1
بسم هللا الرمحن الرجيم
املقدمة
إن الحمددهلل ن محمددهللس عمنددونستغ عمنددوعوذسب عمنددشر رددنن ن د ددذع مونددتن
عسسئنت عمنلتنب ن يههللس هللا فال نض ّل لـغب عن يضلل فال هندي لـغب ع ههلل ال
إلدغ إال هللا عددهللس ال دذيـ لدـغب ع ددههلل ن نحمدهللا و عودهللس ع سدشلغ هدل هللا علسددغ
نن رنهلل :
ععل آلغ عهحوغ عسلم تنلسمن و كثسذا و .
فمما ال شك فهكأ ا شرككت امل شمهةكاد بك ك مل مككاً رتضاكا ا شواك شل شريامههك زال ك ش
ك
ليككد رزًش كيفش ا شالب اككار شمهيا ككت زبةك د ا ً م ما ككا مإةككص ص رياككت ك يف م كككا
ريا ك ما ككا ةككم ا ك ما فإ ك مكاككا شيمه ك مككه شمهةككاد فه ككا زبة ك د شر إاه ك ش ض ك زرخ ك
ش ااك يف ا شواك شل شمهارهك زشا كككاً شرك شما ش رهك شرك ككه شمهةككا ص مككه شر هك زشرككتشق رككه تضك
ج ازه ش اا يب ز ا به أ زمك أ زم جته زبة د بل شرفكت شالاك ماًض زفكيم مااك بيك
شمه يككامليف ا فهككم شوم ك ش زرخ ك شركككذيف زخ كتشيف شرككذمص ك ر ك ز ككيفه جككت مل كيفضه
رل خ ا ا ل شواك شل فغ كا شمهاكاًب زشمه كاجت رلك فكتزل شواكياً فلكص ضإكم شر يامك ا
شوا ك ص شره ك ا رل ك شمهةككاديف شمه,اةككيف رلكككت ب ك ك اا ًب ك اًض ك ماره ك ك شز بككيف شراككام
زبة د بل خ شمه يامليف ا ل شوا شل زفيم شرإك ً رلك ميتفك شري شمك شمهك,لت رلك شرةك ص
اايف شوم ش شرك يف زشر تز شراخم فل ك اً شمهةك متضه زشمهاكاًبيف ف ك زش ض عر ك ا
ا
ا اككياً شوا ك ص زض اككاضل ا رلككه ص يا ك شا ش ه ك زشا ك شا شر تضككت زال ش ك ا مككه ررككص شراككتً ا
ا شوا شل ص ا ل مااًب زضا ح شالا ماً بإا شالري فاظ ابرةك ص زشالاك فار مكه ر ش ك
شالا ااق .
شرة ص ز ًابح شركت
زشمهفرتض ا ا شل شوزًشل شمهاره ا ي زحب ره شمهت ك شمهكاا ش إهإكل رلككت ماك ً شر ًبك
شمهاره زره شررتز شرةا زره شرغلد زشريتض شرغ يهيف.
زً ا ش مه م ج شمهااًب شحملم م ز ا ضت شمه شزريف رألا ص يالرهد شمهااًبيف زريهل ص
زميتف ش كص شركترل ا تضت شمه يامليف ابوا ص ز لت ر رل رإ شر ه ز شركتشق .
ااا ذه شمهكاً شر ل ب شض ر ا ث ت رُ ْمإا ز بي ًش و ص شر جكاًشمل ا شت مك
شمهيا ت زب رراين ص شرك اب ا ذش شمه ف ا ر ر مه شوا ايف بتز ا :
-1م ككا اك ك إا شيش ككاً ره ككأ م ككه ش اجك ك ص ميتفك ك ش ك ككص شرك ككترل راك ك ً شر تض ككت
ز الره ككد شمهاككاًبيف ز لككت ر ك رل ك رإ ك شر ه ك ز ا ك ضت شمه ك شزريف يالره ككد
شمهااًبيف .
2
-2ر ا زج ر رًشا شتره زشفه ابر تض فهما ض يل ابمه ف ا .
-3ميتف شر اريث زشرفا شرك اكهجاه ا مكه رًشاك كذش شمه فك ا
رل اارهد شمهااًبيف رل اذضت ما ا زمه ر شب ا .
ز كل شال كعا
خطة الوحث :
ما ره خغ شر اث فه ك ا شر اث مه ا م اريث زخا أ ز ل ا يت :
املبحث األول :يتضم شر تضت ا شرل زشال غعح .
املبحث الثاين :يتضم شمهااًب ا شوزًشل شمهاره .
املبحث الثالث :يتضم ب ً شوزًشل شمهاره ،زحت أ لعل مغارد :
املطلب األول :يتضم شر ً .
املطلب الثاين :يتضم شوزًشل شمهاره .
املطلب الثالث :يتضم ب ً شوزًشل شمهاره .
املبحث الرابع :
ً شر تضت ا ب ً شوزًشل شمهاره .
املبحث اخلامس :ريكص شر تضت ا شمهااًب ا شوزًشل شمهاره .
املبحث السادس :لت شر تضت رل رإ به شوزًشل شمهاره ،زحت أ مغل اا :
املطلب األول :ش اا شر تضت مه مار شرة ص .
املطلب الثاين :ش اا شر تضت مه شر اهط شمهااًيف زحن ه ،زحت أ فتراا :
الفرع األول :ش اا بيلص مار شرة ص .
الفرع الثاين :ش اا ب يف رلص مار شرة ص .
اخلامتة :زفه ا بي
بهاا ص شرا ا ا شر
لا ره ا ا شر اث .
الفهارس :ز كم - :ف تم رآلايمل .
يف -ف تم رألريارضث زش اثً.
ج -ف تم و ص شمهاارً زشمهتشج .
ر -ف تم رلم ف رامل .
زبك بككذرا ج ك يف ا ككذش شر اككث م يككا ا رك شمهككا ا شريلمككل شمه يككاً رلهككأ ا شر اك ث
شو ارميه ك ش كتش ب ك ش شمه ككذش د شرفإ ه ك شوًبي ك شمهيتزف ك زم ككذ د شررا تض ك زم لإ ككا شوب ك ش م ككه
زمتجاككا ا ك مة ك ر ريةككد مككا
ماككارً ا شمهي م ك زخمتجككا رألريارضككث زش اثً زماابكككا رألرر ك ُ
3
مي م ش رلك شمهاكارً زشمهتشجك شمهي مك
ف ت ا زب ريازرا شر ج ض ز ف اً شر اث با ً ريةا
.
اريد شرفا زشمها رل كاا
ز مح ه ا اااأ رل ايما أ ز شكته رل فالأ ز فاارأ ف
ذش شر اث شمه شف ز ا رأ شمه ض مه فالأ شركتمي ز ا رأ ا جيي ذش شر اث خاراا ر جأ شركتمي
ز ا رأ شر فه زشرة شر زشري ا زشرتشار ز ل هللا زالص رل ا هاا حمم .
الموحث األعل
تنذيف الوعذيذ في اللعة عاالهطالح
التغرير ىف اللغة :ضإا :ته ضك ُته تش ز تزًش ،ز ِت بكةت شمهيجمك ،ف ك م كتزً ز تضكت
يف :خ رأ ز يمأ ابر ا ،ز ضيف شخلغ مبا ضُ ص اأ شيف.
والغُرررور مل ررم :مككا ش ْ ُ ككت بككأ مككه م ككاا شر ك اها ،زل شر ا ض ك شري ض ك فَر ر غَرغُر ر ُرُ ُْل ُم ا ُةَيَررا ُ
4
ُّ
الد ُريَا
()1
ضإ :ال ك ُتاكص شر اها فإا اا ركص ٌّ
ريظ فه ا ضا ُإت مه رضاكص ؛ فع ,ل ِتزش ر
شخل ككط زال ض ك كتاكص ابر شر ككتزً ،زشر ككتزً :شرك ككهغاا ضك ُ ككت شرا ككام ابر ر ك ك شرك ككا يف زشر ْماه ك ك ،زب ككا
شو ميل :شر ُتزً شرذيف ض تك.
زشر ُتزً ،ابراص :شواب ه ،اها عم ٌّت ما ً تًُْأُ ًّتش.
رك الُ َْل ر ار ا )2( يف مككا خ ك ر زاك ر ك ري ك
ز ككذش ا شر ا ض ك ب رككأ يككاصَ :مررا رَ ر ُر َِ باَربار َ
ف ْكيا مككا زجكد رلهك زبكا بياك ص :مكا ككتك يف مكا خك ر بتبك زمحلك رلك مياككه أ،
زشومككه مككه رإابككأ ؛ ف ك ضه ر ك شمهيا ككل زشومككاين شركا ب ك ؛ فاً ك ككا شرك ككا ت ،زه ْفككأ ،ز ماككا
رذشبأ(. )3
زشر تضت ؛ ضإا :تً بافةأ تضتش :رتف ا رل عك(.)4
زرل ذش فار تضت ،زشر تزً زشري ال ا ت شرفإ اق ضة يمل ا "شر تضت" ت(.)5
والتغرير ىف االصط ح الفقهي له عد غعاريف ؛ فمن أمهها:
شوز " :ف اً شركلق مبر ت يف ريإهإل م رغا أ ف رهةا رأ ؛ ركل ضة يف ً ك
شرغت ش خت ،فهُك ْإ ا رل بتشا شريإ " (.)6
شر اين ":ا ضفي ل شمه ه فِ ْيع ؛ ضره بأ شمهكرتيف ماال ؛ فع ض ج ذر "(.)7
شر ارككث " :شي كتشق ب اككهل ب رهك ز فيلهك ا بك ،ررت هككد ريك شمه يابك ضه ل شريإك ،زمحلككأ
رلهأ "(. )8
مناقشة التعاريف:
()1
()2
()3
()4
()5
()6
()7
()8
ا ً فا ت آض ًبص ()5
ا ً شالافغاً آض ًبص ()6
ضارت :رةاا شريتيف مار تً ( )12/5زشرإام م شحملهط ( )577-اتج شريتزم (. )215/13
ضارت :شرإام م شحملهط ( )577-رةاا شريتيف ( )12-11/5شركلهامل رلكف يف (.)296/3
ضارت :شر تً ز لته ل شريإ ر رلا ض شراتضت ( )35-
شتل شري ره زشتري ا رألاتال ،مار ( )25/2( )164زضارت ريكاا شمهيامعمل شركتره ( )380-377:
ضارت :شر اج زشي له ( )349/6زف ح شري ض شتح شر جه (.)333/8
شمه خ شرفإ ل شرياا رلكهخ ماغف شر ًباق ( .)379/1
5
ضعريككظ ا بي ك
ككذه شر يككاًضم ككيف جامي ك را ك ً شر تضككت ز بةككامأ ممككا جيي ك
ككذه
ش زر با ت ره شا هفاق شر تضت.
زضر ت ر ا شر يتضم شر اين ؛ واكأ ه ضكذ ت ال شر تضكت شرفيلكل ز ك ب ركأ " :ا ضفيك
ل شمه ه فيع." .....
ما شر يتضم شوز ،ز ا اا ريةكه مكه شر كاين كيف اكأ ًمبكا ضكك ا ف كت ر يتضكم شر تضكت
شرإ ك ا ماككأ رل تضككت شرفيل ككل ؛ وا ب رككأ " :م ك رغا ككأ ككف رهةككا ر ككأ " ر ككت ا ككذش شرف ك شمل
شمهإا ر منا اك ا هج فه إب تشق ب ا ؛ ر اله مها رخ شرياب ل شريإ .
زري ريةه ذه شر ياًضم ،ز بل ا شررتشفا شر يتضم شر ارث ز ":شي تشق ب اهل ب ره
ز فيله ا ب ررت هد ري شمه ياب ضه ا شريإ زمحلأ رلهأ ".
ال ا ذش شر يتضم ًمبا ضعريظ رلهكأ ،اكأ رياكت شر اكهل شي تش هك ا شرإك زشرفيك مك ا
شرإ ك ز شرفي ك ًمبككا ال ضك ك ا ك شرة ك د ش إهإككل ز ككذش ا ك اككتت فككمه هككامل شر اككث ا
ش افه ك زشركككافيه ال ض ك ا شخلهككاً ابر تضككت شرإ ك ا ،واهككا رهةككا زاككهل افه ك ل شر ك خ زشي كتشق
ًه .
خبع شر تضت شرفيلل ل بي
ذه شر ياًضم يك ماكاا شر تضكت مكه ب ك ريك شمه يابك ضه ؛ مك شريلكص ا شر تضكت
مث ا
ًمبككا ضك ك ا مككه يفدككا ؛ مككا ل شر اككهط زشر ك ال زشر ه ك زشركككت امل شيرعاه ك زشككت امل
شر اا شمهاره .
زرلهأ فار يتضم شمهخ اً شيام رإةمل شر تضت ا ضإا :
" تشق ري شمه يابك ضه ز كيفه ش خكت ا شمهيإك ر رلهكأ خبكع شر شبك ؛ رلك خ ل شريإك
ب اهل ب ره ز فيله ،ر رلص بأ الم ا مه شر ياب رلهأ ".
شرح التعريف:
فإ راا " :تشق ري شمه ياب ضه" ....
يف خ شا ز ىن ز ةله ريك شمه يابك ضه ،يا عك ا شر كا شمهككرتيف زضاكم شرةكلي باكفامل
ا ب ز م د زخارر .
زب راككا ا شر يتضككم " ز ككيفه " ...يف ككيف ريك شمه يابك ضه ،فككار تضت بك اك مككه ككيف
شمه ياب ك ضه ،مككا ك ث مككه شرةمااككت زشر ك الريف ز ككاايف شككت امل شر اككا شمهاره ك ،ززاككا
شيرعا زشر راايمل شيرعاه شخلارر .؟
6
ز ككذش بيك ك شحمللل ككيف شمه ككارهيف زشرفاه ككيف ؛ شر ككذضه ًمب ككا ككتزش زخ ك ر ش شمهة ككاديف ؛ با ككاق رل ك
حتلهعمل ا ب رلة ص ،حبهث ضكُت ِ ا شراام ل شتشق شوا ص بغتل ر ض ز اارهد مل ض ..
زب راا " ب اهل ب ره ز فيله " ....ضيىن ا شخل شا زشر ش زشر م ضأ زشر ك رهس رلك
ري شمه ياب ضه ب ا :ما ب اكهل ب رهك ك ا ضإك شر كا رلمككرتيف :ا شرةك ص ركأ حمفك شمل
ب ضك ك ز خ ككاً ل زاير ً م شمه ككا ،ز شاك ك ماج شرك ككت مك ك ش ككت خ ككتت ز ا شرةك ك ص ضةك ك ي
الاغعب ك ج ض ك بة ك د ككيفشمل ج تض ك ل اهاا ك شركككت ؛ واهككا ا ك إ ك ا ب ك ك ه بي ك
شمهااا شر ً رله ا را ش جم اي .
ز م ككا ب ا ككهل فيله ك ،زشر ا ككهل شرفيله ك ل شخل ك شا ريا ككل ل ا كتض ش ه ك شا ،زحتم ككيف زج ككأ
شياًض ،ز لغهخ ض شري زحن ر مما ته شرفإ اق ل ص .
ز ككذش بفي ك ريت ككامل زده ك رلة ك ص ،حبهككث ضرككه شراككافت ر يام ك ماككاًيف شرة ك ص اككأ ضإ ك ا
بيمله مه شرة ص فهره اأ ا ضاغلك ،مث ضفاجك بيك شرك خ ل شرةك ص ،فكإا شريملهك ال
ي ز ا ك ا خ ضي فيله ؛ ي تشق شمهةاديف ل شر خ .
زب راا "الم ا مه شر ياب رلهأ" ضيىن :ر ال زج ر ذش شر تضت يا شرأ -مه تضكت بك ا ز
فيلل -مها ب ا ري شمه ياب ضه رل شر ياب رلهأ.
7
الموحث الثنمي
تنذيف المضن رة في األع اق المنلسة
لم شمهااًب ا ب ً شوزًشل شمهاره ركه شمهاكاًب ا شرفإكأ شياكعمل زشرك ُك ْيكت ا
ش جاز ابرإتشض زشمهإاًف ()1زشر كُيت ياها " :رف ما مييف ميل ا ب ْ ًهُ مهه ضاج
ر
()2
؛ فهأ جب ق ميل ا مه ًْحبأ ".
فامهااًب ا شرفإأ شياعمل ي مك رلك رفك مكا مهكه ضاكاًيف كذش شمهكا فهككرتيف اكليا
زضة لم ا مث ض هي ا بي زبا فما زشر ره ً م شمها شمه ف ا ف بها ما رل ما شت اه.
ما شمهااًب ا ا شل شمها ف ل رملهامل به زشتشق ضإ ا ا شخا ؛ ال بإا ةكلص
ز ةكلهص شرةكلي ز ةكلص شرةك ص حمل ك شه زال بإاك شكتشق شرةك ص ً ك ا شالشكرتشك ا م جك رشمل
شركككت رعا فككاا مبككا ضي ك ر رلهككأ مككه ًبككح مككه رمككا شركككت ( )3ز منككا يككح ًبككح مككه شرفككتزل شر ك
حت ث ا اياً شوا ص بيف زبا زآخت .
مث ا شمهااًب ا شوزًشل شمهاره منا ص ا مكاا مييف خمات يبتشا فإامل اًضك مكا
ا ا تً ر را تً الخ ع ا ل شوزًشل شمهاره ره شوا شل شريارض
زشمهااًب ا شر ً ل تعم رلكلم شيجنله ضك ( )speculationزشر شبك ا كذه شركلمك
يككح :شر ا كك ,ز شر خمككيف زرهةككا مبيككىن شمهاككاًب زضفا ك بي ك شالب اككارضيف شا ك يما لم ك
( )1ضارت :رةاا شريتيف مار (بتض)(.)217/7
( )2ذش يتضم ش اابل زب ُر ِتفا ب ياًضم ر ض بااقش رل شخ عف ص ا بي شتزا شمهااًب .ضارت :شتح ما
شيًشرشمل ( )327/2ه ك ككيف ش إ ك ككا رل ضلي ك ككل ( )52/5رياش ك ككه شر اك ك ك بل ( )454/3رياش ك ككه بلهك ك ك يب زرم ك ككيف
(.)53-52/3
( )3ز ك مككا ضةككم ابمهة ك مت ز ك شرككذيف ال ضكككرتيف شوا ك ص بإا ك شالا فككاا زشرككرتبح مككه ًضي ككا ز ًابري ككا زضيككت شخل ككيف
شمهاره ش فرت بإا ا " .
شالب ااريف ها شالا ماً ياأ " :شر ا ,ابر عمل شمه بي رأل
ضارت :جمل حباث شالب اار شياعمل جامي شمهل ر شري ض جب ر ر( )1جمل (. 22 )2
ا ريككيف ضككتت بي ك شالب اككارضيف ا ش ك شرفا ك بككيف مف ك مل شمهاككاًب زشالا ك ماً ضاككيد حت ض ك ه وا شرارككاا
شراإ يف شمهيا ت شرذيف ضةكهغت رلهكأ ً م شمهكا شر كتيب جيك مكه شريةكيف جك ش شرفاك بكيف شالاك ماً ابمهيكىن شيا كاجل
زشالا ماً ابمهيىن شمهااًيب – ما ل ارت ر /اهم شر ضه بتش هص ا مإا :حن من ج اعمل رة ل شوا ص .
ضارت :جمل حباث شالب اار شياعمل .ما ( )68/3شري ر ( 1985. )1ا .
8
شتازف ب ال مه شمهااًب ا شر ً (. )1
ضم حم ٌر رلمااًب ا اك شل شمهكا ؛ م فك رلهكأ راك شالب اكارضيف باكاقش رلك
زال ض ج يت ٌ
شخللفهك شمهةك إ راك بياك ص ا شر ككاً بيك شر ك شزالمل مككه رمككا شمهاككاًب شمهكككتزر ز ككيف
شمهكتزر .
ومن غلك التعاريف :
-1شمها ككاًب ا شالب ا ككار ":رملهك ك بهك ك ز شك كتشق ضإك ك ا ككا ش ككخا خ ككيفزا ابرةك ك ل؛
رعا فاا مه فتزل شواياً زضإا :فاًيف ا شواك شل :ششكرت ا شركتخت ز كتبت
ري ضت ف شرةيت ره ه زب ض ط ف ا ث شخلةاً " (.)2
باككاقش رلك ميل مككامل
-2زمككه شر يككاًضم اهككا ":رملهك بهك ز شكتشق ضإك ا ككا شككخا
مة ك رعا ك فار مككه شرفككتزل شرغ هيه ك واككياً شرةككل ا ك شق ااككا زًشبككا ماره ك ز
باا " (. )3
-3زم ك ككه شر ي ك ككاًضم ضا ك ككا اه ك ككا ":رملهك ك ك بهك ك ك زشك ك كتشق ك ك ك ًضيف ؛ رعاك ك ك فار م ك ككه ف ك ككتزل
شواياً"(.)4
-4زما ككا ":به ك ز ش كتشق ك ًضيف ؛ ال ب ككتض شالا ك ماً زركككه شالا ك فار مككه شر كيفشمل
شرك حتك ث ا شرإهمك شرةك به رككألزًشل شمهارهك ا شوجك شرإاككيف جك ش ريهككث ضككاخف
بك مي شالً اا بيف شرإهم شرة به رألزًشل شمهاره مه ًريه زبيف شرإهمك شاليهك
زشر فرتض مه ًريه ختت " (.)5
وي حظ على هذه التعاريف :
أوالً :اهككا ش فإككا رل ك ا ك مككه ضإ ككح شرة ك ص ؛ رعا فككاا زشالا ك فار مككه فككتزل اككياً
شوا ك ص -رزا ا ك ك ا ر ككأ شرت ك ا شيفككار م ككه شريا ك رل ك شرة ك ص -فإا ككأ ضك ك ا ما ككاًاب
زضةم رملأ مااًب .
()1
()2
()3
()4
()5
ضارت :حن ا ل اعمه مه جمل زرًشاامل شب اارض اعمه شري ر( )14 ( )1رل ً حمم ره شرإتين .
