Or 18 CÚmoJm§Mr `mXr KmofrV H$aÊ`mV Ambr hmoVr Vo CÚmoJ gmoSy>Z BVa
CÚmoJ gwé H$aÊ`mgmR>r gaH$maÀ`m nadmÝ`mMr Amdí`H$Vm Zmhr Ago gaH$maZo Omhra Ho$bo. `m YmoaUmMo ho
EH$ à_wI Am{U doJio d¡{eîQ>ç gm§JVm `oVo.
2) naH$s` ^m§S>dbmMr Jw§VdUyH$ …
naH$s` ^m§S>dbmMr J§^ra pñWVr {dMmamV KoVm Xoem_Ü`o naH$s` ^m§S>dbmMr Jw§VdUyH$ hmoUo Amdí`H$
hmoVo. Ë`mbm AZwgê$Z ^maVr` AW©ì`dñWm naH$s` Jw§VdUyH$, V§ÌkmZ Am{U ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§gmR>r
Iwbr H$aÊ`mV Ambr Á`m CÚmoJm§_Ü`o {dXoer Cƒ V§ÌkmZ d ^m§S>db Jw§VdUyH$sMr JaO Amho Aem
CÚmoJm§Zr gaH$maMr nadmZJr Z KoVm 51% naH$s` ^m§S>db pñdH$maÊ`mg nadmZJr {Xbr hmoVr. Ago
EHy$U 34 CÚmoJ Omhr H$aÊ`mV Ambo. `m YmoaUmVrb AmUIr EH$ C„oI{Z` ~m~ åhUOo ^maVmÀ`m
{Z`m©VrV dmT> ìhmdr åhUyZ gaH$ma {dXoer H§$nÝ`m§Zm ^maVr` {Z`m©V joÌmVrb CÚmoJnVtZm ghH$m`©
H$aÊ`mg àmoËgmhZ XoUma hmoVo. Ë`mgmR>r EH$m _§S>imMr ñWmnZm H$aÊ`mMohr R>abo hmoVo.
3) naH$s` V§ÌkmZmg _wŠV nadmZo …
Cƒ Am{U AmYw{ZH$ V§ÌkmZm{edm` CÚmo{JH$sH$aUmMm doJ dmT>Uma Zmhr `mMm {dMma H$aVm
gaH$maZo `m YmoaUmÛmao naH$s` V§ÌkmZmMr Am`mV Iwbr Ho$br Ë`mMm Am`mVrdarb {Z~ªY CR>{dÊ`mV
Ambo Ë`m_wio naH$s` MbZmMm àíZ {Z_m©U hmoUma ZìhVm. naH$s` V§ÌkmZmMr Zo_UyH$ H$aÊ`mgmR>r,
g§emoYZ H$aÊ`mgmR>r, ZdrZ V§ÌkmZ {dH${gV H$aÊ`mgmR>r _wŠV nadmZm YmoaU pñdH$mabo.
darb gd© {ZU©` ImOJr joÌmVrb CÚmoOH$m§Zr ¿`md`mMo AgyZ Ë`m_Ü`o AmVm gaH$ma H$moUVmhr
hñVjon H$aUma ZìhVo.
154
4) _ŠVoXmar d ì`mnma à{V~§YH$ H$m`ÚmV gwYmaUm (MRTP)
R>am{dH$ CÚmoOH$m§À`m qH$dm Am¡Úmo{JH$ KamÊ`m§À`m hmVm_Ü`o Am¡Úmo{JH$aUmVyZ Am{W©H$ gÎmoMo
H|${ÐH$aU hmoD$ Z`o, _ŠVoXmar {Z_m©U hmoD$ Z`o `mgmR>r 1970 _Ü`o gaH$maZo _ŠVoXmar d ì`mnma
à{V~§YH$ H$m`Xm g§_V Ho$bm hmoVm. `m H$m`ÚmZwgma _moR>çm CÚmoJm§da {d{dY àH$maMr {Z`§ÌUo KmVbr
hmoVr. hr {Z`§ÌUo ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV H$mTy>Z Q>mH$Ê`mV Ambr. ZdrZ àH$ën gwé H$aUo, CËnmXZ
j_VoV dmT> H$aUo, CÚmoJmMm {dñVma H$aUo, EH${ÌH$aU H$aUo B. gmR>r AmVm gaH$mar nadmZJrMr
JaO CaUma Zmhr _J Vmo N>moQ>m qH$dm _moR>m CÚmoJ Agmo. Ë`m_wio CÚmo{JH$aUmg EH$ àH$maMr MmbZm
{_imbr.
5) gmd©O{ZH$ joÌmg§~§YrMo YmoaU :
ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaUmZwgma gmd©O{ZH$ joÌmVrb Jw§VdUyH$sMo nwZ{d©bmoH$Z Ho$bo OmUma hmoVo.
Ë`mà_mUoM XoemMr gwa{jVVm Am{U g_mOmÀ`m {hVmMm {dMma H$aVm Oo CÚmoJ _hÎdmMo AmhoV d
Á`m CÚmoJmV Cƒ V§ÌkmZ, _moR>çm à_mUmV ^m§S>db Jw§VdUyH$ H$amdr bmJob AemM CÚmoJmV gaH$ma
Jw§VdUyH$ H$aob. Cn^mo½` dñVy d godm joÌmV gaH$ma Jw§VdUyH$ H$aUma Zmhr. Ago CÚmoJ Ama{jV
CÚmoJ åhUyZ gaH$maZo n{hë`m n[a{eï>mV {Xbo hmoVo Ë`mMr {d^mJUr `m {d^mJmV Ho$br 1) eóo,
Xmê$Jmoim, gwajmgm{hË`, bT>mD$ {d_mZo, OhmOo. 2) A°Q>mo{_H$ COm© 3) AUyembrgmR>r bmJUmar Amdí`H$
Vr I{ZOo 4) aoëdo.
Ë`mMà_mUo A{YH$ n¡gm C^m H$aÊ`mgmR>r Am{U bmoH$m§Mm gmd©O{ZH$ joÌmVrb gh^mJ dmT>{dÊ`mgmR>r
H$maImÝ`mMo ^mJ^m§S>db Ë`mMm H$maImÝ`mVrb l_rH$, {dÎmr` g§ñWm, å`wÀ`wAb \§$S> Am{U gm_mÝ`
OZVobm {dgéZ XrK©H$mi _moR>çm à_mUmV AS>Hy$Z nS>bobr Jw§VdUyH$ gaH$maZo _moH$ir H$amd`mMo
R>a{dbo.
6) bKw d Hw${Q>amoÚmoJm~m~V YmoaU …
^maVr` AW©ì`dñWoV {deofV… J«m_rU Am{U _mJmgboë`m àXoemV amoOJma {Z{_©VrgmR>r `m
CÚmoJm§Zm AZÝ` gmYmaU _hÎd Amho. `mMm {dMma H$ê$Z gaH$maZo Ë`m§Zm CÎmoOZ XoÊ`mMo YmoaU pñdH$mabo.
bKw CÚmoJmVrb Jw§VdUyH$ _`m©Xm 35 bmImdê$Z 60 bmI én`o H$aÊ`mV Ambr. nyaH$ Am{U ghmæ`H$
CÚmoJmVrb Jw§VdUyH$ _`m©Xm én`o 75 bmImn`ªV dmT>{dÊ`mV Ambr Va A{VbhmZ CÚmoJmMr _`m©Xm
2 bmImdê$Z 5 bmI H$aÊ`mV Ambr. Ë`mà_mUoM Ë`m§Zm {dÎmr` Am{U Vm§{ÌH$ gw{dYm nwa{dÊ`mMo
R>a{dÊ`mV Ambo.
7) g_Vmob {dH$mg …
g_Vmob Am{W©H$ {dH$mgmMo C{ÔîQ>ç VgoM nwT>o Mmby R>odÊ`mV Ambo Ë`mgmR>r gaH$maZo 100
155
{dñVma H|$ÐmMo {Z`moOZ H$ê$Z 70 H|$ÐmMr {ZdS> Ho$br hmoVr d 30 `moOZm {ZpíMV Ho$ë`m hmoË`m.
`m {dñVma H|$ÐmÀ`m {dH$mgmMr O~m~Xmar Ë`m Ë`m amÁ`gaH$mam§Zr ¿`md`mMr hmoVr Ago Z_yX H$aÊ`mV
Ambo hmoVo.
8) gm_mÝ` _mUgmMo {hV …
OmJ{VH$ ñnY}_Ü`o dmT>, naH$s` Jw§VwUyH$sÀ`m dmT>Ë`m àdmhm_wio amoOJmamÀ`m ZdrZ g§Yr {Z_m©U
hmoVrb, amñV qH$_Vr _Ü`o XO}Xma dñVy d godm gd© gm_mÝ` bmoH$m§Zm CnbãY hmoVrb Am{U A§{V_V…
gm_mÝ` _mUgmMo {hV gmÜ` hmoB©b Aer Anojm ì`ŠV H$aÊ`mV Ambr hmoVr.
*
1993 Mo Am¡Úmo{JH$ YmoaU …
1993 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV _hÎdnyU© gwYmaUm H$aÊ`mV Ambr. Vr åhUOo ^m§S>db ~mOmamMr
gaH$mar {Z`§ÌUmnmgyZ _wŠVVm H$aÊ`mV Ambr. naH$s` {d{Z_` {Z`§ÌU H$m`ÚmEodOr (FEMA) naH$s`
{dÎmr` ì`dñWmnZ H$m`Xm (FERA) g§_VH$aÊ`mV Ambm. Ë`mZwgma Á`m H§$nÝ`m§_Ü`o 40% nojm
OmñV {dXoer ^m§S>db Amho Ë`mÀ`mdarb (FERA) {Z`§ÌUo Xya H$aÊ`mV Ambr RBI Zoo {ZpíMV
Ho$boë`m AQ>rZwgma ^maVr` bmoH$m§Zm {dXoemV ñWmda _mb_Îmm IaoXr H$aÊ`mMm A{YH$ma XoÊ`mV Ambm.
Ë`mMà_mUo Am{W©H$ ì`dhmamg§~§{YÀ`m _§Ìr_§S>i g{_VrZo 14 E{àb 1993 amoOr Á`m 183
CÚmoJm§Zm nydu nadmZm KoUo ~§YZH$maH$ H$aÊ`mV Ambo hmoVo Ë`mVyZ 3 CÚmoJm§Zm (_moQ>maJmS>çm, M¡ZrÀ`m
dñVy Am{U Mm_S>r dñVy CÚmoJ) dJiÊ`mV Ambo. Aem dñVygmR>r _Ü`_d{J©` bmoH$m§Mr _mJUr
dmT>V Amho. Ë`mà_mUoM Mm_S>çmÀ`m dñVy§Zm {dXoer ~mOmanoR> CnbãY hmoÊ`mMr eŠ`Vm Agë`mZo
`m CÚmoJm§Zm àmoËgmhZ {_imdo åhUyZ hm _hÎdnyU© {ZU©` KmofrV H$aÊ`mV Ambm.
1996 À`m g§`wŠV AmKmS>r gaH$maZo CXmarH$aUmMr ì`mßVr dmT>dyZ {S>g|~a 1996 _Ü`o 16
àH$maÀ`m CÚmoJmV 51% n`ªV naH$s` ^m§S>db Jw§V{dÊ`mg nadmZJr {Xbr. `m_Ü`o àm_w»`mZo ^m§S>dbr
dñVy, BboŠQ´>m°{ZŠg dñVy, AÞ à{H«$`m CÚmoJ B. g_mdoe hmoVm. 93 CÚmoJm§_Ü`o 74% {dXoer ^m§S>db
Jw§V{dÊ`mV AmnmoAmn _§Oyar XoÊ`mMo YmoaU ñdrH$mabo.
