Sem. II Unit-2

gÌ - 2 : KQ>H$ - 2
{ZdS>UwH$ Am`moJ / g§ñWm
AZwH«$_{UH$m
2.0 C{ÔîQ>ço
2.1 àmñVm{dH$
2.2 {df` {dMoMZ
2.2.1
^maVmMm {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$
2.2.2
{Zdm©MZ Am`moJ
2.2.3
H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJ
2.2.4
{dÎm Am`moJ
2.2.5
{Z`moOZ Am`moJ
2.3 nm[a^m{fH$ eãX, eãXmW© B.
2.4 ñd`§: AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
2.5 gmam§e
2.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
2.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
2.0 C{Ôï>ço :
øm KQ>H$mÀ`m Aä`mgmZ§Va Amnë`mcm,
B
^maVmMm {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narúmH$ `m§Mr aMZm, A{YH$ma d H$m`} ñnîQ> H$aVm `oVrc.
B
{Zdm©MZ Am`moJmMr aMZm, A{YH$ma d H$m`} VgoM {Zdm©MZ Am`moJmZo Ho$coë`m gwYmaUm Zmo§X{dVm
`oVrc.
B
H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMr aMZm, A{YH$ma d H$m`} ñnîQ> H$aVm `oVrc.
B
{dÎm Am`moJmMr aMZm d H$m`} {deX H$aVm `oVrc.
B
{Z`moOZ Am`moJmMr aMZm d H$m`} ñnîQ> H$aVm `oB©c.
132
2.1 àmñVm{dH$ :
^maVr` emgZ `m {df`mÀ`m Aä`mgH«$_mV AmVmn`ªV AmnU ^maVr` amÁ`KQ>ZoMr Eo{Vhm{gH$
nmíd©^w_r, _wc^wV A{YH$ma, H$V©ì`o Am{U _mJ©Xe©H$ ÎmÎdo, H|$Ð gaH$ma, gdm}ƒ Ý`m`mc` Am{U H|$Ð,
amÁ` g§~§Y `m§Mm {dñVmamZo AmT>mdm KoVcocm Amho. `m KQ>H$mV AmnU ^maVmVrc {ZdS>UyH$ Am`moJ d
BVa g§ñWm§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m gaZmå`m_Ü`o Z_yX Ho$cocr Am{U KQ>ZoVrc BVa VaVwXt_YyZ ì`ŠV Pmcocr
C{ÔîQ>ço `m§À`m nwV©VogmR>r H$m`Xo_§S>i, H$m`©H$mar _§S>i d Ý`m`_§S>i `m à_wI g§ñWm§{edm` BVa H$mhr
Am`moJ qH$dm g§ñWm {Z_m©U H$aUo Amdí`H$ hmoVo. Ë`m AZwf§JmZo g§{dYmZH$Ë`mªZr H$mhr Am`moJ dm
g§ñWm§Mr VaVwX KQ>ZoV Ho$cocr {XgVo. Ë`m§Zm KQ>ZmË_H$ Am`moJ qH$dm g§ñWm Ago åh§Q>co OmVo. `m{edm`
KQ>ZoÀ`m nwT>rc dmQ>MmcrV n[apñWVrZwê$n H$mhr Am`moJ qH$dm g§ñWm ñWmnZ H$aÊ`mV `mdoV Agohr g§Ho$V
KQ>ZoV {_iVmV. Ë`m AZwf§JmZo H$m`Xo_§S>i dm H$m`©H$mar _§S>imZo ñWmnZ Ho$coë`m Am`moJm§Mm qH$dm
g§ñWm§Mm CëboI KQ>ZmË_H$ Am`moJ qH$dm g§ñWm Agm H$aÊ`mV Amcocm Amho.
2.2 {df` {ddoMZ :
2.2.1 ^maVmMm {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$ :
g§gXr` cmoH$emhr_Ü`o H$m`Xo_§S>imMo H$m`©H$mar _§S>imda à^mdr {Z`§ÌU àñWm{nV H$aÊ`mH$[aVm
H$m`©H$mar _§S>imÀ`m àË`oH$ H¥$Vrda H$m`Xo_§S>imMr ~marH$ ZOa Agmdr cmJVo. nU H$mhr ~m~r Aem
AgVmV H$s Ë`m§Mr VnmgUr H$aÊ`mg {deofkm§MrM JaO ^mgVo. {heo~ VnmgUo Am{U Am{W©H$ XodmUKodmU g~§YrMo ì`dhma C{MV AWdm AZw{MV R>a{dUo ho Vm§{ÌH$ ñdê$nmMo H$m_ g§gX gXñ`m§Zm eŠ`
ZgVo. `mH$[aVm _hmcoIm narjH$ g§gXr` cmoH$emhrV Amdí`H$ R>aVmo. OZVoMm n¡gm H$m`©H$mar _§S>i
O~m~XmarZo IM© H$aVo H$s Zmhr ho nmhÊ`mMo g§gXoMo H$m_ _hmcoIm narcjH$mÀ`m ghH$m`m©Zo eŠ` hmoVo.
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m H$c_ 148 Vo 151 _Ü`o _hmcoIm narjH$mÀ`m nXmMr VaVyX Ho$cocr Amho.
B
{Z`wŠVr :
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m H$c_ 148 _Yrc VaVwXrZwgma ^maVmMm amîQ´>nVr ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d
_hmcoIm narúmH$mMr {Z`wŠVr H$aVmo. gdm}ÀM Ý`m`mc`mÀ`m XOm©à_mUoM `m nXmMm XOm© d H$m`©H$mc
AgVmo. ^maVmMm {Z`§ÌH$ d _hmcoImnarjH$ amîQ´>nVr AWdm Ë`mZo {Z`wŠV Ho$coë`m ì`ŠVrg_moa enW
KoVmo.
B
H$m`©H$mc :
^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoImnarjH$mMm XOm© d H$m`©H$mc gdm}ƒ Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`m{YemÀ`m
XOm© d H$m`©H$mcmBVH$mM AgVmo. åhUOoM {Z`wŠVr Pmë`mnmgyZ d`mÀ`m 65 df} nyU© hmoB©n`ªV Vmo
133
Amnë`m nXmda amhÿ eH$Vmo. godm{Zd¥ÎmrZ§Va Ë`mcm H|$Ð gaH$ma AWdm amÁ` gaH$mamV ZmoH$ar H$aVm `oV
Zmhr.
B
doVZ Am{U ^Îmo :
^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narúmH$mMo doVZ d ^Îmo g§gX R>a{dVo. nU Ë`mÀ`m {Z`wŠVrZ§Va
Ë`mÀ`m H$m`©H$mcmV Ë`mcm A{hVH$maH$ hmoB©c Aem àH$maMo ~Xc g§gXocm H$aVm `oV ZmhrV. gdm}ƒ
Ý`m`mc`mVrc Ý`m`m{YemBVHo$M åhUOoM Xa_hm 90 hOma ê$n`o Ë`mMo doVZ AgVo. Ë`mMo doVZ d ^Îmo
^aVmÀ`m g§{MV {ZYrVyZ {Xco OmVmV.
B
nXÀ`wVr :
KQ>ZoVrc H$c_ 124
Am{U Á`m nÜXVrZo nXÀ`wV
_hmcoIm narjH$mcm nXÀ`wV
Va g§gXoÀ`m 2/3 ~hþ_VmZo
B
_Yrc VaVwXrZwgma gdm}ƒ Ý`m`mc`mVrc Ý`m`mYremcm Á`m H$maUm_wio
H$aVm `oVo, Ë`mM H$maUm_wio Am{U Ë`mM nÜXVrZo ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d
H$aVm `oVo. åhUOoM Ë`mZo J¡adV©Z, ^«îQ>mMma qH$dm KQ>Zm{damoYr dV©Z Ho$co
R>amd g§_V H$ê$Z amîQ´>nVr Ë`mcm nXÀ`wV H$ê$ eH$Vmo.
ñd`§ : AÜ``Z àîZ - 1
nwT>rc {dYmZo MwH$ H$s ~amo~a Vo gm§Jm.
1. ^maVmÀ`m {Z`§ÌU d _hmcoIm narúmH$mMr Zo_UwH$ amï´>nVr H$aVmo.
(
)
2. ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$mMm XOm© d H$m`©H$mc Cƒ Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`m{YemÀ`m
XOm© d H$m`©H$mcmBVH$mM AgVmo.
( )
3. ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narúmH$mMo doVZ d ^Îmo ^maVmÀ`m g§{MV {ZYrVyZ {Xco
OmVmV.
( )
4. ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$mcm _hm{^`moJmÛmao nXÀ`wV H$aVm `oVo.
B
(
)
A{YH$ma Am{U H$m`} :
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m 149 Vo 151 `m H$c_mÝd`o ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$mcm
nwT>rc A{YH$ma {Xcoco AmhoV.
1. ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d coImnarjH$mcm g§KamÁ` d amÁ`o Am{U AÝ` H$moUVohr {ZH$m` `m§À`m
coIm§À`m g§~§YmV g§gXoZo Ho$coë`m H$moUË`mhr H$m`ÚmÛmao Ë`m§À`m {heo~ VnmgUrMo H$m`© H$amdo
cmJVo.
2. KQ>Zm H$c_ 150 Zwgma amîQ´>nVrÀ`m g_§VrZo ^maVmMm {Z`§ÌH$ d _hmcoImnarjH$mÀ`m
{ZX}emà_mUo g§KmMo Am{U KQ>H$ amÁ`mMo {heo~ R>odco OmVrc.
134
3. KQ>Zm H$c_ 151 Zwgma ^maV gaH$maÀ`m coIm narjUmMm Ahdmc ^maVmMm {Z`§ÌH$ d
_hmcoIm narúmH$ amîQ´>nVrcm gmXa H$arc Am{U amîQ´>nVr àmá Pmcocm Ahdmc g§gXoÀ`m
XmoÝhr g^mJ¥hmg_moa R>odVrc.
4. KQ>Zm H$c_ 151(2) Zwgma KQ>H$ amÁ`mMo coIm n[ajUmMo hdmc _hmcoIm narúmH$ Ë`m
KQ>H$ amÁ`mÀ`m amÁ`nmcmcm gmXa H$arc Am{U amÁ`nmc hm Ahdmc KQ>H$ amÁ`mÀ`m H$m`Xo
_§S>imcm gwnwX© H$aVrc.