ضارت :شمهماًاامل يف مكتزر ا ب ً شوزًشل شمهاره ( )278زشمهيجص شر اهط (.)537/2
ضارت :شوا شل زشر ً امل مهإ شيمهيل ( .)122
ضارت :شرةهااه شمهاره ا شياعا ري شركتمي شخلغهد ( .)183
ضارت :ا شل شوزًشل شمهاره زآاثً ا شيمنا ه ا شالب اار شياعمل ر /مح حمل شر ضه مح ( .)484 -
9
اث يراً :ا ا شر يتضككم شوز زشر ككاين بكْهك ٌ ز ك ا شرككذيف ضإك ا ككذه شريملهك شككخا
خ هتص زميل ماهتص شمهة راك ز شرةك ص ز شً فاركأ ؛ شر مكارش رلك إك ضت ص رلي شمك شمه,رضك راكي ر
ك ككا زب ك ك ًهتص شركخا ككه رل ك ك ا ككهت ل ك ك شري شم ك ك زحتله ك ك ا ا ج ككا م ككه
شوا ككياً ز
شالارتشار ابر جاًيف شمهافه زشالر اًشمل شرافةه (. )1
ز ككذش مككا ضةككم ابمهاككاًيف شحملككرت شرككذيف ض يام ك ا شوزًشل شمهاره ك باككاق رل ك ميل مككامل
مة (. )2
زه ضُذ ت ذش شرإه ا شر يتضم شر ارث ز شرتشب .
اثر ككا :ا ا شر يتضككم شر ارككث زشرتشب ك به ك شرا ك ًض زريل ككص ك ش ص ا رملهككامل ك شز
شوا ص -بهيا ز شتشقش مه ج شمهااًب -رملهامل كيف ريإهإهك فه جك ك ً شريإك زمر كته
شخلاًجل زال ض ج مإا ره زريإهإ أ(. )3
فك ا ًشر شرغتفيف ا به زشتشق شواك ص ؛ ركهس شمهإاك ر ماكأ شاك عا شمهككرتيف مكا ششكرتشه
زال ةلهص شر ا ما ابرأ ز منا شرإا ش إهإل رف شرفتل بيف ايتيف شركتشق ز شر ه (. )4
ًشبيا :زضر ت ا شر يتضم شر ارث زشرتشب ؛ ضاا ا شر اث ره شوًابح مه فكتزل اكياً
شوا ص منا مه خع شالر مار شحمل رل ش ظ زشمهاكارف باكت شراركت ركه ما هك شرككت
زرمل ا زشرإ ش ص شمهاره ر ض ا ز ًابري ا زخةا ت ا ب زرهس ر ض ص شرإ ً رل اهت زحتله
ارد يام عم ً شمهااًبيف م شوام
ا ز ذش
شري شم شمه,رض راي ر شواياً ز
مما جي بي شالب اارضيف ضتزا " ا شمهااًب ب حته ره تفك ا شو كلل ؛ ف اإلكد ص مإكامت
ككص
()1
()2
()3
()4
ضارت :ب ً امل شوزًشل شمهاره زشرإغه يبتش هص حمم ب شريع ( )30-29زشمهماًاامل يف شركتره ا ب ً
شوزًشل شمهاره ( .)279
ضارت :ا شل شوزًشل شمها زآاثً ا شيمنا ه ا شالب اار شياعمل( .)482
شريإ شرا ًيف ماغلح ري ضث شالا يما زال ضكُ ْيت را فإ اق شياعا ذش شالاص ز منا حب ش شراك ًض ا شريإك ر
حتا مةم رإ شر لجئ زرإ ش .
زب رتفا شرا ًض ا شريإ ر ياها " :اكاق شرياب ضه شريإ ا شررا ت رل ف ما م بغااهما ز بغاا ري دا
ر ك ا ًشر شر ياب ك رة ك د مككه شوا ك ايف " زرتفككا ضاككا ياهككا " :ف ككاً اككت با ك ش ز بغككاا ككيفه م ك ًشر
ر شمه غه " ضاركت :كها شريإك ر ا شرفإكأ شياكعمل ( )370زميجكص شمهاكغلاامل شالب اكارض ا ر ك شرفإ كاق
( .)216
ضارت :رم شت امل شالا ماً شياعمه ا شرة ل شريامهه (. )263
10
ش ككاا شرإككا ص رله ككا ال ضي مك رلك مةك امل ريإهإهك
بك شر مك رلك جمككتر ش ككظ فامهاككاًب
ال جي ككد ا ضك ك ك ا رلا ك ك ف يف رخ ك ك فه ككا ف ًشا ك ك شوم ك ك ً
رمله ك ك حمك م ك ك بإ ككاا ا خك ككا
شرةهااككه زشالب اككارض زشمهاره ك مككت ال ب ك ماككأ ري ك ك ك ا ماككاًب اككلهم مة ك ز ال ااككا
مإامت "(. )1
زشر شب ا شر فتض بيف شمهااًب زشمهإكامت -ز بكيف شمهاكاًيف زشمهإكامت -ركهس بكذشك شر فك ح
شركذيف كته بيك شالب اكارضيف وااكا ش بلاكا :ا شرةك ص رياك مككار مكه كاا م جك رشمل ز
مكك ًمل شركككت ( ,)2فككإ ش ششككرتت شمهككتق اك ما -واككأ ضككتت ا مثاككأ بلهك زض بك شً فارككأ – ز ابا
ككذش ال ضُيك بمككاًش راك شرفإ ككاق ؛ وا شرإمككاً ك :ا
اك ما ض لككد رلك فاككأ اككأ اككه ط فم ك
ض خ بيف شر ُْتا شمه اإ زشر اص شمه ب (. )3
مث ا شر فتضك بها مككا رككهس م اهككا رلك هيك رإك شر هك ز شرككتشق شرككذيف ض مككأ شمهاككاًيف ز
شمهإككامت ز منكا ر جك ر شركك أ بككيف شرككذيف ال ضي مك ا ش ككا بكتشً شر هك ز شرككتشق رلك رًشاك شومك ً
شالب اارض زشمهاره زبيف شمهإامت جبام شيب شا رك ما ما رل شر يام شخلغت شرك كيف ز ك مكا
شرتبح ز ما شخلةاً (.)4
زم ك ككذش شر كككابأ شر ةككهط ال ا مث ك فتب كا بها مككا ؛ ا شمهإككامت ض لككد رل ك شررككه تمككأ
زخةككاً أ ز مككا شمه يام ك اب ككظ زشر خمككيف ا ا ك ل شمهككا -ش ككاا شرة ك ل مة ك إتش فإاككأ مككا ا
ضتبح ز ما ا عتج بع خةاً زال ًبح .
ز م ر فإا بي شر اري يف ال ضتت مث فتبكا بكيف شمهاكاًب زشمهخكا ت (شمهإكامت ) ابمهاكغلح
شالب ااريف ؛ وا " شر فهم م ما اا اثب ا ف ال عل مه راات شمهخا ت شرك كل اكام
()1
()2
()3
()4
شوا ك شل زشر ً ككامل .مهإ ك شيمهيككل ( )131زضغل ك شرفتاةككه ا ككذه شمهإككامت شر ك ك ص رزا شا ك اار ص ريةككاابمل
زرًشاامل اها ز منا رل شراك ف زش كظ ماكغلح " " jeuزضةكم فارل كا " "joueurيف شمهإكامت ز ك شركذيف
مي م ش رلك ش كظ ز شراك ف زركهس
ضت د ا شر تشق شرةتض ره تض شر يام ا شر ً رزا رلص ز خ خا
جيايب ز رزً شب ااريف ا شالب اار شرياا ب ي خةاً ابرة ل مها حت لأ مه ًابك رلةيف زشواياً
ا يف
.ضارت :شمهماًاامل يف شركتره ا ب ً شوزًشل شمهاره ( )279ب ً شوزًشل شمهاره رلل شليب ( )70-
.
ضارت :بتشً جمم شرفإأ شياعمل ًبص ( )63زشركت امل رلخهاا (. )90/2
ضارت :شر تً ز لته ا شريإ ر ( . )40-
ضارت :ريكاا شر يام ا شوا شل شمهاره شمهيا ت (. )675/2
11
رملهامل شمهااًب " (.)1
التعريف املختار للم اربة :
ككذه شر يككاًضم ف ككتمل جاا ككا مككه يامك شمهاككاًبيف زريإهإك شمهاككاًب
اعريككظ ا بيك
ز فلا جاا ا آخت.
زريلاككا اككذ ت يتضفككا جاميككا ر ارككد يككامعمل شمهاككاًبيف ز تشفك ص زه اكك ا اككذ ت يتضفككا
باكاق رلك شر اك ً شركككترل رلماكاًب ا اك شل شمهككا ؛ وا كذش اكهك ا رككأ ريك ضث آخكت ا حبككث
مة إ ( )2زوا ر ال رعب رأ مبا ه شمهااًب ز يام شمهااًبيف.
زرلهأ فهمكه يتضم شمهااًب ياها " :رمله به ز شكتشق ضإك ا كا شكخا ؛ باكاق رلك
ميل مامل مة ز رل جمتر ش ظ زشر خميف زشر ا ,؛ ال ب تض ةلص شرة ص حمل شه زشالا فاا مبا
ضي ر رلهأ مه ًبح ز منا شالا فار مه فتزل شواياً بيف زبا زآخت".
( )1ضارت :ا شل شوزًشل شمهاره زآاثً ا شيمنا ه ( . )487-
( )2ر ت شر اريث حبث بيا شا " ريكص شمهااًب ا ا شل شمها زآاثًه شالب اارض زشالج ماره " .
12
الموحث الثنلث
تنذيف رش هة األع اق المنلسة
وحتته ث ثة مطالب :
المطلب األعل :تنذيف الوش هة:
رُ ِتفا شر ً ب يتضفامل ل ا مبيىن زشريك ل شيملك ؛ ال ا بياك ا ًمبكا ضكك ا كت
هفا مه بي ،مبإ شً ما ضذ ت فه ا مه فاهعمل .
زب ك جككاق يتضف ككا ل بككاا ا شر جككاً شرفتاةككل مككار (": )71ياهككا جم م ك شر جككاً ،ز ًابيف
()1
شرةفه ،زشرةماات ،زشر عق ابريم ر ،حتا ًراض ش ك م ".
زرتفككا ضاككا ياهككا "جمم رك شريملهككامل شرك ك ص ل مكككاا ميككيف بككيف جمم رك مككه شراككام
يبتشا فإامل اًض ري ما جامل زًشره ،ز ااره ز زًشل ماره ،ا شق اا حم شرافإ
()2
ريافتش ،ز ا ا ره مكاا شريإ ز ري ال زج ر رأ لااق شر ياب ،ركه ميكه ا ض ج ".
ز ج ر ا شا مه شر ً امل ،م ك ب ً ك شوزًشل شمهارهك زب ً ك شريمكعمل زب ً ك
شر اا ،زب ً ك شريإك ر ز كل شرك جيكتيف شر يامك فه كا ب هك زشكتشق شمها جكامل شر ًشرهك زشراكااره ،
م شرةكت زشرإغه ،زشرإمح زشمهغاا ،زشر رتز زشرااام زحن ر (. )3
المطلب الثنمي:تنذيف األع اق المنلسة:
( )1ضارت :شمه ا ر شريتبه (.)430/1
( )2شمه ا ر شريلمه زشريمله رل ا ك شياعمه (. )391/5
( )3ضارت :شوا شل شمهاره شر زره زب ً امل شوزًشل شمهاره ر /كاا شر ةاا ( )32-زب ً شوزًشل شمهاره رلك شكليب
لم ب ً فإه :
( )3-ما
مه فا ل ل م ضا (بتزج) شر لجهكه ااا ُ ضه زشج أ شياً رمل رالر رل م ا اريد شرفا ل ،ز ر اً ركهلعل هام مه شراإ ر ز ذش شرفا ل جي م فهأ رمعق ماتفه ا ززاغاق ماره ا ر اتضم رما ص
يف -ا رك ضتجك ص شاككص ًجك بلجهكككل شيككأ (فككاا ريف ب ً ك )) )vander beurseككاا ككاً شمه ضاك جي ميك ا ل
فا بأ .ضارت :شوا شل زشر ً امل ر/مإ عمهيكل ( ،)116-زرمك شكت امل شالاك ماً شياكعمه ر /محك حمكل
شر ضه مح ( .)89-
13
ل شراك ك شر ا ً ا شر ز ز شركت امل ؛ مه اك ص زاكا شمل بابلك رل ك شز ابرغكتل
شر جاًض
()1
ز
ريإا رلمةاديف ز شمهإتفيف (. )2
المطلب الثنلث:تنذيف رش هة األع اق المنلسة:
ِ
رتف ككا ب ً ك ك شوزًشل شمهارهك ك ياها:اك ك ل مارمك ك إ ككاا ل مك ككاا اثب ككا ،ض ك ك ص رشًهت ككا
زشيشتش رله ا هئ ا ارام ا شخلا ،حتكم ا ر ش ح زب شايف ز ركتش ز إارهك ،ض,م كا شمه يكامل ا
ل شوا ص زشرةا شمل مه شركتش يف ل شالاك ماً ،زًشك يف شالاك فار مكه إل كامل شواكياً ،ايإك
جلةاهتا ل شمهإا ً ض مها ،ريهث ضإ ا شر اغاق شمهاره ا ب افهذ زشمت شر ا ييف زشمهكرتضه (.)3
زرتفا ضاا ياها " :ا ل مة مت اثب ك شمهككاا ،إكاا ل متش ك شر جكاً زشمهكا ل م شرهك
حم ر ض لد ا ك ا ض مه جي م فه كا كاايف ً زم شومك ش زشرةمااكت زمةكار ز ص ؛
رل يام ل شوزًشل شمهاره زفإا رارص زر ش ح حم ر " (. )4
الموحث الذارع
هش الوعذيذ في رش هة األع اق المنلسة
ااك
ً زمماًاامل ز الرهد ضإ ا ا بي
شمهااًبيف شحملرتفيف ا ب ً شوزًشل شمهاره
( )1ض ك ص ك شز ككذه شوا ك ص ز شرةككا شمل ل ا ك ل شوزًشل شمهاره ك (شر ً ك ) زع لككم ا ك ل شوزًشل شمهاره ك رككه شوا ك شل
شريارض مه ر زج ه ما ا :
ل شواك شل شريارضك جي مك شر ككاجت مك شمهةك ل ز مك ْكه ضتضك شرككتشق زج ككا ر جككأ ك مكا ل اك ل شوزًشل شمهارهك فهإك اابريملهامل شر جاًض شر اغاق زشرةماات .
يف -ل شوا شل شريارض ج شر اا م شمه يامليف ما ا ا شل شوزًشل شمهارهك ف جك شر اكا خاًج كا ل حمكافظ
شمهةاديف ل شر ا ك .
ج -ل شرةك ل شريارضك ضك ص شر هك ز ةكلهص شرةككلي زشرك مه بيك ا ضيككاضه شمهككرتيف مككا ضتضك شكتشقه ،زركهس شومككت ككذر ل
شر ً .
ضار ككت :شالب ا ككار شرةهاا ككل ر ككل ر ك ك شمه ي ككا ( )13-زب ً ككامل شوزًشل شمهارهك ك يبك كتش هص بك ك شري ككع ( )13-
شمهيامعمل شمهاره شمهيا ت ل شرفإأ شياعمل ر /حمم ر ماا ش يف ( .)200-
( )2ضارككت :شوزًشل شر جاًض ك ل شرارككاا شر جككاًيف شرةككي ريف ،رهككام ري ك شر ( )14-شمهيككامعمل شمهاره ك شمهيا ككت ل شرفإككأ
شياعمل ( .)199-
( )3ا شل شوزًشل شمهاره ،ييف ر ش مه ( )27-
( )4رشً شر ا ك ز اارض شالا ماً زب ً امل شوزًشل شمهاره ر /حمم ا ضلص ( .)267 -
14
مككه ش ك اها ري ك شث ككيف زحتككتك ا اككياً شوا ك ص زضك ك ا ككذش شر ككيف ا شرةككيت مة ك إعًّ رككه
شركت شمل شر ًب شمهاره .
ا اجه زًحبه زشري ها ل زمن
زبك زجك مل شمهاككاًب ا شر ً ك راك ما ف ككتمل إك مككه شمه يككامليف ا شر ً ك ضكككرتزا
شوزًشل شمهاره بإا رار بهي ا را شً فكاا اكياً ا زش اك رلك فكاًل شرةكيت كتبح ً يكاا.
()1
زمبككا ا ميتف ك كك,الق بفككتزل شواككياً مككت إ ك ضتيف ا ك شق ككاا رم ك شمهاككاًيف م اهككا رل ك
ككا ز ككاا م اهككا رل ك ش ككظ زشتازف ك زشر خمككيف فإ ك
ميل مككامل مة ك راككي ر شواككياً ز
رفي ك ككص ك ككذش شوم ك ككت ص شب ك ك ككاً رمله ك ككامل ا ا ك ك ل شمهي ك ككامعمل ش جل ك ك زشرياجل ك ك ( )2؛ ار غه ك ك
( )3( )hedgingزرإ ك ر شالخ هككاًشمل ( )4( )optionsزشرإا ك مككه ر ك إله ك خمككا ت ش فككاض
اياً شوزًشل شمهاره شر ميلك ا شمهااًب ا .
زشب كككتزش رك اير رك ر شراككفإامل ز مهك شوزًشل شمهارهك شمه يامك ككا اككارهد شر م ضك شراإ ك يف
شي ل رلمكرتايمل زشر ه رل شمهكك ( )5زر اير اتر ل شرافإامل ز جيار فتزل واياً
شوزًشل شمهاره ي,زش ص اارهد مل ضك كث ش خكتضه رلك شر يامك مي كص م ك كتزضا شيشكارامل
()1
() 2
()3
()4
()5
ضارت :جمل شالب اار شياعمل شري ر( )205شرةا 1417ك ( )27اإع ركه كايف ب ً كامل شوزًشل شمهارهك
مه مار ً اعمل ( .)170
شمهيامعمل ش جل ل :شريملهامل شر ايإ ا ش ا زض ف شرغتفاا رل أتجهك شر ةكلهص زرفك شرك مه ص ضك ا ميكيف
ضةم ض ا شر افه ضارت :شر ً امل ةه ر هد زرهة ر ه ( .)27
ز ما شمهيامعمل شرياجل ف ل :شريملهامل شر ض ص فه ا ةلهص شوزًشل شمهاره شمه ار زرفي ا ا حمافظ شمهكرتيف ز ةلهص
مثا ككا رل ككا بيك افهككذ شريإك م اشككت ز خككع مك باككيف .ضارككت :شر ً ك ز فاك شرغككتل ا جنككاح شالاك ماًشمل
شمهاره .ر /متشر افص ( )99ريكاا شر يام ا شوا شل شمهاره شمهيا ت (.)669/2
زضغل ك رله ككا شالري هككاا زض كتشر بككذر محاض ك شمهة ك مت افةككأ مككه خمككا ت ش فككاض اككياً زًشل ماره ك ميلك ككا زض ك ص ر ك
ابا خ شا شر ه رل شمهكك ا ا ريف مكه شر غهك :شركاملك ز كيف شركاملك .ضاركت ابر فاكه :ريككاا شر يامك ا
شوا شل شمهاره شمهيا ت (.)681-678/2
ز شتش أ بةيت حم ر خع فرت زماه ميها ز
رإ ر شالخ هاًشمل ل :شالر هاض ره شالر شا ب ه شئ حم ر م
ا زب ككا مي ككيف م ككا م اش ككت ز م ككه خ ككع هئ ك خا ك ك إ ك ل شرغ كتفيف .ضار ككت :بك كتشًشمل ز ككهامل جمم ك شرفإ ككأ
شياعمل شمها مه مارم شمه ,ت شياعمل ( .)216
ضارك ككت :شوزًشل شمهاره ك ك ز ا ك ك شل شمهك ككا ()154-147ز( )698-697ب ً ك ك شوزًشل شمهاره ك ك ( )195-ريكك ككاا
شوا شل شمهاره ( .)263-
15
شركا ب
زشر ليف رل ريت شر شز ر ش فابهامل لاا ه
ز عماره بيف مااًبيف حمرتفكيف ةكيف
شواياً زف ما إ ص مه شوًابح (.)1
زُكيك ك ككذه شوا ككارهد م ككه شر تض ككت زشخلك ك شا شك ك اك ك شا شيك كتش ص ككاق زف م ككا رلم ك كيفشمل
شالب اكارض زأتلكيفش ابمهكةككد زشخلةككاً خا ك ا شركذيف ضت ك ككا زضا ج ككا ككص ًجككا شورمككا
شرذضه مي لك ا مكه شرافك زشر كتز مكا ِ
ميككا ص مكه شرإهكاا كذش شرك زً زضغلك رلكه ص " كااا شرةك ل
" ز " ش شميف " ابمهاغلح شر شًج را شمه شزريف ا ا شل شمها .
ك شالاههككاً
زري ك بككتيف م ككا رل ك لككت ر ك شر عرككد شرككذيف ضرت ككأ ا ا ك ل ً م شمهككا
شر ككاًعل شرك ككيف رألا ك ك ص ا شر ك ك الايمل شمه ا ك ك رك ككاا 1929ا فلإ ك ك ك ككفا شر اإهإك ككامل ر ككه
مماًاامل يف خعبه شاغ مل رل ش زخ شا ز اله مكه ب ك فئك مكه شمه يكامليف ا لك
شوا شل زاادا ب زً فيا ا يمه شوزم (.)2
ز ذش ما باا بأ شمهلهاًرضت شره ك ريف جك ًج اك ًم مكه مماًاكامل رمل ص شاههكاً اك شل شمهكا
ا رز شرام ك ً ش اككه ض ز رت ب ك زًه ص شاههككاً شريمككعمل شر اه ك ككذه شر ك ز زابر ككاا زبيككا
فتضة شاههاً شب ااريف ما زشرا آاثًه ص شره ا (.)3
ز ك ً شر تض ككت زشرة ككل هامل شرع خعبه ك را ك شمها ككاًبيف ككيف فف ككل ك ِ ض ك ا ض ج ك ر ؛
شمل ز بااا ي يفضه ضإي ا فتضة ذش شرل ا مه شوالرهد
ج ر ميأ اارهد خ شا ز تضت ٌ
زشر اق .
زمه بتز ل شرا ً شر ص رشخ شوا شل شمهاره :
-1البيع الصوري :
زضإاك ككذش شريمك خل ك ُ يامك مر ككتيف اكككط رلك ا ك ص مككا يض ككاا شمهاككاًبيف يا
شرة ص رلهأ ريت ز ع ئ خ ش ز حمف ش ذش شرة ص زال ضي ز شومت جمكتر ماكاًب حب ك زال
ج خ اً زال ِ
حمف شمل شر .