*
2001 Mo Am¡Úmo{JH$ YmoaU …
2001 _Ü`o Am{W©H$ gwYmaUm§À`m Xwgè`m Q>ßß`mbm gwwédmV Pmbr. XoemMr AW©ì`dñWm A{YH$
Iwbr H$aÊ`mMo YmoaU pñdH$maÊ`mV Ambo Am{U 2001 nmgyZ A§_b~OmdUrV gwédmV H$aÊ`mV Ambr.
`m YmoaUmMr d¡{eîQ>ço nwT>rbà_mUo …
1) {dXoer Jw§VdUyH$sV CÎmoOZ …
Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmÀ`m doJmV dmT> H$aÊ`mgmR>r naH$s` WoQ> Jw§VdUyH$sV CÎmoOZ XoÊ`mMo YmoaU
156
pñdH$maÊ`mV Ambo. {dXoer Jw§VdUyH$ n«{H«$`oMm {ZU©` H$mbmdYr 6 AmR>dS>çmdê$Z 4 AmR>dS>çm§n`ªV
H$_r H$aÊ`mV Ambm.
2) naH$s` Jw§VdUyH$s~m~V CXma YmoaU …
2001 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmZwgma Vob ewÕrH$aU joÌm_Ü`o 100% naH$s` Jw§VdUyH$sV nadmZJr
XoÊ`mV Ambr. gd© àH$maÀ`m dñVy CËnmXZmgmR>r Am{U {Z{_©VrgmR>r {deof Am{W©H$ joÌm_Ü`o 100%
Jw§VdUyH$ H$aVm `oB©b Ë`mà_mUoM naH$s` Jw§VdUyH$Xmam§Zm {d_m joÌmV 26% n`ªV Jw§VdUyH$ H$aÊ`mMr
nadmZJr XoÊ`mV Ambr.
3) CÚmoJm§Mr ñWmZ{ZpíMVr …
CÚmoJm§À`m ñWmZ{ZpíMVr~m~V 1991 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV Or VaVyX hmoVr Vr VerM nwT>o
Mmby R>odÊ`mV Ambr. Á`m eham§Mr bmoH$g§»`m 10 bmImnojm OmñV Amho Aem ehamnmgyZ 25 {H$bmo{_Q>aÀ`m
~mhoa CÚmoJ C^maÊ`mg gaH$maÀ`m nadmZJrMr JaO ^mgUma Zmhr. Ë`mà_mUoM Z H$aUmao CÚmoJ (BboŠQ´>m°{ZŠg,
H$m°åß`wQ>a, gm°âQ>doAa, N>nmB©) 25 {H$bmo{_Q>aÀ`m joÌmVgwÕm gwé H$aVm `oVrb. ^y_rdmna d n`m©daU
g§ajU{df`H$ H$m`ÚmZo CÚmoJm§À`m ñWmZ{ZpíMVr~m~V {Z`§ÌU R>odbo OmB©b.
4) gmd©O{ZH$ joÌmVrb {ZJwªVdUyH$ YmoaU …
gmd©O{ZH$ joÌmVrb {ZJw§VdUyH$ hiyhiy _moH$ir H$aÊ`mMo YmoaU pñdH$maÊ`mV Ambo. gmd©O{ZH$
joÌmVrb 27 CÚmoJm§_Yrb {ZJw§VdUyH$ à{H«$`m gwê$ H$aÊ`mV Ambr Am{U 2002 n`ªV Vr nyU© Ho$br.
Am{W©H$ gwYmaUm§À`m H$m`©H«$_mMm hm EH$ _hÎdmMm ^mJ hmoVm.
5) bKw d Hw$Q>ramoÚmoJm§Zm MmbZm …
bKw CÚmoJm§Zr Ë`m§Mr H$m`©j_Vm d CËnmXZ j_Vm {gÕ Ho$bobr AgyZ EHy$U {Z`m©Vr_Ü`o bKwCÚmoJmMm
dmQ>m 35% Amho. Ë`m_wio Ë`m§À`m Jw§VdUyH$sV Am{U Vm§{ÌH$ kmZ d H$m¡eë`mV dmT> ìhmdr `mgmR>r
gaH$ma à`ËZerb amhrb Aer ½dmhr XoÊ`mV Ambr. hmo{OAar Am{U VËg_ CÚmoJm§gmR>r AgUmar
Jw§VdUyH$ _`m©Xm é. 1 H$moQ>rdê$Z 5 H$moQ>rn`ªV dmT>{dÊ`mV Ambr VgoM ~mOma {df`H$ gw{dYm
nwa{dÊ`mgmR>r ""~mOma {dH$mg ghmæ` `moOZm'' gwê$ Ho$br.
6) Am`mV {Z`m©V YmoaU …
{Z`m©V ì`mnmambm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r BVa {d{dY VaVwXr H$aÊ`mV Amë`m. {Z`m©VJ¥hm§Zm bmJy
AgUmar nadmZm nÕVr aÔ H$aÊ`mV Ambr. Ë`mà_mUoM {Z`m©VrMr AW©nÕVr A{YH$ gmonr Am{U
gwb^ H$aÊ`mV Ambr. 2002 Vo 2007 `m 5 dfm©gmR>r n§Mdm{f©H$ Am`mV {Z`m©V YmoaUmMr KmofUm
H$aÊ`mV Ambr. ho YmoaU A{YH$ CXm[aH$aUmMo hmoVo. H$m§Xm, Á`yQ> Aem AË`§V g§doXZerb dñVy
157
gmoSy>Z gd© àH$maÀ`m {Z`m©Vrdarb ~§YZo CR>{dÊ`mV Ambr. H¥$fr CËnmXZmÀ`m {Z`{_V dmT> ìhmdr
`mgmR>r dmhVyH$ _XV XoÊ`mMr ì`dñWm H$aÊ`mV Ambr. bKw Am{U Hw${Q>amoÚmoJm§gmR>r AmYma^yV gw{dYm
CnbãY H$ê$Z Xoë`m OmVrb. Ë`mà_mUoM {Z`m©VàYmZ Am¡Úmo{JH$ joÌmgmR>r gwb^ {dÎmnwadR>m, ZdrZ
~mOmanoR>m§Mm emoY KoÊ`mgmR>r amÁ` gaH$mam§Zm {Xbr OmUmar _XV hr dmT>{dÊ`mV Ambr.
darb {ddoMZmdê$Z Ago {XgyZ `oVo H$s XoemÀ`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV ì`mnH$ CXmarH$aUmda ^a
{Xbobm Amho. H$moUË`mhr XoemMo Am¡Úmo{JH$ YmoaU VmR>a R>odVm `oV Zmhr. ^maVmZohr n[apñWVrZwgma,
H$mimZwgma Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV ~Xb Ho$bobo {XgyZ `oVmV.
2.2.2 gmR>r ñd`§AÜ``Z àíZ :
A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z Imbrb {dYmZo nyU© H$am.
1)..........YmoaU ho XoemÀ`m Am{W©H$ YmoaUmMo EH$ _hÎdnyU© gmYZ AgVo.
A) MbZ, ~) {dÎmr`
H$) Am¡Úmo{JH$ S>) nV
2) .........Mo Am¡Úmo{JH$ YmoaU ho ZdrZ YmoaU åhUyZ AmoiIbo OmVo.
A) 1948 ~) 1956
H$) 1991
S>) 1987
3) 1991 À`m ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaUmdoir......ho n§VàYmZ hmoVo.
A) ìhr.nr. qgJ. ~) MaUqgJ H$) nr.ìhr. ZaqgJhmd S>) _Z_mohZqgJ
4) ..........À`m YmoaUmV 1956 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr Mm¡H$Q> _m§S>Ê`mV Ambr.
A) 1991 ~) 1993
H$) 1985
S>)1977
5) 1991 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmÛmao...........Q>¸o$ {dXoer Jw§VdUyH$sV nadmZJr XoÊ`mV Ambr.
A) 50 ~) 53
H$) 51
S>) 100
2.2.3 Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§À`m g_ñ`m d ^{dVì` …
*
àmñVm{dH$ …
^maVr` AW©ì`dñWoV Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§Zm AË`§V _hÎdmMo ñWmZ Amho. amï´>{nVm _hmË_m
Jm§Yr d XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Zr ^maVmVrb Xm[aX²>Œ` Xya H$aÊ`mgmR>r Hw$Q>ramoÚmoJmda ^a {Xbm. Hw$Q>ra
CÚmoJ d bKw CÚmoJ ho l_àYmZ CÚmoJ Agë`mZo H$_r ^m§S>db Jw§VdUyH$sVyZ A{YH$ amoOJma CnbãY
hmoVmo. Ë`m_wio ^maVmgma»`m {dH$gZerb XoemV bKw CÚmoJm§Mm {dH$mg _hÎdmMm R>aVmo. bKw CÚmoJ
_moR>çm CÚmoJm§Zm nwaH$ R>aVmV.
158
Hw$Q>ramoÚmoJ ho bhmZ à_mUmda gm_mÝ`V… KamKamVyZ Mmb{dbo OmUmao CÚmoJ AmhoV. bKw CÚmoJ
ho Hw$Q>ramoÚmoJnojm WmoS>o _moR>o AgVmV. ^maVmVrb eoVrjoÌmImbmoImb amoOJma {Z_m©U H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo
bKwCÚmoJmMm H«$_m§H$ bmJVmo. Hw$Q>ramoÚmoJ d bKw CÚmoJ ho ^maVmÀ`m Am¡Úmo{JH$ d Am{W©H$ {dH$mgmV
_hÎdmMr ^y{_H$m nma nmS>VmV. Am¡Úmo{JH$ joÌmVrb EHy$U CËnmXZmn¡H$s Odi Odi 50% CËnmXZ
`m CÚmoJmVyZ hmoVo.
*
Hw$Q>ramoÚmoJ d bKw CÚmoJmMm AW© …
bKw, Hw$Q>ra Am{U A{VbhmZ CÚmoJ `m g§H$ënZm ~è`mM doim EH$mM AWm©Zo dmnaë`m OmVmV.
Ë`m§À`m ì`m»`m§Mm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Ë`mVrb AW© ñnï> hmoB©b.
*
Hw$Q>ra CÚmoJ …
1949-50 À`m {\$ñH$b H${_eZÀ`m _Vo - "Hw$Qw>§~mVrb gXñ`m§À`m _XVrZo nyU©{dbrZ qH$dm
A§eH$mbrZ ì`dgm` åhUyZ Mmb{dÊ`mV `oUmè`m CÚmoJmbm Hw$Q>ra CÚmoJ åhUVmV.'
('A Cottage industry has been defined as one which is carried on wholly or
primarily with the help of members occupation : fiscal commission')
Hw$Q>ra CÚmoJ ho àm_w»`mZo eoVrer g§~§{YV AgVmV. H$mam{Ja Amnë`m Kar amhÿZ øm CÚmoJm_Ü`o
H$m_ H$aVmV Am{U Aem àH$mao A§eH$mbrZ qH$dm nyU©H$mbrZ amoOJma {_i{dÊ`mMm à`ËZ H$aVmV.
Hw$Q>ra CÚmoJ ho Hw$Qw>§~mVrb ì`ŠVtÀ`m _XVrZo Ho$bo OmVmV. H$m_Jmam§Mr g§»`m 10 nojm A{YH$
AgV Zmhr. ^m§S>db 5000 én`mnojm A{YH$ ZgVo.
*
bKw CÚmoJ …
1949-50 À`m {\$ñH$b H${_eZÀ`m _Vo, "Á`m ì`dgm`mV 10 Vo 50 l{_H$ AgVmV d
Á`m CÚmoJmV 5 bmI én`mnojm H$_r ^m§S>db Jw§V{dbo OmVo Ë`mg bKw CÚmoJ åhUVmV.'
bKw CÚmoJmMr ì`m»`m hr Ë`m_Ü`o Jw§V{dbobo ^m§S>db d {Z_m©U hmoUmar amoO§Xmar `mdê$Z Ho$br
OmVo VgoM ^maVmVrb bJwCÚmoJm§Vrb Jw§VdUyH$sMr H$_mb aŠH$_ hr àmßV n[apñWVrZwgma dmT>{dÊ`mV
Amë`mMo ñnï> hmoVo.