^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$mMo H$m`© Xþhoar ñdê$nmMo Amho. coImnmc `m ZmË`mZo H|$Ð
Am{U KQ>H$ gaH$mam§Zr Amnco {heo~ H$moUË`m nÕVrZo R>odmdo ho R>adÊ`mMo H$m`© Ë`mcm H$amdo cmJVo.
VgoM coIm§Mm Ahdmc V`ma H$aUo. {Z`_ ~mø IMm©Mr Zm|X H$aUo. gmd©O{ZH$ n¡emMm Anì`` Pmë`mg
Ë`mMr Zmo§X Amnë`m AhdmcmV H$aUo hr H$m`} coIm narjH$ `m ZmË`mZo Ë`mcmM H$amdr cmJVmV.
_hmcoImnmcmH$Sy>Z àmá Pmcoco Ahdmc H$m`Xo _§S>imÀ`m cmoH$ coImg{_VrH$So> OmVmV hr g{_Vr
Amncr ImÌr H$ê$Z KoÊ`mgmR>r gmjrXmam§Zm ~mocmdy eH$Vo. Aem [aVrZo _hmcoInmc d cmoH$ coIm
g{_Vr `m§Mr H$m`} nañnanwaH$ AmhoV. Ago åhUVm `oB©c.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 2
nwT>rc àíZm§Mr EH$-XmoZ dmŠ`mV CÎmao {chm.
1. ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narúmH$mMr XmoZ H$m_o gm§Jm.
2.2.2. {Zdm©MZ Am`moJ :
^maVr` KQ>ZoZo g§gXr` cmoH$emhrMm nwañH$ma Ho$cm Amho. XoemV Iè`m AWm©Zo cmoH$emhr ApñVËdmV
`md`mMr Agoc Va Iwë`m d ñdÀN> dmVmdaÊmmV {ZdS>UwH$m hmodyZ `mo½` d nmÌ à{V{ZYtMr {ZdS> hmoUo
Amdí`H$ AgVo. Ë`mgmR>r ^maVr` g§{dYmZH$Ë`mªZr {Zdm©MZ Am`moJ `m ñdV§Ì `§ÌUoMr {Z{_©Vr Ho$cr
Amho. cmoH$emhr emgZ nÕVr_Ü`o cmoH$_VmMo emgZmda {Z`§ÌU AgVo. `mCcQ> Oa emgZmMo {ZdS>UwH$sda
{Z`§ÌU am{hco Va gÎmm àmá H$aUmao EH$ gmYZ åhUyZM {ZdS>UwH$m§Zm AW© Caoc Ago hmoD$ Z`o åhUyZ
^maVm_Ü`o KQ>ZoÀ`m 324 ì`m H$c_mÝd`o EH$m ñd§VÌ {ZdS>UwH$ _§S>imMr ñWmnZm Ho$cr Amho. {ZdS>UwH$m
Ioir_oirÀ`m Am{U em§VVmnyU© dmVmdaUmV hmoUo, H$moUË`mhr gm_m{OH$, Am{W©H$, amOH$s` d Ym{_©H$
XS>nUm§Zm ~ir Z nS>Vm {ZdS>UwH$m§Mo g§McZ H$aUo, {ZdS>UwH$m§Xaå`mZ dmX {Z_m©U Pmë`mg {ZdS>UwH$
Ý`m`m{YH$aUo Zo_Uo ho `m Am`moJmMo _hËdnyU© H$m`© Amho.
B
{ZdS>UwH$ Am`moJmMr aMZm :
^maVr` KQ>ZmH$mam§Zr {ZdS>UwH$m§Mr H$m`©dmhr H$aÊ`mgmR>r g§nyU© ^maVmgmR>r EH$mM {ZdS>UwH$
Am`moJmMr VaVwX Ho$cocr Amho. {ZdS>UwH$ Am`moJ amOH$s` à^mdmnmgwZ VgoM H$m`©H$mar _§S>imÀ`m
135
{Z`§ÌUmVyZ _wŠV Agcocr EH$ ApIc ^maVr` ñdê$nmMr g§ñWm Amho. amÁ` gaH$mam§Zm amÁ`mVrc,
dm§{eH$, ^m{fH$ d gm§ñH¥${VH$ Aëng§»`m§H$mMr Zmdo _VXma `mÚm§_YwZ H$_r H$ê$Z Ë`m§Mm _Vm{YH$ma
{hamdyZ KoVm `oD$ Z`o åhUyZ g§nyU© ^maVmgmR>r EH$M {Zdm©MZ Am`moJ ^maVr` KQ>ZmH$mam§Zr {Z_m©U Ho$cm
Amho.
KQ>ZoÀ`m 324(2) H$c_mÝd`o `m {ZdS>UwH$ Am`moJm_Ü`o EH$ _w»` {ZdS>UwH$ Am`wŠV d amîQ´>nVr
doimodoir R>adrc VodT>o BVa {ZdS>UwH$ Am`wŠV AgVmV. øm§Mr Zo_UwH$ g§gXoZo Ho$coë`m H$m`ÚmÀ`m
A{YZ amhÿZ amîQ´>nVr H$arV AgVmo. _w»` {Zdm©MZ Am`wŠV hm {ZdS>UwH$ Am`moJmMm AÜ`j åhUyZ H$m_
H$aVmo. ^maVmÀ`m {Zdm©MZ Am`wŠVmMo H$m`m©c` {X„r `oWo VmcH$Q>moam amoS>da Amho.
{ZdS>UwH$ Am`moJmcm {ZdS>UwH$ {df`H$ H$m`m©V _XV H$aÊ`mgmR>r àmXo{eH$ Am`wŠVm§Mr {Z`wŠVr
amîQ´>nVr H$aVmo. àË`oH$ KQ>H$ amÁ`m_Ü`o {ZdS>UwH$sÀ`m H$m_mgmR>r EH$ _w»` {ZdS>UwH$ A{YH$mar AgVmo.
{ZdS>UwH$ Am`moJ VoWrc gaH$maer g„m_gcV H$ê$Z Ë`mMr Zo_UwH$ H$aVo. amÁ` gaH$maÀ`m ZmoH$arVrc
Á`oîR> àemgH$s` A{YH$mè`mMr Ë`m amÁ`mMm _w»` {ZdS>UwH$ A{YH$mar åhUyZ amÁ`nmc Zo_UwH$ H$aVmo.
1950 nmgwZ 1989 n`ªV {Zdm©MZ Am`moJ hm EH$gXñ`r` hmoVm. åhUOoM Am`moJ _w»` {Zdm©MZ
Am`wŠVmÀ`m XoIaoIrImcr H$m_ H$arV hmoVm. 1989 _Ü`o 9 ì`m cmoH$g^m {ZdS>UwH$snydu 16 Am°ŠQ>m|~a
1989 amoOr VËH$mcrZ nV§àYmZ amOrd Jm§YtZr Ho$coë`m {e\$maerZwgma amîQ´>nVrZo BVa XmoZ {Zdm©MZ
Am`wŠVm§Mr Zo_UwH$ Ho$cr. na§Vw hr ì`dñWm VrZM _{hZo Mmccr. H$maU 1 OmZodmar 1990 amoOr hr XmoZ
nXo g_má H$aÊ`mV Amcr.
nwT>rc H$mimV n§VàYmZ Zaqghamd `m§À`m gëë`mZwgma amîQ´>nVtZr 1 Am°ŠQ>m|~a 1993 amoOr Q>r. EZ².
eofZ _w»` {Zdm©MZ Am`wŠV AgVmZm BVa XmoZ {Zdm©MZ Am`wŠVm§Mr Zo_UwH$ Ho$cr. H$m`ÚmV Xwê$ñVr
H$ê$Z _w»` {Zdm©MZ Am`wŠV d BVa XmoÝhr Am`wŠV `m§Mo A{YH$ma g_mZ amhVrc Aer VaVwX H$aÊ`mV
Amcr. H$m`ÚmV Aerhr VaVwX H$aÊ`mV Amcr H$s, EImÚm àg§Jr _w»` {Zdm©MZ Am`wŠV Am{U BVa
XmoZ Am`wŠVm§V _V^oX {Z_m©U Pmcm Va Ë`m àg§Jr ~hþ_Vm§À`m AmYmao {ZU©` KoVcm OmB©c.
Ë`mZ§Va `m H$m`ÚmÀ`m d¡YVog§~§YmV gdm}ƒ Ý`m`mc`mV AmìhmZ XoÊ`mV Amco. na§Vw Vr `m{MH$m
\o$Q>miÊ`mV Amcr. gÚpñWVrV {Zdm©MZ Am`moJ {ÌgXñ`r` Amho.
B
H$m`©H$mc :
_w»` {ZdS>UwH$ Am`wŠVm§Mm H$m`©H$mc d godmeVu {ZYm©aUmMo A{YH$ma amîQ´>nVtH$So> gmon{dco
AmhoV. àË`úmmV g§gXr` ì`dñWoÀ`m àWoà_mUo n§VàYmZmÀ`m gm§JÊ`mdê$Z amîQ´>nVr `m Zo_UwH$m H$aVmo.
_w»` {Zdm©MZ Am`wŠVm§Mm H$m`©H$mc H$m`©H$mar _§S>imÀ`m BÀN>oda Adc§~yZ ZgVmo. _w»` {Zdm©MZ
Am`wŠVm§Mm H$m`©H$mc ghm dfmªMm AgVmo. Vmo d`mÀ`m 65 dfm©n`ªV Amnë`m nXmda amhÿ eH$Vmo.
136
B
nXÀ`wVr :
gdm}ƒ Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`mYremcm Á`m H$maUm§_wio Am{U nÜXVrZo nXÀ`wV Ho$co OmVo Ë`mM
H$maUmñVd Am{U Ë`mM nÜXVrZo {Zdm©MZ Am`moJmÀ`m _w»` Am`wŠVm§cmhr nXÀ`wV H$aVm `oVo. g§gXoÀ`m
XmoÝhr g^mJ¥hm§Zr J¡adV©Z qH$dm AH$m`©j_VoÀ`m H$maUm_wio XmoZ V¥Vr`m§e ~hþ_VmZo Ë`mÀ`m {dê$Õ R>amd
g§_V Ho$cm VaM Ë`mcm nXmdê$Z H$mT>co OmD$ eH$Vo. _w»` Am`wŠVmIoarO BVa Am`wŠVm§Zm Ë`mÀ`m
{e\$maer{edm` amîQ´>nVr nXÀ`wV H$ê$ eH$V Zmhr.