ٌ
ومن صوره :
ا ضإ ا شمهااًيف ابر ه رل افةأ بكمهامل يف مه خكع يك ر شحملكافظ شرك ابيكأ -( )1ضارت :ب ً شوزًشل شمهاره مه مار ً اعمل .ركي اا حمم شر زشًيف ( . )170
( )2ضارت :شوزًشل شمهاره ز ا شل شمها .ر /مايف بتش هص ض يف ( .)175-173
( )3ضارت :ررهل ص شر ً زشالا ماً ةه مح يف ( .)200
16
ا ااككا شرل ك ش ح ز شوارم ك ال ا ك ر ك – ز ييككاق ك با أ ز ف كتشر اككت أ ز
ييككاق جمم رككامل م فك فهمككا بها ككا رلك ككذش شواككام مث إك ا ككل افةك ا ابر هك رل ك
شر ككا شوز ز رككار ككذش شرةك ص ز شمل شر ًبك شمهارهك رهككأ بةككيت ك -ش ًضك رلةك ص
شراككي ر ز بك ش ًضك رلةك ص شراك ز – زضك ص رك ا شر ارككد ب فك زشمككت شر هك ز
شرك كتشق ككذه شوا ك ص مكككتز ب هي ككا ز ش كتش ا امل ك زشر ارككد ا م ك ككذه شرغل ككامل
ضك ا فه ا ا ا ش فال م ار بيف شرغتفيف ري ا شا غار شوفتشر شتشق م ذه شركمهامل
مككه شوا ك ص ف ك لت شريككتزض زشرغل ككامل جككتشق ر ك شر عرككد زش ك مككه ر ك مككا
ا ض اا شمه يامليف يا يفشمل ايتض ري لا رذر شرة ص ز ا ذش شرةك ص مك ا
ها ككأ خ ككاًش جيابهك ززرك رش اتجةككه ( )1ز ككذه شريملهك مككه شمهاككاًابمل ضةككمه ا بيك
شمهااًبيف "بيمله شر زضت" .
يف -زمككه ك ً شر هك شراك ًيف ا ضا ك شمهاككاًيف ز شمهةك مت شمهخككارا فت ك شً فككاا ا شرإهمك
شرة ك به وا ك ص مي لك ككا فهإ ك ا ابال فككال م ك شككخا آخ كتضه ب هي ككا رلككه ص ك ًاي
بة ككيت رل ك م ككه شرة ككيت شي ككاًيف ا شرة ك ل مث ضإ ك ا كك,الق شوش ككخا ا اف ككس شره ك ا
إبرككار بهي ككا رككأ بةككيت رلك ز ضإك ا شمهاككاًيف افةككأ ابر هك مث ضيككتض بةككيت رلك مث
ضإ ا ابركتشق ز كذش .فم ذش شمه اضيامل زشر ك شزالمل رلةك ص مكه شك اها ا فكتض ريارك
مكه شرت ك ا زشال مئاكاا رك ت شمهاكاًبيف إببإكاق اك م ص رك كت ز شضك شر يامك رلك لك
شوا ك ص ز ك مككا ضي ك ه بي ك شمهاككاًبيف زشرككذضه ال ميلك ك ا ا ك ما مككه ككذه شركككت
شمهةاد ا م ذش شر شز م,شتش رل حتةكه ا فكتز شمهاكك شمهاك ً كا خا ك
ش كاا م ك كذش شر ك شز ب هك شايإككار شيميهك شريم مهك رلككت ؛ ممككا بك ضكككج بياك ص
رل شر خ ركتشق ذه شوا ص زشرا هج م ض ٌ مه شالً فاركامل ا بهم كا شرةك به مث
بي ر ضإ ا شمهااًيف شحملكرت -زشركذيف ميلك اك ما كيف ا كذه شرككت -ب هك مكا
ميلكأ ما ا ابرةيت شمهت ف زجيح ًابريأ زشرا هج ش مه را ك شرة ص ا شر ه ا
ض ك ً زضا ككاً اككيته شرةك بل ص ازضك مككا ككا مككه بكتشً ( . )2زضغلك رلك ككذه شرغتضإك
شاك ك ككص " :شر عض ك ك ك " " "bouilloireز ك ك ككذش ماك ك ككغلح فك ك ككح ضيتفك ك ككأ ك ك ك شر اله ك ك ك شرفك ك ككح
( )1ضارت :شوزًشل شمهاره ز ا شل شمها ( .)176-175:
( )2ضارت :شوزًشل شمهاره ز ا شل شمها ( )176-شمهماًاامل يف شمهكتزر ا ب ً شوزًشل شمهاره ( .)287-
17
زشمهااًب (. )1
زضةمل بي شمهااًبيف ذه شرغتضإ تضإ شر اتضم بغتضإ شر جمه .
زشر ا كتضم مياككاه به ك شوا ك ص شر ك مي لك ككا زشر جمه ك ش كتشق ككذه شوا ك ص حبهككث ضإ ك ا
شمهاككاًيف ابرك كتشق مككه افةككأ زًف ك بهم ك شرة ك ص شرة ك به مككه خككع ي ك ر شحملككافظ شر ك ض ك ضت ا
يذيف شالا اه زر اير بهم شرة ص ؛ رل ةاب رلهأ ب بفا شرة ص رل شراة شره مه ركأ ز ل
ا اك ك باا ا شمهملكك ك شريتبهك ك شرة ككي رض ( )%10فهإك ك ا شمه ي ككامل ا ابركك كتشق ككل ضرف ككتزش بك ك ي
شوًابح ب شوبفا فهإ ا ابر ه زشر اتضم رله ص زرك اير ا شر تضكت بك ضعمكس شرةك ص شراةك
شرإا ك ت رله ك ا ككت مككه مككت مث ض ك ً شرة ك ص ابرا ك ز مث ضإ ك ا ب ك اير شرك كتشق رل ك افةككأ ري ك
ضت ف مث ضإ ا ابر اتضم ز كذش ري افار شركمه شر ر ضأ .
فككإ ش ًشر رلةك ص بيك رك شراك ز ره خككذه ياككياً م اِهك ضإك ا ابر إككاا اك مأ بغتضإك
حمرتف ك حبهككث ال ككيف ش مككاا شمه يككامليف زشمهاككاًبيف ري ك ش شا ك ا رل ك مه ك ضة ك غه مككه
خع ا ًابك اً شمهااًبيف رل شرة ص ؛ ضإ ا بغتضإ ضةكمه ا بيك شمهاكاًبيف تضإك (شر جمهك
بغتضإك ك شر اك كتضم) ز ككل ا ضإك ك ا ابر ككتي زشر هك ك شمهك ككم رلك ك شرةك ك ص ز ككل رمله ككامل شري ككتض
شمهفاجئك ابركمهككامل شرك ككيف ؛ رلاك ط رلك مككعك شرةك ص ز ك ضف ص ريك ضتاككص ا ككااهص ر ريك
ا رشق ؛ يا ر ت شرة ص خ اًش اهئ مه ش اها ا ض ً ايت شرةك ص ركه اكيت شرةك ل ش كاا
فهإ م ا ابر ه ز ذش شوال يف مه شمهااًب ضةمه ا بيا ص يال يف ري شث شرا مامل ِ
شرة ْكيتضأ
ز ار ككا مككا ض ك ص ر ك اب فككال بككيف ر ك ر مككه شوشككخا رل ك شرإهككاا مباككاًابمل زشاككي رل ك ا ك ص
رهاغم ش ارتض شريتض زشرغلد ز ف معك شرة ص رل ه بكمهكامل كيف زرك كت شريكتض ابر هك
ض ً شرة ص لإا ها ري ضا ص اكياً م اهك ضت اكه ا شمهاكاًيف شحملكرت فهإك ا بيك رك
ابر جمه ك زشرك كتشق مث ضاغل ك شرة ك ص بي ك ر ك باا ك شرغتضإ ك شوزص ص شراككي ر زشر عرككد زشر ككش
زشر تضت ف ض ص مما ة ا ض ض ص ززض ص مما ضكة ا .
زال ش ا ذش شر ه شرا ًيف ا ا مه ا شا شر تضت زشخلك شا زشركاجش شمهجمك رلك حتتميكأ
ُ
زشرككاجش ك شيف كتشً يري ك شمه ياب ك ضه رل ك ا ك ه شخل ضي ك ب ك اير ا شرة ككلي زم ك ري ا ز
( )1ضارت :شمهماًاامل يف شركتره ا ب ً شوزًشل شمهارهك ( )287-ش ماضك شياا هك رلميل مكامل كيف شمهيلاك رلككت امل
شمهإه بة ل شوزًشل شمهاره ر /رمت ااه ( .)14-13 :
18
ما
()1
زا شق اا شرااجش زشمهخارا ا شرةيت شخاا ال ضتض شرة ص فه ضك ا شرةكلي ز ك ال
ضتض شتشق ا ز اا شر ا افةأ ز ر وا شمهإا شو ك ا شرا كل ركه شر تضكت ا شرةكيت ك
شيفتشً ز ا اا شر ارد ا ياًضم شرفإ اق ا ضذ تزش شيفتشً زشراجش ممه ال ضتض شركتشق (.)2
ُرغها ذه شرةلي ذش ز ذش
زات شريعم شبه ب شم ًمحأ هللا رل اأ " :ر با شر ا :
ُ
فاك بأ شمهكككرتيف زششكرتش ا بككذر مث ابا ككا اب فككار ه اهح زرلمكككرتيف شخلهككاً -ضاككا -
واأ ا ميىن شراجش " .ك(.)3
زبك اكت رلك اهكا ا ميككىن شركاجش ضاكا شبكه شككام شمهكاركل ً -محكأ هللا -ا ابكأ رإك
شي ك ش ت شر مها ك ( . )4زال ش ك ا رخ ك ككذه شرا ك ً ا ميككىن شرككاجش مهككا ا ر ك مككه شخل ضي ك
زشر تضت زشخل ا ايت شرة ص فار ا ع ا شمهكرتيف زض يفه رل ه ز شركتشق.
زب جاق شر ره شرك ض رلك م ْكه فيك م ك كذش فياك شر خكاًيف مكه ريك ضث ر ك هللا بكه
يب زل ( : ا ًجع بكاا اكلي ركأ ا شرةك ل فالكم ابر رإك رغكل كا مكا ه ضكُ ْيغكأ ره بك
ُا
ين يَ ُشرتَر ُرو َن با َع ُه ارد ا ُا َوأ َُاَراْاا ُم َاَنراً قَلاري ً
فه ا ًجكع مكه شمهةكلميف فاك بك هللا يكاص :إا ُن الرذ َ
رك ال َالر َه َْررم ا ا
اخآالر َررا َوال يُ َْللا ُم ُهر ُرم ا ُُ َوال يَر ُنإُر ُرر إالَر ُري اه ُم يَر ُروَم ال اُقيَ َامر ارة َوال يُر َُه ْاي اه ُم َوَْرُ ُرم
أُولَئار َ
ُُ
َع َذ ا
يم. )6())5(
ٌ
اب أَل ٌ
-2زمه ً شر تضت ضاكا مكا ضفيلكأ بيك شمهاكاًبيف مكه شري ككاً رك ي شواك ص مك
شر ه ك شرا ك ًيف ري ك ضت ف ك شرة ك ص فهإ ك ا بي ك ر ك ابر ه ك زشر ا كتضم رل ك شراككام ريهككث ضإ ك ا
شمهاككاًيف ابر جمهك ا اك ص ميككيف رفككرت ضلك ري ك ضإك شريككتض (ز ك شر هك ) مككه شراككام ز لمككا
زج رتفا مه شريتزض باا ابركتشق با ً ال يف م ابيل شواك ص زشمهاكاًبيف ا شريكار زبيك ا
()1
()2
()3
()4
()5
()6
ضارت :شر ش ز لته ا شريإ ر (.)103/1
ضارككت :فك ح شرإك ضت ( )239/5شر ااضك رل ك شر شضك رليهككح( )277/7شمهي اك رلك مككذ د رككاه شمه ضاك رلإافككل ر ك
شر ايف شمهاركل ( )1033/2رإ شي ش ت شر مها (ً )427/2زف شرغار يف ()416/3شمه ح (.)304/6
ضارت :شمه ح (.)305/6
ضارككت :رإ ك شي ك ش ت شر مها ك ( )428/2زاككت رل ك اهككا ا ميككىن شرككاجش ضاككا شر ً كككل ا شككتريأ مهخ اككت شخلتبككل
( )645/3ز ذش شبه همه ًمحأ هللا ا فا ت ب رأ ما ا جمم ا شرف ازت (.)163/30( )359/29
ا ً آ رمتشا آض ًبص (.)77
ختجككأ شر خككاًيف ا ككاهاأ ككايف شر ه ك ا /ابيف :مككا ضكككته مككه ش ل كم ا شر ه ك .ف ك ح شر ككاًيف (ً )397/4ب ككص
(.)2088
19
ضت فك شرةكيت بفك شًل اككيتض جهك
مكا رك ككت شرغلكد رلهكأ ز مكا ر جك ر خك ز حمفك (مككه زاير
ً م شمهكا ز مااك ا زضك شالري هككا ل) فهك رشر مك شمهاككاًيف ا شر جمهك ككت ز ككت فهإك ا
ابرا ط رل شرة ص بيتض مها أ شر ششرتش ا ع بةيت م ًّا ز ةت مإازمكامل شرةك ص شرفاهك
– زشرك ضت كك رله ككا رامك شمهاككاًبيف شحملرتفككيف – ريك ميك مككعك شرةك ص زشمهاككاًب ا فهاككغتزش
رلخككع مككه ككذش شرةك ص ص اك ص آخككت ضاككاًب ا فهككأ فه هي اككأ خبةككاً فهإك ا شمهاككاًيف شرك ككيف
ابركتشق ما ص ري ش خع رأ شي باا ابركتشق مه افةكأ رافةكأ ز ابال فكال مك آخكتضه ميكأ
ب ك ك زً خ ك شحملف ك ككذش شرة ك ص ز ب ه ك شايإككار شيميه ك شريم مه ك رهة ك فه ك ززمت ككأ مككه
شرفككاًل شرةككيتيف شي ض ك ر ك شحملككافظ شر ك ض ك ضت ا مي م ك ضه ا ر ك رل ك فككخام ً م شمهككا
زبك شرافك زميتفك
شرذيف ميلك اأ زر ا خ شمه يامليف ا شرةك ل زفكيم شرتبابك زشيشكتش
خ ككاً جمككارس رشً شركككت امل شمهةككاد فهإ ك ا بي ك ر ك بيمله ك شر ه ك شرا ك ًيف زشر تضككت ابرةككيت
ابرغتل شر ا ا تً ا ا شرفإت شوزص .
زشالري كككاً رككص مككه ا ضك ك ا ا جككاس ميككيف مككه شوب ك شمل – مككا ك مككذ د بي ك
شرفإ ككاق ( -)1وا شالري كككاً ا شالب اككار شياككعمل ك عم ك ز ري ك س شر ار ك شرةككلي شر ك ككاج
ره ا شراام ره هي ا ب مه مت ف ز خلل ِ ا ا مه شرا ً زر ا شالا إتشً ا شرة ل شر جاًيف
مم ككا ضك كك,ريف ابر ك ككاا ص حتك ككص ف ككتر ز جمم ر ك ك بي ككتض شرة ككلي شحمل ك ككت زف ككتض شرة ككيت شر ككذيف ك كتشه
رافة ا(.)2
ز ككذه شرغتضإك مككه شر يامك ابوا ك ص يككاًض مك شمهاافة ك ش ككت ز اككت ابوفكتشر زشت م ك
زوج ر اه شركاًا ش كهص ره شالري كاً زبكا ( : مكه شري ككت ف ك خكا ئ) ( )3؛ وا
ر ك بككا ص رل ك فككتض اككلغاا شوب ك ايق ممككه ميلك ك ا فككخام ا ً م شمهككا رل ك شمهة اككيفيف مككه
شمهااًبيف زشرذضه ال ض ً ا ا شاي ,الق ز تش إ ص .
-3زمه ً شر تضت ضاا :شريتزض شر ده .
( )1ضارت :رياشه اكي يف ريلكيب ( )58/10زشمه زاك ( )314-313/3اكىن شمهغاركد( )38-37/2ككا شرإاكاا
()188-187/3
( )2ضارككت :ككعح شمهككا ويب بكككت بككه يب شرك اها حتإهك ماككغف شر ًبككا ( )111-زضارككت :حبك ث مإاًاك ا شرفإككأ
شياعمل ز رأ رف ال شر ًضح (.)447/1
( )3ختجأ مةلص ا اهاأ ايف شمهةابا زشمه شًر ابيف حتتمي شالري كاً ا شوب شمل ًبص (.)1605
20
ز ذه شرغتضإ ك ص ب ك شف كاح شرةك ل شمهكاا رل ك شز بةكار ز ااكم اكار إتض كا ريهكث
بافإامل خم لفك
ضإ ا مااًيف شرة ص زشرذيف ميل ا ما يف ا ا ص ما بيتض رتزض به
؛ ره ص شمهااًيف يف شحملرت يا ذه شريتزض مه شخا ُ ُت .
ككذه شرغتضإك شيض ككاا يا شرةك ص رلهككأ اكتضم ز ر ضككأ خك اككئ فهإك ا مككعك
زك
شرة ك ص بيككتض رتزف ك ص رل ه ك بةككيت ب ك مككه اككيت ماككاًيف شرة ك ص شحملككرت ري ك ض ام ك ش فت ك
شر هك زال ري ك ش ه ض ك الف ككاح شرة ك ل ال ربككا ميك زر ز ل ك شا حمة ك ب بككاا إبر ككاق زشمككت
شريككتض مث اككاد رككتزض مككعك شواك ص شمهخك زريف فاشكرتش ا مككا ص مث ض ك شرةك ص ابراككي ر
مث
ًجيها رها ريهاً بتض ا مه شراةك شره مهك زبك ضعمةك ا فهإك ا شمهكعك بككتش ا مكت اثاهك
ضإ ا شمهااًيف ب هي ا رله ص بفاًل ايتيف را زج ض .
كاً اكهئ زاكل ه ز ا لكد شرككت شمهةكاد شمل شر ًبك
ز ش رلص ا شرةك ص ر ضكأ خ ٌ
شمهارهك شمه شزر ك ا زاير ً م شمهككا ز لككد ماا ك بك ًفُك مككه هئ ك ا ك ل شمهككا ب ك رككعا
ذش شخل ا ا ل شمها ز شا كاًه فهإ ا بيتض ل امل ركتشق شرة ص ياياً م فاز زبافإامل
خم لف ك ره ك ص شمهاككاًبيف يا شرة ك ص م ك حمف ك ش ز خ ك ش جه ك ش فهةككاًا شراككام بيككتض ل ككاهتص
بةككيت رلك ز كككذش ريك ضاك اككيت شرةك ص بك ككت شرغل ككامل ص اككياً رارهك ص ا اك ص
شمهة ك ت شرككذيف ضُتفككل مغم ك شمهاككاًيف فككإ ش ه ض ك رل ك شف ككاح شرة ك ل ال ل ك شا مي ك زر بككاا
إبر اق عمه ل ا كأ فمكا ا ضف ك ح شرةك ل ال زضإفك اكيت شرةك ل ص شورلك فه كاص فت ك كذش
شراي ر رهيتض عمه ا مأ رل ه زضإ ا ابر اتضم رله ص ري افار شركمه شر ر ضأ .
كاً شمهاكاًبيف مكه ركتض مهك لكد
-4زمه ً شر تضت ضاكا مكا ضإك ا بكأ بيك
(شكتشق) ككيف حتككا اككيت ميككيف زرككتض مهك بهك ككيف فك ل اككيت ميككيف ز منككا ضاككا شمهاككاًيف
شحملرت ر را ط شر ذبذيف شرةيتيف رلة ص م فاًل ايتيف حم ر ض اكص مه خعرأ ابمهاكاًب
اً شمهااًبيف زضإ ا ابمهااًب رل شرة ص بافةأ .
رل ف شًل بةهغ ب ال فه
زركككل ا كيف خغك ً ككذش شر اككت زشر عرككد افككرتض ا شرإككا ص ككذش شرفيك مي لك اك ص
شت مه شركت امل شمهةاد (م) م ع .زضإ ً اة مكا ميلككأ مكه اك ص شمهاكاًب مك ع ()%15
مه ا ص شركت م زر رل حمافظ ر ري ال ضر ت ز ضاككم مته .
فها ك ككاا شرة ك ل رلغلككد اككيتش ميهاككا زرافككرتض (ً )45ايال ز مه ك ر ك ر شوا ك ص
( )100.000زضا رليتض ايتش رارها ضت اهأ ل ضااًيف ا ما بيف ذضه شرةكيتضه زراإك
21
م ع ( )50زبكمه ا ص ( )250.000رل شراا ش يت :
شرةيت
46
46
45
لد
شرةيت
47
48
شركمه
100
500
1000
رتض
شركمه ك ك ك
200
100
49
1000
100.000
50
45
250.000
فككإ ش خكككل مككه ك ً شرة ك ص زف ك ل ككأ بةككيت( )45زبكمه ك ( )100.000فيف ف ك
شرة ك ص ابراككي ر شككهئا فكككهئا ري ك ش زشر بهم ك اككيت شرة ك ص زخككا زاير اككيته رككتض بةككيت
( )50زبكمه ( )250.000فه شرة ص ابرا ز زشر ً ز كذش حبهث ضا ط ذبكذيف اكيت
شرة ص ز ذش ش ز تضت زهللا شمهة ياا .
زب ابرًمل هئ ا ل شمها – مكك ً – الا ا شً ال ا اكل هامل شرةك ل -شراكارً
رككه جملككس هئ ك شرة ك ل شمهاره ك مب جككد شرإ كتشً ًبككص 2004-11-1زاتًضككخ 1425/8/20ك ك
شمه شف 2004/10/4ا بااقش رل اراا شرةك ل شمهارهك شراكارً ابمهتاك ا شمهلككل ًبكص ا 30/زاتًضكخ
1424/6/2ك .
زب ك ككتمل شرع ا ك بي ك اككل هامل ز تض كتشمل شمهاككاًبيف فمككه ر ك مككا جككاق ا شر ككايف
شر اين ا ماك شر عركد ابرةك ل زبك ااكا شمهكار شر ااهك رلك ماك شر اكتفامل ز شمهماًاكامل شرك
اغ يف رل عرد ز اله .