1975 n`ªV bKw CÚmoJmVrb pñWa Jw§VdUyH$ _`m©Xm 7.5 bmI én`o BVH$s hmoVr. 1 _o 1975
_Ü`o hr _`m©Xm dmT>dyZ 10 bmI én`o n`ªV H$aÊ`mV Ambr. 23 Owb¡ 1980 À`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV
bKw CÚmoJmVrb pñWa ^m§S>dbmMr _`m©Xm 20 bmI ê$n`m§n`ªV dmT>{dÊ`mV Ambr. _o 1990 À`m
Am¡Úmo{JH$ YmoaUm_Ü`o ^m§S>db Jw§VdUyH$ _`m©Xm 60 bmI ê$n`o BVH$s H$aÊ`mV Ambr. VgoM Oo bKw
CÚmoJ ñWmnZoZ§Va 3 dfmªZr Amnë`m CËnmXZmn¡H$s H$_rV H$_r 30 Q>ŠHo$ CËnmXZ {Z`m©V H$aVrb
159
Ë`m§Mr ^m§S>db Jw§VdUyH$sMr _`m©Xm 75 bmI ê$n`o H$aÊ`mV Ambr. gZ 1997 À`m ApãXhþgoZ
H${_Q>rÀ`m {e\$maerZwgma hr _`m©Xm 3 H$moQ>r én`o H$aÊ`mV Ambr.
2 Am°ŠQ>m~o a 2006 amoOr H§$o Ð gaH$maZo g§_V Ho$boë`m H$m`ÚmZwgma bKw CÚmoJmMr ^m§S>db_`m©Xm 25
bmI Vo 5 H$moQ>r ê$n`o Aer R>a{dÊ`mV Ambr Amho. 28 \o$~wd« mar 2007 amoOr H|$Ðr` AW©_ͧ `m§Zr 200708 À`m AW©g§H$ën _m§S>VmZm bKw CÚmoJmMr ^m§S>db _`m©Xm 1.5 H$moQ>r én`m§n`ªV dmT>[dbr AgyZ 69
{ZdS>H$ amIrd H$maImZXmar ñdê$nmÀ`m bKwCÚmoJmgmR>r Vr 5 H$moQ>r én`o BVH$s H$aÊ`mV Ambr.
* Hw$Q>ra CÚmoJ Am{U bKw CÚmoJmMo ^maVr` AW©ì`dñWoVrb _hÎd …
^maVmÀ`m Am{W©H$, gm_m{OH$ d Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmV Hw$Q>ramoÚmoJ d bKw CÚmoJ `m§Zr _hÎdmMm
hmV^ma bmdbm Amho. amoOJma g§Yr {Z_m©U H$aÊ`mV ho CÚmoJ AmKmS>rda AmhoV gZ 2005-06 _Ü`o `m
CÚmoJmnmgyZ 294.90 bmI bmoH$m§Zm amoOJma {_imbm Amho. Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ _wë`mÀ`m gw_mao 50 Q>¸o$
CËnmXZ _wë` Hw$Q>ramoÚmoJ d bKw CÚmoJmVrb CËnmXZmVyZ `oVo. VgoM `m CÚmoJmVrb {Z`m©VrnmgyZ ~aoM
naH$s` MbZ ^maVmbm {_iVo Amho. Voìhm amoOJma {Z{_©VrgmR>r amï´>r` CËnÞmMo g_mZ dmQ>n H$aÊ`mMr
amï´>r` CËnÞmÀ`m {Z{_©VrgmR>r, gmYZgm_J«rMm n`m©ßV dmna H$aÊ`mgmR>r, CÚmoJY§ÚmÀ`m {dH|$ÐrH$aUmgmR>r,
naH$s` MbZ {_i{dÊ`mgmR>r, Am{W©H$ ñW¡`m©À`m {Z{_©VrgmR>r Hw$Q>ra CÚmoJ Am{U bKw CÚmoJ AË`§V
_hÎdmMo AmhoV.
ñdmV§Í`moÎma H$mimV ^maV gaH$maZo n§Mdm{f©H$ `moOZm§À`m _mÜ`_mVyZ Hw$Q>ra CÚmoJ d bKw CÚmoJm§Mm
{dH$mg KS>dyZ AmUÊ`mMm OmUrdnyd©H$ à`ËZ H$aÊ`mV Ambm. Ë`m_wio `m CÚmoJm§Mm {dH$mg doJmZo
hmoÊ`mg _XV Pmbr Amho. ^maVmVrb bKw CÚmoJm_Ü`o Zmo§XUrH¥$V bKw CÚmoJ d AZm|XUrH¥$V bKw CÚmoJ
Ago XmoZ àH$ma nS>VmV. {deof åhUOo AbrH$S>rb H$mimV Zm|XUrH¥$V bKw CÚmoJm§À`m VwbZoZo AZm|XUrH¥$V
bKw CÚmoJm§Mr g§»`m doJmZo dmT>V Agë`mMo {XgyZ `oVo. 1994-95 _Ü`o ^maVmV Zm|XUrH¥$V bKw CÚmoJm§Mr
g§»`m 11.61 bmI BVH$s hmoVr. Va AZm|XUrH¥$V bKw CÚmoJm§Mr g§»`m 67.99 bmI BVH$s hmoVr.
2005-2006 _Ü`o hr g§»`m AZwH«$_o 18.70 bmI d 104.7 bmI BVŠ`m n«_mUmV dmT>br.
*
Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmg_moarb g_ñ`m …
^maVr` AW©ì`dñWoV Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§Mo ñWmZ _hÎdnyU© Ago Amho. ^maV gaH$maH$Sy>Z øm
CÚmoJm§Mm {dH$mgmH$[aVm {Z`moOZmÀ`m _mÜ`_mVyZ ~aoM à`ËZ H$aÊ`mV Ambo, VWm{n, `m CÚmoJm§Mm
{dH$mg H$aÊ`mV Ano{jV `e {_imbobo Zmhr. H$maU `m CÚmoJmnwT>rb g_ñ`m nwT>rbà_mUo gm§JVm
`oVrb.
1) ^m§S>dbmMr H$_VaVm … ^maVmVrb ~hþVm§e bKw CÚmoJm§Zm Amdí`H$ Agbobo ^m§S>db
nwaoem à_mUmV d doioda CnbãY hmoV Zmhr hr EH$ à_wI g_ñ`m Amho. AdOmao, `§Ìgm_J«r d H$ƒm
160
_mb {dH$V KoÊ`mgmR>r ^m§S>dbmMr {ZVm§V JaO AgVo. Am{W©H$ nV H$_r Agë`mZo Ë`m§Zm ^m§S>db
C^o H$aUo AdKS> OmVo. bKw CÚmoJm§Zm ñdV… Odi \$mago ^m§S>db CnbãY ZgVo. XoemVrb ~±H$m d
BVa {dÎmr` g§ñWm VgoM gaH$ma `m§À`mH$Sy>Z nwaoem à_mUmV H$O©nwadR>m hmoD$ eH$V Zmhr. 1991 À`m
ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmV bKwCÚmoJmnwT>rb {dÎmr` àíZ gmoS>{dÊ`mMm Oar à`ËZ H$aÊ`mV Ambm Agbm
Var Ano{jV {dÎmnwadR>m hmoV Zgë`mMo {XgVo. Ë`m_wio `m CÚmoJm§Zm gmdH$ma d g\$mar noT>rdmbo
`m§À`mH$Sy>Z A{YH$ ì`mOXamZo H$O} ¿`mdr bmJVmV. VgoM ^m§S>dbmA^mdr bKw CÚmoJm§Zm `§Ìgm_J«r
AÚ`mdV R>odVm `oV Zmhr. n[aUm_r VmoQ>m ghZ H$amdm bmJVmo.
2) H$ÀÀ`m _mbmMm VwQ>dS>m … ^maVmVrb Hw$Q>ra d bKw CÚmoJg_moa "H$ÀÀ`m _mbmMm VwQ>dS>m'
hr EH$ g_ñ`m Amho. `m CÚmoJm§À`m {dH$mgmgmR>r `mo½` àVrÀ`m H$ÀÀ`m _mbmMm nwadR>m ñdñVmV d {Z`{_V
hmoUo Amdí`H$ Amho. ~hþg§»` Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§Zm ñWm{ZH$ H$ÀÀ`m _mbmda Adb§~yZ amhmdo bmJVo.
`mMm \$m`Xm ñWm{ZH$ ì`mnmar KoVmV. CÚmoJmH$Sy>Z n¸$m _mb H$_r qH$_Vrbm {dH$V KoVmV d H$ƒm _mb
A{YH$ qH$_Vrbm {dHy$Z Ë`m§Mo Xwhoar emofU H$aVmV. ^maVmV H$ÀÀ`m _mbmMm VwQ>dS>m Agë`mZo ~è`mMdoim
gaH$ma {Z`§{ÌV dmQ>n nÕVr gwê$ H$aVo. Ë`mV _moR>çm CÚmoJm§Zm A{YH$ {hñgm {_iVmo. VgoM dmQ>n nÕVr
hr H$m`©j_ ZgVo. n[aUm_r `m CÚmoJmVrb CËnmXZ hbŠ`m XOm©Mo d _hmJS>o R>aVo. Ë`m_wio ñnYm©Ë_H$Vm
H$_r amhVo. WmoS>Š`mV bKw CÚmoJm§Zm H$ÀÀ`m _mbmÀ`m AS>MUtZm Vm|S> Úmdo bmJVo.
3) nm`m^yV gww{dYm§Mr H$_VaVm … ^maVmVrb Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§Zm nm`m^yV gw{dYm§À`m
AS>MUtZm Vm|S> Úmdo bmJVo. drO nwadR>m, nmUr nwadR>m, dmhVyH$ d XiUdiUmMr gmYZo B. nm`m^yV
gw{dYm§Mr H$_VaVm OmUdVo. _moR>çm CÚmoJm§À`m VwbZoV bKw CÚmoJm§À`m nm`m^yV gw{dYm§À`m H$_VaVoMo
ñdê$n J§^ra Amho. A{Z`{_V drO nwadR>çmMm àíZ Va AË`§V H$R>rU àíZ Amho. Ë`m_wio EH$Va
CËnmXZ H$_r H$amdo bmJVo qH$dm ~§X R>odmdo bmJVo. {edm` XoemÀ`m {d{dY IoS>çmV H$m`©aV AgUmè`m
bKw CÚmoJm§Zm dmhVyH$ d XiUdiUmMr gw{dYm ~mOma_m{hVr `m§Mr dmZdm OmUdVo. Ë`m_wio øm
CÚmoJm§Zm Amnbm {dH$mg KS>dyZ AmUÊ`mV AZoH$ AS>MUtZm gm_moao Omdo bmJVo.
4) CËnmXZ VÌm§Mr g_ñ`m … AmYw{ZH$ CËnmXZ V§ÌmMm dmna Ho$ë`mg H$_r CËnmXZ IMm©V
XO}Xma CËnmXZ H$aVm `oVo. _mÌ ^maVmVrb Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmV AOyZhr OwZmQ> d na§namJV CËnmXZ
V§ÌmMm dmna Ho$bm OmV Amho. bKw CÚmoOH$ ho A{e{jV Agë`mZo d ~aoMgo ì`dgm` ho d§ena§naoZo
MmbV Ambo Agë`mZo ZdrZ CËnmXZ V§Ì nÕV `mMm Vo Adb§~ H$ê$ eH$V ZmhrV. Ë`mMr Ver
_mZ{gH$Vmhr ZgVo. Ë`m_wio dñVyMm XOm© H$_r àVrMm amhVmo. Voìhm CËnmXZ V§ÌmMr g_ñ`o_wio `m
CÚmoOH$m§Zm AZoH$ AS>MUtZm gm_Zm H$amdm bmJVmo.