B
doVZ d AÝ` gw{dYm:-
_w»` {Zdm©MZ Am`wŠVm§Mo doVZ amîQ´>nVr {ZpíMV H$arV AgVmo. Zo_UwH$sZ§Va _w»` {Zdm©MZ
Am`wŠVm§À`m godmeVu Ë`mcm ZwH$gmZH$maH$ hmoVrc Aem àH$mao ~XcVm `oV ZmhrV. _w»` {Zdm©MZ
Am`wŠVm§Mm XOm© gdm}ƒ Ý`m`mc`mÀ`m _w»` Ý`m`m{YemÀ`m g_H$j R>odë`m_wio Ë`mcm OodT>o doVZ
{_iVo VodT>oM doVZ {Xco OmVo ho doVZ Xa_hm ê$ 90,000/- EdT>o AgVo. `m{edm` AÝ` gw{dYm d
_mo\$V gaH$mar {ZdmgñWmZ {Xco OmVo. `m_wioM Ë`mcm Ë`mMr H$m_o {Z^©`nUo, {Z:númnmVrnUo d ñdV§ÌnUo
nma nmS>Vm `oD$ eH$VmV. {Zdm©MZ Am`moJmcm ñdV§Ì ZmoH$adJ© ZgVmo Ë`m-Ë`m amÁ`mVrc {ZdS>UwH$m§doir
g§~§YrV KQ>H$ amÁ`m§Mo amÁ`nmc Ë`m§Zm Amdí`H$ VodT>m ZmoH$adJ© CncãY H$ê$Z XoVmV.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 3
nwT>rc {dYmZo MwH$ H$s ~amo~a Vo g§mJm.
1. ^maVr` KQ>ZmH$mam§Zr {ZdS>UwH$m§Mr H$m`©dmhr H$aÊ`mgmR>r g§nyU© ^maVmgmR>r EH$mM {Zdm©MZ
Am`moJmMr ì`dñWm Ho$cocr Amho.
( )
2. {Zdm©MZ Am`moJmMo ñdê$n àmXo{eH$ Amho .
(
)
3
(
)
(
)
dV©_mZH$mimV {Zdm©MZ Am`moJ EH$ gXñ`r` Amho.
4. {Zdm©MZ Am`wŠVm§Mo doVZ amîQ´>nVr {ZpíMV H$aVmo.
B
{Zdm©MZ Am`moJ : H$m`} :-
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m 324(2) H$c_mV {Zdm©MZ Am`moJmMo A{YH$mar Am{U H$m`} {Xcocr AmhoV.
{Zdm©MZ Am`moJmda KQ>ZoZo gmon{dcoco H$m`©o ~hþ{dY ñdê$nmMr AmhoV. ^maVmV gmR> H$moQ>rnojm A{YH$
_VXma, g§gXoMo d amÁ` {dYmZg^m§Mo {_iyZ nmM hOma à{V{ZYr {ZdS>UwH$sÀ`m _mÜ`_mVyZ {ZdS>VmV.
gmSo>Mma Xecj H$_©Mmar {Zdm©MZ à{H«$`ogmR>r cmJVmV. {ZdS>UwH$sÀ`m g§X^m©Vrc H$m`Úm§Mr {Z`_m§Mr
A§_c~OmdUr H$aVmZm {Zdm©MZ Am`moJmcm nwT>rc H$m`©o H$amdr cmJVmV.
137
1) _VXma `mÚm V`ma H$aUo :
KQ>ZoÀ`m H$c_ 324 AÝd`o _VXmZ nmÌ d` nyU© Ho$coë`m ZmJ[aH$m§À`m `mÚm V`ma H$aUo Am{U
Ë`m§Mo gmVË`mZo ZwVZrH$aU H$aUo ho {Zdm©MZ Am`moJmMo gdm©V _hËdmMo H$m`© Amho. _VXma `mÚm V`ma
H$ê$Z Ë`m à{gÕ Ho$ë`m OmVmV. _VXma `mÚm_Ü`o H$mhr CUrdm Agë`mg Ë`m Xya H$aÊ`mMo H$m`©
Am`moJmcm H$amdo cmJVo. ¿mQ>Zm H$c_ 325 Zwgma H$moUË`mhr ì`ŠVrcm Y_©, d§e, OmV qH$dm qcJ `m
H$maUm§dê$Z _VXma `mXrV g_m{dîQ> H$aÊ`mg AnmÌ R>a{dÊ`mV `oUma Zmhr. _VXma `mÚm§À`m ~m~VrV
{Zdm©MZ Am`moJmcm nyÊm© ñdmV§Í` {Xcoco Amho.
2) amOH$s` njm§Zm _mÝ`Vm XoUo d _VXmZ {MÝh XoUo :
1989 nmgyZ amOH$s` njm§Mr Zm|XUr H$aUo A{Zdm`© Ho$coco Amho. Zm|XUr Ho$coë`m njm§Mr dJ©dmar
ApIc ^maVr` nj d amÁ`ñVamdarc nj Aer H$ê$Z {ZdS>UwH$ {MÝho {Xcr OmVmV. `m _mÜ`_mVyZ
{Zdm©MZ Am`moJ amOH$s` njm§Zm _mÝ`Vm XoV AgVo. H$mhr {MÝho amIrd Va H$mhr {MÝho Iwcr AgVmV.
amOH$s` njm§Zr nwañH¥$V Ho$coë`m C_oXdmamcmM Or {MÝho {Xcr OmVmV, Ë`m§Zm amIrd {MÝho Ago åhUVmV
Va Or {MÝho gd© C_oXdmam§Zm Iwcr AgVmV Ë`m§Zm Iwcr {MÝho åhUVmV.
Á`m amOH$s` njmcm cmoH$g^oÀ`m gmd©{ÌH$ {ZdS>UwH$sV H$moUË`mhr Mma KQ>H$ amÁ`mV Mma Q>ŠHo$
_Vo {_iVmV Ë`m njmcm ApIc ^maVr` nj åhUVmV. Á`m amOH$s` njmcm EImÚm KQ>H$ amÁ`mVrc
gmd©{ÌH$ {ZdS>UwH$sV Mma Q>ŠHo$ _Vo {_iVmV Ë`m§Zm àmXo{eH$ nj åhUyZ _mÝ`Vm XoÊ`mMo H$m_ {Zdm©MZ
Am`moJ H$aVo. Ë`m~amo~aM H$mhr doim amOH$s` númmV \w$Q> hmoD$Z \w$Q>coco XmoÝhr JQ> EH$mM nj{MÝhmMr
_mJUr {Zdm©MZ Am`moJmH$So> H$aVmV. Voìhm _yi amOH$s` njmcm {Zdm©MZ Am`moJ Vo {MÝh XoVo.
3) Zm_m§H$Z AOmªMr N>mZZr :
{ZdS>UwH$ Omhra Pmë`mZ§Va àË`oH$ C_oXdma Amnco Zm_m§H$Z AO© {ZYm©[aV doioV ^aV AgVmo.
C_oXdmam§Zr {ZdS>UwH$sgmR>r ^acoë`m AOm©Mr N>mZZr H$aÊ`mMo H$m_ AË`§V _hËdmMo AgVo. N>mZZr
H$aVmZm Á`m AOm©_Ü`o MwH$m qH$dm CUrdm AmT>iVmV Vo AO© \o$Q>mico OmVmV. Ho$di AMyH$ AO©
pñdH$maco OmVmV. {Zdm©MZ Am`moJm_m\$©V ho H$m_ {Zdm©MZ A{YH$mar H$aVmo. {damoYH$m§Zr KoVcoë`m
Amjonm§Mr ehm{Zem H$ê$Z Amjon {gÕ Pmë`mg Ë`m C_oXdmamMm AO© ZmH$macm OmVmo. C_oXdmamÀ`m
AOm©À`m VnmgUr~amo~aM AZm_V aŠH$_, {ZdS>UwH$ {MÝh, {ZdS>UwH$ à{V{ZYr `m gd© ~m~r nS>VmiyZ
n{hë`m OmVmV. amOH$s` njmÀ`m C_oXdmam§Zm amIrd {MÝho Va Anj C_oXdmam§Zm Iwcr {MÝho {Xcr
OmVmV.
4) {ZdS>UwH$m§Mo g§MmcZ :g§nyU© Xoe^amV {ZdS>UwH$m e§mVVoZo Am{U gwairVnUo nma nmS>Ê`mMr O~m~Xmar {Zdm©MZ Am`moJmMr
AgVo. {ZdS>UwH$sÀ`m doir AmMmag§{hVm V`ma H$amdr cmJVo. cmoH$g^m Am{U {dYmZg^m {ZdS>UwH$sMr
138
gd© ì`dñWm {Zdm©MZ A{YH$mar H$aVmo. H$moUË`mhr H$maUmZo {ZdS>UwH$m gXmof Pmë`m AWdm {ZdS>UwH$sÀ`m
doir Jmo§Yi, gŠVr, ~ZmdQ> _VXmZ, _VXmZ H|$Ð ~iH$mdUo Ago J¡aàH$ma AmT>iyZ Amë`mg VoWrc
qH$dm g§nyU© _VXma g§KmMr {ZdS>UwH$ aÔ H$ê$Z \o$a{ZdS>UwH$m KoÊ`mMm A{YH$ma {Zdm©MZ Am`moJmcm
Amho.
{ZdS>UwH$sÀ`m à{H«$`oda {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r {Z[aúmH$m§Mr {Z`wŠVr H$aUo, ~ZmdQ> _VXmZ hmoD$ Z`o
`mgmR>r _VXmam§Zm AmoiInÌ XoUo, _VXmZm§À`m doir _VXmam§À`m ~moQ>mda Z nwgUmar emB© cmdUo, Jwá
_VXmZm§Mr ì`dñWm H$aUo, _VnoQ>çm ì`d{ñWV grc H$aÊ`mMr ì`dñWm H$aUo Aer H$m`} {Zdm©MZ
Am`moJmcm H$amdr cmJVmV.