-1رك ككت رل ك ك يف شك ككخت شرإهك ككاا ز شمهكك ككاً ا يف اك ككتفامل ز مماًاك ككامل اغ ك ك يف رل ك ك
ش ككاا ر ك شركككخت
عرككد ز اككله فهمككا ض يل ك يمككت ز ككفإ رل ك زًب ك ماره ك
اس ماغإه هح رأ ا ضيلكص بغ هيك
ضيلص هي ر شر ات ز شمهماًا ز ش فتمل ٌ
ر شر ات ز شمهماًا .
ز تمل ا شمهار شر ار ك باك ( ) مكا ضك خ فكمه كذه شرفإكت مكه كتل ز اكارهد رل عركد
فذ تهتا مبا ااأ .
-ك ك خ ا شورم ككا زشر ا ككتفامل شرك ك يك ك م ككه اك ك شا شر عر ككد ز شر ا ككله شر ا ككتفامل
22
ش ه:
)1
)2
جتشق فإ
افهذ فإ
شز زدل .
شز رل زًب ماره
ال اغ يف رل
هيف شمهلكه ش إهإه ا .
ركت رلك يف شككخت شرإهككاا بكككك م اشككت ز ككيف م اشككت إبرخككا مككت ز افهككذ
يف-
ك ضه يف مما ضلل :
فإ رل زًب ماره
)1شاغ كاا كا يف ز ماكل ب جك ر اككاا ك شز ا شر ًبك شمهارهك ز ش مكاا بككتش ا ز
بهي ا .
)2ايت ماغا رغلد ز رتض ز شز شر ًب شمهاره ز يف زًب ماره شمل رعب .
زب ك ككتمل ا شمه ككار شر ار ك م ككه ككذه شرع ا ك شورم ككا زشر ا ككتفامل شر ك ي ك م ككه ا ك شا
كك ضه شاغ كاا كا يف ز ماكل ب جك ر اككاا ز ش مكاا بككتشق
شر عرد ز شر اله
ك ضه ايت ماغا رغلد ز رتض ز شز زًب ماره ز ل ا يت:
ز به شرة ص ز
)1رخا مت ز زشمت ركتشق زًبك مارهك مك شريلكص شمهةك ياكأ ز اك ضك ص رخكا
مت ز زشمت مكا زمإاًب مه ريهث ش جص زشر بها زشرةيت ر ه ل شر ًبك
شمهاره .
)2رخككا مككت ز زشمككت ر هك زًبك مارهك مك شريلككص شمهةك ياككأ ز اك ضك ص رخككا
مككت ز زشمككت مكككا زمإاًب ك مككه ريهككث ش جككص زشر بهككا زشرةككيت رك كتشق ل ك
شر ًل شمهاره
)3شكتشق ز إك مي رككتزض رككتشق زًبك مارهك ياككياً شضك بكككك م ككاب ز بككامط مككه
شواياً م ابي شر شض .
)4به ز إ مي رتزض ر ه زًب ماره ياياً اكابت بككك م كاب ز بكامط اكياً
م ابي شر ااب .
:
)5رخا مت ز زشمت ركتشق ز به زًب ماره
زف ايت مة شر ا ض رل ه ز شريتض ز شرغلد . حتإه ايت عل مت ف ز ماخف رل ه ز شريتض ز شرغلد . -بإاق ايت شر ه ز شريتض ز شرغلد فمه م ت مة شر ا ض .
23
رخا مت ز الةل مه شوزشمت رل زًب ماره رزا زج ر اه ر افهذ ا . -5زمه ً شر تضت ضاا :اكت شركا يامل زشو ا ضكد زشركرتزضا رألخ كاً ز ةكتضد
ميل مككامل خا ئ ك رككه شككت مككه شركككت امل شمهةككاد زشمه ك شز ا ك م ا ا ا ك ل شمهككا زشرإهككاا
بيمله ككامل ك ك شز ا ككاريد ككذه شوخ ككاً زشرك ككا يامل زم ككا م ككه شك ك ا م ك ك ك كذه شرك ككا يامل
زشمهيل مامل شخلا ئ ا رتجص رملها ص ش ا م شبكم بهك ز شكتشق مكه ب ك مكعك كذش شرةك ص
رل ريةد ا ا كذه شوخ كاً زضإك ا كااي شرةك ل ا ه ك شرتبابك شرذش هك زشرتبابك شرارامهك
ب ة كتضد ل ك شوخ ككاً شمها كلل ا شراككام زا زاككا شيرككعا زا شمها ك ايمل شالب اككارض
زًمبككا شكتشق مككص بيك مك ْكه ال خككعل ككص مككه بيك شرككذضه ضك ر ا شر الهك شرفككح رهإك ا ابر تضككت ا
ًاص بيك شرككاًشمل شمه شفإك ر لك شرككا يامل اكل ا ز جيكااب بغتضك خفكل مإاك ر ؛ رهك في ش ك اً
شمهة متضه ر ه اك ص شكت ميهاك ف كاخف اكياً اك م ا فه كاص كااي شرةك ل زشمهاكاًب ا
شمهاكلل ا ككذش شرا ك ز ز ككذش شر ك ً فهإ م ك ا بككتشق ل ك شواك ص ياككياً ًمب كا ه لمك ش ككا مث
بيك زمككه ر ككت شوخ ككاً شراككاها مككه زاير ا ً م شمهككا ز مااك ا اك ص ز بكتشا ككفإ
يك ر رلك شرككت مبةك إ زش كت زريهائكذ جكأ شواكياً ص شراكي ر فه كارً شيم ك ً ص شرككتشق
بي ا ابر ا خبةاً ز ش شواياً اكيفهتا شراكي رض ص ا اك ص شمهةك ت شركذيف ضتفكل
مغام شمهااًبيف فهاف ا حمافر ص ابر ه زال ل كث شواكياً ا ك ً بةك د كت شرغلكد
زشرا هج م ض ش مه شخلةكا ت رلك ك اً شمهةك متضه زبك ضيمك كااي شرةك ل ب ةكتضد ميل مكامل
كارش مفاجئكا فه هك رلكه ص ش
خا ئ ز ا بك ركه اك ص شكت ميهاك ةك د ا شً فاركأ شً فاركا ري ًّ
ص خلك
ز ص ايت اك بل ضت اكهأ ( )1ز كذه شرغكتل ك ز جبكعق اهكا كتل شري هارهك هتك
ريهككاً ك
فككاًل اككيتيف ماككغا زرتبل ك شورشق شرغ هيككل رليككتض زشرغلككد زب ك ضك ك ا ش ك
شرةككهغت رل ك شرة ك ل رككه تض ك شرك كتشق شمهك ككم رعا ك ا ش رل ك شر ار ه ك شريرم ك مككه زًب ك ماره ك
ميها ا زبا ميكيف ريك ضاك ح شر عركد ابرةكيت ك ش كا شرت هةكل كذه شر ًبك ز كذش ضةك غه
رك ككه تض ك ك شر ك ك اكص ا رتف ك ك ا م ك ك زج ك ك ر شمهاافة ك ك ا ضإ اك ككل اك ككيتش ل ك ك ز ك ك مك ككا ضةك ككم
( )1ضارت :شمهماًاامل يف شركتره ا ب ً شوزًشل شمهاره ( )288-ش ماض شياا ه رلميل مامل يف شمهيلا رلكت امل
شمهإهك ك بةك ك ل شوزًشل شمهارهك ك ( )13-ريك ككاا شواك ك شل شمهارهك ك ( )167-ررهلك ك ص شر ً ك ك زشالاك ك ماً
( .)202-
24
ابالاك ك ا ش ( )accaparementزشر ككذيف ض ك ك
زال ص حتغ ككهص شمهاافةك ك ز ش ك ك ما ككا ر ككه تضك ك
ص ايت شري ككاًيف( .)1ز كذه شراك ً ز كل ا لك
شرا ا ل شر
شركتشق شمهك م مث ش
شركت شمل شر ًب شمهاره شمه شزرك ا اك ل شمهكا ز يه كا رهإك ا شراكام ب هك اك م ص ز مك ح
ًاتا مه ً شر تضت شرك شكاً شرفإ كاق
شرة ص ز ت شوخ اً شركا ب ريف د شراام ا شتش أ
ًمح ص هللا ره ما .
زب ك ككت شرا ك زيف ًمحككأ هللا ا شككتريأ راككاهح مةككلص :رككه بي ك رلمككاق شرل ك اككأ فةككت
شراجش ابمه ح زشي تشق مث با " :زرلك كذش ميكىن ش ك ضث " ال ميك ح ريك ص شرةكلي زض ضك ا
مثا ا بع ً "(. )2
زبك فةككت رككعق شرك ضه ش اكككفل ش افككل ًمحككأ هللا شرككاجش " يا ض ضك زال ضتضك شرككتشق ز
مي ريأ زض ض مبا رهس فهأ ريفزجأ" (. )3
زب فةت شراات به مشه – ز مكه رلمكاق شرل ك – شركاجش ياكأ ":ا ك ح اكلي كيفك
ره هي ا ز ذم ا رئع اف راأ " (. )4
ز ككذه شرغتضإك يك شر ككا ضرككه بهم ككا ش إهإهك ككل مككا ز ككل ا شرككذشا فه هي ككا بككتخت
زمما ض,ض ر ا ميكىن شركاجش ا شرل ك :شياثً زشخل ك زشخل ضيك فكذا شمهاكاًيف ز كيفه شرةك ص
ري ك ع ك ا بككذر عم ك ً شمهاككاًبيف رشخ ك ٌ ا ميككىن شرككاجش شرككذيف ك اثً ككأ ري ك ض هي ككا ب ك مه
خبس .
-6زمه ً شر تضت ضاا :تضكت ريك راكاق جمكارس رشً بيك شرككت امل شمهةكاد ز
ري شرت ااق ز شمه ضتضه ز ا ر ا م ً ما ا :
شر تضت ا شيرعا رلكت ف ريهاً ضإ ا بي رااق جملس رشً شت ما بافكل خ كاًش مككا ً مل ككي رش رلة ك ص رلا ك ِ مككه شً فارككأ ككل ضإ ك ا بي ك
ريإهإه ك رككه شركككت
اايف شراف ابر جمه ا شرة ص زبي ماكل اكابه ز شك ً ضاك ً مكه شرككت
()1
()2
()3
()4
ضارت :شمهماًاامل يف شركتره ا ب ً شوزًشل شمهاره ( .)289-
شتح شرا زيف رل اهح مةلص (.)159/10
ضارت :شر ً شمهخ اً ا شتح ا ضت شوبااً ()101/5شمه ج ر م رياشه شبه راب ضه زب شكاً ص رك
شركافيه ما ا رياشه شركتزشين رل حتف شحمل اج (.)315/4
ضارت :شرإام م شحملهط ( )783-زشرا اض ا تضد ش ضث (.)21/5
ضاكا بيك
25
افة ك ا مككا عككارم شيرككعا شرةككاب
فم ك ع اف كل شركككت زج ك ر إ ك مي هئ ك ا ك ل شمهككا
ر اير ًف ً م ما شركت بغتضإ شريرتشفه فهذ ت شيركعا " اكأ ه ضككه رك اير ً م مكا
شركككت كت ا شج مار ككا زرككه ضكك ا رككأ ككت ا شج مككاا شيميهك شريم مهك شريارضك "
زبي شا اق شالج ماا زمال بيك شواكابه ضاك ً بكت ٌشً بغلكد كذه شرككت مكه هئك
اك ك ل شمه ككا شمه شفإك ك رلك ك زاير م ككا ً م شرك ككت ف خ ككذ شرإهمك ك شرةك ك به رألاك ك ص ا
شالً فككاا فهةككاًا شمه عر ك ا زشرك شخل ا ا شر ارككهص مككه مماًاك الةككل مككه شر هك ا شراك ًض
ياياً رل مما ض,ريف ص شً فاا ماغتر ا ايت شرة ص ري ضا ص بااه .
زبُ ْ م ر ا افل ري رااق جملس رشً شركت زج ر خةا ت ماره ا شرإ ش ص شمهاره
زً لك شرإك ش ص ضُفاجك عم ك ً شمه يكامليف ابرةك ص مكه زجك ر خةكا ت ريإهإهك
شرةا ض مث بي
زشرإاك مككه رك ك بهك ريك راككاق جملكس رشً لك شركككت اركد اك مأ راك اككيت ميككيف
مه ب بي م ًشق شحملافظ .
يف -زم ككه ا ككارهد شر تض ككت ضا ككا :ش ككار زجك ك ر ِ
حمفك ك رك ككت ميهاك ك ف ك ك شص شراة ككد ا
ضل زرا ما ض ًا شرك يفزا ز إ ا بي شحملكافظ
شراي ر زضت ف ايت شرة ص مه
شرك اً ب اتضم ا م ا ض ص شيرعا ياأ ال م ً الً فاا شرةك ص ؛ ريك ا زجك ر ِ
حمفك
فه ً شرة ص ا شالحنغاا زشرا ز .
ج -زمه اارهد شمهكت زشر تضت ضاا :ما ش هأ مبا ضةم اب فابه شالخ هاً()pool option
ا شر ً ك ريهككث إ ك ا شككت مككا إبب كتشا رإ ك شا ك ماج م ك شككت خككتت ز به ك بي ك
ًشفه ا م ع ص ري شمهة متضه ا ا ل شمها بي ما مي ل ا ما مه لك شرككت
ا اتض ز زق اتميف زال ضرتك لكتش رلك شرةك ص رلك ا ضكك ا رلككت ريك شالخ هكاً
ا فةكخ شريإك ؛ ش ه ضل ك ا شمهكككرتيف ب اك ر شال فابهك زض ك راككاق شر اركهص مككه شريككامليف
ا شركت اري شرك ا ا اكت ميل مكامل ركه بهك بيك ًشفكه ا ز لكت رك ا زاير
ًابح شركت ز ا هج ذه شي ك ر شمهك فك ضك رشر شرغلكد ز ك شرإهمك شرةك به رلةك ص
ا شالً فاا فهةاًا رااق شر ارهص زشتم رامل شر شخل ا ذش شر عرد ا جتشق شمه ض
مككه رملهككامل شر ه ك شرا ك ًيف ز شمهر ككتيف ( )1زرا ك ما ا ك شرإهم ك شرة ك به رلة ك ص ص
( )1ضارت :شوزًشل شمهاره ز ا شل شمها ( .)180-179-
26
باككا ا ةككي
ككذه شتم رككامل ص شر ك خلت ممككا ميلك اككأ مككه ل ك شوا ك ص بككافس
ش ك زق زشرة كتض شر ك ششككرتز ا ككا زبكككك ال ضككرتك ل كتش ركةككها رل ك شرةككيت ري ك ض ك ص
شرك خلت ممككا إك مككه لك شوا ك ص زال ضُاككيف بيك ر ك ا ككا ككفإ به ك شوًض ز
شالا ماج م شت ختت.
زب تمل ال ا ال هامل شرة ل -شراارً ركه جملكس هئك شرةك ل شمهارهك ا شمهكار يف شرةكابي
زشر اما مه شر ايف شرتشب -شرا ً يف شوخيف يف مه ً شر تضت ا شمهااًب ا شوا ص زاا ا :
" شمهار شرةابي :ريرت شر اتضح ب هاًمل يف اها .
ر كت رل ك يف شككخت شر ا كتضح -شككفا ز اب ك -ب هككاا ككيف ككاهح ض يل ك ب شبي ك
ج تض ز فا شر اتضح ب هاا مل ا ابر اتضح راأ مبإ ا شراراا ز شرل ش ح شر افهذضك ز ب شرك
شرة ل ز مت شيض شا ش اا شر اكتضح ابر هكاا ز فكا شرككخت شر اكتضح ابر هكاا شمهغلك يف
ك شر ك ليف رلك شرةكيت ز بهمك زًبك مارهك ز ريكث شككخت آخكت رلك شكتشق ز بهك زًبك
ماره ز ري أ رل مماًا ريإ ل اا ا زًب ماره ز شيريجاا ره مماًا ا ".
"شمهار شر اما :شيشارامل:
ر كت رل ك يف شككخت شرككرتزضا بكككك م اشككت ز ككيف م اشككت ر هككاا ككيف ككاهح ض يل كآخت
شر ليف رل ايت ز بهم زًب ماره ز يف
ب شبي ج تض ز رت يف
ضاغ يف رل عرد .
يف -ضاغ ك ش ر كت شمهاا ك رلهككأ ا شرفإككت ( ) مككه ككذه شمهككار رل ك شرككرتزضا ر هككاا ككتح بككأ
شركخت افةأ ز رل شررتزضا ر هاا تح بأ شخت آخت".
ً اياً شوا ص ز ث شاههاً واك شل شمهكا
ث ا ريهاا يف را ما
-7
ا هتك ط شواككياً ص بك مككه شرإهمك شر فرتض ك ( )1رلةك ص زضفإك ارككد شمهاككاًبيف زشمهة ك متضه
( )1شرإهم شر فرتض :ل بهم شرة ص إا ر فا ت شركت شحملاا ه ز ذه شرإهم حتةد بإةم ريإ ل شمهةكاديف رلك رك ر
شوا ك ص شمها ك ً ز ك ك ا مككه ريإ ك ل شمهةككاديف مككه ً م شمهككا شمه ك ف ا زشالري ها ككامل زشوًابح شتمي ك .مككا شرإهم ك
ش إهإه :ف ل شرااهد شرذيف ضةك اإأ شرةك ص ا عمهك م جك رشمل شرككت ز ًابري كا بيك ريةكص رض اهكا فكإ ش ًحبكا
فككإا شرإهمك ش إهإهك رلةك ص ت فك ز اك ح رلك مككه شرإهمك شاليهك زرك
شركككت ز ككاً ككا مك ش شري ها هك ز ك
خةتمل ث شريكس.
ًشج :شالا ماً ابوا ص ا شرة ل شرةي ريف.ر/ره شي ح ( )35-زب ً شوزًشل شمهاره مه مار ً اعمل
( .)100-
27
لإ ص بة ل شمها
زضةاًر ا ص به ا م ص زر يب مه شرإهم ش إهإه رلةك ص فكإ ش كاا
ري ك شمهة ك متضه ا شرة ك ل زشرككذيف ميل ك ا ك ما ككيف ا شككت ميها ك زرل ك ضإككيف يا ر ش ك
شركت ز ًابري ا شرةا ض جم ض ز ا شرركتز شرك ريلكا ابرةك ل كل شرك جيلكا اكيت شرةك ص
ذه شرإهم شر ل ب مه مثه شمه ف جي ز رأ ز وري مه ااا شرة ل شمهاكاًب باك ً
شر ه ك شرا ك ًيف ز شمهر ككتيف ؛ يا ضإ ك ا ب ه ك ل ك شر ًب ك شمهاره ك -ك ًاي -الباككأ ز ري ك ف كتشر
اككت أ ز بهككاا شمل شركككخت بككتشق زبهك شمل شر ًبك ا افككس شرهك ا ركككخت ض فك ميككأ رلك
رك ك زضإك ك ا شمهك ككرتيف إبر ككار بهك ك شمل شر ًبك ك ص شمل شرك ككخت شر ككذيف اك ك ا ششك كرتش ا ما ككأ
.
زبافس شره ا زبةيت
شر شب ااا جن بي شرفإ اق ًمح ص هللا ب به زش حتتمي شر تضت ابرةيت ا بهك شركاجش يا
ك ا شر اير شمهذ ً ا شراجش ف ل مثه شمه ك ريك ضكك ا را كها بفيلكأ ز كذش مكذ د ش افهك
زفا ت عا شيماا مار زشخ هاً شبه ر شر زشبه شريتيب ز يف ص .
ب ككا شمهت ها ككاين ش اف ككل (مل 593:ك كك) " :شر ككاجش ك ك ا ض ضك ك ا شرك ك مه زال ضتضك ك شركك كتشق
ريف د يفه "(. )1
با شبه ش ماا ا شتريأ ذه شري اً " :يف ا ض ض ا شر مه ....بي ما بل كا بهم كا
فإاأ تضت رلمةلص فلما ف ما ش ه كه ب بل ا بهم ا ف شر شرإهم ال ضتض شركتشق فجا ؛ واأ
اف مةلص مه يف فتشً ب كيفه ش كاا شكتشق شر كيف ابرإهمك "( )2بك جيك شبكه رابك ضه ش افكل
ا اتفأ ا ذه ش ا حمم ر (. )3
زب فةت شبه رتف شمهاركل ب مار ًمحأ هللا ا يتضفأ رلكاجش " :يا يغهكأ ا اكلي أ
ت مه مثا ا زرهس ا افة ششرتش ا رهإ يف ب يفك" (. )4
ففةت ب مار " ت مه مثا ا "يا شمهتشر ابر مه شرإهم (. )5
ز شخ هاً شبكه شريكتيب شمهكاركل ريهكث بكا ًمحكأ هللا " :زرك ا ًجكع ً ت اكلي ًجك كاا
()1
()2
()3
()4
()5
ضارت :ف ح شرإ ضت (. )239/5
ضارت :شمها ً شرةاب .
ضارت .:رياشه شبه راب ضه (. )132/4
ضارت :شمه ( )425-ز زج شمهةار ص شتح م مار ()385/11
ضارت :شتح شخلتشل ( )83-82/5شركتح شرك يف م رياشه شر ا بل (. )68/3
28
ب زا بهم ا ف شر فه ا رها ل ص بهم ا ه ضكه ًجكا را ها ب ض,جت ر رل اه أ "(. )1
رلما يا شر شرل رلمااًب شراك ًض ا شواك ص ك بيكث شر إك زشرغم اهاك مهكعك شواك ص
ابحملافر ك رل ك ا ك م ص زشر ك ككا ص شرإهم ك ش إهإه ك ر ككئع ض اككتً م ككعك شرة ك ص زريف ككد
شمهةاد ا إببإاق ا م ص زر ا بهي ا خبةاً وا م ك كذش شر هك شراك ًيف علك شاغ اركا جهك ش
ر ك ت عم ك ً شمهاككاًبيف يا كيفشمل اككيتض ا ك حت ك ث رلة ك ص فه ِ
فاككل ا مةككاك ا ك م ص
زر ا بهي ا فه اةه شز شرة ص زض ابراي ر ص شرإهم ش إهإه شريارر .