5) _mbmÀ`m {dH«$sMr g_ñ`m … ^maVmVrb Hw$Q>ra dbKw CÚmoJmVrb CËnmXrV _mbmMr {dH«$s
H$aÊ`mgmR>r g§K{Q>V ~mOmanoR>oMr Amdí`H$Vm Amho. na§Vw {VMm A^md {XgyZ `oVmo. Ë`m_wio `m joÌmVrb
161
~r.E.^mJ-1 … ^maVr` AW©ì`dñWm/11
CÚmoJm§Zm Amnë`m _mbmMr {dH«$s `mo½` àH$mao d `mo½` qH$_Vrbm H$aVm `oV Zmhr. VgoM `m CÚmoOH$m§Zm
~mOmam~ÔbMr nyU© _m{hVr hr ZgVo qH$dm `m CÚmoJm§Mr ñdV…Mr Aer {dH«$s ì`dñWm ZgVo. n[aUm_V… `m
CÚmoJm§Mr CËnmXZo J«mhH$mn`ªV nmohMV ZmhrV. Ë`m§Mr `mo½` JwUdÎmm J«mhH$mg_moa _m§S>br OmV Zmhr. Ë`m_wio
ho CÚmoJ ñnY}V H$_r nS>VmV. VgoM Am{W©H$ AS>MUr_wio `m CÚmoJm§Zm Amnë`m dñVy H$_r qH$_Vrbm {dH$mì`m
bmJVmV. Voìhm gaH$mabm bKw CÚmoJm§À`m _mb{dH«$s ~m~VÀ`m AS>MUr Xya H$aÊ`mgmR>r à`ËZ H$amdo bmJVmV.
6) H$am§Mm dmT>Vm ~moOm … Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§_Ü`o CËnm{XV hmoUmè`m dñVyda {Za{Zamù`m
àH$maÀ`m H$am§Mm ~amM _moR>m ~moOm Amho. `m CÚmoJmV dmnaÊ`mV `oUmmè`m H$ÀÀ`m _mbmda OH$mV
bmXbr OmVo. VgoM `m CÚmoJmV V`ma hmoUmè`m _mbmdahr {dH«$sH$a ^amdm bmJVmo. Ë`m_wio CËnmXZ
IMm©V dmT> hmoD$Z Zâ`mMo à_mU H$_r amhVo. Ë`mgmR>r gaH$maZo bKw CÚmoJm§Zm H$a gdbVr, _m\$s
Am{U {Z`_mVrb {e{WbVm B. gmo`r CnbãY H$ê$Z Úmì`mV.
7) _moR>çm CÚmoJm§~amo~a ñnYm© … _moR>çm CÚmoJmVrb CËnmXZo hr Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmVrb
CËnmXZmer ñnYm© H$arV Agë`m_wio AZoH$ g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV. _moR>çm CÚmoJmVrb Jw§VdUyH$, CËnmXZ
aMZm d {dH«$sì`dñWm hr bKwCÚmoJm§À`m VwbZoZo A{YH$ gag Agë`m_wio `m ñnY}V bKw CÚmoJ _mJo
nS>VmV. n[aUm_r _mJUrÀ`m A^mdmZo CÚmoJ EH$ Va Zï> hmoVmV ZmhrVa H$go~go {Q>H$VmV.
8) g§KQ>ZoMm A^md … `m CÚmoJmVrb H$mamJra ho A{e{jV d AkmZr AgVmV. Ë`m_wio Ë`m§Zm
g§KQ>ZoMo _hÎd H$iV Zmhr. _O~yV d gm_Ï`©embr g§KQ>Zm V`ma H$aÊ`mH$arVm nwaogo à`ËZ Ho$bo OmV
ZmhrV. Ë`m_wio g§KQ>Zm V`ma hmoV Zmhr. n[aUm_r `m CÚmoJm§Zm AZoH$ AS>MUtZm Vm|S> Úmdo bmJVo.
9) à{ejU d g§emoYZmMr g_ñ`m … Hw$Q>ra CÚmoJ d bKw CÚmoJmVrb H$_©Mmè`m§Zm à{ejU
XoÊ`mMr H$moUË`mhr àH$maMr ì`dñWm CnbãY ZgVo VgoM g§emoYZ H$m`© H$aÊ`mH$arVm nwaogm IM©
H$aÊ`mMr Am{W©H$ Hw$dV gwÕm `m CÚmoJm§Mr AgV Zmhr. n[aUm_r à{ejU d g§emoYZmÀ`m A^mdm_wio
`m CÚmoJm§Mm {dH$mg hmoD$ eH$V Zmhr.
10) AmOmar CÚmoJm§Mr g_ñ`m … A{bH$S>rb H$mimV AmOmar bKw CÚmoJm§À`m g§»`oV dmT>
hmoV Agë`mZo hm àíZ {Xdg|{Xdg OQ>rb hmoV Amho. _mM© 2005 AIoa 1,38,811 bKw CÚmoJ
AmOmar hmoVo Va Ë`mÀ`mH$S>rb WH$~mH$s 5,380 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr. H$m_Jmam§Mm n«íZ, H$am§Mm
dmT>Vm hmoOm, AH$m`©j_ ì`dñWmnZ, _moR>çm CÚmoJmer ñnYm© H$aÊ`mV AS>MU `mgma»`m H$maUm_wio
bKw CÚmoJ AmOmar nS>Ê`mMo à_mU OmñV Amho.
11) Am{W©H$ gwYmaUm§Mm à{VHy$b n[aUm_ … ^maV gaH$maZo 1991 _Ü`o ZdrZ Am{W©H$
YmoaUmMm ñdrH$ma Ho$bm. `m YmoaUmV ImOJrH$aU, CXmarH$aU d OmJ{VH$sH$aU `mda ^a XoÊ`mV
Ambm. `m YmoaUmMo à{VHy$b n[aUm_ åhUyZ OmJ{VH$sH$aUmÀ`m à{H«$`oV MrZ_Yrb dñVy ^maVr`
~mOmanoR>oV ñdñV qH$_VrV CnbãY Pmë`m AmhoV. 1999-2000 nmgyZ MrZÀ`m dñVy§Zr ^maVr`
162
~mOmanoR> H$m~rO Ho$br Amho. ñdñV d {XImD$ dñVy Agë`mZo bmoH$m§Mr _mJUr hr gVV dmT>V Amho.
MrZ_Yrb bKw CÚmoJmVrb CËnmXZ IM© H$_r Agë`m_wio ^maVr` CÚmoJm§da Ë`mMm à{VHy$b n[aUm_
Pmbobm Amho. H$mnS> CÚmoJ, BboŠQ´>m°{ZŠg dñVy, IoiUr, embo` dñVy BË`mXr ~m~VrV hr pñWVr
AmT>iVo. WmoS>Š`mV Zì`m Am{W©H$ YmoaUmZo ^maVmVrb bKw CÚmoJm§g_moa AZoH$ AmìhmZo {Z_m©U Pmbr
AmhoV.
12) BVa g_ñ`m … ^maVmVrb bKw CÚmoJmg_moa darb gd© g_ñ`m {edm` H$maImÝ`m§Zm OmJm,
_mb gmR>dUyH$sgmR>r JmoXm_o, AÚ`mdV AmH$S>odmarMm A^md, H$_r gm¡XmeŠVr B. g_ñ`m Cä`m AmhoV.
VgoM gaH$maZo bKw d Hw$Q>ra CÚmoJm§Zm Am{W©H$ d BVa gdbVr {Xë`mZo ~moJg bKw CÚmoJm§Mr g§»`m
dmT>V Amho. Ë`m§Mm emoY KodyZ Ë`mda H$S>H$ H$madmB© Ho$br nm{hOo. OmJ{VH$sH$aUmÀ`m `wJmV ñnYm©Ë_H$
n[apñWVrbm gm_moao OmÊ`mMo gm_Ï`© øm CÚmoJmH$S>o Zmhr. XoemVrb bKw CÚmoJmVrb AZoH$ CËnmXZo
OmJ{VH$ ~mOmanoR>oV _hÎdmMr AgyZhr `m g_ñ`m_wio XoemVrb bKw CÚmoJ Vr àmßV H$ê$ eH$V
ZmhrV ho dmñVd Amho. darb gd© g_ñ`m gaH$maZo gmoS>{dë`m{edm` Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmMo ^{dVì`
C‚db hmoUma Zmhr ho {ZpíMV!
*
^maVmVrb bKw CÚmoJm§À`m g_ñ`m gmoS>{dÊ`mH$arVm emgH$s` YmoaU d H$m`©H«$_ Cnm``moOZm:
ñdmV§Í`moÎma H$mimV ^maV gaH$maZo Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmg_moarb {d{dY àíZm§Mr gmoS>dUyH$
H$aÊ`mgmR>r AZoH$ Cnm` `moOZm Ho$ë`m AmhoV. AW©ì`dñWoVrb øm CÚmoJm§Mo _hÎd bjmV KoD$Z
1948 Am{U 1956 gmbÀ`m Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV VgoM n§Md[f©H$ `moOZmV `m CÚmoJm§Zm àmYmÝ`
XoÊ`mV Ambo Amho. `m joÌmgmR>r ghmì`m `moOZoV 1945 H$moQ>r ê$n`o, gmVì`m `moOZoV 3249 H$moQ>r
ê$n`o Am{U AmR>ì`m `moOZoV 6334 H$moQ>r ê$n`m§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr. ^maV gaH$maZo am~{dbobo
{d{dY H$m`©H«$_ d YmoaUo `m§Mr MMm© nwT>rb à_mUo … 1) bKw CÚmoJm§À`m g_ñ`m nmhUr g{_Ë`m … ^maV gaH$mZo Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§À`m
g_ñ`mMm Aä`mg H$ê$Z {e\$maer H$aÊ`mgmR>r AZoH$ Vk g{_Ë`m Zo_Ê`mV Amë`m. Am§Vaamï´>r`
{Z`moOZ g§K (1950) àm. S>r.Or. H$d} `m§À`m AÜ`jVoImbr 1955 _Ü`o Zo_Ê`mV Ambobr J«m_moÚmoJ
d bKw CÚmoJ g{_Vr, OnmZr g§K (1960), bKw CÚmoJ CËnmXH$Vm g§K (1960,bKw CÚmoJ), Am§Vaamï´>r`
àXrK©H$mbrZ {Z`moOZ g§K (1963), bmoH$ZmW g{_Vr (1969) BË`mXr g{_Ë`m§À`m {e\$maer bjmV
KoD$Z emgZmZo doimodoir Amnë`m bKw CÚmoJ{df`H$ YmoaUmV ~Xb Ho$bo Ammho.
2) {d{dY _§S>imMr d g§ñWm§Mr {Z_uVr … ñdmV§Í`moÎma H$mimV ^maV gaH$maZo Hw$Q>ra d
bKw CÚmoJmg_moarb àíZ gmoS>{dÊ`mgmR>r d Ë`m§Mm {Z`moOZ~Õ {dH$mg KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r {d{dY
_§S>im§Mr ñWmnZm Ho$br Amho. Ë`m_Ü`o gaH$maZo Hw$Q>ra CÚmoJ _§S>i (1948), H|$Ðr` aoer_ _§S>i
(1949), bKw CÚmoJ _§S>i (1952), A{Ib ^maVr` hñVmoÚmoJ _§S>i (1951), A{Ib ^maVr`
163
hmV_mJ _§S>i (1952), A{Ib ^maVr` ImXr d J«m_moÚmoJ Am`moJ (1953), H$mÏ`m ~moS>©, amï´>r`
bKw CÚmoJ _hm_§S>i (1955) ^maVr` hñVmoÚmoJ {dH$mg _hm_§S>i (1958) BË`mXr _§S>imMr ñWmnZm
Ho$br Amho. hr _§S>io Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmÀ`m g_ñ`mMm Aä`mg H$ê$Z Cnm` emoYyZ Ë`m gmoS>{dÊ`mMm
d Ë`m§Mm {dH$mg KS>dyZ AmUÊ`mMm à`ËZ H$arV AmhoV.