5) nmoQ>{ZdS>UwH$m KoUo :
cmoH$g^m qH$dm {dYmZg^m `m§À`m aÔ Pmcoë`m {ZdS>UwH$m qH$dm Ë`m _VXmag§KmVrc cmoH$à{V{ZYr§À`m
amOrZm_m, _¥Ë`w `m_wio [aŠV Pmcoë`m OmJm§À`m nmoQ>{ZdS>UwH$m KoÊ`mMo H$m_ {Zdm©MZ Am`moJmcm H$amdo
cmJVo. aÔ Pmcoë`m {ZdS>UwH$m qH$dm [aŠV Pmcoë`m OmJoMr {ZdS>UwH$ {Zdm©MZ Am`moJmcm ghm
_{hÝ`m§À`m AmV ¿`mdr cmJVo. nmoQ>{ZdS>UwH$m KoÊ`mgmR>r _w»` {ZdS>UwH$ Am`wŠVmcm amÁ` emgZmda
Adcy§Z ahmdo cmJVo. amÁ` emgZmÀ`m gmo`rÀ`m doir nmoQ>{ZdS>UwH$ ¿`mdm cmJVmV.
6) {ZdS>UwH$ IMm©Mr VnmgUr:{ZdS>UwH$sVrc C_oXdmam§Zr {Zdm©MZ Am`moJmcm gmXa Ho$coco {ZdS>UwH$ IMm©Mo {heo~ VnmgÊ`mMo
H$m_ {Zdm©MZ Am`moJmcm H$amdo cmJVo. {ZdS>UwH$sMo {ZH$mc Omhra Pmë`mZ§Va R>am{dH$ _wXVr_Ü`o àË`oH$
C_oXdmamZo {ZdS>UwH$sV Ho$coë`m IMm©Mm {heo~ {Zdm©MZ Am`moJmcm gmXa H$amd`mMm AgVmo. {ZdS>UwH$sV
n¡em§Mm AdmñVd dmna H$ê$Z _Vo {dH$V KoVcr OmUma ZmhrV `mgmR>r {Zdm©MZ Am`moJmZo IMm©Mr _`m©Xm
{ZpíMV Ho$cr Amho. C_oXdmamZo {ZdS>UwH$sXaå`mZ Ho$coë`m IMm©Mm Vn{ec {ZdS>UwH$ {ZH$mc Omhra
Pmë`mZ§Va Xhm {Xdgm§À`m AmV {Zdm©MZ _§S>imH$So> nmR>dm`Mm AgVmo. Á`m C_oXdmam§À`m IMm©Mo Ahdmc
R>am{dH$ _wXVrV Am{U R>am{dH$ Z_wÝ`mV {Zdm©MZ _§S>imH$So> OmV ZmhrV Ë`m§Mr Zmdo {Zdm©MZ Am`moJmH$So>
nmR>{dcr OmVmV. Am`moJ hm {heo~ VnmgyZ XmoftMr Zmdo gaH$mar J°PoQ>mV à{gÜX H$aVo.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 4
nwT>rc àíZm§Mr EH$-XmoZ dmŠ`mV CÎmao {chm.
1. {Zdm©MZ Am`moJmMr H$moUVrhr XmoZ H$m`©o gm§Jm.
2. ApIc ^maVr` nj H$moUmcm åhUVmV.
B
{ZdS>UwH$ gwYmaUm :
{ZdS>UwH$ gwYmaUm hm AmO XoemVrc AË`§V _hÎdmMm {df` Amho. {ZdS>UwH$ gwYmaUm§À`m MMmªZm
139
AmO àmYmÝ` àmá Pmco Agco Var hr MMm© ~è`mM dfm©nydu gwê$ Pmcocr Amho. 1974 gmcr
ìhr.E_.VmaHw$§So> `m§À`m AÜ`jVoImcr {ZdS>UwH$ gwYmaUm§Mm {dMma H$aÊ`mgmR>r g{_Vr Zo_cr hmoVr.
Ë`mZ§Va AZoH$ g{_Ë`m d Am`moJ Zo_co Joco. AZoH$ {e\$maer nwT>o Amë`m. nU H$mhr {e\$maer dJiVm
~hþVoH$ {e\$maer Ywi ImVM nS>coë`m AmhoV. gÚn[apñWVrV _mÌ BcoŠQ´>m°{ZH$ _VXmZ `§ÌmMm dmna,
{ZdS>UwH$ AmMmag§{hVm, d Ë`mMr H$m`©dmhr, ~hþgXñ`r` {Zdm©MZ Am`moJ, _VXmZ nmÌVoMr d`mo_`m©Xm
21 dfm©dê$Z 18 df}, gaH$mar `§ÌUm d dmhUo {ZdS>UwH$sÀ`m H$m_mgmR>r dmnaÊ`mg ~§Xr Aem à_wI
{ZdS>UwH$ gwYmaUm§Mr CXmhaUo XoVm `oVrc. gdm©V _hËdmMr {ZdS>UwH$ gwYmaUm åhUOo ^maVr` cmoH$à{V{ZYrËd
H$m`Xm hmo`. `mVrc VaVwXrZwgma {Zdm©MZ Am`moJmZo àË`oH$ C_oXdmamda IMm©Mr EH$ {ZpíMV _`m©Xm
KmVcr Amho d Ë`m IMm©Mm Vnerc {d{hV Z_wÝ`mV XoUo ~§YZH$maH$ Ho$co Joco Amho. nU AOyZhr `m
~m~VrV ~è`mM gwYmaUm§Zm dmd Amho.
A) {ZdS>UwH$ IMm©er g§~§{YV gwYmaUm :{ZdS>UwH$ gwYmaUm§Mr MMm© hmoV AgVmZm gd©àW_ {ZdS>UwH$m§_Ü`o hmoUmè`m ~o{heo~r IMm©Mm _wÔm
àmW{_H$VoZo CnpñWV hmoVmo. 1964 gmcr g§WmZ_ g{_VrZo Ho$coë`m {e\$maerV {ZdS>UwH$sV hmoUmè`m
~o{heo~r hmoUmè`m IMm©Mm _wÔm CnpñWV Ho$cm. g{_VrÀ`m _Vo, ~o{heo~r H$mim n¡gm _moR>`m à_mUmV
XoemV AgyZ VmoM ^«îQ>mMmamMm _ycñÌmoV Amho. 1973 gmcr dm§Ny> g{_VrZo Ho$coë`m {e\$maet_Ü`o `mM
~m~tda A{YH$ ^a {Xcm hmoVm. g{_VrÀ`m _Vo, C_oXdmamMm àMmaIM© gaH$maZo H$amdm. amOH$s` númm§Mo
gd© {heo~ coImnarjm {d^mJmZo VnmgmdoV d Vo àH$m{eV H$ê$Z cmoH$m§g_moa AmUmdoV. `m g§X^m©V 1975
gmcr gdm}ƒ Ý`m`mc`mZo Ago ñnîQ> Ho$co hmoVo H$s, C_oXdmam§À`m IMm©da _`m©Xm KmVcr Var Ë`mMm nj
qH$dm nmR>ramIo `m§Zm Oa Ë`mÀ`mgmR>r dmQ>oc VodT>m n¡gm IM© H$aÊ`mMr _w^m Agcr Va IMm©daÀ`m
H$_mc _`m©Xocm H$mhrM AW© CaUma Zmhr. 1992 gmcr gdm}ƒ Ý`m`mc`mZo `mda Cnm` gwM{dVmZm Ago
ñnîQ> Ho$co H$s, {ZdS>UwH$ Am`moJmZo Zo_coë`m `§ÌUoH$Sy>Z Á`m amOH$s` njm§Zr Zm|XUr Ho$cocr Amho Ë`m§Zr
Amnco O_m IMm©Mo Vn{ec VnmgyZ ¿`mdoV. 1994-95 À`m AZoH$ IQ>ë`m§Mo {ZdmSo> XoV AgVmZm
gdm}ƒ Ý`m`mc`mZo {Zdm©MZ Am`moJmda amOH$s` njm§À`m O_m-IMm©Mr XoIaoI H$aÊ`mMr Am{U Ë`m§Zm
{_iUmao {ZYr Omhra H$aÊ`mMr O~m~Xmar Q>mH$cr hmoVr.
{Zdm©MZ Am`moJmZo 1992 gmcr ^maV gaH$maH$So> amOH$s` njm§Zr R>odcoë`m {hemo~mV nmaXe©H$Vm
`oÊ`mgmR>r EH$ àñVmd nmR>{dcm hmoVm. Am`moJmÀ`m _Vo, {ZdS>UwH$m§_Yrc H$miçm n¡emMm à^md
{Z`§ÌUmV AmUÊ`mÀ`m ÑîQ>rZo gÜ`mÀ`m VaVwXr AJXrM Anwè`m AmhoV. Ë`mgmR>r Am`moJmZo H$mhr Cnm`
gwM{dco hmoVo. Ë`m_Ü`o Zm|XUrH¥$V n«Ë`oH$ amOH$s` númmZo Amnco dm{f©H$ O_m-IMm©Mo Ahdmc {Zdm©MZ
Am`moJmÀ`m A{^H$aUm§H$Sy>Z VnmgyZ KoD$Z Vo à{gÜX H$amdoV. Zm|XUrH¥$V njmIoarO BVa H$moUË`mhr
g§ñWoZo, ì`ŠVrZo qH$dm g_whmZo C_oXdmamÀ`m coIr A{YH$manÌmIoarO {ZdS>UwH$sV IM© H$aVm H$m_m Z`o.
A{YH$manÌ KoD$Z Ho$coë`m IMm©Mm g_mdoe g§~§{YV C_oXdmamÀ`m {ZdS>UwH$ IMm©_Ü`o g_m{dîQ> H$aÊ`mV
`oB©c.
140
H$mhr Vkm§À`m _Vo, {ZdS>UwH$m§_Yrc H$mi`m n¡emMm à^md H$_r H$aÊ`mgmR>r gaH$maZoM {ZdS>UwH$m§Mm
IM© H$amdm. gmd©O{ZH$ {ZYrVyZ IM© H$aÊ`mMr gwê$dmV ñdrS>Z_Ü`o Pmcr. AmO Odinmg 22 Xoem§V
{d{dY ñdê$nmV hr nÜXV ApñVËdmV Amho. Ho$di {ZdS>UwH$m§À`m H$mimVM Zìho Va BVa doirhr
amOH$s` njmÀ`m H$m`©H«$_m§Zm ì`dñWmnZmgmR>r n¡ogm CncãY H$ê$Z XoUo, H$m`_ñdê$nr àMma`§ÌUm
`mgmR>rhr gaH$maH$Sy>Z amOH$s` njm§Zm n¡gm {Xcm OmVmo nU Varhr gaH$mar n¡gm {ZdS>UwH$m§gmR>r
XoÊ`m~m~V AZoH$ AS>MUr AmhoV.