ز ككذش شر فةككيف البككه رتفك ز ككيفه ركككعا شيمككاا مارك ًمحككأ هللا رككهس مةككلما راك شمهاركهك
ت مه
فإ فةت شخلتشل شمهاركل ز اريد شركتح شرك يف ب شر امل شر ًرضتيف ب مار ":
مثا ا "حبم شر مه ا عا شيماا مار رل شر مه شرذيف زب ا شمهاارش ؛ ال شرإهم (. )2
()3
زشرإك شر ككاين ا شمهةك ر ز ك مكذ د عمككا يف ك شريلككص مكه شمهاركهك زشرككافيه زش اابلك
ا شرا ل ا شر اير مغل ٌ اك شق بل كا بهم كا ز ه لكا ؛ وا كتض كذش ك شخل ضيك ز ك
با رل تضت زال ض ي ا ضإك اكيت شرةك ص كت مكه يف ب ك فلك ال كذش شر يامك شراك ًيف مكه
شمهااًيف ركاا مار شرة ص ب ابا ا مأ بةيت ريةه رياال مه ايته شرة بل بي ر .
مث ا بك ص :ا رك مككه شرااككها رككهس برككا ت – ضاككا – ش ه يككيف شرااككها زحتإك
ا ا ض ص يفه ب اير شرغلد رل شرة ص .
زشر ككذيف ضتض ك شراا ككها ر ككأ ما زريك ك ر ككه ككذش شر ا ككت يا ضيل ككص شمها ككاًبيف ر ك زا ككا
شيرككعا ز شمها ك ايمل يا بهم ك شرة ك ص رل ك ممككا ككل رلهككأ ش ا مث شمهاككاًب ا ككص شالخ هككاً بي ك
()4
ر
زبا ش افظ شبه ريجكت " :ز مك ا ال ض يكيف رلهكأ رعمكأ بكذر ريك ضةك رأ رلاك ضث
ش يت " :رر ش شراام ضتزل هللا بيا ص مه بي فإ ش شا ااح ري ص خاه فلهاااأ" (. )6( )5
()1
()2
()3
()4
()5
()6
ضارككت :شككتح شخلتشككل ( )83-82/5فك ح شر ككاًيف ( )448/4زًشجك فك ح شرك ا شررت هككد شرفإ ككل ر م هك شبككه ر ك
شر (.)216/12
ضارت :شركتح شرك يف م رياشه شر ا بل ( )68/3زشتح شخلتشل (. )82/5
ضارت :ف ح شر اًيف ( )448/4شمه ح ( )304/6شتح شخلتشل ( )82/5حتف شحمل اج م ش ششل (. )315/4
ضارت :شتح شخلتشل ( )82/5ف ح شر اًيف (. )448/4
ف ح شر اًيف (. )448/4
ش ضث ختجأ شيماا مح ا مةا ه (شرف ح شرتابين )65/19مه ري ضث يب ض ض شركتخل زا اكا ه رغكاق بكه
29
زمما ض,ض ر ما ًزشه ر شرتزشل زشبه ري ا ز يفدا ا رمت بكه ر ك شري ضك – ًمحكأ هللا –
بيث ر ه بكه مةكلص ض هك شرةكيب فلمكا فكتع ك رمكت فإكا ركأ " :ا شر هك كاا ااك ش رك ال ين
اكا زضك رلككه ص ز افإككأ " فإككا رمككت ":كذش جنككش زشرككاجش ال ك شبيككث ماككاراي :ا شر هك
مترزر ز ا شراجش ال " (. )1
شرةا د شخ لط آبخته زضارت عا ش افظ رل ش ضث ا شي اب (. )17/7
( )1ضارت :شمهاام (ً )201/8بص ( )14882شحملل البه ري ا ( )448/8ف ح شر اًيف (. )447/4
30
الموحث الخننس
دكم الوعذيذ في المضن رة في األع اق المنلسة
رإ ك زج ككد هللا اك ك اااأ ا شمهي ككامعمل خا ك ك -زا شر ك ضه رامك ك -شراا ككها زشر ه ككاا،
زريككتا شخلعبك زشر تضككت زشرك مككاا ،زرإك رياًبككا شرككتضي شر كتشق ك اك شا ش هك زمرككا ت شر ااضك
حتككا يف شاككص ككاا ،مككه شر تضككت زشر ككتزً زشر ككش زشخلهاا ك ،زشمه ش ا ك زشخل ضي ك ،زشر م ضككأ زشر اككله
زشر رهس زشر ل هس (. )1
زه إم حماًب شياعا رل تضت را ابيف شرااها زشر جهأ فاةد ب يك ت رك ص
ا ً د رلهأ آاثًش ز ريكاما ،مه ش تم زشيمث ص ضإاا شريإ ب زشر ي ضت ري ة إهص شوم ً رلك
ريةككه ريككا ،ز بك ا اككل ك ،زرإك مككت ابراك ل زشومااك ،زشراكتشري زشرةككماري راك شر يامك فإككا
ً( :ريككص هللا ًجككع ياككا ش ابا ،ز ش ششككرتت ،ز ش شب اك ) ( . )2زبككا ( :شر ككاجت شراك زل
شوميف م شرا هيف زشرا ضإيف زشركك شق) ( ،)3زجيك شرككذيف زال اكهما شرككذيف شركذيف ضإ غك بكأ
ما شمتئ مةلص ب يف ري ،ري ت شرك ا ت زشمه لكامل (. )4
زال ر رل ك ك ش مك ككاا شرإك ككتآا شركك ككتمي يمك ككت شر تضك ككت مك ككه ك ككته ا ك ك اااأ رل ك ككتزً زمك ك ك إا أ
( )1ضارت :شورفاظ شرك ابه ري شرتمحه ش مكذشين ،ا .رشً شرك د شريلمه ،بيفزمل278 ( .ب.)175
( )2ختج كأ شر خكاًيف ا كاه اأ ،كايف شر هك ا ،ابيف :شرةك ر زشرةكماري ا شرككتشق زشر هك ،زمكه ل ك كد ريإكا فلهغل ككأ ا
رفا (ف ك كح) (ً )384/4بص ( )2076مه ري ضث جابت به ر هللا .
( )3ختجأ شررتمذيف ا جاميأ ،ايف شر هك ك ا ،ابيف :ما جاق ا شر جاً ز ةمه شرايب اي ص (ً )515/3بكص (.)1209
زشرك شًمل ا اككااأ ،ككايف شر هك ا ،ابيف :ا شر اج كت شراك زل (ً )322/2بككص ( .)2539زش ك ضث ا اككا ه فككيم
رعاإغاا بيف ش ةه شر اتيف ز يب ايه شخل ًيف اأ ه ضةم ماأ ،زممه اف يارأ شبه شمه ضح زشر شًمل ريهث با
رإد ًزشض أ ذش ش ضث ا اااأ" :ال رلص ا ا ش ةه ي مه يب ايه " .زضارت :هتذضد شر كذضد (،)389/1
زب ختج شررتمذيف ا جاميأ ا شر ايف افةأ مه كايف شر هك ا (ً )516-515/3بكص ( )1210مكه ريك ضث ًفارك
به ًشف ا شرايب ختج ص شمهال فت ت شراام ض اضي ا فإكا ( :اي ميككت شر جكاً) فااك جاب ش رتاك هللا زًفيك ش
رااب ص ز بااً ص رهأ .فإا ( :ا شر جاً ضُ ي ا ض ا شرإهام فُجاًش ،ال مه ش إ هللا زبت ز ل) .زش ضث بكا فهكأ
شررتمذيف :ذش ري ضث ريةه اهح.
( )4شككاً ص ش ك ضث شمه ف ك رلهككأ ا شراككيب بككا ( :شج ا ك ش شرة ك شمه بإككامل )..ختجككأ شر خككاًيف ا كاهاأ ا ككايف
شر ااي ،ابيف :ب هللا ياص :ا شرذضه أي ل ا م ش شره ام فلما( ..ف ح) (ً )494/5بص ( ،)2766زمةلص
ا اهاأ ا ايف شيمياا ،ابيف :بهاا شرك ا ت ز
ا (ً )92/1بص ( )89مه ري ضث يب تضت .
31
( )28مت ،زشخلهاا زمك إ ككاهتا ( )16مت ،زشخل ر زمك إاهتا ( )5متشمل(. )1
زشر تض ككت زشر ككتزً م ككه شر ككش شر ككيف زشحملك كتا ا شك كتضي اا ابرك ككايف زشرة ككا زشيعم ككاا زبهااه ككا
ار اا .
أوالً :من الْلتاب:
( )1ب رككأ يككاص َ:ي أَيُّرهررا الُر ارذين ُمنُرروا ال َُُ ُ ْلُرروا أَمرروالَ ُْلم بري ررنَ ُْلم املُب ا
انر ارَ إاُال أَ ُن غَ ُْلررو َن
َ َ
ُ َ ُ َُ ُ َ
َ َ
ا
ارً َع ُن غَر َر ٍ
اض ام ُن ُْل ُم .)2(
ِتَ َ
وجه الداللة :ا هللا ا اااأ ز ياص ب ريتا ك مك ش شراكام ابر ا ك
ال ش كاا ركه
رلككص ز كتشض بها مككا زال شك ا شر تضككت زشر عرككد ابواككياً ز ضككأ شمه يككامليف ا اك ل شمهككا ياك شا
مارأ ب يف ًف ماأ (.)3
ش ه مه ررص شخل ضي ابمهةلص زمه
اء ُه ُم. )4(
ُاس أَ ُشيَ َ
سوا الن َ
( )2ب رأ ياصَ :والَ غَر ُب َخ ُ
وجه الداللة " :ا شر خس ا رةاا شريتيف شراإت ابر يههد زشر ه ،ز شمهخاررك ركه
شرإهم ،ز شالري ها ا شر ض ا شركه ز شراإااا ماأ …"(.)5
زشر تضت رشخ ا ذش لأ زما ٌّل راأ فماا ،زشرا ل ضإ ال شر اتمي.
اث ياً :من السنة:
رإ كالتمل شوريارضث شر شر رل حتتمي شر تضت زشر رهس زشر ش زشر ل هس فما ا:
( )1ره يب تضت ا ًا هللا مت رل ُ ْ ياا ،ف رخك ضك ه فه كا فااركا كابيأ
بلككع ،فإككا ( :مككا ككذش اي ككاريد شرغيككاا؟) فإككا :ككاب أ شرةككماق اي ًاك هللا ،فإككا :
( فع جيل أ ف ل شرغياا ل ضتشه شراام؟! مه ش فلهس مح )(. )6
( )2رككه رإ ك بككه رككامت بككا :ييككا ًاك هللا ضإك ( :شمهةككلص خك شمهةككلص ،زال ك
()1
()2
()3
()4
()5
ضارت :م شرتفا ا شريإ ر (.)667/1
ا ً شراةاق :ش ض (.)29
ضارت ب ش شرااا ( )274/5شيام وريككاا شرإكتآا رلإكت يب ( )225/2جممك ا شرف كازت البكه همهك ()127/15
(. )104/28
ا ً شورتش ،آض ًبص (.)85
ريكاا شرإتآا البه شريتيب (.)788/2
( )6ختجككأ مةككلص ا ككاهاأ ،ككايف شيميككاا ،ابيف :ب ك شراككيب ( :مككه كككاا فلككهس ماككا) (ً )99/1بككص ( .)102مككه
ري ضث يب تضت ًفل هللا راأ.
32
رهد ال بهاأ رأ) (. )1
مهةلص ابا مه خهأ بهيا ،فهأ ٌ
( )3زره بهس به اي به ر ار با :ييا ًا ضإ ( :شخل ضي ُ ا شرااً)(. )2
زجأ شر الر مه ذه شوريارضث:
ُ كِيف ككذه شوريارضككث ز يف ككا ريتمك شر تضككت زشخل ضيك زشر ك رهس ز مككاا شريهك يف ،ز ا فارلككأ
م ر ابراكاً ،زخكاًج مكه رش كت شيميكاا شركامك ( ،)3زبك جكاق كذش شركات ركه باكي رككت كاابها
ر ه ه ا اف م شمهةلميف (.)4
ز زجد رل شريككاب ضه أت ه ش رذر ا ض هاا ما ا شمهيإ ر رلهأ ،ز ا ك ككذش مكه زشجكد
شوخ زشرااهاك ك بيف شمهةلميف ،زب جي شرايب ل هللا رلهأ زالص فِ ْي اريد شرغياا ابرا
ريككيف جيك فككا ت شمه هك خكيفش مككه اب اككأ مككه شر ككش زشر تضككت زشخل ضيك ابمهةككلميف فك رك رلك
حتتمي ِ مه ف ت شمه ه رل ف ما رهس م ج ر فهأ ا شق كاا رك ابرفيك ز ابرإك
( . )5زمه ابا ا ما رل يفه ز ضيلص خ ش اهئا ز ال ها زال ض هاكأ مهككرتيف شرةك ص كاا ا كا
رليهككد فكهككم ش ككاا رك ب تضككت زخك شا مككه شر ككا ركككل ضةك يف ً ك شرغككت ش خككت فهُإك ا
رل شر ه ز شركتشق فاً ا ر ا مالا أ زرهس ذر فإا شريإ ب شا زشمهإا فر .
( )4رككه ريكككهص بككه ريك ك شا بك كا :بك كا ًاك هللا ( : شر كهِيككاا ابخلهككاً مككا ه ض فتبككا ،فككإا
( )1ختج ككأ شب ككه ماج ككأ ا ا ككااأ ،ككايف شر ج ككاًشمل ،ابيف :م ككه ابا ره ككا فلهُك كها ككأ (ً )755/2ب ككص ( ،)2246زش ككا ص ا
شمهة ًك ( ،) 10/2زراأ ختجأ شر ه إل ا شرةاه شرك ت ،ايف شر ه ا ،ابيف :ما جكاق ا شر ك رهس ز مكاا شريهكد
ابمه ه ك ( .)320/5زش ك ضث ب ككا فه ككأ ش ككا ص " :ككاهح رل ك ش ككتا شرك ككهخيف" ززشفإ ككأ شر ككذ يب ،ز ب ككته شمها ككذًيف ا
شررت هككد زشررت هككد ( ،)24/3ز ككااأ شور ككاين ًمحككأ هللا ا ًزشق شر له ك ز يإككد ش ككا ص بإ ر كأ رل ك شككتا شركككهخيف
فإا " :منا رل شتا مةلص زري ه ،فإا شبه مشاا ه ِ
عتج رأ شر خاًيف شهئا" .ضارتً :زشق شر له (.)165/5
( )2ختجأ شر خاًيف ا اهاأ ميلإا باه شي ا ا ابيف شركاجش مكه كايف شر هك ا (فك ح)( ،)446/4زبكا ش كافظ ا
شرف حً" :زضااه ا شركام البه ر يف مه ري ضث بهس به اي به ر ار ..ز اااره ال يم بأ.
ز ختجككأ شرغك شين ا شراك يف (ً)37/2بككص( )738مككه ريك ضث شبككه مةككي ر ،زش ككا ص ا شمهةك ًك (ً )650/4بككص ()8795
مه ري ضث اس ،ز ااال به ًش ضأ ا مةا ه (ً )370/1بص ( )381مه ريك ضث يب تضكت ًفكل هللا راكأ ،زا
ااار ما ما مإا ،زركه جمم ر ما ض رل ا رلمنت ع" .ش ك ضارت :ف ح شر اًيف (. )448/4
( )3ضارت :شتح شرةا رل يف ( ،)167/8حتف شوري يف (.)544/4
( )4ضارت :شر زشجت (.)237/1
( )5ضارككت :كملك شتمك ا ( )114/12جممك ا شرف ككازت البككه همهك ( )104/28زميككاه شرإتبك ا ريكككاا ش ةك ( -
)72شمه ح ( )208,204/6ريهاق رل ا شر ضه (. )71/2
33
با زبهاا بُ ًك ما ا بهي ما ،ز ا ذاب ز ما ُِحمإا بت ُ بهي ما) (.)1
بككا ش ككافظ شبككه ريجككت ا ب رككأ -رلهككأ شراككع زشرةككعا ( :-حمإككا بت ك بهي مككا) بككا :
" م ا ضك ا رل فكا ته ،ز ا شك,ا شر ك رهس زشرككذيف زبك ا رك شريإك فماك بت كأ ،ز ا
اا شراارل م ج ًش زشركا يف م ززًش" (.)2
ز ككذش شومككت م جك ر فككهمه ض عرككد ياككياً شواك ص ياك شا شر تضككت فككإا حمك شر ك زشكك,ا
شر تضككت ريا ك رلهككأ ال حمار ك زر ك بي ك ريككيف زمككا ًب ك برككعا رلي ه ك زشر شب ك خككيف شككا زال
ضا ئ م خ يف.
( )5ما ًزشه شبه رمت ًفل هللا را ما اأ با " :اه ًا هللا ره شراجش " (. )3
زجأ شر الر :
ا شرا ك ككيب اه ك ك ك شر ك ككاجش زشر ك ككاجش ضكك ك ككم ا شرة ك ككلي ز يهه ك ككا ز م ك ك ك ري ا ابرإ ك ك ك
ز شرفي ف ر رل حتكتمي ك ِ خماررك ز تضكت ركه تضك شرإك ابر اكاق رلك شرةكلي ز
شرفي ره تض شر عرد ابواياً ز ضأ شمهااًبيف(. )4
اثر ا :مه شيعماا:
ش فك شرفإ كاق رلك ا شر كش زشخل ضيك زشر تضككت ريكتشا ،اك شق ككاا ابرإك ز ابرفيك ،زاك شق
ككاا بك مككاا شريهككد ا شمهيإك ر رلهككأ ز شرك مه ز ابركككذيف زشخل ضيك ،زاك شق ككاا ا شمهيككامعمل
ز ا يف ا مه شمهك ً زشرااها (.)5
()1
()2
() 3
()4
()5
ختجأ شر خاًيف ا اهاأ ا ايف شر ه ا ،ابيف :ش بيف شر هِيكاا زه ضك مكا زااكاا(ف حً )388/4بكص (،)2079
زمةلص ا اهاأ ،ايف شر ه ا ،ابيف :شرا ل ا شر ه زشر هاا (ً )1164/3بص (.)1532
ف ح شر اًيف (.)414/4
ختجأ شر خاًيف فك ل اهاأ ،ايف شر ه ا ،ابيف :شراجش زمه بكا :ال جيك ز رك شر هك (فك ح ً )447-446/4بكص
( ،)2142زمةككلص ا ككاهاأ ،ككايف شر ه ك ا ،ابيف :حتككتمي به ك شرتج ك رل ك به ك خهككأ ،زا ك ِمأ رل ك ا ك ِمأ ،زحتككتمي
شراجش زحتتمي شر اتض (ً )1156/3بص ( ،)1516مه ري ضث شبه رمت ًفل هللا را ما.
ضارت :ركعا ش ك ضث ا شكتح كاهح شر خكاًيف رلخغكايب ( )1046/2ا :جاميك ا شرإكتت ؛ مت ك ريهكاق شركرتشث .
ز تح شر تضد ا شتح شر إتضد (. )62/6
بككا شررتمككذيف" :زشريم ك رلك ككذش را ك ك شريلككص … زبككار ش :شر ككش ري كتشا" .اككاه شررتمككذيف م ك شر اف ك (،)544/4
زشحملل البه ريك ا ( ،)73/9شر زشجت ( ،)236/1شمه ا ر شرفإ ه شرك ض ه (.)219/31
34
با شبه بغا ًمحأ هللا " :عم شريلماق رل ا شرااجش را
بفيلأ " (.)1
زال ش ك ا مككا ضفيلككأ شمهاككاًب ا ا شمهاككاًب ا ا ك ل شمهككا مككه ررككص شر تض كت زشرككاجش
()2
زبك بككا شراككاايب شيلهك ر ك هللا بككه يب زل ًفككل هللا راككأ ( :شراككاجش آ ك شركتاب خككا ه )
زبا شر خاًيف " :ز – يف شراجش – خ شا اب ال " (. )3
زب ًجح ت شرفإ اق شرإ يا شر تضت زشر ش زشخل شا كيف ،ز كتح بياك ص ياكأ ضفةك
فارلأ زُتر ش ار أ ،زبك رلك شبكه رابك ضه كذش شررتجكهح بإ ر كأ" :وا شر كش مكه ك مك ش شراكام
ابر ا " (. )4
زشك ر شبككه ًشك شيك فإككا " :مككه شاك ا شر ك رهس ابريهك يف ،زشر ككش ا شر هك ا ز يفدككا
ف افت ريع شر ا ضة ايف ،فإا اتيف ز ال بُِ " (.)5
زبك جيك شريعمك شبككه شرإككهص ً-محككأ هللا " -ا ميرككص زالضك شيمككاا زبارك هتا شياكككاً رلك
,الق شر له ( ،)6ز ًابيف شر ش؛ واهص ض ِ
فةك زا ماكاا شومك ،زشراكتً كص ركاا ال ميككه شالريكرتشز
ُ
ماأ ،فار شجد رل شيماا ا ال ض م مت ص ،ز ا ضكُا ِك ص ز م كا ص ،زال ضتفك ركا ص رإ بك ،فكإا
شر له ص ررهم ،زشمهات ص شامل "(. )7
زب ابشت شرايب شياكاً بافةأ رل بيك شمه رةكيف شمه كتًضه ابراكام ،ضر كت رك ريهامكا
مت رل ُ ْ ياا ف رخ ض ه فه ا ،فاارا ابيأ بلع ،فإكا ( :اي كاريد شرغيكاا ،مكا كذش؟).
بككا :ككاب أ شرةككماق اي ًا ك هللا .فإككا ( :فككع جيل ككأ ف ك ل شرغيككاا ري ك ض كتشه شراككام ،مككه ككش
فلككهس مككح) ( . )8فإرخككا ض ك ه -رلهككأ شراككع زشرةككعا -ا شرغيككاا ض ك رل ك متشب ككأ رألا ك شل
()1
()2
()3
()4
()5
()6
()7
ضارت :ف ح شر اًيف ( )447/4ف ح شرإ ضت رلكما شبه ش ماا ( )239/5كمل شتم ا (. )115/12
ختجككأ شر خككاًيف ا ككاهاأ ميلإككا باككه شيك ا ككايف شر هك ا ابيف شرككاجش زمككه بككا ال جيك ز رك ا شر هك
شر اًيف (. )446/4
شمها ً شرةاب .
رياشه شبه راب ضه ( ،)98/4زضارت :شر زشجت (.)236/1
شمهإ مامل البه ًش ( .)429/5فمه شمه زا .ا :شرك د شريلمه .
شر لِه :شخلفهم مه شرتجا ،زضغل رل شو فا زشرا هاا .ضارت :رةاا شريتيف ( )305/11مار ز .
شرغتل ش كمه ( )203-202ا :رشً شر هاا.