3) ^m§S>db nwadR>çmÀ`m gw{dYm§_Ü`o dmT> … Hw$Q>ra d bKw CÚmoJY§Úm§Zm nwaogo d `mo½` ì`mOXamZo
^m§S>db CnbãY ìhmdo `mgmR>r ^maV gaH$maZo AZoH$ g§ñWm ñWmnZ Ho$ë`m AmhoV. amï´>r`rH¥$V ~±H$m,
BVa {dÎmr` g§ñWm `m joÌmbm Aën ì`mOXamZo _Ü`_ d XrK© _wXVrMm H$O© nwadR>m H$aVmV. ^maVr`
ñQ>oQ> ~±H$, ì`mnmar ~±H$m, amÁ` {dÎm _hm_§S>io, amÁ` gaH$ma XoIrb bKw CÚmoJm§Zm AW©ghmæ` H$arV
AmhoV. 1960 _Ü`o [aPìh© ~±Ho$Zo "H$O© h_r `moOZm' gwê$ Ho$br Amho. `m `moOZoZwgma bKw CÚmoJm§Zm
^maVmVrb ~±H$m H$O© XoÊ`mg V`ma Pmë`m AmhoV. amï´>r`rH$aUmZ§Va hr ì`mnmar ~±H$m§Zr bKw CÚmoJm§Zm
H$O©nwadR>m H$aÊ`mMm Amnë`m YmoaUmV ~Xb H$ê$Z gdbVrÀ`m ì`mOXamZo A{YH$ à_mUmV H$O©
nwadR>m Ho$bm Amho. VgoM bKw CÚmoJm§Zm H$O© nwadR>m H$aÊ`mgmR>r 1990 _Ü`o "^maVr` bKw CÚmoJ
{dH$mg ~±H$ ñWmnZ H$aÊ`mV Ambr. `m ~±Ho$Zo bKw CÚmoJm§Zm 1990-91 _Ü`o 1508 H$moQ>r én`m§Mm
H$O©nwadR>m Ho$bm Amho. `m{edm` `m CÚmoJm§Zm H$O© nwadR>m H$aÊ`mgmR>r 30 Am¡Úmo{JH$ nVnwadR>m
g§ñWm ñWmnZ H$aÊ`mV Amë`m AmhoV. ^maVr` ñQ>oQ> ~±H$hr H$O© CnbãY H$ê$Z XoVo. ^maVmVrb bKw
CÚmoJm§Zm {d{dY ~±H$m§H$Sy>Z gZ 2001-02 `m dfu 22,917 H$moQ>r én`m§Mm H$O©nwadR>m H$aÊ`mV
Ambm.
4) H$ÀÀ`m _mbmMr CnbãYVm … `m CÚmoJm§Zm CÎm_ XOm©À`m H$ÀÀ`m _mbmMm nwadR>m nwaoem
à_mUmV d doioda ìhmdm `mgmR>r gaH$maZo _XV Ho$br Amho. Am¡Úmo{JH$ ghH$mar g§ñWm_m\©$V gaH$ma
H$ÀÀ`m _mbmMm nwadR>m H$aVo. amÁ` ì`mnma _hm_§S>i bKw CÚmoJmgmR>r bmJUmam H$ƒm _mb naXoemVyZ
Am`mV H$aVo.
5) {dH«$s ì`dñWm … Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm_Ü`o CËnmXrV hmoUmè`m _mbmMr {dH«$s `mo½` àH$mao
ìhmdr `mgmR>r gaH$ma XoemV Am{U {dXoemV {d{dY dñVy§À`m àXe©ZmMo Am`moOZ H$aVo `m CÚmoJmVrb
_mbmMr {dH«$s dmT>{dÊ`mgmR>r ^maVmVrb à_wI ehamV {dH«$r H|$Ðo C^maÊ`mV Ambr AmhoV. VgoM
{dXoemV dñVy_mbmMr {dH«$s H$aÊ`mgmR>r ^maV gaH$maZo 1955 _Ü`o {Z`m©V {dH$mg _hm_§S>io ñWmnZ
Ho$br AmhoV. hr {Z`m©V {dH$mg _§S>io ~mOmamMr _m{hVr XoD$Z {dH«$sgmR>r _XV H$aVmV.
6) AmYw{ZH$ `§Ìgm_J«rMr CnbãYVm … `m CÚmoJm§Zm AmYw{ZH$ `§Ìgm_J«r CnbãY ìhmdr
`mgmR>r gaH$maZo amï´>r` bKw CÚmoJ _hm_§S>imMr ñWmnZm Ho$br. `m _§S>im_m\©$V Amdí`H$ Vr `§Ìgm_J«r
CnbãY H$ê$Z {Xbr OmVo. AmYw{ZH$ `§Ìgm_J«rÀ`m dmnamMo \$m`Xo gm§JyZ Ë`mÀ`m dmnamg CÚwŠV Ho$bo
OmVo. `mgmR>r `§ÌmMr àmË`{jHo$ ^maVmVrb {d{dY {R>H$mUr gaH$ma _m\©$V XmI{dbr OmVmV d _mJUr
164
à_mUo `§Ìgm_J«r nwa{dbr OmVo.
7) Vm§{ÌH$ {ejUmÀ`m gmoB© … Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmV H$m_ H$aUmè`m H$m_Jmam§Zm Vm§{ÌH$
{ejUmÀ`m gmoB© CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r gaH$maZo AZoH$ à{ejU H|$Ðo CKS>br AmhoV. J«m_rU ^mJmVrb
CÚmoJm§Zm Vm§{ÌH$ kmZ nwa{dÊ`mgmR>r gaH$maZo Vm§{ÌH$ {ejU XoUmar {\$aVr H|$Ðo C^mabr AmhoV. Ë`m_wio
IoS>çmnmS>çmVrb H$mam{Jam§Zm Vm§{ÌH$ {ejUmMr gmo` CnbãY Pmbr Amho. ZdrZ Vm§{ÌH$ kmZ, AmYw{ZH$
`§Ì dmnamMr nÕV `mMr àmË`{jHo$ XmI{dbr OmVmV. VgoM "_Ü`dVu bKw CÚmoJ g§KQ>Zm' hr CÚmoOH$m§Zm
Vm§{ÌH$ ~m~r~Ôb _mJ©Xe©Z H$aVo.
8) gaH$ma _m\©$V _mbmMr IaoXr … bKw CÚmoJm§Zm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r gaH$ma ñdV… nwT>mH$ma
KoD$Z `m CÚmoJmV V`ma hmoUmam _mb _moR>çm à_mUmV IaoXr H$aVo. Va H$mhr doim A{YH$ qH$_VrZo
IaoXr H$aVo. CXm. ^maVmVrb ImXr CÚmoJmbm CÎmoOZ XoÊAmgmR>r MVwW© loUr H$m_Jmam§Zm JUdoemgmR>r
ImXrMm dmna gŠVrMm Ho$bm Amho. Ë`mgmR>r gaH$maZo ImXrMr IaoXr bKw CÚmoJmH$Sy>Z H$amdr Aer
gŠVr H$aÊ`mV Ambr Amho.
9) Am¡Úmo{JH$ dgmhVr … Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§Zm Amdí`H$ AgUmè`m {d{dY gmoB© EH$Ì
CnbãY ìhmì`mV CXm. …- nmUr, drO, añVo, ~±H$, nmoñQ>, XiUdiU BË`mXr åhUyZ gd© gmo`tZr
`wŠV Aem Am¡Úmo{JH$ dgmhVr {Z_m©U H$aÊ`mMo à`ËZ gaH$maZo Ho$bo. ghmì`m `moOZo AIoa XoemV
662 Am¡Úmo{JH$ dgmhVrV 13467 bKw CÚmoJ H$m`©aV hmoVo. Ë`mMo dm{f©H$ CËnmXZ 363 H$moQ>r ê$n`m§Mo
hmoVo. Ë`m_Ü`o 2.2 bmI bmoH$m§Zm amoOJma CnbãY Pmbm.
10) ghH$mar g§ñWm§Mr ñWmnZm … ^maVmVrb bKw d Hw$Q>ra CÚmoJm§À`m g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r
d Ë`mMm {dH$mg KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r gaH$maZo `m CÚmoJmV ghH$mar g§ñWm§Mr ñWmnZm Ho$br Amho.
`m g§ñWm_m\©$V bKw CÚmoJm§Zm H$O©nwadR>m, H$ÀÀ`m _mbmMm nwadR>m, nŠŠ`m _mbmMr {dH«$s B. H$m`}
Ho$br OmVmV. ^maVmV gÜ`m 54,112 nojm A{YH$ Am¡Úmo{JH$ ghH$mar g§ñWm H$m`©aV AmhoV.
Aem àH$mao ^maV gaH$maZo Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmg_moarb g_ñ`m gmoS>{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm
Amho. na§Vw gaH$mabm \$mago `e {_iVmZm {XgV Zmhr. VgoM gÜ`mÀ`m OmJ{VH$sH$aUmÀ`m `wJmV
H$mhr ZdrZ àíZ OÝ_mbm `oV AmhoV. Ë`m_wio `m CÚmoJmVrb AmOmar CÚmoJm§Mm àíZ J§^ra Amho.
Ë`mgmR>r gaH$maZo A{YH$ n`ËZ H$ê$Z `m CÚmoJm§À`m {dH$mgmbm ~iH$Q>r XoUo Amdí`H$ Amho. H$maU
H$_r ^m§S>dbmV A{YH$ amoOJma XoUmam, {Z`m©VrVyZ A{YH$ naH$s` MbZ {_idyZ XoUmè`m `m CÚmoJmMm
^{dî` H$mihr C‚db AgUma Amho.
165
2.2.3 gmR>r ñd`§AÜ``Z àíZ …
`mo½` n`m©`mMr {ZdS> H$ê$Z {dYmZo nyU© H$am.
1)..........ho bhmZ à_mUmda gm_mÝ`V… KamKamVyZ Mmb{dbo OmUmao CÚmoJ AmhoV.
A) bKw CÚmoJ ~) _moR>o CÚmoJ H$) Hw$Q>raCÚmoJ S>) `mn¡H$s Zmhr.
2) ............_Ü`o ^maVr` bKw CÚmoJ {dH$mg ~±Ho$Mr ñWmnZm H$aÊ`mV Ambr.
A) 1990 ~) 1991 H$) 1980 S>) 1993
3) ^maVmV eoVrZ§VaMm amoOJma CnbãY H$ê$Z XoUmam.... CÚmoJ Amho.
A) _moR>o ~) Hw$Q>ra d bKw H$) dmhVyH$ d XiUdiU S>) `mn¡H$s Zmhr.
4) ApìXhþgoZ H${_Q>rÀ`m {e\$maerZwgma bKw CÚmoJm§Mr ^m§S>db Jw§VdUyH$ _`m©Xm........én`o H$aÊ`mV
Ambr.
A) 3 H$moQ>r ~)5 H$moQ>r H$) 2.5 H$moQ>r S>) `mn¡H$s Zmhr.
5) bKw CÚmoJY§Xo ho.......AgVmV.
A) ^m§S>db àYmZ ~) l_àYmZ H$) A Am{U ~ S>) `mn¡H$s Zmhr.