Am) amOH$maUmÀ`m JwÝhoJmarH$aUmg nm`~§X KmcÊ`mgmR>r H$amd`mÀ`m gwYmaUm :
{Zdm©MZ Am`moJmZo amOH$maUmÀ`m dmT>Ë`m JwÝhoJmarg~§Yr Zoh_rM qMVm ì`ŠV Ho$cr Amho. JwÝhoJmam§Zm
{d{Y_§S>imV àdoe {_iyZ à{VîR>m àmá hmoD$ Z`o åhUyZ {Zdm©MZ Am`moJmZo AZoH$ Cnm` gwM{dco AmhoV.
amOH$s` njm§Zr Ago enWnyd©H$ Omhra H$amdo H$s Vo {gÜXmnamY JwÝhoJmamcm Oar nmM dfm©nojm H$_r
{ejm Pmcr Agcr Varhr {ZdS>UwH$m§Mo {VH$sQ> XoUma Zmhr. Ago C_oXdma C^o H$aUmè`m númm§Mr _mÝ`Vm
d Zm|XUr aÔ H$aÊ`mMm A{YH$ma {Zdm©MZ AmJmoJmcm Agmdm. 28 Am°JñQ> 1997 amoOr {Zdm©MZ Am`moJmZo
Agm AmXoe H$mT>cm H$s, {gÜXmnamY ì`ŠVtZm Oar Ë`m§Mr Anrco d[aîR> Ý`m`mc`mV AgVrc Varhr
{ZdS>UwH$sg AnmÌ R>a{dco OmB©c. Ë`mZwgma {Zdm©MZ Am`moJ C_oXdmamH$Sy>Z enWnÌ KoVo Á`mV Ë`m§Mm
AnamY {gÜX Pmcm Amho H$m`, Pmcm Agoc Va Ë`m§Mr VmarI, JwÝømMo ñdê$n, Pmcoë`m {ejm BË`mXr
Vn{ec AgVmo.
28 Am°JñQ> 2002 amoOr {Zdm©MZ Am`moJmZo AmXoe H$mTy>Z Ago Omhra Ho$co H$s, àË`oH$ C_oXdmamZo
{ZdS>UwH$ AO© ^aVmZm enWnyd©H$ nwT>rc _m{hVr XoUo Amdí`H$ Amho. C_oXdmamcm EImÚm JwÝhçmgmR>r
{ejm Pmcr Amho H$m`.? AO© ^aÊ`mnydu ghm _{hÝ`mÀ`m H$mimV XmoZ df} qH$dm Ë`mhÿZ A{YH$ {eúmm
hmoD$ eHo$c Aem JwÝømMm Amamon Ë`mÀ`mda R>odcm Amho H$m`? C_oXdmamMr nËZr VgoM Ë`mMo ZmVcJ
`m§À`m Zmdo Agcoë`m _mc_ÎmoMm d ~±H$ ImË`m§Mm Vn{ec, CËnÝZmMr gmYZo, XoUo Agcocr aŠH$_ B.
_m{hVr XoUo ~§YZH$maH$ Amho.
B) {Zdm©MZ Am`moJmer g§~§{YV gwYmaUm :
{ZdS>UwH$ gwYmaUo~m~V {Zdm©MZ Am`moJmMr ^w{_H$m AË`§V _hËdmMr Amho. {Zdm©MZ Am`moJmMr
Zo_UwH$ amï´>nVrZo n§VàYmZ, cmoH$g^oVrc {damoYr njZoVm Am{U gdm}ƒ Ý`m`mc`mÀ`m gaÝ`m`mYre
`m§À`m gëë`mZo H$amdr Aer {e\$mag VmaHw$§So> g{_VrZo Ho$cr hmoVr. emgZmnmgyZ ñd§VÌ Agcoë`m
g{_VrZo ~hþgXñ`r` Am`moJ Zo_mdm. gaH$maMo godm{Zd¥Îm g{Md Am`wŠV nXmda {Z`wŠV H$ê$ Z`o \$ŠV
gdm}ƒ Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`mYrenXmMr nmÌVm YmaU H$aUmè`m ì`ŠVrcmM {Zdm©MZ Am`wŠV åhUyZ Zo_co
Omdo. {Zdm©MZ Am`wŠVmMm H$m`©H$mc g§në`mZ§Va AÝ` H$moUË`mhr gaH$mar nXmda Zo_UwH$ Ho$cr OmD$ Z`o
Aem {e\$maer doimodoir H$aÊ`mV Amë`m AmhoV.
141
B©) {ZdS>UwH$ gwYmaUm§{df`r BVa {e\$maer :
1) ^maVmVrc _VXmag§K EH$gXñ`r` AmhoV. åhUOoM {ZdSy>Z `oUmè`m C_oXdmamcm AÝ` C_oXdmamnojm
EH$ _V OmñV nS>co Var Vmo {ZdSy>Z `oVmo. àË`jmV _VXma g§KmVrc ~hþg§»` _VXmam§Zr Ë`mÀ`m {damoYmV
_VXmZ Ho$coco AgVo. Ë`m_wio `wamonmVrc H$mhr Xoem§V àM{cV Agcocr `mXr nÕVr pñdH$mê$Z njmcm
àmá Pmcoë`m _Vm§À`m Q>ŠHo$dmarZwgma OmJm§Mo dmQ>n H$amdo. `m nÜXVr_wio amOH$s` númm§Mr g§»`m H$_r
hmoD$Z amOH$s` pñWaVmhr {Z_m©U hmoB©c.
2) ^maVmV cmoH$g^m, {dYmZg^m, Am{U J«m_n§Mm`VrÀ`m {ZdS>UwH$m EH$mM doir KoÊ`mV
`mì`mV åhUOo `mVyZ {ZdS>UwH$m§Mm IM© dmMoc d BVa A{ZîQ> JmoîQ>tZm nm`~§X KmcÊ`mg _XV hmoB©c.
3) ^maVmV dma§dma njm§VamÀ`m KQ>Zm KSy>Z `oVmV. Ë`mgmR>r 1 _mM© 1985 gmcr H$m`ÚmÛmao
njm§Va ~§Xr cmJy Ho$cr. `m_wio EH$Q>m à{V{ZYr njm§Va H$ê$ eH$V Zmhr. nU g^mJ¥hmVrc EH$V¥Vr`m§e
njgXñ` njm§Va H$ê$ eH$VmV. Ë`m_wio njm§Vao Wm§~{dÊ`mgmR>r H$S>H$ Cnm``moOZm§Mr JaO Amho.
4) XoemVrc AZoH$ amOH$s` njm§Mo nj{ZYr åhUyZ {_iUmè`m aH$_oMm {d{Z`moJ H$gm Ho$cm ho
VnmgÊ`mMr ì`dñWm Agmdr. {Zdm©MZ Am`moJmcm Amnë`m IMm©gmR>r gaH$mada Adc§~yZ ahmdo cmJVo
Ë`mEodOr {ZdS>UwH$m§gmR>r XoemV EH$ ñdV§Ì {ZdS>UyH$ {ZYr Agmdm d Ë`mVyZ {ZdS>UwH$ Am`moJmMm gd©
IM© ìhmdm.
5) ZmJar g_mOmMr ^y{_H$m à^mdr Agmdr. ñWm{ZH$ ñd`§godH$m§Zr {Zdm©MZ Am`moJmÀ`m nyd©g§_VrZo
_VXmZ H$|Ðmda gÎm cúm R>odmdo. _VXmZH|$Ð ~iH$mdÊ`mgmaIo àH$ma hmoD$ Z`oV Am{U {ZdS>UwH$m _wŠV
dmVmdaUmV d Ý`mæ` nÕVrZo nma nS>Vrc ho ~Kmdo.
6) {ZdS>UwH$sVrc _VXma `mXr AÚ`mdV R>odyZ Vr _VXmZ H|$Ðmda CncãY H$ê$Z Úmdr.
_V_moOUr àË`oH$ H|$Ð{Zhm` ìhmdr Aer {Zdm©MZ Am`moJmMr gwMZm Amho.
7) Xoem§VJ©V hmoUmè`m {ZdS>UwH$m§Mo H$m_H$mO à^mdr hmoÊ`mgmR>r {Zdm©MZ Am`moJmZo {ZarjH$m§Mr
g§»`m dmT>dmdr.
8) {Zdm©MZ Am`moJmZo Á`m {ZdS>UwH$m aÔ Ho$ë`m AmhoV d Á`m Ý`m`à{dîQ> AmhoV Aem
IQ>ë`m§gmR>r Ý`m`mc`m§Mr g§»`m dmT>dyZ Ë`m§Mo {ZH$mc ghm _{hÝ`m§À`m AmV ÚmdoV.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 5
nwT>rc àíZm§Mr EH$-XmoZ dmŠ`mV CÎmao {chm.
1. {Zdm©MZ Am`moJmZo Ho$coë`m XmoZ gwYmaUm gm§Jm.
2. {Zdm©MZ Am`moJmZo Ho$coë`m BVa H$moUË`m gwYmaUm KS>dyZ AmUë`m?
142
2.2.3 H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJ :
gd©àW_ ^maVmV 1919 À`m ^maVr` àemgZ H$m`ÚmZwgma H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMr ì`dñWm
H$aÊ`mV Amcr. Ë`mAÝd`o Am`moJmMr ñWmnZm 1926 gmcr H$aÊ`mV Amcr. 1935 À`m ^maVr`
àemgZ H$m`ÚmZwgma H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmà_mUoM àË`oH$ amÁ`mgmR>r amÁ` cmoH$godm Am`moJmMr
ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. ñdV§Ì ^maVmÀ`m amÁ`KQ>ZoVrc H$c_ 115 Zwgma H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJ d
amÁ` cmoH$godm Am`moJmMr ì`dñWm H$m`_ H$aÊ`mV Amcocr Amho.