فك ح
( )8ختجككأ مةككلص ا ككاهاأ ،ككايف شيميككاا ،ابيف :ب ك شراككيب ( :مككه كككاا فلككهس ماككا) (ً )99/1بككص ( .)102مككه
ري ضث يب تضت ًفل هللا راأ .
35
زمايأ مما ضإ فه ا مه ش ز رهس .
زرا ما ف تمل ا شوا شل بي شمهخارفكامل ا ر ك ه -رلهكأ شراكع زشرةكعا -شاك يم
رمت به شخلغايف رل ا ل شمه ضا ،زشا يم ايه به شريا رلك اك ل مكك ( ،)1مث شب ك ت
بأ خلفا ه مه بي ه بي زفا أ ،ف اشتزش ش ُة يافة ص اتً ما زر ْ ا يف ص اتً ختت(. )2
فك ذش ،ز يفه مما ه ضُذ ت ( )3ض رالرك زشفكا رلك ريكت شياكعا زشمهةكلميف ز ك
شريلص رل ما ِ حتاض ،زا ِ ِ غاز ل ة إهص ا شل شمهةلميف ز يص شر فه ا .
شريلص ب اا ش رل ج شز شر جةس
ز ش اا شر جةس ا شتضي اا مما را ؛ فإا بي
مهيتف شر اي ا بهيأ ،زمه رك مكا اكت رلهكأ بيك شرفإ كاق بإ ركأ " :ا رلك شحمل ةكد ا ض فإك
ا ب ص ،زض جةس رله ص ،فإا ر ت رل مه ًشىب ز في ا شرات ما ال جي ز ا شركتضي ر ًه
ر وجك كفاق شواك شل مكه شر تضكت زشر كش زشخل ضيك ابمهةكلميف،
ز بامأ مه شرة ل" (،)4
فتمح ص هللا ًمح زشاي (. )5
الموحث النندس
ثذ الوعذيذ عل عقهلل رسع األع اق المنلسة
وحتته مطلبان:
المطلب األعل :إرا كنن الوعذيذ ن ننلـ النهم :
ضإاك ككذش شمهغلككد مككا رك بككاا ابر تضككت ا اككيت شرةك ص مارك شواك ص افةككأ حبهككث ض ككتً
( )1ضارككت :شالا ك هيايف البككه ر ك شر ك ( )621/2زشرةككيف ش ل ه ك ريلككل بككه بت ككاا شر ك ضه ش لككيب ( )424/3ا :ماككغف
شر ايب ا :شوزص 1384ك ،ز ذش ضر ت ر ا ا ما بارأ شرإلإكا يف ا ح شورك مه ا " ز مه باا ذش شومكت
شرة ل – ززف شر ً رمت شبه شخلغايف ا خعف أ".ش ك.
– ضيح شالري ةايف رل
ضارت :ح شورك رلإلإكا يف ( ،)452/5زشررتش هد شيرشًض رلك اين (.)287/1
( )2ضارككت :ش ةك ا شياككعا البككه همهك ( )50-زش ةك ا شمهافككل زش افككت ( )513/2زشر ككش ز لككته ا شريإك ر
( 51/1زما بي ه).
(54ب ،)38زشوريكك ككاا
( )3ضارك ككت :ميك ككاه شر ُإتب ك ك ا لك ككد ش ة ك ك ( 133ب ،)94زاهاض ك ك شرت ك ك ا لك ككد ش ة ك ك
شرةلغااه رلمازًريف ( )317-316ا .شرك د شريلمه ،زشمهاارً شرةابإ .
( )4اهاض شرت ا لد ش ة البه بةاا شركافيل ( )74زم لأ ( .)20
( )5ضارت :شر ش ز لته ا شريإ ر ( )60-
36
شمهااًبيف يا شا ش ه شخلفه زشمه د ،ر في ص ص شتشق ا مأ ز به ا م ص .
زشرفإ اق – ًمح ص هللا -ع لف ا ا لت شر تضكت ابرةكيت ،فلهةك ش رلك تضإك زشريك ففكل
بيك شراك ً ض ك ا رلم ككتزً زشمهخك زا شخلهككاً ،مككا رك رياك شر تضككت زشركككذيف ا شرك مه ،مككا ا
شر اتفامل شرإا م رل شوماا ،م ك بهك شمهتشحبك زشر رهك زشر فكهي ،زشرإك ب ك مل شخلهكاً ك بك
ش افه ()1زشمهاركه ()2زشركافيه ()3ش اابل ا ًزشض ( )4ز ذش القول األول .
والقررول الثرراين :ز ك شمهككذ د را ك ش اابل ك :اككأ ال خهككاً رلمكككرتيف زركككه ُحتككط ب ك ً
شخلهاا (.)5
زبي ك شرا ك ً مككه شر تضككت شرإ ك ا ع لف ك ا فهككأ ،مككا ا مة ك ر لإككل شرت ككاا فاج ك ا
ش افه ك زشمهاركه ك ا ب ك ( )6ال ض ك ا رلم لإككل شخلهككاً مككا شركككافيه ()7زش اابل ك ( )8فككيفزا ل ككامل
شخلهاً رلت اا .
والقول الثالرث :ا شمهةك ر ك بغكعا رإك م لإكل شرت كاا ؛ وا شرا كل ضإ اكل شرفةكار
ككاايف شومككاا مار ك ،ز ك فككا ت ب ك شر خككاًيف ا
ز ككذش شرإ ك ًزشض ك را ك شيمككاا مح ك زبي ك
ككاهاأ ( ،)9مك ك كتشري شر ككات ا ل ككامل شخله ككاً ز ك ك ب ر ككأ ": ال لإك ك ش شيل ككد ،فم ككه لإ ككاه
فاشرتت ماأ ،فإ ش اه ه شرة ل ف ابخلهاً" (.)10
زمه شر تضت شرإ ا شراجش زب زب فهأ بيف شريلماق خع مك ً
()1
()2
()3
()4
()5
()6
()7
()8
()9
ضارت :شمه ة ا ( )86/13شر ً شمهخ اً (.)163/4
ضارت :شمه زا (.)248/3
ضارتً :زف شرغار يف ( )535/3زش ازيف شرك يف (.)347/6
ضارت :شمهةا شرفإ ه مه شرتزشض يف زشر ج يف ويب ضيل ( )345/1زشمه ح(.)267/6
ضارت :شمهةا شرفإ ه مه شرتزشض يف زشر ج يف ويب ضيل ( )345/1زشمه ح(.)267/6
ضارككت :فك ح شرإ ك ضت ( )240-239/5بك ش شراككاا ( )232/5زرإك شيك ش ت شر مها ك ( )431/2شرإك شايف شرفإ ه ك
( ) 262زبا شخلتشل ا شتريأ رل خم ات خله ":ز ذش شمهك ً " ضيح را شمهاركه (.)84/5
ضارت :شمه ذيف ( )292/1زًزف شرغار يف (.)415/3
ضارت :شمه ح ( )313/6شحملتً ا شرفإأ رلمج شبه همه (. )329/1
ضارت :زرإ شيك ش ت شر مهاك ()432/2شمه كح ( ، )313/6فك ح شر كاًيف ( )470/4زبكا شر خكاًيف":ز ا بهيكأ مكترزر،
واأ را آمث ش اا بأ رامها ،ز خ شا ا شر ه ،زشخل شا ال جي ز".
( )10ختجأ مةلص ا اهاأ ،ايف شر ه ا ابيف حتتمي لإل شيلد (ً )1157/3بص ( )1519مه ري ضث يب تضت
.
37
زشرةك,ش شرككذيف ضغككتح افةككأ :شر تضككت ا به ك شوزًشل شمهارهك ،زمككا ا ك فه ككا مككه خ ك شا
ز عر ككد ا شوا ككياً ،ززاير ا شرة ككيت بغتضإ ك ك ك ك ًض ز ر ككه تض ك ك اك ككت شرك ككا يامل زشر ككرتزضا
رألخ ككاً شركا ب ك ؛ ك ض ككا رلمكككرتيف ز شر ككا شمه ككتً بككأ شخلهككاً ا ال ؟ ز ك أيخككذ ريكككص به ك
شراجش ا ال ؟
ه جن ك عمككا زشفككاا و ككاايف شمهككذش د ا ر ك ،ال اهككص جيل ك ش مككه ك ً شرككاجش ا
شر ه ؛ شخل ضي ب اير ا مثه شرةلي ،ز م ري ا ره ض مثا ا ز بذم ا رهإ مثا ا .
ز ذش ت شيماا رعق شر ضه ش اكفل مه ً شراجش ":ا مي ح شرةكلي مبكا ركهس فه كا
ريفزج ا" (. )1
زب ا ا تً ا يتضم شراجش " :شيفتشً يريك شمه يابك ضه رلك اك ه شخل ضيك
ب اير ا مثه شرةلي ز م ري ا ز م ا " .
ش ل ككا ككذش ؛ فككإا شمه ك ِكتً ابرة ك ص زشمهخك ِ
كارا ش ك ز بك ت رخ ك ال ا ر ك ا رك زا شريإ ك مككه
شراجش وا شراجش فهأ ا ا إايف مه شمهكرتيف ،خبع ما ر اا فهأ خ شا ز ضأ ،فكإا ميتف كأ
إهإ شريإ زمافي أ ًمبا ك ا فهأ ي ب زرُ ْةت ما ا شر تضت ب ه شوزًشل شمهاره .
زرل ذش فهمكه ا ضك ا ا شمهة ر لعل ب ش :
القول األول :ا شريإ اب
ز ذش مذ د مار ا ًزشض شخ اً ا شرإافل ر شر ايف
بكت ( ،)3زاإلأ شبه شمهاذً ره ا ف مه ش ضث (.)4
القول الثاين :ا شريإ
()2
ز مح ا ًزشض شخ اً ا ب
اهح ًفذ زال خهاً رلم تً بأ .
ز ذش مذ د ش افه ( )5زشمهاركه ( )1زشركافيه ()2ا ب را دا .
()1
()2
()3
()4
()5
ضارت ( )24 -مه ذش شر اث .
ضارت :شمهي ا رل مذ د راه شمه ضا ( )1033/2ا .شمهك شر جاًض ،رإ شي ش ت شر مها (.)428/2
شمه ح ( ،)305/6شيااا ( ،)339/11ايف شر ماا مها ح ا شرتزشض يف زشر عث زشوًب ره شيماا ،رلإافل يب
ش ةيف شبه شرفتشق (.)22/2
ضارت :ف ح شر اًيف (.)447/4
ضارككت :ف ك ح شرإ ك ضت م ك شككتح شريااض ك ( ،)240-239/5رًً ش كككاا ا شككتح جمل ك شوريكككاا ( )367/1رياشككه شبككه
راب ضه (. )143/5
38
القرول الثالررث :ا شريإك
كاهح ركاككأ كيف الزا زرلم ككتً بكأ شخلهكاً بككيف شركتر زشيمةككاك.
شمه ْف بأ را ش افه ًفإا ابراام ( )3زااته شر ضليل ز يفه ( )4ز ذش مكك ً
ز ذش شرإ
ُ
م كذ د شمهاركه ك ( ،)5وا شر كتشجح را ك ص ا شر ككتزً ابرإ ك ال ضاككمه ال ش اككمه رإ ك ش فإاككأ
ضك ا تزًش ابرفي .
با شري زيف ":زري رك ا شراكماا ا شر كتزً شرإك ا مكا ه ضااكص رككأ رإك ز ال فهاكمه
ا ضإ :ل الهم زض ص شريإ رله ا ف ارفي "(. )6
ز كد رهككأ شركككافيه ا بك راك ص( ،)7زش اابلك ا شمهكك ً رككا ص ( )8زشبككه ريك ا ( )9ال
ا ش افه زش اابل خا ش ر مبا ش اريد ذش شر تضت مكه شر كا ز كيفه كا فكاريش بهامكا
ل ا شمهاركه شخلهاً ا شق ريا ا فاريش ا ال (. )10
زب شخ اً ذش شرإ مه شمه ك ختضه شركك اين ريهكث بكا " :ض كا شخلهكاً مهكه ُخك ا فكإا
كاا مك شكتا شخلك شا فكع ًضكد ا رك ز مكا ش ه ضككرتا ؛ فكار ه شركذيف زبك ركهس بهك شمهةككلص
ص شمهةلص ب مك م رل شخل ث زشخل شا زشر ا لك فللمخك زا شخلهكاً رك اكأ ككم ركه رك ا
(.)11
شرتفا شحملإ شرذيف شمهااا "
أدلتهم :
شا
اايف شرإ شوز يرر ما ا:
الدليَ األول:
( )1ضارت :شتح شخلتشل ( )26/7م ش د شيله (. )350/6
( )2ضارت :ش ازيف شرك يف (ً )421/6زف شرغار يف ( )416/3حتف شحمل اج م ري ششهأ (.)315/4
( )3ضارككت :هككيف ش إككا ( )79/4رياشككه رككا راب ك ضه ( )143/5زحت ككيف شر اتضككت ا بغككا شرإاككاق ابرفةككخ ابر ككا
شرفاريش بع تضت البه راب ضه فمه ًاا شبه راب ضه (. )84-68/2
( )4ضارت :هيف ش إا ( )79/4شوش اه زشرارا ت البه جنهص ( )215-زشريإ ر شر ًض (. )269/1
( )5ضارت :شتح شخلتشل ( )83-82/5ب شض شت ( )322/3ف ح شر (. )217/12
( )6ضارت :رياشه شري زيف رل شخلتشل ( )26/7شر اج زشو له (. )555/7
( )7ضارت :شمه ذيف ( ،)291/1شتح ما اج شرغار يف يع شر ضه شحمللل (.)184/2
( )8ضارت :شمه ح ( ،)305/6شمهإا ( ،)339/11ايف شر ماا (.)21/2
( )9ضارت :شحملل (.)448/8
( )10ضارت :شمهاارً شرةابإ .
( )11شرتزف شرا ض (. )116-115/2
39
شوريارضككث شراككاها شرةككابإ شر ك ك
رل ك ا شراككيب اه ك رككه شرككاجش
()1
زشرا ككل
ضإ ال شر اتمي زشرفةار ؛ ما ه ضكه ااك اً ٌ ،زال اً ا شرا ل ره شراجش.
الدليَ الثاين:
بار ش :زوا ك شر كا شرك اير بكع رك ض ًاب ،زشركتاب اب ك زال ضاكح ،زبك ريككص شراكاايب
ر هللا به يب زل يا شراكاجش آ ك ٌ رلكتاب ،فإكا " :شراكاجش آ ك ًاب خكا ٌه" ( ،)2بكا ش كافظ
شبه ريجت" :ز ل شبه يب زل رلك مكه خك ي كت ممكا ششكرتت بكأ اكأ ًجكش؛ مهككاً أ مهكه ض ضك
ا شرةككلي ،ز ك ال ضتضك ا ضكككرتض ا ا ككتزً شر ككيف ،فاشككرت ا ا ش كككص رككذر ،ز اككأ آ ك ًاب ككذش
شر فةككيف" ( )3فك رك رلك ا ك مككه خككذ مك ش شراككام ييف اك ا مككه اك شا شر ااضك زشخلك شا
زشر تضت ره تض شريإ ر ؛ ف فاا زاب .
املناقشة:
رل ك شرفةككار مغلإككا ،زر ك ُاككلِص بككذر ؛ فككإا شرا ككل ه
أوالً :ال ضُةككلص ا مغل ك شرا ككل ض ك
ض جأ ص شريإ مغلإا ،ز منا زجأ حن شراجش ،ز يف شريإ (.)4
با شركافيل – ًمحكأ هللا – م هاكا ا اهكل شرتاك ال ضك رلك شرفةكار اكا" :وا شر هك
ج ككا ال فةك ك ه ميا ككه ًج ك جن ككش رله ككأ؛ وا رإ ك ه ككيف شر ككاجش ،زرك ك ككاا يم ككت ككاريد
شرةلي ؛ وا شرااجش يف اريد شرةلي ،فع ضفة شر ه ا في شرااجش ما ُاهل راأ ،ز كيف
شمه اضييف ،فع ضفة رل شمه اضييف بفي يفدا ،ز مكت كاريد شرةكلي ابركاجش مياكه ماكأ ،زمكه
شرااجش مياه " ( .)5ش ك.
اث ياً :ا ررهل ص شر اين ال ض
ذش ض رل شر غعا ف شج ار اايب ،ز بابك رص كاب ز شخلغك ،فكع ضكك ا ريجك ،مكا
ا ب رككأ " :شراككاجش آ ك ًاب" ال ضةك ل ا ماككأ شر كككابأ شركامك بككيف ككذش شريإك شرككذيف فهككأ شرككاجش
رل
ت مه شر اتمي ز ذش مةلص بأ ،زر فتض ج ال ا
( )1ا تجيأ ( )33مه ذش شمه اث .
(ً )2زشه شر خاًيف ا اهاأ ،ايف شر ه ا ،ابيف :شراجش ،زمه با ال جي ز ر شر ه (ف ح .)446/4
( )3ف ح شر اًيف (.)448/4
( )4ضارت :شحملل ( ،)448/8ف ح شرإ ضت ( ،)240/5شالخ هاً ( ،)260/2حتف شحمل اج (.)316/4
( )5شوا (.)109/3
40
زبككيف شر كتاب مككه ك شرا ك شريل ،بك ضكفككل ا ضكك ا زجككأ شرك ك أ ك ش تم ك فإككط ،ر ك وا شر كتاب ا
شركتا يف م اإ
اما ا شراجش.
اثلثاً :ا ب ص :ا فهكأ ماكت رلك شراكام ز فةكارش مهياضكك ص ....فهإكا :ا شرا كل منكا
ش رمكل ،فلكص ضفةك شريإك ،لإكل شرت كاا زبهك شمهيهكد زفكاًل مكا كاا ك هللا يكاص؛
وا ري ش رمكل ميككه جك ه ابخلهكاً بكيف شيماكاق زشرفةكخ( ،)1ز كذش بكا شبكه شريكتيب –ًمحكأ هللا:-
ختزج ره تض شرارت.)2( "..
"شرفةخ – يف بغعا شريإ – ٌ
اايف شرإ شر اين يرر ما ا :
شا
ال رردليَ األول :ب ككار ش :ا شريإ ك ب ك
يً اا ككأ زش ككتز أ ،ز ا شرا ككل شر ك شًر فه ككأ ضي ك ر ص
شراككاجش ال ص شريإك ش ككأ زال ص ز ككفأ ،فككع ضكك,لت فهككأ ( ،)3بككا شبككه ريك ا" :زشر هك ككيف شرككاجش
يفدا فع جي ز ا ضك ْفةخ به كح بفةكار شكلق كيفه ،زه ِ
أيمل اه ٌكل
ز يف شرتفا ابراجش ،ز
ٌ
ُ
بط ره شر ه شرذيف ضاجش فهأ شرااجش" ( .)4ش ك.
الرردليَ الثرراين :بككار ش :وا ككذش رككهس بيهككد ا افككس شمه هك امهاككتش شمهك رس ككا ،ز منككا ك
امه ك ح زش ك أ ،زشر ك اير من ككا زشر ككا شمهك ككرتيف ابخ ه ككاًه ،زب ك ككاا جي ككد رله ككأ شر ك افظ ،زشر م ك ،
زشالاك ياا مبككه ميهك زضيككت مثككه شمه هك ،ا البك ا ض امك مةكك,زره مككا بك ا رلهككأ زجك شق ةككترأ
زر ا أتاهأ (.)5
املناقشة:
كت مككه ا شريإك كاهح ،ز ككذش مككا ال
ميككه ا ااككابش كذه شوررك ياهككا :ال ك رلك
ااكككته ،مككا رل ك ك ا شمهكككرتيف رككهس رك كأ شخلهككاً؛ واككأ ه ض ك افظ زه ضة فةككت ....ف ككيف مةككلص بككأ؛
ر وا شركتا شمهغ ت ال ضكلم شري ما ال ضغه ،ززج ر شر تضت زشخل ضي ا شريإك م ٌكت ال ابك
رلااهم مبيتف أ ال بكلف زمكإ ،زر بلاا ر مها به ب مل شخلهاً ا يف رهس.
()1
()2
()3
()4
()5
ضارت :شمه ح (.)305/6
زج شمهةار (.)387/11
ضارككت :فك ح شرإك ضت ( ،)240/5شالخ هككاً (، )260/2شمه ككذيف ( ،)291/1فك ح شرك ا شررت هككد شرفإ ككل ر م هك شبككه
ر شر البه ر شر (.)217/12
شحملل (.)448/8
ضارككت :ش ككازيف شرك ككيف ( )421/6حتفك شحمل ككاج البككه ريجككت ش ه مككل ( ،)316/4رياشككه بلهك يب ( ،)184/2فك ح شرك
(.)217/12
41
أدلة القول الثالث :
اايف شرإ شر ارث شرإا ل ا باا شريإ زل مل شخلهاً مبا شاك بكأ كاايف
شا
شرإ شر كاين ؛ رك ش مكا ضك رلك رك ا ل ك مل شخلهكاً ،زبكار ش :ا ًاك هللا جيك مهككرتيف شمهاكتش
شخله ككاً ش رل ككص بيه ككد شر اك كتض ،زه ضإك ك بفة ككار شر هك ك ،زميلك ك ا ا شر اك كتض تض ك ٌكت ز ككش زمك ككت
زخ ضيك ،فكككذر شر تضككت ا بهك زشكتشق شوزًشل شمهارهك ضاكح فهككأ شر هك ،زضكك ا شمه ككاا ابخلهككاً مككه
ج ر بهااا زارتش ،زهللا رلص (.)1
القول الراجح:
بيك ككذش شريككتض وررك ك ِ فتضك زمككا زًر رله كا مككه ماابكك ؛ ضر ككت ا شرإك شرككتشجح ك
شرإك شر ارككث ؛ رإك رر ككأ ززجا ككا؛ ز رك وا شر تضككت ضكك,ريف ص ككال فككتً يريك شمه يابك ضه،
زال ميكه ا ضإا :ال خهاً رلمكرتيف م ا شريإ – ما د رهأ اايف شرإ شر اين –
وا ًف شراتً ره شمه ِ
ييف ززشجد زًفيأ ما بفةخ شريإك زبغعاكأ ابركلهك -مكا كد
اتً م ٌ
رهأ اايف شرإ شوز -ز مكا مبكاح شريابك شمه ا ِكتً ريك شخلهكاً ره ك شًك بكأ مكا فا كأ مكه افك ،ز
ره عل ما إأ مه فتً ،ز يزشر شراْهص شرذيف ابأ بة د شر تضت زشخل ضي .