2.2.4 Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr g_ñ`m …
*
àmñVm{dH$ …
A[bH$S>rb H$mimV Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr g_ñ`m {Xdg|{Xdg dmT>V Amho. `m g_ñ`oMo
ñdê$n hr A{Ve` J§^ra hmoV Amho. Am¡Úmo{JH$ AmOmanUm_wio ~oamoOJmar, gmYZgm_J«rMm Anì``
dmT>V Amho. gÜ`…pñWVrV Agbobo Am¡Úmo{JH$ AmOmanU H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ H$aUo JaOoMo Amho.
AmOmanUmda Cnmo``moOZm `moOZo Amdí`H$ Amho. AmOmanUmÀ`m H$maUm§Mm emoY KoD$Z Vo {Z_m©U hmoUma
Zmhr `mMr XjVm KoUo _hÎdmMo Amho. àñVyV àH$aUmV AmOmanUmMr H$maUo, n[aUm_ d Cnm` `m§Mr
MMm© Ho$br Amho.
*
Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMm AW© …
Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ g§ñWm§Mr H$m_{Jar Ooìhm \$maer g_mYmZH$maH$ ZgVo, Ë`m§Zm gmVË`mZo VmoQ>m ghZ
H$amdm bmJVmo d _moR>çm à_mUmV H$O© H$mTy>Z Amnbm IM© ^mJdmdm bmJVmo, Aer AZoH$ df} AZw^dmg
`oUmè`m CËnmXZ g§ñWoÀ`m pñWVrbm Am¡Úmo{JH$ AmOmanU åhUVmV. AmOmar CËnmXZ g§ñWobm H$ƒm
_mb IaoXr, doVZ XoUo `mgmR>r hr H$O© H$mT>mdo bmJVo.
166
AmOmar CÚmoJ H§$nZr H$m`Xm 1985 (Sick Industrial Companies Act-1985-STCA) 1985
hm H$m`Xm ApñVËdmV `oÊ`mnydu Am¡Úmo{JH$ AmOmanU H$embm åhUmdo `m g§~§Yr EH$dmŠ`Vm ZìhVr.
VWm{n AbrH$S>o 1985 `m AmOmar CÚmoJ H§$nZr H$m`ÚmVrb VaVwXrZwgma, Or CÚmoJg§Wm, H§$nZr 7
dfm©nmgyZ Zm|Xbobr Amho. na§Vw {VMo Mmby d `mnyduÀ`m H$mhr dfm©V {Vbm Am{W©H$ ZwH$gmZ Pmbobo Amho,
VgoM {VMm VmoQ>m {VÀ`m {Zìdi _mb_Îmm qH$_VrBVH$m gmR>bobm Amho. Aem Am¡Úmo{JH$ H§$nZrbm AmOmar
åhUyZ Omhra H$aVm `oVo.
1992 nyduÀ`m H$m`ÚmV gwYmaUm H$aÊ`mV Ambr. Ë`mZwgma Or ì`dgm{`H$ g§ñWm åhUyZ 5
dfm©nmgyZ Zm|XUr Pmbr Amho d {VMm VmoQ>m {VÀ`m {Zìdi _mb_Îmm qH$_Vr BVH$m gmR>bobm Amho
{Vbm AmOmar H§$nZr g§~moYbo OmVo. AmOmar H§$nZr g§~§YrMm hm H$m`Xm gwédmVrbm Ho$di ImOJr
joÌmVrb H§$nÝ`m§Zm bmJy hmoVm _mÌ {S>g|~a 1991 nmgyZ gmd©O{ZH$ joÌmVrb H§$nÝ`m§Zmhr hm H$m`Xm
bmJy H$aÊ`mV Ambm.
*
^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMo ñdê$n$ …
Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMm àíZ Joë`m AZoH$ dfm©nmgyZ ^maVmg ^oS>gmdV Amho. gÜ`m Va `m
àíZmZo J§^ra ñdê$n YmaU Ho$bo Amho. Am¡Úmo{JH$ g§ñWm§À`m {dñVmam~amo~a Ë`m§À`m AmOmanUmÀ`m
g_ñ`m§_Ü`o {Xdg|{Xdg dmT> hmoV Amho. n[aUm_r ^maVmV gm_m{OH$ d Am{W©H$ g_ñ`m {Z_m©U hmoV
Amho. 1991 nmgyZ AmOmar CÚmoJm§À`m g§»`oV {Xdg|{Xdg dmT> hmoV Agë`mMo {XgVo. 1980 gmbr
^maVmVrb AmOmar CÚmoJm§Mr g§»`m 24,550 hmoVr Va Ë`m§À`mH$S>rb {d{dY ~±H$m§Mr WH$~mH$s 1809
H$moQ>r én`o hmoVr, _mM© 2003 AIoa XoemVrb AmOmar Am¡Úmo{JH$ g§ñWm§Mr EHy$U g§»`m 1,71, 376
n`ªV dmT>br. _mM© 2005 AIoa 1,38,811 bKw CÚmoJ AmOmar hmoVo. Va Ë`mÀ`mH$S>rb WH$~mH$s
5,380 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr. `mMmM AW© Agm H$s, Joë`m XmoZ VrZ XeH$mV AmOmar CÚmoJm§À`m
g§»`oV gmVË`mZo dmT> hmoV Amho.
*
Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr H$maUo …
^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanU {Z_m©U hmoUmè`m H$maUm§Mr àm_w»`mZo XmoZ JQ>mV {d^mJUr
Ho$br OmVo. Ë`m_Ü`o ~mø KQ>H$ Am{U A§VJ©V KQ>H$ `m§Mm g_mdoe hmoVmo. ~mø KQ>H$mV H§$nZr
~mhoarb KQ>H$m§Mm g_mdoe hmoV AgyZ `m KQ>H$m§da H§$nZrMo {Z`§ÌU ZgVo. `m_Ü`o drO nwadR>çmVrb
I§S>, _mJUr H$nmV, AmXmZ gm_J«rMm Anwam nwadR>m, gaH$mar YmoaUo B. g_mdoe hmoVmo. A§VJ©V KQ>H$mV
CËnmXZ, ì`dñWmnZ, {dÎmr` à~§Y BË`mXtMm g_mdoe hmoVmo. `mda H§$nZrMo {Z`§ÌU AgVo. XoemVrb
Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmÀ`m {d{dY H$maUm§Mr MMm© nwT>rb à_mUo …
A) ~mø KQ>H$ …
^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmg O~m~Xma Agbobr ~mø H$maUo nwT>rb à_mUo AmhoV.
167
1) I§S>rV drO nwadR>m … ^maVmVrb AZoH$ Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ g§ñWm§Zm doimodoir I§S>rV
drOnwadR>çmÀ`m g_ñ`obm Vm|S> Úmdo bmJVo. amÁ` gaH$maH$Sy>Z drO nwadR>çmV AZoH$ doim H$nmV
Ho$br OmVo. H$maU JaOoÀ`m _mZmZo drO {Z{_©Vr H$_r à_mUmV CnbãY hmoVo. åhUOoM drOoMr _mJUr
d nwadR>m `m_Ü`o Ag_Vmob Agë`mZo drO nwadR>çmV I§S> nS>Vmo. d Ë`mMm CËnmXZmda n[aUm_
hmoVmo. Ë`m_wio CËnmXZ j_VoMm nyU©nUo dmna H$aVm `oV Zmhr. n[aUm_r CËnmXZ g§ñWm§Zm VmoQ>m ghZ
H$amdm bmJVmo d H$mbm§VamZo Ë`m AmOmar nS>VmV. VgoM `m àíZm§Mr Pi Xwæ`_ CÚmoJm§Zmhr bmJVo.
`m CÚmoJmVrb CËnmXrV _mbmMr _mJUr H$_r Pmë`mg Ë`mMrhr _mJUr KQ>Vo. Vo CÚmoJ AmOmar
nS>VmV.
2) H$ƒm _mbmMm VwQ>dS>m … CËnmXZmgmR>r Amdí`H$ Agbobm `mo½` XOm©Mm H$ƒm _mbmÀ`m
CnbãYVo A^mdr CËnmXZ à{H«$`oV I§S> nS>Vmo. XoemVrb ~hþVm§er _moR>o CÚmoJ H$ÀÀ`m _mbmgmR>r
Am`mVrda AS>MUr_wio `m CÚmoJm§Zm Zoh_rM H$ÀÀ`m _mbmMr Q>§MmB© ^mgVo. ^maVmVrb Am¡Úmo{JH$
AmOmanU dmT>Ê`mMo ho EH$ _hÎdmMo H$maU Amho.
3) emgH$s` YmoaU … gaH$maÀ`m Am`mV, {Z`m©V, Am¡Úmo{JH$ nadmZm, H$amamonU BË`mXr
YmoaUm_wio EH$mH$s ~Xb Pmë`mg AZoH$ CÚmoJg§ñWm AmOmar nS>VmV. CXm. EImÚm {d{eï> dñVy~m~VÀ`m
CXma Am`mV YmoaUm_wio Ë`m dñVy CËnmXZ H$aUmè`m CËnmXZ g§ñWm VgoM n`m©`r dñVy {Z_m©U H$aUmè`m
CËnmXZ g§ñWm§da A{Zð> n[aUm_ hmoD$ eH$Vmo. VgoM N>moQ>çm CÚmoJmgmR>r amIyZ R>odboë`m dñVy CËnmXZm~m~V
_moR>çm CÚmoJm§Zm CXma nadmZo {Xë`mg N>moQ>çm CÚmoJmda Ë`mMm {dnarV n[aUm_ hmoD$Z N>moQ>o CÚmoJ
AmOmar nS>Ê`mMr {^Vr {Z_m©U hmoVo. A{bH$S>rb H$mimV ^maV OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoV () gm_rb
Pmë`mnmgyZ ~maVr` ~mOmanoR>m {dXoer CËnmXH$m§Zm Iwë`m H$aÊ`mV Amë`m AmhoV. Ë`m_wio AZoH$
Am¡Úmo{JH$ g§ñWm§Zm ApñVËdmgmR>r PJS>mdo bmJV Amho. WmoS>Š`mV ^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmg
gaH$maMo Am¡Úmo{JH$ YmoaU ~è`mM A§er O~m~Xma Agë`mMo {XgVo.
~) A§VJ©V KQ>H$ …
^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanU dmT>Ê`mg ~mø KQ>H$mBVHo$M A§VJ©V KQ>H$ hr O~m~Xma AmhoV Ë`m§Mr
MMm© nwT>rbà_mUo …
1) {dÎmr` g_ñ`m … ^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanU ho àm_w»`mZo {dÎmr` g_ñ`oVyZ {Z_m©U
Pmbo Amho. AZoH$ Am¡Úmo{JH$ H§$nÝ`m§Zm Ë`m§À`m C^maUrÀ`m AdñWonmgyZM {dÎmr` g_ñ`m§Zm Vm|S>
Úmdo bmJV Amho. _moR>çm CÚmoJm§À`m VwbZoV bKw CÚmoJm§Mr pñWVr AË`§V ZmOyH$ AgVo. Aem CÚmoJm§Zm
~±H$m§H$Sy>Z KoVbobr H$O} doioda naV Z H$aVm Amë`m_wio Ë`À`mH$S>rb H$Om©Mm ^ma dmTy>Z AmOmanUmMr
g_ñ`m {Z_m©U Pmbr Amho. bKw CÚmoJm§Zm doioV H$O© nwadR>m Z Pmë`mZo Ë`m§À`m CËnmXZmda A{Zï>
168
n[aUm_ Pmbm Amho. Am{W©H$ gwYmaUm H$mimV ^maVmVrb ~hþg§»` CÚmoJ {dÎmr` g§H$Q>mV gmnS>bo
Amho. Ë`m_wio Ë`m§Mo AmOmanU dmT>V Amho.