B
aMZm :
^maVr` KQ>ZoÀ`m 315 ì`m H$c_mZwgma g§KmgmR>r EH$ cmoH$godm Am`moJ {Z_m©U H$aÊ`mV Amco
Amho. g§{dYmZmZo `m Am`moJmVrc g^mgXm§Mr g§»`m {ZpíMV Ho$cr Zmhr. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmÀ`m
gXñ`m§Mr g§»`m d Ë`m§À`m Zo_UwH$sg§~§Yr AQ>r {ZpíMV H$aÊ`mMm A{YH$ma amîQ´>nVrcm Amho. nU `m
AQ>r Ë`m§À`m H$m`©H$mimV Ë`m§À`m {hVm{dê$Õ ~XcVm `oV ZmhrV. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmV EH$ AÜ`j
d Ë`mÀ`m _XVrcm BVa H$mhr gXñ` AgVmV. Ë`m§Mr Zo_UwH$ amîQ´>nVr H$arV AgVmV. KQ>ZoÀ`m 316
ì`m H$c_mZo Ago ñnîQ> Ho$co Amho H$s `m Am`moJmVrc {Zå_o g^mgX Á`m§Zr H|$Ð AWdm amÁ` gaH$maÀ`m
{Z`§ÌUmImcr H$_rV H$_r Xhm df} ZmoH$ar Ho$cocr Agcr nm{hOo. Am`moJmV àemgH$s` H$m`m©Mm àË`j
AZw^d Agcoë`m gXñ`m§Mm g_mdoe Agmdm hm `m VaVwXr_mJrc CÔoe Amho.
B
H$m`©H$mc :
KQ>ZoÀ`m H$c_ 316 Zwgma H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmÀ`m AÜ`jm§Mm Am{U gXñ`m§Mm H$m`©H$mc Vmo
Amnë`m nXmda ê$Oy Pmë`mnmgyZ ghm df} BVH$m AgVmo. na§Vw hm H$m`©H$mc g§nÊ`mnydu AÜ`úmmÀ`m
qH$dm g^mgXm§À`m d`mMr 65 df} nyU© hmoV Agë`mg 65 df} nyU© hmoUmè`m {XderM Ë`mcm {Zd¥Îm ìhmdo
cmJVo. Ë`mAmYr Am`moJmMo g^mgX ñdoÀN>oZo nXË`mJ H$ê$ eH$VmV. Amnë`m ghrZo amOrZm_m amîQ´>nVrH$So>
gmXa H$amd`mMm AgVmo.
{Zd¥ÎmrZ§Va qH$dm H$m`©H$mc nyU© Ho$ë`mZ§Va H$moUË`mhr gXñ`m§Mr nwZ{Z©`wŠVr hmoV Zmhr. VgoM g§K
qH$dm amÁ` gaH$maMo AYrZ H$moUË`mhr nXmda Ë`mMr {Z`wŠVr hmoV Zmhr. na§Vw H|$Ðr` cmoH$godm
Am`moJmÀ`m gXñ`mMr H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMo AÜ`j AWdm amÁ` cmoH$godm Am`moJmMm AÜ`úm
åhUyZ Zo_UyH$ hmoD$ eH$Vo. `m{edm` BVa H$moUË`mhr gaH$mar nXmda Ë`m§Mr {Z`wŠVr H$aÊ`mg KQ>ZoZo
à{V~§Y Ho$cocm Amho.
B
nXwÀ`Vr :
KQ>ZoÀ`m H$c_ 317 (3) Zwgma amîQ´>nVr H|$Ðr` cmoH$godm Am`omJmÀ`m AÜ`jmcm qH$dm gXñ`mcm
Imcrc H$maUm§gmR>r nXÀ`wV H$ê$ eH$Vmo.
143
1. Oa Vr ì`ŠVr ZmXma åhUyZ R>a{dÊ`mV Amcocr Agoc Va, qH$dm
2. Amnë`m H$m`©H$mcmV Ë`mZo Oa BVa H$moUVohr cm^mMo nX YmaU Ho$co Agoc Va, qH$dm.
3. amîQ´>nVrÀ`m _Vo _mZ{gH$ qH$dm emar[aH$ Xw~©cVo_wio Vmo nXmda amhÊ`mg A`mo½` Agoc Va,
qH$dm.
4. Ë`mZo J¡adV©Z Ho$co Agoc Va
Aem Amamonm§Mr Mm¡H$er H$aÊ`m{df`r amîQ´>nVr gdm}ƒ Ý`m`mc`mcm H$i{dVmo. gdm}ƒ Ý`m`mc`
KQ>ZoÀ`m H$c_ 145 Zwgma Ë`m gXñ`mMr Mm¡H$er H$ê$Z Ë`mg§~YrMm Amncm Ahdmc amîQ´>nVrcm gmXa
H$aVo Aer Mm¡H$er nyU© hmoB©n`ªV amîQ´>nVr AÜ`jmcm qH$dm g^mgXmcm VmËnwaVo {Zc§{~V H$ê$ eH$Vmo.
`m Mm¡H$erV g§~§{YV gXñ` Xmoímr R>aë`mg amîQ´>nVr Ë`mcm nXÀ`wV H$aVmo.
B
doVZ Am{U ^Îmo :
H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmÀ`m H$_©Mmè`mMr g§»`m Am{U ZmoH$ar {df`H$ AQ>r amîQ´>nVr {ZpíMV
H$arV AgVmo. H|$Ðr` cmoH$ godm Am`moJmMm AÜ`j Am{U g^mgX `m§Mo doVZ d ^Îmo {ZpíMV H$aÊ`mMm
A{YH$ma amîQ´>nVrcm Amho. na§Vw Ë`mMr {Z`wŠVr Pmë`mZ§Va Ë`mÀ`m ZmoH$ar{df`H$ AQ>tV Ë`mcm
hm{ZH$maH$ qH$dm ZwH$gmZH$maH$ hmoVrc Ago ~Ôc H$aVm `oV ZmhrV H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMm gd© IM©
^maVmÀ`m g§{MV {ZYrVyZ Ho$cm OmVmo.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 6
nwT>rc {dYmZo MwH$ H$s ~amo~a Vo gm§Jm.
1. gd©àW_ ^maVmV 1935 gmcr H|$X«r` cmoH$godm Am`moJmMr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. ( )
2. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmÀ`m gXñ`m§Mr g§»`m d Zo_UwH$s g§~Yr AQ>r {ZpíMV H$aÊ`mMm
A{YH$ma amîQ´>nVrcm Amho.
( )
3
B
H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmÀ`m gXñ`m§Mm H$m`©H$mc ghm dfmªMm AgVmo.
( )
4. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMm gd© IM© ^maVmÀ`m g§{MV {ZYrVyZ Ho$cm OmVmo.
( )
H|$X«r` cmoH$godm Am`moJmMr H$m`} :-
^maVr` amÁ` KQ>ZoÀ`m H$c_ 320 Zwgma H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmcm nwT>rc H$m`} nma nmS>mdr
cmJVmV.
1. H|$Ð gaH$maÀ`m {Za{Zami`m {d^mJmVrc emgH$s` nXmgmR>r Zo_UwH$sÀ`m nÕVr {ZpíMV
H$aUo.
144
2. H|$Ð gaH$maÀ`m A{YH$mè`m§Mr Zo_UwH$, ~T>Vr, Am{U ~Xcr BË`mXt{df`r {Z`_ {ZYm©[aV
H$aUo.
3. H|$Ð gaH$maÀ`m A{YH$mè`m§Mr Zo_UwH$ H$aVmZm ¿`md`mÀ`m narjm§Mo g§MmcZ H$aUo.
4. H|$Ð gaH$maÀ`m H$_©Mmè`m§da XoIaoI d {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r AZwemgZmË_H$ {Z`_ V`ma
H$aUo.
5. XmoZ qH$dm A{YH$ KQ>H$ amÁ`m§Zr {dZ§Vr Ho$ë`mg Ë`m amÁ`m§gmR>r g§`wŠV godm ^aVrÀ`m
`moOZm V`ma H$aÊ`mg d Ë`m am~{dÊ`mg _XV H$aUo.
6. g§gXoZo H$m`Xm H$ê$Z Am`moJmH$So> gmon{dcocr A{V[aŠV H$m_o nma nmS>Uo.
7. H|$Ð gaH$maMr H$m`©o nma nmS>V AgVmZm Ho$coë`m IMm©g§~§YrMm dmX {_Q>{dUo.
8. amîQ´>nVrZo {dMmaUm Ho$ë`mg Ë`mcm g„m XoUo.
9. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmcm Amnë`m H$m`m©Mm Am{U IMm©Mm Ahdmc amîQ´>nVrcm gmXa
H$amdm cmJVmo.
Aem [aVrZo H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJ H|$Ðr` godm§À`m ~m~VrV ^aVr, ~T>Vr, ~Xcr, {Zd¥Îmr
`mg~§YrMr H$m`} nma nmS>Vo. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMo H$m`© H|$Ð gaH$macm gëbm XoÊ`mnwaVo Am{U
Ë`mg§~Yr gaH$macm {e\$maer H$aÊ`mnwaVo _`m©{XV AgVo. nU H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmZo Ho$coë`m
{e\$maer H|$Ð emgZmH$Sy>Z ghgm AñdrH¥$V Ho$ë`m OmV ZmhrV. VgoM Oa {e\$maer AñdrH¥$V Ho$ë`mg
Ë`mÀ`m H$maUm§Mm Iwcmgm gaH$macm H$amdm cmJVmo.
B
ñd`§ : AÜ``Z àîZ - 7
nwT>rc EH$-XmoZ dmŠ`mV CÎmao {chm.