زفةككخ شريإ ك ابركله ك ض ْكك ِ
كك رلهككأ ا شركككاًا ككاح رإ ك رش زب ك فه ككا مكككت زخ ضي ك –
ُ
م لإككل شرت ككاا زبهك شمهاككتش – زركككه جيك رلم اككتً شخلهككاً ،فككار تضت ابرةككيت رككه تضك شر ااضك
زشر عرد ذر ؛ وا شركتا ال ِ
ضفتل بيف شمه مالعمل ،زما رشا ا ذش شراكتً ميككه جك ه ابخلهكاً
()2
فه ا رأ .زهللا رلص
ركه ض إ شرة,ش مغتزريكا ز ك :ك ميككه ل كامل كذش شخلهكاً ا م ك يكامعمل شراكام
شره ك ا ا شوزًشل شمهاره ك ؟ ال اككهما م ك ر ك ا زف ك ح مككه ميككاًم شر تضككت زشر عرككد ابواككياً وا
اركد مككه ضإك ا بككذر جمم ركامل فك فهمككا بها كا رلك رك مي مك ضه رلك فككخام ً م شمهككا
شرذيف ميلك اأ ؟!
زشي شيف ره ذش شرة,ش ميكه ا عتج رل م ً ما ا :
-1شرإ ب غعا شريإ ر( )3ز ر اق عمه شرافإامل شر ا رل
( )1ضارت :ف ح شر (.)217/12
( )2ضارت :شر ش ز لته ا شريإ ر (. )118/1
( )3ضارت :شوا ص ريكم ا زآاثً ا .ر /اا شرةلغاا ( .)86-
كذش شرةك ص شمهيكيف ا
42
زب ككا مي ككيف وا شمه ا ككتًضه ُ ُك كت زضا ككيد ا ضغار ككد ك زشريك ك بيها ككأ فم ككه ابيف
شرةهاا ك ك شركك ككتره اإ ك ك إبر ك ككاق شراك ككفإامل ز رك ككار شوم ك ك ش زشوا ك ك ص ص حمافر ك ككا
كح رل ك ا شرةككلغاا ززا مككت شمهةككلميف ض ك ص ر ك محاض ك وم ك ش
شالا ك ماًض ,ز ككذش م ك ٌّ
شراككام زشرإهككاا اهابك رككا ص زوا بإككاق يامك شمهاككاًبيف رلك ككذش شراا ك ككيف مغار ك
شمه اككتًضه فهككأ ككار رلم عر ككيف زشاك متشً راككتً ص ز ككازز ص زشرإارك شرفإ هك شمهإككتً
شريلص إ " :ا شراتً ض ش "(. )1
را
-2ككا شريإ ك ز بغككا شخلهككاً م ك بإككاق شمهغار ك بإهم ك شر ككا ز ر ك وا شرإ ك ب ك غعا
شريإ ك ر م ك ر ك ا زف ك ح مككه ميككاًم شر تضككت ابواككياً ز ا ك ا شر ك شخليف ا م ك ككذش
ار خ ا شر هامل رل شوا ص شر ا ج ا بي شمها ايمل شالب اكارض ؛
شر يام
فهأ رُ ْةت ز ي ب زميككه -مك كي ب ل كامل شخلهكاً رلم كتزً -ا ُ يك ك ً شمهةك ر
ش ك ه مبككه ششككرتت ميه ككا زه ضيلككص بيه ككأ ال بي ك بهيككأ زززش ملكككأ رككأ فككإا شمهاككاًيف
ريهككاً ض ك خلت مككه عمه ك ا ك مأ شر ك عرككد فه ككا زض ك خلت شمه اككتًزا مككه ا ك م ص
ضاا فارإ إبل امل شخلهاً زبإاق ِ
ريإ ص ا شرتر ب ال ض ا ً ا ف يام شمهااًبيف
زرك ا شالري فككاظ ياك م ص شر ك ككتًزش فه ككا .زبك ش ف ك شرفإ ككاق رل ك ا شمهكككرتيف ر ك ه
ضيلكص بيهككد شمه هك ال بيك بهيككأ زززش ملكككأ ركأ فإاككأ ال ضةك ا شركتر رلك اب يككأ ا ش ككا
()2زركه ضتج رل اب يأ يًي شريهد ز بإهم شر ا ا ال؟
االتلف أهَ العلم ذلك على قولني :
القول األول :ال ضتج رل شر ا شمه ِتًِ شمهخارا بكلق:
ز ذش ب
يب رياهف ( ،)3زمار ( ،)4زشركافيل( ،)5زًزشض ا شمهذ د ش ا لل(.)1
( )1ضارت :شر جه ا ضااح ب شر شرفإأ شركله .ر /حمم شر ًا ( .)201-
( )2ضارككت :ب ك ش شرا ككاا ( )298/5شرف ككازت ش ا ض ك ()45/3شمه زا ك (ً )355/3زف ك شرغ ككار يف ( )475/3شمه ككح
( )242/6شحملل (.)70/9
( )3ضارت :ب ش شرااا ( ،)289/5جمم شراماًمل ( ،)221شرف ازت ش ا ض (.)75/3
( )4ضار ككت :شمه زا ك ( ،)355/3ب شض ك شت ك ك ( ،)347/3ش ككتح شخلتش ككل ( ،)140-139/5شرك ككتح شرك ككيف (،)125/3
زرلماركهك فاككه فهمككا رك ابرككأ رلك اب يككأ يبك مككه شرك مه ،ز مب لككأ ،ز ي ككت ،زاك شق ش لك رلك شريهككد بيك ز ب لككأ،
ًشج :شمهاارً شرةابإ .
( )5ضارت :ش ازيف شرك يف (ً ،)310-309/6زف شرغار يف (.)475/3
43
ريج ص:
بار ش :وا شم ااا شرتر اا بفيلأ ،ف ش أ ما ر لم شمه ه ،زواأ شا ًك فُعم أ ب هيأ،
فلص ضكه رأ ًي(.)2
زميكه ماابك ذش شر يله :
يا ضإا :ا شم ااا شرتر ،ز ا اا بفيلأ ال اأ ه ضيلص ب تضت شر ا ز شمهكرتيف ال بي
ززش ملكأ ،فلص ضتض ابر ا،زشر ا ابل ال ضذ د ب زش ملكأ .
القول الثاين :ضتج رل اب يأ بإهم شر ا .
ز ذش
شركافيه (.)5
شمهذ د را ش اابل ( ،)3زب
شبه ري ا شررا تيف( ،)4زشخ هاً شبه اتضا مه
حجتهم:
بار ش :وا شر ا ب تً بأ فلاإأ فتً ب تضته ؛ ه شمهاتش زم لإل شرت اا فإا
ًي شريهد زاإت مثه شمه ه اثبا رلم لإ م ززش ملكأ مث اأ ه ض ج ماأ شرتفا بأ ًباا،
زال ا ه ص ًر شرافإ ،فار شجد شرتج ا مبا ه ضتض بأ شمهكرتيف مه شر ا ؛ وا مه ُا ا
بهيأ ،فإاأ ضتج بإهم شر ا(.)6
الرتجيح:
شر اين رإ ريج ص ،زماابك ريج
اايف شرإ
شرإ
شرتشجح –زهللا رلص-
شوز ،ز اها ال ا رألخذ ذش شرإ .
ز اي اا ر فإا ر ا مت شمهةلميف ا ضكُْل ا شمهااًيف شمه عرد شمه ِتً ابواياً ب تشم
ماره اااد ز تضته ز لأ م ش شراام ابر ا .
زرإ ب شر تشم ل ا زرابد ا شرايب مه اتل مه يف ريتز ،ا تضة شر ,خذ
( )1ضارت :شمه ح ( ،)243/6شيااا (.)398-397/11
( )2ضارت :شمهاارً شرةابإ .
( )1ضارت :شمه ح ( ،)243/6شحملتً ا شرفإأ ( ،)325/1كا شرإااا ( ،)222/3شيااا (.)397/11
( )2ضارت :شحملل اب اثً (.)70/9
( )3ضارتً :زف شرغار يف (.)475/3
( )6ضارت :شمه ح ( ،)243/6شحملل اب اثً (.)70/9
44
مه متش ي ا ،فإا
ا شرايب ا " :فه ا مثا ا مت يف ،زفتيف اكا "( ،)1ز ما ا شر مت شمهيل
ا " :مه ختج بكلق ماأ ،فيلهأ تشم م لهأ زشريإ ب .)2("..
زمه باه شراااب ًفل هللا را ص ا شر تمي رإ ب ما ًزشه مار ا م ه ره ىي شبه
ر شرتمحه به ريا د( )3با " :ا ًبهإا ا د اتب ش ًب رتج مه م ضا ،فاا اتز ا ،فتف
ر ريمت به شخلغايف ،ف مت رمت يف به شرالا ا ضإغ ض ض ص ،مث با رمتً :شك
هي ص ،مث با رمت :زهللا و تما ُتما ضك رله ،مث با رلم ين :ص مثه ًب ،فإا
شمه ين :اا زهللا ماي ا مه ًبيما رً ص ،فإا رمت :رغأ مثامنا رً ص"( ،)4ف ذش شولت ض
رل ا رمت به شخلغايف فارم بهم شرااب رل ريا د به يب بل ي ؛ واأ ة د ا ض
لمااأ ري فيل ش ما فيل ش (.)5
رل ج شز رإ ب شمه ِتً ياياً شوا ص ب تميأ شهئا مه مارأ
ف ذه شوريارضث زش اثً
؛ زرإ ب رأ رل تضته .
ز ش إتً ذش ،فإاأ رهس رل تشم ري رل زال رىن ،زرهس ا شركتضي ما ميا مه
حت ض شر تشم مإ ما ،ش ً ت زا شومت ر ،ا شق ااا ري ش رىن ا رل ،زشرإافل ركأ ا
ع اً يف شريإ ب يف ميكه ا كفل رترا شياين ززجته رل فيلأ ،زشر ات ابرتره ما ا
( )1ختجكأ شراةكا ل ا اكااأ ،كايف بغك شرةكاًل ،ابيف :شر مككت ضةكتل بيك ا ض,زضكأ شيكتضه (ً )86/8بكص ( ،)4959زشبككه
ماجأ ا اااأ ،ايف ش زر ،ابيف :مه اتل مه ش ِْتز (ً )865/2بص ( ،)2596زاا ه ريةه.
( )2ختجأ ب رشزر ا اااأ ،ايف شرلإغ ،ابيف :شر يتضم ابرلإغ ( ،)335/2زشررتمذيف ا جاميأ ايف شر ه ا ،ابيف :ما
جككاق ا شرتخاك ا ك شر مككت رلمك ِ
كاً ككا (ً )584/3بككص ( ،)1289زشراةككا ل ا اككااأ ،ككايف بغك شرةككاًل ،ابيف:
شر مت ضةتل بي ا ض,زضأ شيتضه (ً )85/8بص ( ،)4958زش ضث ريةاأ شررتمذيف.
( )3ك :ككىي ب ككه ر ك ك شرتمحه ب ككه ريا ككد ب ككه يب بل يك ك شرلخم ككل ب حممك ك ،زضإ ككا :ب ك بكت شمهك ك ين ،ريله ككم ب ككح اك ك شب ككه
ر ك شري يف ،مم ككه رًك ر م ككاا زرله ككا ززض ك ب ككه اثب ككا ،لإ ك ككيف ش ك ضث ،مل :ا ككا ( )104كك .ضار ككت :هت ككذضد شركم ككا
(.)438-435/31
( )4ختجككأ مارك ا شمه ك ،ككايف شوباكه ،ابيف :شرإاككاق ا شراك شًيف زش تضةك ( ،)470/2زشر ه إككل ا شرةككاه شركك ت
( ،)278/8زش ك ضث فككيفأ شبككه ر ك شر ؛ وا ككىي بككه ر ك شرتمحه ه ضل ك رمككت زال ي ك ماككأ ،ككيف ا شبككه شررت مككاين ا
شي ت شراإل رل ااه شر ه إكل كت ا ر ك هللا بكه ز كد ًزشه ا م ك ه مبياكاه مكه كتضإيف مكه ًزشضك كىي بكه ر ك شرتمحه
ره بهأ ،ز ب ه ر شرتمحه ي مه رمت زًزت راأ .ضارت :شالا ذ اً ( ،)260/22زشي ت شراإل ( )279/8زبكا شبكه
ري ا رل لت رمت "ف كذش لكت ارككمس " ،زبكا " :رمكت بك ريككص كا حباكت شراكااب ًفكل هللا ركا ص ال ضيكت مكا ص ركأ
خمارم زال ض ًيف ما ص رلهأ ماكت" .ضارت :شحملل (325/11ب.)324
( )5ضارت :جمم ا شرف ازت (.)119/28
45
ابمهالا (.)1
المطلب الثنمي :إرا كنن الوعذيذ ن الشسسط المضن ب عمحشس:
ا ا ك ك ل شوزًشل شمهاره ك ك ا ريهك ككاا ك ككيف ضإ ك ك ا شر اك ككهط ( )2شمهاك ككاًيف إبرشً م ك ك ش ك ككاً
شمه شزريف ،زض ص بافةأ م ابمأ شيرشًيف زشرفح ،رمله شمهااًب زشر ك شز ،مكا رك حمكافظ مكعك
شوا ص ،ز مكا رك حمفر كأ فهإك ا ك ابخلك شا زشر م ضكأ زشر عركد ابواكياً ز باككت شرككا يامل
م ككه ككيف رل كص م ككعك شوا ك ص ،ز بيلم ككص ا ريه ككاا بلهل ك .ف ككإ ش ككت شر ا ككهط شمها ككاًيف ،عم ك ك ً
شمه يامليف ا ا شل شمها ،ف ض ا ص شخلهاً؟
ال علك ك شوم ككت م ككه ري ككاريف ،م ككا ا ضكك ك ا شر عر ككد بيل ككص ًيف شمه ككا ز ب ككيف رلم ككأ .
زراجي رك ريا فترا مة إع.
الوذع األعل :إرا كنن رنلم ننلـ النهم.
ش ككت شر اككهط -ييف اك ا مككه اك شا شر تضككت -عم ك ً شمه ك شزريف ،ز ككاا رك بيلككص مارك
شرة ص زًفاه ز ش ئأ ،فإا شمهخ زا ريهائذ ض ا رأ شخلهاً ،زضتج رل مار شرة ص افةأ -ز ك
ككاريد شحملفرك ك شرك ك فه ككا شر عر ككد – زال ف ككماا رلك ك شر ا ككهط زض إك ك شوم ككت ا رإ ب ككأ
شر ي ضتض مه زا شومت ؛ ش ً ت ر ريفافا رل شرااا شرياا .
ز ككذش شرإك ك ك ك ف ككا ت ككعا ك ك شريل ككص م ككه ش افهك ك زشمهاركهك ك زش اابلك ك ،ز رهك ك بيك ك
اا ص ا ر :
ب ككا شب ككه راب ك ضه ش اف ككل – ًمح ككأ هللا ":-ا رلمك ككرتيف شر ككتر خبه ككاً شر ككا شرف ككاريش ب تض ككت
شر ال " ( )3زشر اهط شمهاا ًِيف زشر ال بها ما كابأ مه ريهث ُا شمهار ما ابر ه .
زبا شبه فتري ا شمهاركل –ًمحأ هللا ":-ز ش ششرتت ًج مه شرةمةاً الي ،فاا اإا
مه ض شمهكرتيف ،ز ف ت ا رهد ،فع ر رل شرةمةاً ،زشرِ ارك رلك ًِ كا ؛ فكإا ه ضيكت
ااا ماه رل شمهكرتيف" .
( )1ضارت :شمها ً ( ،)309/1شوش اه زشرارا ت البه جنهص ( .)123
( )2شر اككهط شمهاككاًيف :ك اب شريم ك ا رشً شحملفر ك ز شوا ك ص مإاب ك جككت ،ضارككت :شر اككا شر جاًض ك ا شمهيككامعمل
شمهاره ( .)137
( )3شريإ ر شر ًض ا اإهح شرف ازت ش ام ض (.)269/1
46
زبا شبه يب زمايف " :فإ ش اكئ شرةمةكاً ركه ًيف شرةكلي فإكا :ال رتفكأ ؛ ريلكم اكأ
ك ص ا اك ك ر ككه شرهم ككيف ،زشا كرتشبأ
م ككا ضيتف ككأ ،ككذش ً ض ككا م ككه ش ككهاخاا ،ب ككا :زضا ككل رل ك
شرةلغاا ،ا ضيابد ابرةجه رل ماضتشه" (.)1
زجكاق ا ككا شرإاكاا( ":زرك ) ااكا زاير مككه ال ضتضك شكتشق ( ب كيف م ش ك مكه شر ككا )
مهككه ض ض ك فه ككا ( ،ز) ككاا شر ككا (زشر) ا شر ك مه (بافةككأ) زشمهكككرتيف ال ضيلككص ر ك ،ر ج ك ر شر تضككت
(فهخيف) شمهكرتيف (بيف ًر) شمه ه (ز مةا أ)" (.)2
يف :ا رلم ككتزً شخله ككاً رل ك مار ك شرة ك ص (شمه ِا كط) زال ر ك رل ك شر ا ككهط ال ا
شمه تزً ا شتشق ز به شرة ص ش رج ره ًر ما ُكا فهكأ رلك مارك شرةك ص مكا ريك ا ميتف كأ
ز وا شمهاككاًيف ع لككم مار ك شرةك ص ؛ ميككأ بككيف فككرت ز خككتت زضاككيد ابر ا ضك ميتف ك ر ك ؛
فإاككأ ضتجك رلك شر اككهط شمهاككاًيف شرككذيف عرككد ز ككتً ابواككياً ،زض امك ميككت عر ككأ زخ شرككأ
زب ف باا ذش بي شمهاركه ما اإ ر شر اكتضةل (.)3
الوذع الثنمي :إرا كنن رعسذ علم ننلـ النهم :
شوبككتيف – زهللا ككاًك ز يككاص– رلككص ا شمه ككتزً ضتج ك رل ك مار ك شرة ك ص وا شوا ك ص
ا ك مأ زشر اككهط ز ا ككاا شر تضككت ماككأ ال اككأ ض اككت ابراهاب ك رككه ماركككأ زم كا ضا ك ً ماككأ
ال ا رجك شمه ككتزً ا ًر مككا ك ِكتً بككأ رل ك شمهارك فيفج ك رلك شر اككهط
فكاك زًه مككه شمهار ك
وا شر اهط رهس تض ا ره شريإ زوااا ل اا شخلهاً رلمكرتيف ر ج ر شر تً ش ا ك رلهكأ ابر تضكت
ز ذش شومت اثبا رأ ز ذش شرإ
فا ت مذ د ش افه ()4زش اابل (.)5
زشر شجد رل شر اهط زشمه اط ا ض إك ش هللا ا يكامعهتص ز ا ض إكل هللا مارك شرةك ص ا
شخ هككاًه مك ْكه ض ك ص شمهاككاًب مبارككأ زال ضت ككد ابرياجل ك شرفااه ك رل ك ش خككت شر ابه ك ز ا ضك ك ا
شخ هككاًه رل ك شوماا ك زشرا ك ل زشرا ش ك مككه ككيف رخ ك ا جمم رككامل ز ككهامل فككإا ارككد
ذه شتم رامل يام ابمهااًابمل يف شمهكتزر زال ري زال ب ال ابر شريلل شريرهص .
()1
()2
()3
()4
()5
شوباه زماا ا شوريكاا (.)204-203/2
ات ش كاا ا
كا شرإااا ( )212/3زًشج شيااا ( )395/4زمغارد زا شرا ا شتح اض شمها
ضارت :شمهيهاً شمهيتيف رل اكتضةل حتإه :ر /حمم ريجل (.)357/8
ضارت :شر ً شمهخ اً رلاافكل م رياشه شبه راب ضه (. )143/5
ضارت :مغارد زص شرا شتح اض شمها ( )101/3ز كا شرإااا (. )212/3
(.)101/3
47
الخنتمة
زا اهاض ذش شر اث اج ص ما لا رهأ مه خع رًشا م اري أ ز ل ا يت:
-1ا شر يتضم شمهخ اً شيام رإةمل شر تضت ا ضإا " :تشق ريك شمه يابك ضه ز كيفه
ش خكت ل شمهيإك ر رلهككأ خبكع شر شبك رلك خ ل شريإك ب اككهل ب رهك ز فيلهك ،رك رلكص بككأ
الم ا مه شر ياب رلهأ ".
-2ا شر ً ك رُ ِتفككا ب يتضفككامل ل ككا مبيككىن زشري ك ل شيمل ك ال ا بيا ك ص ًمبككا ضك ك ا ككت
كهفا مككه بيك ،بةك د شر فاكهعمل شرك ككذ ت ل شر يتضكم .زمككه لك يتضف ككا ":ياهككا
جمم ر شريملهكامل شرك ك ص ا مككاا ميكيف بكيف جمم رك مكه شراكام يبكتشا كفإامل اًضك
ري ما جامل زًشره ز ااره ز زًشل ماره . " .....
-3ا شوزًشل شمهاره ل شراك ك شرك اك ً ا شرك ز ز شرككت امل مكه اك ص زاكا شمل بابلك
رل شز ابرغتل شر جاًض ز ريإا رلمةاديف ز شمهإتفيف .
-4يتض ككم ب ً ك ك شوزًشل شمهاره ك ك ككل ":ا ك ك ل مارم ك ك إ ككاا ل مك ككاا اثب ككا،ض ص رشًهت ككا
زشيشتش رله ا هئ ا ارام ا شخلا ،حتكم ا رك ش ح زبك شايف ز ركتش ز إارهك ،ض,م كا
شمه ي ككامل ا ل شواك ك ص زشرة ككا شمل م ككه شرك كتش يف ل شالاك ك ماً ،زشرااشك ك زا شالاك ك فار م ككه
إل امل شواياً ".
-5ا شر يتضككم شمهخ ككاً رلماككاًب ياهككا " :رمله ك به ك ز ش كتشق ضإ ك ا ككا شككخا باككاق رل ك
ميل م ككامل مة ك ك ز رل ك ك جم ككتر ش ك ككظ زشر خم ككيف زشر ا ك كك ,ال ب ككتض ة ككلص شرة ك ك ص حمل ك ك شه
زشالا فاا مبا ضي ر رلهأ مه ًبح ز منا شالا فار مه فتزل شواياً بيف زبا زآخت ".