2. ì`dñWmnZ g_ñ`m … Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMo gdm©V _hÎdmMo A§VJ©V H$maU åhUOo ì`dñWmnH$s`
g_ñ`m hmo`. XoemVrb Am¡Úmo{JH$ H§$nÝ`m§Zr Amnbo CËnmXZ, IaoXr-{dH«$s, {dÎmr` d H$_©Mmar ì`dñWmnZ
BË`mXr~m~VrV `mo½` {ZU©` Z KoVë`m_wio Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmV dmT> Pmbr Amho. Ë`mMà_mUo CËnmXZ
gmQ>m d ì`dñWmnZ `mH$S>o nwaogo bj Z {Xë`m_wio bKw CÚmoJm§Mm VmoQ>m {Xdg|{Xdg dmT>V Jobobm {XgyZ `oVmo.
gdm©V _hÎdmMo åhUOo CnbãY ^m§S>dbr gmYZ gm_J«rMm `mo½` nÕVrZo dmna Z Ho$ë`m_wio d _Zwî`~imMo
`mo½` ì`dñWmnZ Z Ho$ë`m_wio ^maVr` CÚmoJmVrb VmoQ>çmMo à_mU dmT>V OmdyZ Am¡Úmo{JH$ AmOmanU dmT>bo
Amho.
3) gXmof `§Ìgm_J«r … bKw CÚmoJmVrb ~hþVm§er CÚmoOH$ `mo½` `§Ìgm_J«r {ZdS> H$aVmZm
ì`mdgm{`H$ VÁk ì`ŠVtMm gëbm Z KoVë`m_wio hr `§Ìgm_J«r {ZdS> H$aVmZm ì`mdgm{`H$ VÁk
ì`ŠVtMm gëbm Z KoVë`m_wio hr `§Ìgm_J«r nyU© H$m`©j_VoZo CËnmXZ H$ê$ eH$V Zmhr. n[aUm_r H$_r
IMm©V A{YH$ CËnmXZ H$aUo CËnmXZ g§ñWobm eŠ` hmoV Zmhr. Ë`m_wio CËnmXZ IMm©V dmT> hmoD$Z
VmoQ>m hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. gmVË`mZo VmoQ>m ghZ H$amdm bmJbm Va Aer CËnmXZ g§ñWm ~§X nS>Vo.
4) H$m_Jma g_ñ`m … H$m_Jma _mbH$ `m_Yrb g§~§Y Mm§Jbo ZgVrb åhUOoM VUmdnyU©
AgVrb Va Ë`mMm Am¡Úmo{JH$ H§$nZrÀ`m àJVrda n[aUm_ hmoVmo. AZoH$ H§$nÝ`mÀ`m ~m~VrV Vrd«
H$m_Jma g_ñ`m {Z_m©U hmoD$Z Ë`mMo n`d©gZ g§n, Q>mio~§Xr Am{U H$YrH$Yr Vr H§$nZr ~§X nS>Ê`mV
hmoVo. ì`dñWmnH$m~amo~a doVZ, ~moZg, H$m_Jma H$nmV, amoOJmarda VmËnwaVr ~§Xr, H$m_Jma g§KQ>Zm_Yrb
ñnYm© BË`mXr ~m~VrV _V^oX Pmë`m_wio {d{dY g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV. ho àíZ doirM gmoS>{dbo Zmhr
Va Ë`m_wio CÚmoJ AmOmar nS>VmV.
5) CnH«$_r§_Ü`o ñnYm©gm_Ï`m©Mm A^md … 1991 Z§Va ^maVr` AW©ì`dñWoV A_wbmJ« ~Xb
hmoV Jobobm {XgyZ `oVmo. 1995 Z§Va Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV ñnYm© {deofËdmZo dmT>br. na§Vw Ë`m à_mUmV
^maVr` bKw CÚmoOH$ d CnH«$_r_Ü`o ì`dñWmnZ H$m¡eë` d V§ÌkmMm {dH$mg Pmbm Zmhr. VgoM
bKwCÚmoJm_Ü`o nmÌVm Zgboë`m bmoH$m§À`m hmVr ì`dñWmnZ gmon{dë`m_wio AZoH$ CÚmoJ AënmdYrV
AmOmar nS>bo. WmoSŠ`mV gj_ Aem g§`moOH$mÀ`m A^mdm_wio Am¡Úmo{JH$ AmOmanU dmT>ë`mMo {XgVo.
Aem àH$mao Joë`m XmoZ XeH$mV ^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanU {Xdg|{Xdg dmT>V Agë`mMo
{XgyZ `oVo. Am{W©H$ gwYmaUm H$mimV godm joÌmÀ`m VwbZoV Am¡Úmo{JH$ joÌmVrb H$m_Jma d bKw CÚmoJ
`m§Zm \$mago bm^ Z {_imë`m_wio Am¡Úmo{JH$ AmOmanU d Ë`mVyZ {d{dY àíZ {Z_m©U Pmbo AmhoV.
Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMo n[aUm_ …
169
^maVmgma»`m {dH$gZerb d {dnwb l_eŠVr AgUmè`m XoemV Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMo J§^ra
n[aUm_ hmoD$ eH$VmV. 1980 nmgyZ XoemV Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmg gwwadmV Pmbr. Ë`mMo n[aUm_
H$m_Jma, CÚmoOH$, gmYZgm_J«rÀ`m dmnamda d emgH$s` _hgybmda Pmbobm {XgyZ `oVmV. Am¡Úmo{JH$
AmOmanUmMo ^maVr` AW©ì`dñWoda Pmbobo n[aUm_ nwT>rbà_mUo gm§JVm `oVrb.
1) amoOJmamV KQ> … ^maVmgmaŠ`m A{V[aŠV l_eŠVr Agboë`m XoemV Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmZo
~oamoOJmarMr J§^ra g_ñ`m {Z_m©U Pmbr Amho. Ë`m_wio EImÚm H§$nZrÀ`m Q>mio~§XrZo eoH$S>mo H$m_Jmamda
~oamoOJmarMr Hw$èhmS> H$mogiVo. XoemV gwVr H$mnS> CÚmoJmV Aem àH$maMr ~oamoOJmar Joë`m H$mhr dfm©V
{Z_m©U Pmë`m_wio bmImo H$m_Jmam§Zm ~oamoOJmarÀ`m g_ñ`obm Vm|S> Úmdo bmJbo Amho. Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr
gm_m{OH$ Vrd«Vm dmT>br Amho.
2) gmYZ gm_J«rMm Anì`` … ^maVmV gmYZgm_J«rMr H$_VaVm Amho. Aem n[apñWVrV
Am¡Úmo{JH$ AmOmanU dmT>ë`mg qH$dm EImXm CÚmoJ ~§X nS>ë`mg `m CÚmoJmVrb H$moQ>çmdYr én`m§Mr
Jw§VdUyH$ dm`m OmVo. Am¡Úmo{JH$ AmOmanUm_wio Ho$di EImÚm CÚmoJmVrb CËnmXZ H$_r hmoV Zmhr Va
XoemVrb EH§$XarV _m¡ë`dmZ ~MV d ^m§S>db {Z{_©VrMr gmYZohr {ZîH«$s` ~ZVmV. hm Am{W©H$ ^ma
^maVmgma»`m {dH$gZerb Xoembm nadS>V Zmhr. gÜ`mÀ`m dmT>Ë`m Am¡Úmo{JH$ AmOmanUm_wio XoemVrb
gmYZgm_J«rMm Anì`` hmoV Amho.
3) Am¡Úmo{JH$ Aem§VVm … Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmV dmT> Pmë`mg ~oamoOJmarV _moR>çm à_mUmV
dmT> hmoVo. Ë`mM~amo~a l{_H$ dJm©_Ü`o Ag§Vmofhr {Z_m©U hmoVmo. BVa CÚmoJmVrb H$m_Jma g§KQ>Zm ~§X
H$maImÝ`mVrb H$m_Jma H§$nZrbm {damoY H$aVmV Ë`mVyZ g§nmgmaIo _mJ© ñdrH$mabo OmVmV. `m_wio
Am¡Úmo{JH$ em§VVm YmoŠ`mV `oVo. CÚmoJm§Zm ZwH$gmZ ghZ H$amdo bmJVo.
4) ~±H$m Am{U {dÎmr` g§ñWm§Mo ZwH$gmZ … Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMm _hÎdmMm n[aUm_
~±H$m d {dÎmr` g§ñWm§À`m ì`dhmamda _moR>çm à_mUmda Pmbobm {XgyZ `oVmo. Á`m ~±H$m§Zr Am{U {dÎmr`
g§ñWm§Zr hm CÚmoJ ñWmnZogmR>r H$O} {Xbobr AgVmV Agm CÚmoJ ~§X nS>ë`mg Ë`mMm n[aUm_ gmh{OH$M
Ë`m H$O© nwadR>m H$aUmè`m ~±Ho$da hmoVmo. `m_wio ~±H$m Am{U {dÎmr` g§ñWmOdirb ^m§S>dbmV VwQ>dS>m
{Z_m©U hmoD$Z Ë`mÀ`m ^mdr H$O© XoÊ`mÀ`m H$m`©H«$_mda A{Zï> n[aUm_ hmoVmo. _mM© 2001 AIoa
_moR>çm Am{U _Ü`_ AmOmar CÚmoJmH$S>rb WH$~mH$s 21,270 H$moQ>r ê$n`o Va N>moQ>çm AmOmar CÚmoJmH$S>rb
WH$~mH$s 4,506 H$moQ>r ê$n`o BVH$s hmoVr. Aem AmOmar CÚmoJg§ñWmda H$m`Xoera H$madmB© Ho$ë`mg
~amM H$mbmnì`` hmoVmo Am{U dgyb Pmbobr aŠH$_ àË`j WH$~mH$snojm ~arM H$_r AgVo.
5) gaH$maÀ`m _hgwbmV KQ> … Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ g§ñWmZH$Sy>Z ñWm{ZH$, amÁ` d H|$Ð gaH$mabm
_moR>çm à_mUmV _hgyb {_iVmo. Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ g§ñWm AmOmar nS>VmV Ooìhm gaH$mabm {_iUmè`m
_hgwbmV KQ> hmoVo.
170
6) g§b¾ CÚmoJg§ñWmda à{VHy$b n[aUm_ … Am¡Úmo{JH$ AmOmanUm_wio EImXm CÚmoJ ~§X
nS>ë`mg qH$dm _moS>rV {ZKmë`mg Ë`m {d{eï> CÚmoJmda OodT>m à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo Ë`mnojm A{YH$
à_mUmV à{VHy$b n[aUm_ Ë`m CÚmoJmer g§~§{YV AgUmè`m BVa CÚmoJmda hmoVmo.
7) Jw§VdUyH$Xma d g§`moOH$mda à{VHy$b n[aUm_ … Am¡Úmo{JH$ CËnmXZ g§ñWm ~§X hmoVo
Voìhm Jw§VdUyH$XmamV {Zamem ngaVo. VgoM Aem àH$maMo CËnmXZ H$aUmè`m BVa g§`moOH$mdahr Ë`mMm
à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo. Aem àH$maMo dmVmdaU ho Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m Ñï>rZo hmZrH$maH$ R>aVo.
Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmda Cnm``moOZm …
^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanU Xya H$aÊ`mgmR>r emgZmZo {d{dY Cnm` `moOZZm Ho$ë`m AmhoV.
Ë`m nwT>rb à_mUo …
1) Am¡Úmo{JH$ AmOmanU Xya H$aÊ`mgmR>r ~±H$m, [aPìh© ~±H$ `m§Zr {d{dY Cnm` `moObo AmhoV.
Ë`m_Ü`o AmOmar CÚmoJm§Zm IoiË`m ^m§S>dbmMm nwadR>m H$_r ì`mOXamZo, H$Om©À`m dgwbrV d WH$~mH$sV
H$mhr A§er gwQ> BË`mXr Cnm`m§Mm g_mdoe hmoVmo.
2) H|$Ð d amÁ` gaH$maÀ`m {d{dY _§Ìmb`m§Zr Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmda Cnm``moOZm H$aÊ`mgmR>r
\o$~w«dmar 1982 _Ü`o {dñV¥V YmoaU R>a{dbo Amho.