1. H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMr XmoZ H$m`©o gm§Jm.
2.2.4 {dÎm Am`moJ :
g§KamÁ` emgZ nÕVr_Ü`o H|$Ð d amÁ`mÀ`m Am{W©H$ CËnÝZmÀ`m {d^mJUr_Ü`o {d{dY àH$maÀ`m
g_ñ`m d g§Kf© {Z_m©U hmoVmV. doJdoJi`m amÁ`m§Mr Am{W©H$ pñWVr doJdoJir AgVo. Ë`m_wio amÁ`mamÁ`m§_Ü`o Am{W©H$ gmYZ gm_J«rMr {d^mJUr H$arV AgVmZm doJdoJi`m amÁ`m§Zm doJdoJio _mnX§S>
cmdmdo cmJVmV. Ë`m_wio H|$Ð gaH$ma d amÁ` gaH$ma `m§À`m_Ü`o g§Kf© {Z_m©U hmoD$ eH$Vmo. Ë`m ÑîQ>rZo
H|$Ð gaH$ma d amÁ` gaH$ma§m_Ü`o Am{W©H$ gm_§Oñ` {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r H$moUVo Cnm` `moOmdoV Am{U Ë`m
Cnm`m§Mm AmYma H$m` Agmdm Aem àíZm§Mm {dMma H$ê$Z H|$Ð gaH$macm `mo½` g„m XoÊ`mgmR>r ^maVr`
KQ>Zm§H$mamZr {dÎm Am`moJmMr {Z{_©Vr Ho$cr Amho.
145
~r.E. ^mJ-1/amÁ`emó ....10
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m H$c_ 280 Zwgma {dV Am`moJ EH$ ñdV§Ì AY© Ý`m{`H$ {deofk g§ñWm åhUyZ
H$m_ H$aVo d H|$Ð Am{U amÁ` gaH$ma _Yrc H$amMo {d^mOZ, H|$Ð gaH$ma H$Sy>Z amÁ` gaH$mam§Zm
Úmd`mMo ghmæ`H$ AZwXmZ B. ~m~V amîQ´>nVtZm g„m XoV ^maVr` {dÎm Am`moJ EH$ KQ>ZmË_H$ g§ñWm
Amho.
B
{dÎm Am`moJmMr {Z{_©Vr :
^maVr` amÁ` KQ>ZoÀ`m H$c_ 280 _Yrc VaVwXr Zwgma ^maVr` KQ>ZoÀ`m àma§^mnmgwZ XmoZ dfm©À`m
AmV Am{U Xa nmM dfmªZr qH$dm amîQ´>nVrg Amdí`H$ dmQ>oc Aem doir amîQ´>nVr {dÎm Am`moJmMr
Zo_UwH$ H$aoc. `m {dÎm Am`moJm_Ü`o amîQ´>nVr {Z`wŠV Ho$cocm EH$ AÜ`j d BVa Mma gXñ` `m§Mm {_iyZ
Vmo ~Zcocm Agoc. {dÎm Am`moJmZo Ho$coë`m {e\$maer nmM dfmªgmR>r cmJy AgVmV.
2) {dÎm Am`moJmÀ`m gXñ`m§Mr nmÌVm :
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m H$c_ 280(2) Zwgma Am`moJmZo gXñ` åhUyZ Zo_UwH$ hmoÊ`mgmR>r H$moUË`m
nmÌVm Amdí`H$ AgVrc Am{U Vo H$em [aVrZo {ZdS>co OmVrc Vo g§gXocm H$m`ÚmÛmao {ZpíMV H$aVm
`oB©c Ë`mZwgma g§gXoZo {dV Am`moJ A{Y{Z`_ 1951 hm H$m`Xm g_§V Ho$cm. `m H$m`ÚmZwgma {dV
Am`moJmMo gXñ`mgmR>r nwT>rc nmÌVm {ZpíMV Ho$cr Amho.
1. {dV Am`moJmÀ`m gXñ`mH$So> gdm}ƒ qH$dm Cƒ Ý`m`mc`mMo Ý`m`m{Ye hmoÊ`mMr nmÌVm
Agmdr.
2. gaH$mar ZmoH$ar _Ü`o Am{W©H$ ~m~tMm {deofk Agmdm.
3. Am{W©H$ d àemgH$s` ~m~r§Mm àXrK© AZw^d Agmdm.
AmVmn`ªVMo {dÎm Am`moJ.
{dÎm
Am`moJ
ñWmnZm df©
AÜ`j
1
1951
Ho$.gr. {Z`moJr
1957-57
2
1956
Ho$.g§WmZ_
1957-62
3
1960
E.Ho$.M§Xm
1962-66
4
1964
nr.ìhr. amO_ÝZma
1966-69
5
1968
åmhmdra Ë`mJr
1969-74
6
1972
~«åhmZ§X aoS²>S>r
1974-79
146
{e\$maetMm
H$mcmdYr
B
7
1977
Oo.E_.eocma
1979-84
8
1983
dm`.~r. MìhmU
1984-89
9
1987
EZ.Ho$.nr.gmido
1989µ-95
10
1992
Ho$.gr.n§V
1995-2000
11
1998
E.E_.Iwñamo
2000-2005
12
2003
gr.a§JamOZ
2005-2010
13
2007
{dO` Ho$iH$a
2010-2015
14
2013
dm`.ìhr.aoS²>S>r
2015-2020
{dÎm Am`moJmMr H$m`} :
^maVr` amÁ`KQ>ZoZwgma H$c_ 280(3) Zwgma nwT>rc ~m~r§g§~§Yr amîQ´>nVtZm {e\$maer H$aUo ho {dÎm
Am`moJmMo H$V©ì` Agoc.
1. H|$Ð gaH$ma d amÁ` gaH$ma `m§À`m_Ü`o H$amMo {Zìdi CËnÝZ {dV[aV H$aUo Am{U amÁ`m§Zm
Aem CËnÝZmVrc Ë`m§Mo {hñgo dmQy>Z XoUo
2. ^maVmÀ`m g§{MV {ZYrVyZ amÁ`m§Zm Úmd`mMo ghm`H$ AZwXmZ {df`H$ YmoaU qH$dm VÎdo
{ZpíMV H$aUo.
3. amÁ`mÀ`m {dÎm Am`moJmZo Ho$coë`m {e\$maetÀ`m AmYmao amÁ`mVrc ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWmÀ`m
gmYZg§nÎmrg nwaH$ R>amì`mV åhUyZ amÁ`mÀ`m g§{MV {Z{YV dmT> H$aÊ`mgmR>r Amdí`H$
Agcoë`m Cnm` `moOZm gwM{dUo. AH$amì`m {dÎm Am`moJmnmgyZ {dÎm Am`moJmcm 73 d 74
ì`m KQ>Zm Xwê$ñVrZwgma ho H$m_ XoÊ`mV Amcoco Amho
4. {dÎm ì`dñWm ~iH$Q> ìhmdr `m ÑîQ>rZo amîQ´>nVrZo {ZX}{eV Ho$cocr H$moUVrhr ~m~.
^maVr` amÁ`KQ>ZoÀ`m H$c_ 280(4) Zwgma {dÎm Am`moJmcm Amncr H$m`©nÜXVr R>a{dÊ`mMm Am{U
Amncr H$m`} nma nmS>VmZm Ë`mcm g§gXoH$Sy>Z H$m`ÚmÛmao àXmZ Ho$coco A{YH$ma AgVrc.
H$c_ 281 Zwgma {dÎm Am`moJmZo Ho$cocr àË`oH$ {e\$mag Am{U Ë`mda H$moUVr H$madmB© Ho$cr
`mMo ñnîQ>rH$aU H$aUmè`m {ZdoXZmg{hV amîQ´>nVr g§gXoÀ`m XmoÝhr g^mJ¥hmg_moa R>odÊ`mMr ì`dñWm
H$arc.
147
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 8
[aH$må`m OmJm ^am.
1. {dÎm Am`moJmÀ`mg gXñ`m§Mr ------- H$aVmo.
2. {dÎm Am`moJmZo Ho$coë`m {e\$maer --------- dfm©gmR>r AgVmV.
3. {dÎm Am`moJ EH$ -------- g§ñWm Amho.
2.2.5 {Z`moOZ Am`moJ :
1934 gmcr E_ {dídoídaæ`m `m§Zr Amnë`m “Planned economy for India” `m J«§WmV
gd©àW_ ^maVmgmR>r {Z`moOZmMr g§H$ënZm _m§S>cr. Ë`m§Zr XoemMo CËnÝZ XwßnQ> H$aÊ`mgmR>r 10 dfm©Mr
`moOZm V`ma Ho$cr. Ë`mZ§Va 1938 gmcr H$m±J«ogÀ`m h[anwa A{YdoeZmV n§{S>V Zohê§$À`m AÜ`jVoImcr
"amîQ´>r` {Z`moOZ g{_Vr' Mr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. `m g{_VrMr OmJm 1944 gmcr "nyZa©MZm g{_Vr'
Zo KoVcr. Jìh©Za OZac Ë`mMm AÜ`úm hmoVm. `mM dfu _w§~B©Vrc à_wI AmR> CÚmoJnVtZr XoemÀ`m
Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r "_w§~B© `moOZm' V`ma Ho$cr. _w§~B© `moOZoÀ`m _mJ©Xe©ZmVyZ H|$Ðr` Am{U àm§{VH$
emgZmÛmao {ÛVr` _hm`wÜXmÀ`m g_márZ§Va H$mhr {dH$mg `moOZm {Z_m©U Ho$ë`m Joë`m 1946 gmcr
gaH$maZo ñWmnZ Ho$coë`m g„mJma {Z`moOZ _§S>imZo Aer {e\$mag Ho$cr hmoVr H$s, ^maV gaH$maZo {dH$mg
`moOZm V`ma H$aÊ`mgmR>r Aem g§ñWoMr {Z{_©Vr H$amdr Or A{YH$ma àmá AgyZ _§Ìr_§S>imcm CÎmaXm`r
Agoc Am{U g§nyU© XoemÀ`m {dH$mgmda cj H|$ÐrV H$aoc Ë`mZwgma ^maV gaH$maZo 15 _mM© 1950 amoOr
n§VàYmZ n§{S>V Odmhacmc Zohê$ `m§À`m AÜ`jVoImcr {Z`moOZ Am`omJmMr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr.
B
{Z`moOZ Am`moJmMr aMZm :
{Z`moOZ _§S>imMr gXñ` g§»`m VgoM gXñ`m§Mr nmÌVm {ZpíMV Zmhr. gaH$ma n[apñWVrZwê$n
doimodir Ë`mV ~Xc KS>dyZ AmUVo. `m ÑîQ>rZo {Z`moOZ Am`moJ ho n§VàYmZ H$m`m©c`mÀ`m A{YZñW H$m`©
H$aVo. Var ^maVmÀ`m {Z`moOZ Am`moJmMr aMZm nwT>rcà_mUo ñnîQ> H$aVm `oB©c.