3) ^maVmV 1980 Z§Va AmOmar CÚmoJmg_moarb Am{W©H$ àíZ gmoS>{dÊ`mgmR>r gaH$maZo Ë`m§Zm H$mhr
gdbVr Omhra Ho$ë`m AmhoV.
4) ^maVmV AmOmar CÚmoJm§Mo nwZé‚mrdZ KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r H|$Ð gaH$maZo ^maVr` Am¡Úmo{JH$
Jw§VdUyH$ ~±H$ `m g§ñWoMr ñWmnZm Ho$br Amho.
5) Am¡Úmo{JH$ AmOmanU Xya H$aÊ`mgmR>r gaH$maZo AmIbobm EH$ à^mdr Cnm` åhUOo Am¡Úmo{JH$
d {dÎmr` nwZa©MZm _§S>i `m g§ñWoMr ñWmnZm hmo`.
6) ^maVmÀ`m bmoH$g^oZo {S>g|~a 2002 _Ü`o AmOmar CÚmoJmÀ`m nwZa©MZo~m~V ZdrZ H$m`Xm
nmg Ho$bm Amho. Ë`m_wio Am¡Úmo{JH$ AmOmanU Xya hmoÊ`mg _XV hmoUma Amho.
g_mamon …
Am{W©H$ CXmarH$aUmÀ`m H$mimV ^maVmVrb CÚmoJm§À`m AmOmanUmMo ñdén ~XbVo Amho. Ë`mVM
~hþamï´>r` H§$nÝ`mÀ`m CËnmXZmMm {eaH$md ^maVr` ~mOmanoR>oV Pmë`mZo AmOmar CÚmoJm§À`m Vrd«VoZo dmT> Pmbr
Amho. `m AmOmar CÚmoJm§À`m nwZOudZmgmR>r Ho$di H$mJXmonÌr Cnm``moOZm H$aÊ`mnojm XoemVrb CnbãY
gmYZgm_J«r d _Zwî`~imMm Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmgmR>r A{YH$m{YH$ dmna H$éZ KoÊ`mgmR>r dmñVdmXr
YmoaU AmIUo AË`§V Amdí`H$ Amho.
171
2.2.4 gmR>r ñd`§AÜ``Z àíZ :
`mo½` n`m©`mMr {ZdS> H$éZ dmŠ`o nwÝhm {bhm.
1) Á`m CËnmXZ g§ñWm§Mr H$m_{Jar {VVH$ser Mm§Jbr ZgVo d {Obm gmVË`mZo VmoQ>çmbm gm_moao Omdo
bmJVo {Vbm ..........CÚmoJ åhUVmV.
A) AmOmar ~) gwÑT> H$) bKw
S>) `mn¡H$s Zmhr
2) .......... gmbr AmOmar CÚmoJ H§$nZr H$m`Xm (SICA) AmpñVËdmV Ambm.
A) 1990 ~) 1985> H$) 1991
S>) 1995
3) ^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmg O~m~Xma Agboë`m ..........KQ>ë`mda H§$nZrMo {Z`§ÌU ZgVo.
A) A§VJ©V ~) A d H$ XmoÝhrhr
H$) ~mø S>) `mn¡H$s Zmhr.
4) Am¡Úmo{JH$ AmOmanUm_wio XoemVrb amoOJmarV ..........hmoVo
A) dmT> ~) KQ> H$) pñWaËd S>) `mn¡H$s Zmhr.
5) 1991 À`m ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmZ§Va Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmV..........Pmbr.
A) KQ>> ~) dmT>> H$) g_mZVm S>) `mn¡H$s Zmhr.
2.3 gmam§e :
20 ì`m eVH$mÀ`m gwédmVrnmgyZM OJmVrb AZoH$ Xoem§Zr Am¡Úmo{JH$aUmMm ñdrH$ma Ho$bm Amho.
^maVhr Ë`mbm AndmX Zmhr. ^maVmgma»`m {dH$gZerb Xoembm Am¡Úmo{JH$aUmMr {ZVm§V JaO Amho.
Am¡Úmo{JH$aU åhUOo ZdrZ CÚmoJm§À`m ñWmnZoÛmao Ho$bobr CËnmXZmMr {Z{_©Vr hmo`. ^maVr` CÚmoJmMr
dJ©dmar g§KQ>rV CÚmoJ d Ag§KQ>rV CÚmoJ Aer Ho$br OmVo. CnbãY Z¡g{J©H$ gmYZ gm_J«rMm Am{U
_Zwî`~imMm n`m©á d H$m`©j_ dmna H$aÊ`mgmR>r dñVy d godm§À`m CËnmXZmV dmT> KS>dyZ bmoH$m§Mm
amhUr_mZmÀ`m XOm© C§MmdÊ`mgmR>r, Xoembm g§ajUmƒm ~m~VrV ñd`§nyU© d AmË_{Z^©a H$aÊ`mgmR>r,
Xm[aÐ`, ~oH$mar, AkmZ Xya H$éZ g_mOn[adV©Z H$aÊ`mgmR>r Am¡Úmo{JH$aUmMr Amdí`H$Vm Amho.
ñdmV§Í`moÎma H$mimV Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmgmR>r ^maV gaH$maZo {d{dY Am¡Úmo{JH$ YmoaUo Omhra
Ho$br. OmJ{VH$ ~XbË`m n[apñWVrbm OwidyZ KoÊ`mgmR>r 1991 _Ü`o ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaU Omhra
H$aÊ`mV Ambo. hm Am{W©H$ gwYmaUmMm n{hbm Q>ßnm hmoVm. Ë`mZ§Va 2001 _Ü`ohr Am¡Úmo{JH$ YmoaU
Omhra Ho$bo.
^maVr` AW©ì`dñWoV Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§Zm AË`§V _hÎdmMo ñWmZ Amho. amoOJma {Z_m©U
H$aUmam d {dXoer MbZ {_idyZ XoUmam CÚmoJ åhUyZ bKw CÚmoJmH$S>o nm{hbo OmVo. Hw$Q>ra CÚmoJ
172
ho J«m_rU ^mJmV KamKamVyZ Mmb{dbo OmVmV. gÜ`m bKw CÚmoJmMr ^m§S>db Jw§VdUyH$ _`m©Xm 5
H$moQ>r én`o BVH$s Amho.
^maVmÀ`m ObX Am{W©H$ {dH$mgmV Hw$Q>raCÚmoJ d bKw CÚmoJmMo ñWmZ AË`§V daMo Amho. Ago
Agbo Var `m CÚmoJmg_moa AZoH$ AS>MUr dm g_ñ`m AmhoV. Ë`m_Ü`o ^m§S>dbmMr H$_VaVm H$ÀÀ`m
_mbmMm VwQ>dS>m, nm`m^yV gw{dYm§Mr H$_VaVm, CËnmXZ V§ÌmMr g_ñ`m, _mbmÀ`m {dH«$sMr g_ñ`m,
H$amMm dmT>Vm ~moOm, _moR>çm CÚmoJmer ñnYm©, g§KQ>ZoMm A^md, à{ejU d g§emoYZ g_ñ`m, AmOmar
CÚmoJmMr g_ñ`m BË`mXr hmoV.
^maV gaH$maZo Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmg_moarb {d{dY àíZm§Mr gmoS>dUyH$ H$aÊ`mgmR>r AZoH$
Cnm` `moObo AmhoV. Ë`m_wio `m CÚmoJmMo ^{dVì` C‚db Amho. Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr g_ñ`m
AË`§V J§^ra Amho. ^maVmVrb Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmg A§VJ©V KQ>H$ d ~mø KQ>H$ O~m~Xma AmhoV.
Ë`m§Mo AZoH$ n[aUm_ ^maVr` AW©ì`dñWoda Pmboobo {XgyZ `oVmV. ^maV gaH$maZo Am¡Úmo{JH$ AmOmanU
Xya H$aÊ`mgmR>r AZoH$ Cnm` `moObo AmhoV.
2.4 nm[a^m{fH$ eãX
Hw${Q>a CÚmoJ -
KamVrb gXñ`m§H$Sy>Z KaÀ`m Kar Mmb{dbo OmUmao CÚmoJ
l_àYmZ CËnmXZV§Ì -
^m§S>dbmnojm l_mMm A{YH$m{YH$ dmna H$aUmao V§Ì.
^m§S>db àYmZ CËnmXZV§Ì -
l_mnojm ^m§S>dbmMm A{YH$m{YH$ dmna H$aUmao V§Ì.
g§n -
H$m_Jmam§Zr Om{Udnyd©H$ H$m_ ~§X H$aUo.
Q>mio~§Xr -
CÚmoOH$mZo CËnmXZ ~§X H$aUo.
OmJ{VH$sH$aU -
~§YZ{dahrV Am§Vaamï´>r` ì`mnma gwé R>odUo.
ImOJrH$aU -
gaH$mar joÌmMo AW©ì`dñWoVrb gh^mJ H$_r H$aUo.
CXmarH$aU -
CÚmoJ, ì`dgm` B. joÌm§darb gaH$maMr {Z`§ÌUo H$_r H$aUo.
{ZJwªVdUyH$ -
gaH$ma gmd©O{ZH$ joÌmVrb Amnbr Jw§VdUyH$ _moH$ir H$aVo.
2.5 ñd`§AÜ``Z> àíZm§Mr CÎmao
2.2.1 - 1) A, 2) A, 3) A, 4) H$, 5) A
2.2.2 - 1) H$, 2) H$, 3) A, 4) A, 5) H$
2.2.3 - 1) H$, 2) A, 3) ~, 4) A, 5) ~.
2.2.4- 1) A, 2) ~, 3) H$, 4) ~, 5) ~.
173
2.6 - gamdmgmR>r àíZ
A) Q>rnm {bhm.
1. Am¡Úmo{JH$rH$aU
2. Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr Amdí`H$Vm
3. Hw$Q>ra d bKw CÚmoJ
4. Hw$Q>ra d bKw CÚmoJmÀ`m g_ñ`m
5. Am¡Úmo{JH$ AmOmanU
~) Imbrb àíZm§Mr g{dñVa CÎmao {bhm.
1. Am¡Úmo{JH$rH$aU åhUOo H$m`? Am¡Úmo{JH$aUmMr Amdí`H$Vm ñnï> H$am.
2. Am¡Úmo{JH$ YmoaU åhUOo H$m`?> Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr C{Ôï>>ço gm§Jm.
3. 1991 À`m ZdrZ Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMr d¡{eï>o d VaVwXr gm§Jm.
4. Am¡Úmo{JH$ YmoaUmMo _hÎd {deX H$am.
5. Hw$Q>ra d bKw CÚmoJm§À`m g_ñ`m g{dñVa gm§Jm.
6. Am¡Úmo{JH$ AmOmanUmMr H$maUo {deX H$am.
2.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© J«§W :
1.
2.
A. N. Agrawal "Indian Economic' (1996) : Wishwa Prakashan, Mumbai.
3.
S>m°. g. lr. _w. XogmB© Am{U S>m°. gm¡. {Z_©i ^mboamd, "^maVr` AW©ì`dñWm' (2012),
{Zambr àH$meZ, nwUo.
S>m°. amO|Ð A. agmi "^maVr` AW©ì`dñWm' (2010) gŠgog àH$meZ, nwUo.
S>m°. KmQ>Jo / S>m°. dmdao "^maVr` AW©ì`dñWm' (2010) {Zambr àH$meZ, nwUo àW_ Amd¥Îmr.
lrYa Xoenm§S>o d {dZm`H$ Xoenm§S>o, ^maVr` AW©ì`dñWm' - {h_mb`m npãbqeJ hmD$g, _w§~B©.
4.
5.
6.
Ruddar Datt & K.P.M. Sundaram (1994) Indian Economy : S. Chand &
Company Ltd., New Delhi.
174