1. ^maVmMo n§VàYmZ ho {Z`moOZ Am`moJmMo nX{gÜX AÜ`j AgVmV.
2. `m Am`moJmMm EH$ CnmÜ`j AgVmo. Vmo Am`moJmMm nyU©doi H$m_ H$aUmam gXñ` AgVmo.
3. ^maVmÀ`m H|$Ðr` _§Ìr_§S>imVrc {Z`moOZ _§Ìr, AW©_§Ìr Am{U g§ajU_§Ìr ho {Z`moOZ
Am`moJmMo gXñ` AgVmV.
4. H$mhr AW©Vk d {dMmad§V `m Am`moJmMo gXñ` AgVmV
5. `m{edm` ^maV gaH$maÀmm EH$ Cn_§Ìr, EH$ g§gXr` g{Md, EH$ g§p»`H$s` g„mJma Am{U
BVa àemgH$s` A{YH$mar {Z`moOZ Am`moJmMo gXñ` AgVmV.
148
darc gXñ`m§H$Sy>Z `moOZoMo {ZYm©aU, g§emoYZ, `moOZoMr C{ÔîQ>ço H|$Ð-amÁ` g§Kf© d Ë`mdarc
Cnm``moOZm `m§Mo {ZYm©aU Ho$co OmVo.
g§KQ>Z :
{Z`moOZ Am`moJmMo g§KQ>Z Imcrc VrZ emIm§V Ho$coco Amho.
A) gd©gm_mÝ` g{Mdmc` :
{Z`moOZ Am`moJmV g§mp»`H$s, gm_m{OH$ d Am{W©H$, d¡km{ZH$, g§emoYZ, amoOJma d _mZdeŠVr
{Z`moOZ, àH$ën _wë`_mnZ `moOZm _m{hVr gwMZm Am{U àH$meZ, gm_mÝ` `moOZm àH$meZ, g_Ýd`
BË`mXr {df`m g§~§YrÀ`m 12 gd©gm_mÝ` emIm AgVmV.
~) H$m`©H«$_ `moOZm g„mJma
`m_Ü`o Mma d[aîR> nXm{YH$mar AgVmV Oo ^maV gaH$maMo A{V[aŠV g{Md åhUyZ H$m_ nmhVmV
Vo {d{dY `moOZm§Mm Aä`mg H$ê$Z Ë`m§À`m àJVr{df`r Am`moJmcm ghmæ` H$aVmV. VgoM {dÎmr`
g_ñ`m, cmoH$ gh^mJ d ghH$m`© àemgZ `mda {deofm cj H|$ÐrV H$aVmV.
H$) {df` emIm :`m_Ü`o eoVr, O_rZ gwYmaUm, drO, qgMZ, dmhVyH$, {ejU, amoOJma, XiUdiU, CµÚmoJ d
I{ZOo, J«m_rU cKwCÚmoJ, J¥h{Z_m©U, Amamo½`, g_mOH$ë`mU Ago 14 {df` `oVmV.
B
{Z`moOZ Am`moJmMr H$m`} :^maVmVrc {Z`moOZ _§S>imMo A{YH$ma d H$m`} nwT>rcà_mUo 1. XoemVrc ^m¡{VH$, _mZdr, Am{W©H$, Vm§{ÌH$ g§gmYZm§Mm emoY KoUo Am{U Or g§gmYZo amîQ´>r`
Amdí`H$Vm§À`m VwcZoV H$_r AgVrc Ë`m§À`m dmT>rgmR>r à`ËZ H$aUo.
2. XoemÀ`m ^m¡{VH$, Am{W©H$, Vm§{ÌH$ Am{U _mZdr g§gmYZmMm n[aUm_H$maH$ Am{U g§Vw{cV
Cn`moJ H$ê$Z KoÊ`mgmR>r `moOZm V`ma H$aUo.
3. {Z`moOZm_Ü`o ñdrH¥$V Ho$coë`m H$m`©H«$_m§Mr Am{U `moOZm§Mr àmW{_H$Vm {ZpíMV H$aUo.
4. Am{W©H$ {dH$mgmcm ~mYm AmUUmè`m Am{U `moOZoÀ`m `eñdrVogmR>r Amdí`H$ AgUmè`m
AdñWm {ZYm©[aV H$aUo.
5. `moOZoÀ`m `eñdrVogmR>r cmJUmè`m `m§{ÌH$ ~m~r {ZpíMV H$aUo.
6. `moOZoMo doimodoir narúmU H$ê$Z Ë`mV `mo½` Vo ~Xc gwM{dUo.
7. XoemÀ`m Am{W©H$ àJVrÀ`m _mJm©Vrc AS>Wio gaH$macm gw{MV H$aUo.
149
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 9
nwT>rc àíZm§Mr EH$-XmoZ dmŠ`mV CÎmao {chm.
1. {Z`moOZ Am`moJmMr ñWmnZm H|$ìhm Pmmcr
2. {Z`moOZ Am`moJmMm nyU©doi gXñ` åhUyZ H$moU H$m_ nmhVmo.
3. {Z`moOZ Am`moJ H$moUmÀ`m A{YZñW H$m_ H$aVo.
2.3 nm[a^m{fH$ eãX, eãXmW© B. :
B
amOH$s` gh^mJ : EH$ O~m~Xma ZmJ[aH$ `m ZmË`mZo amOH$s` ì`dñWoV H$_r-A{YH$ à_mUmV
àË`j dm AàË`j arVrZo gh^mJr hmoV AgVmV.
B
amOH$s` nj : gd©gm_mÝ`nUo g_mZ qH$dm EH$mM {dMmaàUmcrZo ào[aV hmoD$Z {VMr A§_c~OmdUr
H$aÊ`mgmR>r amOH$s` gÎmm àmá H$aUmè`m g§KQ>Zocm amOH$s` nj åhUVmV.
B
{deofk : {d{eï> joÌmV {deof àm{dÊ` àmá H$aUmè`m ì`ŠVrcm {deofk åhUVmV.
2.4 ñd`§ : AÜ``Z àîZm§Mr CÎmao
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 1
1) ~amo~a
B
2) MyH$
3) ~amo~a
4) ~amo~a
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 2
1) ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$mMr XmoZ H$m`} gm§Jm.
A) g§KamÁ`o d amÁ`o Am{U {ZH$m` `m§Mo {heo~ VnmgUo.
~) ^maV gaH$maÀ`m coIm narúmUmMm Ahdmc amîQ´>nVrcm gmXa H$aUo.
B
ñd`§ : AÜ``Z àîZ - 3
1) ~amo~a
B
2) MyH$
3) MyH$
4) ~amo~a
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 4
1) {Zdm©MZ Am`moJmMr XmoZ H$m`} nwT>rcà_mUo
A) _VXma `mÚm V`ma H$aUo.
~) {ZdS>UwH$m§Mo g§MmcZ H$aUo
2) ApIc ^maVr` nj H$moUmcm åhUVmV.
150
A) Á`m amOH$s` njmcm cmoH$g^oÀ`m gmd©{ÌH$ {ZdS>UwH$sV Mma KQ>H$ amÁ`mV Mma Q>ŠHo$ _Vo
{_iVmV Ë`m njmcm ApIc ^maVr` nj åhUVmV.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 5
1) {Zdm©MZ Am`moJmZo nwT>rc gwYmaUm KS>{dë`m.
A) BcoŠQ´>m°{ZH$ `§ÌmMm dmna
~) {ZdS>UwH$ AmMmag§{hVoMr A§_c~OmdUr
2) {ZdS>UwH$sÀ`m BVa gwYmaUmV {Zdm©MZ Am`moJmZo
A) {Zdm©MZ à{H«$`m gj_ Ho$cr.
~) {ZdUwH$sVrc J¡an«H$ma Wm§~{dÊ`mMm à`ËZ Ho$cm.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 6
1) MyH$
B
2) ~amo~a
3) ~amo~a
4) ~amo~a
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 7
1) H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMr XmoZ H$m`} nwT>rcà_mUo.
A) H|$Ð gaH$maÀ`m emgH$s` nXm§gmR>r Zo_UwH$sÀ`m nÜXVr {ZpíMV H$aUo.
~) H|$Ð gaH$maÀ`m A{YH$mè`m§Mr Zo_UwH$, ~T>Vr Am{U ~XcrMo {Z`_ {ZYm©[aV H$aUo.
B
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 8
1) amîQ´>nVr
B
2) nmM
3) KQ>ZmË_H$
ñd`§ : AÜ``Z àíZ - 9
1) {Z`moOZ Am`moJmMr ñWmnZm 15 _mM© 1950 amoOr Pmcr.
2) ^maVmÀ`m {Z`moOZ Am`moJmMm CnmÜ`j hm {Z`moOZ Am`moJmMm nyU©doi gXñ` åhUyZ H$m_
nmhVmo.
3) {Z`moOZ Am`moJ n§VàYmZ H$m`m©b`mÀ`m A{YZñW H$m_ H$aVo.
2.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :nwT>rc àíZm§Mr g{dñVanUo CÎmao {chm.
1) ^maVmÀ`m {Z`§ÌH$ d _hmcoIm narjH$m§Mr H$m`} gm§Jm.
2) ^maVmÀ`m {Zdm©MZ Am`moJmMr H$m`} ñnîQ> H$am.
151
3) H|$Ðr` cmoH$godm Am`moJmMr aMZm d H$m`} ñnîQ> H$am.
4) {dÎm Am`moJmMr aMZm d H$m`} gm§Jm.
5) {Z`moOZ Am`moJmMr aMZm d H$m`} ñnîQ> H$am.
2.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ :
1. ^maVr` JUamÁ`mMo emgZ Am{U amOH$maU S>m°. ^m. c. ^moio
2. ^maVr` amOH$s` ì`dñWoMm AmH¥$Vr~§Y -VwH$mam_ OmYd, _hoe {eamnyaH$a
3. ^maVmMo emgZ Am{U amOH$maU-àm.lrH$m§V Xoenm§So>
4. g_J« cmoH$àemgZ - àm. ìhr.~r.nmQ>rc
5. ^maVr` amÁ`KQ>Zm Am{U amOH$maU - àm. qM.J.Km§JaoH$a
6. cmoH$àemgZ - àm. ~r.~r.nmQ>rc

152