-6ا مه ً شر تضت ا اياً شوزًشل شمهاره ما ضلل :
شر ه شراك ًيف :زضإاك كذش شريمك خلك يامك مر كتيف اككط رلك اك ص مكا يض كااشمهاككاًبيف يا شرة ك ص رلهككأ ريت ك ز ع ككئ خ ك ش ز حمف ك ش ككذش شرة ك ص زال ضي ك ز شومككت
جمتر مااًب حب زال ج خ اً زال ِ
حمف شمل شر زرأ ً م ي ر .
ٌ
يف -مككا ضفيلككأ بي ك شمهاككاًبيف مككه شري كككاً ر ك ي شوا ك ص م ك شر ه ك شرا ك ًيف ري ك ضت ف ك
شرة ك ك ص مث ضإ ك ك ا بي ك ك ر ك ك ابر ه ك ك زشر ا ك كتضم رل ك ك شرا ككام .ريه ككث ضإ ك ك ا شمها ككاًيف
ابر جمهك ا اك ص ميككيف رفكرت ضلك ريك ضإك شريككتض (ز ك شر هك ) مككه شراكام ز لمككا
48
زج رتفا مه شريتزض باا ابركتشق با ً ال كيف م كابيل شواك ص زشمهاكاًبيف ا شريكار
ما رك ت شرغلد رلهأ ز ما ر ج ر خ
زبي ا ضت ف شرةيت بف شًل ايتض جه
ز حمف ك (مككه زاير ً م شمهككا ز ماا ك ا زض ك شالري هككا ل) فهغم ك شمهاككاًيف ا
شر جمهك كت ز كت فهإك ا ابراك ط رلك شرةك ص بيكتض مها كأ شرك ششكرتش ا كع
بةيت م ين ز ةت مإازمامل شرة ص شرفاه – زشر ضت ك رله ا رام شمهاكاًبيف شحملرتفكيف
– ريك ميك مككعك شرةك ص زشمهاككاًب ا فهاككغتزش رلخككع مككه ككذش شرةك ص ص اك ص
آخككت ضاككاًب ا فهككأ فه هي اككأ خبةككاً فهإك ا شمهاككاًيف شرك ككيف ابرككتشق مككا ص ريك ش
خع رأ شي باا ابركتشق مكه افةكأ رافةكأ ب ك ك زً خك شحملفك كذش شرةك ص ز ب هك
شايإككار شيميهك شريم مهك رهةك فه ك ززمت ككأ مككه شرفككاًل شرةككيتيف شي ضك رك شحملككافظ
شر ك ض ك ضت ا ز مككا ابال فككال م ك آخ كتضه مي م ك ضه ا ر ك رل ك فككخام ً م شمهككا
زبك ك
شر ككذيف ميلك ا ككأ زرك ك ا خك ك شمه ي ككامليف ا شرةك ك ل زف ككيم شرتبابك ك زشيشك كتش
شراف ك زميتف ك خ ككاً جمككارس رشً شركككت امل شمهةككاد فهإ ك ا بي ك ر ك بيمله ك شر ه ك
شرا ًيف زشر تضت ابرةيت ابرغتل شر ا ا تً ا ا شرفإت شوزص .
ج -شريتزض شر دهك :ز كذه شرغتضإك ك ص ب ك شف كاح شرةك ل شمهكاا رل ك شز بةكار ز ااكم
اككار إتض ككا ريهككث ضإ ك ا ماككاًيف شرة ك ص زشرككذيف ميل ك ا ك ما ككيف ا ا ك ص مككا
ضيتض رتزض بهك باكفإامل خم لفك رهك ص شمهاكاًيف كيف شحملكرت يا كذه شريكتزض مكه
شخا ُ ُت.
اً شمهااًبيف مه رتض مه لد (شتشق) يف حتكا اكيت ميكيف
ر -ما ضإ ا بأ بي
زرتض مه به يف ف ل ايت مييف را ط شر ذبذيف شرةيتيف رلة ص شرذيف ضتض ه .
ه-
ك ك -اكككت شركككا يامل زشو ا ضككد زشر ككرتزضا رألخ ككاً ز ة كتضد ميل مككامل خا ئ ك ر ككه
شت مه شركت امل شمهةاد زشمه ك شز اك م ا ا اك ل شمهكا زشرإهكاا بيملهكامل ك شز
ااريد ذه شوخ اً زشركا يامل .
ز -تضككت ري ك راككاق جمككارس رشً بي ك شركككت امل شمهةككاد ز ري ك شرت اككاق ز شمه ك ضتضه
ز ا ر ا م ً ما ا :
شر تضت ا شيرعا رلكت . شككار زجك ر ِحمفك ركككت ميهاك ككل ك شص شراةككد ا شراككي ر زال ضيك ز شومككت جمككتر
49
تضت ز عرد .
زمككه اككارهد شمهكككت زشر تضكت ضاككا مككا ك شك هأ مب كا ضةككم اب فابه ك شالخ هككاً( )optionا شر ً .
ز -ك ث ا ريهككاا ككيف را ك ما ك ً اككياً شوا ك ص ز ك ث شاههككاً وا ك شل شمهككا
هت ك ط شواككياً ص ب ك مككه شرإهم ك شر فرتض ك رلة ك ص زضفإ ك ارككد شمهاككاًبيف زشمهة ك متضه
لإك ص بةك ل شمهككا زضةككاًر ا ص بهك اك م ص زرك يبك مككه شرإهمك ش إهإهك رلةك ص.
ف ك جي ك ز شمهاككاًب با ك ً شر ه ك شرا ك ًيف ز ض ككاا شمهاككاًبيف ب ج ك ر ك شز رل ك ا ك ص مككا؟
pool
ز تً ا شرتشجح تك ر .
-7ا شر تضت زشر تزً مه شر ش شر يف زشحملتا ا شتضي اا ابرك ايف زشرةا زشيعماا.
-8زب ك ككتً ا شمه ا ككث شرة ككارم ل ككت شر تض ككت رل ك رإ ك شر هك ك :ا مار ك شرة ك ص رك ك ب ككاا
ابر تضككت فاري ككا رلك عم ك ً شمهاككاًبيف ياك شا ش هك ا رلم ككتزً شخلهككاً ز ككتً اكأ ًمبككا
ضاككيد ل ككامل شخلهككاً ا م ك يككامعمل شراككام شره ك ا ا ا ك شل شمه كا ال اككهما م ك ر ك ا
زف ح م ْه مياًم شر تضت زشر عرد ابواياً .
ز تً اأ ميكه شيجاب ره ذش شيشكا يري متضه :
األول :شرإ ب غعا ذه شريإ ر زمه ابيف شرةهاا شركتره .
الثرراين :شرإك جبيك
ك ً شمهةك ر مةك ر
ش ه ضيلككص شمهكككرتيف ابمه هك ال بيك بهيكأ زززش
ملكككأ رككأ فإاككأ ال ضة ك ا شرككتر رل ك اب يككأ زركككه رككأ ا ضتج ك رل ك اب يككأ بإهم ك
شر ا .
-9ز ككتً ا ر ك ا مككت شمهةككلميف ا ضكُْل ك ا شمه عرككد ابواككياً زشمه ك ِكتً ابمهاككاًبيف تشم ك ماره ك
اااد ز تضته ز عر أ .
-10ز تً ا شر تضت ش اا مه شر اهط شمهااًيف زحنك ه فةك شق كاا بيلكص مارك شرةك ص ا
ب يف رلمأ فه ا ما ر اا شر تضت مه مار شرة ص افةأ .
50
فهرس اخآَيت
رقم اخآية
اخآية
سور ُل عمران
ِا شر ِذضه ض ْك ك ُتزا بِي ْ ِ شَّللِ ز ْميااهِِ ْص مثاا بلِهع ُزرئِ ال
خعل ُْص ِا شْ ِختِ زال ضُكلِ ُم ُ ُص شَّللُ زال ضكْارُُت ِرْه ِ ْص ضك ْ ا
ِ
ِ ِ
شيف رِ ٌهص
شرْإهام زال ضكُ ه ِ ْص ز ُْص رذ ٌ
سور النساء
اي ضك ا شر ِذضه آماُ ش ال أتْ ُ لُ ش ْم شر ُك ْص بكْهكا ُك ْص ِابرْ ا ِ ِ ِال ْا
ُك ا ِ اً ر ْه كتشض ِمْا ُك ْص
سور األعراف
زال كْخ ُة ش شراام ْشهاق ُ ْص
فع ك ُتا ُك ُص ش ْ ها ُ شر اْكها
ما تك بِتبِ شرْك ِتِمي
الصفحة
77
17
29
30
85
30
سور فانر
5
3
سور اال فطار
6
3
51
فهرس األحاديث واخآاثر
الصفحة
19
نرف اةديث أو األثر
"مه شري كت ف خا ئ "
"ال لإ ش شيلد ،فمه لإكاه فاشكرتت ماكأ ،فكإ ش ك اكه ه شرةك ل ف ك
ابخلهاً"
"شرااجش آ
ًاب خا ٌه"
" ا ًجكع بكاا اكلي ركأ ا شرةك ل فالكم ابر رإك رغكل كا مككا ه
ضكُ ْيغأ "...
"رر ك ش شراككام ضككتزل هللا بيا ك ص مككه بي ك
خاه فلهاااأ"
فككإ ش شا ااككح ري ك ص
17
28
" ا شر ه اا اا ش ر ال ين اا زض رله ص ز افإأ " ...
28
"ًريص هللا ًجع ياا ش ابا ،ز ش ششرتت ،ز ش شب ا "
29
"شر اجت شرا زل شوميف م شرا هيف زشرا ضإيف زشرك شق"
29
"مه ش فلهس مح "
كد ال
"شمهةككلص خك شمهةكلص ،زال ك مهةككلص ابا مككه خهككأ بهيككا ،فهككأ رهك ٌ
بهاأ رأ"
33 ،30
31
"شخل ضي ُ ا شرااً"
"شر كهِيككاا ابخلهككاً مككا ه ض فتبككا ،فككإا ك با زبهاككا بُك ًك مككا ا بهي مككا،
ز ا ذاب ز ما ُِحمإا بت ُ بهي ما"
"اه ًا هللا ره شراجش "
" شرااجش آ
شرتاب خا ه "
"ال لإ ش شيلد ،فمه لإكاه فاشكرتت ماكأ ،فكإ ش ك اكه ه شرةك ل ف ك
ابخلهاً"
36
ا شرايب اه ره شراجش
38
"فه ا مثا ا مت يف ،زفتيف اكا "...
43
52
نرف اةديث أو األثر
" ا ًبهإا ا د اتب ش ًب رتج مه م ضا ،فاا اتز ا"... ،
"شرااجش آ
ًاب خا ٌه"
" ا ًا هللا جي مهكرتيف شمهاتش شخلهاً ش رلص بيهد شر اتض "
الصفحة
44
38
40
53
فهرس ألهم املصادر واملراجع :
-1أحْلام األسواه املالية .شوا ص زشرةا شمل.حملم
يف اًزا رشً شرافا س شوًرا
شرغ ي شوزص 1219ك .
األسواه املالية املعاصر
-2أحْلام التعامَ
رل
ً /م اًك الهماا آ الهماا
ا ز شش هلها شرتايض 1426ك .
األسواه املالية املعاصر
-3أحْلام التعامَ
رل
ً /م اًك الهماا آ الهماا
ا ز شش هلها شرتايض 1426ك .
-4األحْلام السلطا ية ،ريلل به حمم شمهاًزريف ،،رشً شرك د شريلمه .
-5أحْلام القرُن ،ويب بكت حمم به ر هللا به شريتيب ،حتإه /رلل حمم شر جازيف ،ي
رشً شمهيتف – بيفزمل – 1407ك.
-6أحْلام املعام ت الشرعية ،رلكهخ رلل شخلفهم ،مغ ي اااً شرةا شحملم ض .
-7إحياء علوم الدين ،رصماا حمم به حمم يب ريام شر شا ،رشً شرك د شريلمه بيفزمل،
شرغ ي شوزص 1419ك.
-8االالتيار لتعليَ املختار ،ري هللا به حمم ر شمه لل ش افل ،حتإه /ز يف شييه ،رشً
شوًبص به يب شوًبص.
-9إدار البنوِ وصناديق االستثمار وبورصات األوراه املالية رل
ش اين رلغ ار
-10إرواء الغليَ
ً /حمم ا ضلص رشً
ختريج أحاديث منار السبيَ ،رلكهخ حمم ً ت شر ضه شور اين شمهك د
شياعمل ،شرغ ي شر ااه 1405ك.
-11االستثمار مألسهم
-12االستيعاب
السوه السعودي رل
ً /ره شي ح مغاب شركتضم .
أمساء الصحابة ،ويب رمت ض ام به ر شر
ي رشً شيه بيفزمل -
شرغ ي شوزص 1412ك.
-13أسىن املطالب شرح روض الطالب ،رلكهخ ز تاي شواااًيف ،شرااشت :شمهك شياعمه .
-14أسواه األوراه املالية رةميف ر ش مه ًف شا شمهي
شرإا ت شرغ ي شوزص 1417ك .
شريامهل رلفكت شياعمل
54
-15أسواه األوراه املالية وُاثرها اإلمنائية
شر ضه مح
.
جمم ر رر شر
االقتصاد اإلس مي رل
بةص شر ًشاامل زشر ا ث شركتره
-16األسواه املالية وبورصات األوراه املالية رل
ً /مح حمل
شرغ ي شوزص 1415ك
ً /كاا شر ةاا شحتار شمهااً
شياعمه .
-17األسواه والبورصات رل
ً /مإ شيمهيل م ضا شراكت زشرغ ار
شالاكا ًض .
-18األشباه والنإائر ،البه جنهص ش افل ،ي رشً شرك د شريلمه ،بيفزمل 1400ك.
-19إص ح املال أليب بْلر الد يا حتإه ماغف شر ًبا .
-20أع م اةديث شرح صحيح البخاري ،رصماا يب الهماا مح شخلغايب حتإه ر/حمم
به اي آ اي ر جامي ا شرإتت مت ريهاق شررتشث شرغ ي شوزص 1409ك .
-21االقتصاد السياسي ر ل ر شمه يا
مغ ي شريل ا .1933
-22األلفاظ الْلتابية ،رليعم ر شرتمحه ش م شين ،ي رشً شرك د شريلمه ،بيفزمل ،اا
1400ك.
-23األم للشافعي ،ي رشً شمهيتف ،بيفزمل ،شرغ ي شر ااه 1393 ،ك.
-24اإل صاف
معرفة الراجح من اخل ف ،ريعق شر ضه شمهترشزيف ش ا لل ،حتإه ر .ر هللا
شررت ل ،زر شرف اح ش ل ،رشً جت رلغ ار ،شرغ ي شوزص 1414ك.
-25أوجُه املسالك إىل مونأ مالك ،حملم ز تاي شركاا ل يف ،ي رشً شرفكت 1410 ،ك.
-26األوراه التجارية
النإام السعودي ،رل
ً /ر هللا شريمتشا ،مغ ي شيرشً شريام ،
مي شيرشً اا 1419ك.
-27األوراه املالية وأسواه املال
شالاكا ًض
رل
ً /مايف بتش هص ا يف
ماك شمهياً
2006ا .
-28بدائع الصنائع
غرغيب الشرائع ،رصماا رعق شر ضه يب بكت شركاااين،
رشً شرك د شريلمه ،بيفزمل.
-29بداية اجملتهد وْاية املقتصد ،رليعم حمم به مح به ًش ش فه ،حتإه /حمم
ال ريعل ،مك شبه همه ،شرإا ت ،شرغ ي شوزص 1415 ،ك.
55
شرح اْداية ،ويب حمم حمم ر به مح شريهح،
-30البناية
رشً شرفكت،
شرغ ي شر ااه 1411 ،ك.
-31البورصات
ةه ري هد زرهة ر ه زاامل ز
شرإا ت
شمهغ ي شوميفض
1947ك .
-32بورصات األوراه املالية والقطن ملقاهر واإلسْلندرية شرغ ي شوزص 1960ا .
-33بورصة األوراه املالية ريلل شليب مك شرا ا شمهاتض
شرإا ت شرغ ي شوزص
1962ا .
-34بورصة األوراه املالية من منإور إس مي ركي اا حمم شاعا شر زشًيف رشً شرفكت
رمك شرغ ي شر ااه 1426ك
-35التاج واإل ْليَ ملختصر الليَ ،ويب ر هللا حمم به ض ام شمه شل رشً شرك د شريلمه ،
بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1416ك.
-36غبصر اةْلام
شمهاركل،
أصول األق ية ومناهج األحْلام ،رلإافل بتش هص به حمم به فتري ا
رشً شرك د شريلمه .
-37غبيني اةقائق شرح ْنُه الدقائق ،رليعم ر ماا به رلل شر ضليل
شياعمل ،ما ً.
-38حتبري التحرير
رشً شرك ايف
إبطال الق اء ملفسخ ملغنب الفاحش ب
غغرير،
رليعم حمم ميف شرك يف اببه راب ضه ،فمه زاا شبه راب ضه ،مغ ي ا اا 1325ك.
-39حتفة األحوذي شرح سنن الرتمذي ،رلاافظ حمم به ر شرتمحه شمه اً ف ًيف مغ ي
شرفجار ،شرإا ت ،شرغ ي شر ااه 1385ك.
-40حتفة احملتاج
شرح املنهاج ،رليعم
مح
به حمم
شبه ريجت ش ه مل،
ي رشً ارً ،بيفزمل.
-41غذ ْر اةفاظ ،رلاافظ يب ر هللا شرذ يب ،ا ضت رشً ريهاق شررتشث شريتيب ره ي ززشً
شمهياً ش ك مه اب ا .
-42الرتاغيب اإلدارية ،رليعم شركهخ ر ش ل شرك اين ،شرااشت ريةه جياا ،بيفزمل.
56
-43غرغيب املدارِ وغقريب املسالك ملعرفة أع م مذهب مالك ،رلإافل رهاض شرهاايب،
حتإه /شر
ً مح بكيف حمم ر ،اكت ش ها ب يفزمل ،زمك رشً شرفكت بله ها 1387 ،كك.
-44التمام ملا صح
الروايتني والث ث واألربع عن اإلمام ،واملختار من الوجهني عن
أصحابه العرا ني الْلرام ،رصماا حمم به حمم به ش ةيف به شرفتشق ،شرك يف ابرإافل يب
ش ةيف به شهخ شمهذ د شرإافل ىب ضيل .حتإه ر /ر هللا شرغهاً ز ر /ر شري ض ش جهعا.
رشً شريا م ،شرغ ي شوزص 1414ك.
-45هتذيب التهذيب ،رلاافظ شبه ريجت شريةإعين ،شر ااق بتش هص شر ض
زرار متش ،
م,اة شرتاار ،شرغ ي شوزص 1416ك.
-46اجلامع ألحْلام القرُن ،رصماا يب ر هللا حمم به مح شرإت يب ،رشً شرك د شريلمه ،
بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1408ك.
-47حاشية الدسوقي على الشرح الْلبري للدردير ،رليعم حمم به رتف شر ا بل
رشً
ريهاق شرك د شريتبه ،رهة شر ايب ش ليب.
-48حاشية الشيخ علي العدوي على شرح اخلرشي على خمتصر الليَ ،رشً شرفكت.
-49حاشيتا عبد اةميد الشرواين وابن القاسم العبادي على حتفة احملتاج،
ي رشً ارً ،بيفزمل.
-50حاشيتا قليويب وعمري ،رلكهخ ش ايف شر ضه شرإله يب ،زشركهخ رميف ،رل شتح شريعم
جع شر ضه شحمللل رل ما اج شرغار يف رلا زيف ،ي رهة شر ايب ش ليب مبات اا 1394ك.
-51اةاوي الْلبري ،رصماا يب ش ةه شمهازًريف ،حتإه /ر .حمم ر مغتجل ،رشً شرفكت اا
1414ك.
-52اةسبة
اإلس م ،ويب شري ام شبه همه ،
-53اةسبة
املاضي واةاضر بني ثبات األهداف وغطور األسلوب ،رل
رشً شرك د شريلمه ،اا 1387ك.
ريةه شرإتين ،ي مك
شرتش ،شرغ ي شوزص 1415ك.
ريةه شرإتين ،ي مك
شرتش ،شرغ ي شوزص 1415ك.
-54اةسبة
املاضي واةاضر بني ثبات األهداف وغطور األسلوب ،رل
ً رلل به
ً رلل به
57
-55اةماية اجلنائية للمعلومات رري املعلنة للشر ْات املقيد بسوه األوراه املالية
رل
ً /رمت ااه شرغ ي شوزص .
-56الدر املختار
شرح غنوير األبصار ،رصماا حمم رعق شر ضه ش اكفل ،رشً شرك د
شريلمه ،بيفزمل.
-57درر األحْلام شرح جملة األحْلام ،ريلل ريه ً ،يتضد :شحملامل ف مل ش ةهح ،رشً
شيه ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1401 ،ك.
-58دقائق أويل النهي شرح املنتهى أو شرح منتهى اإلرادات ،رليعم ماا ً به ض اس
شر يت ،ي رشً شرفكت .
-59دليلك إىل البورصة واالستثمار
ةه مح يف رشً شرك ايف شريتيب رمك
شرغ ي
شوزص 1427ك .
-60رد احملتار على الدر املختار ،رليعم حمم ميف شبه راب ضه ،رشً شرك د شريلمه ،
بيفزمل.
-61روضة الطالبني وعمد املفتني ،رصماا شت شر ضه شرا زيف ،شمهك د شياعمل بيفزمل،
رمك ،شرغ ي شر ااه 1405 ،ك.
-62الروضة الندية شرح الدرر البهية ،رليعم حمم
ِض ريةه خاا ،رشً شرا ز شي ض ،
بيفزمل ،شرغ ي شر ااه 1988 ،ا – 1408ك.
-63الُهواجر عن اقرتاف الْلبائر ،ويب شري ام مح به ريجت ش ه مل ،رشً شمهيتف – بيفزمل
–
ر ااا 1408 ،ك.
-64سنن الرتمذي املسمى اجلامع الصحيح
حتإه /مح شا ت ز ما ش مل ،زحمم
بيفزمل ر ااا ،شرغ ي شوزص 1408 ،ك.
رصماا ويب رهة
حمم شررتمذيف،
ف,شر ر شر ابل ،رشً شرك د شريلمه
-65سنن الدارمي ،رصماا ش افظ ر هللا به ر شرتمحه شر شًمل ،حتإه /ف شز مح زم ا
زخار شرة شريلمل ،رشً شرتايا رلرتشث ،شرإا ت ،شرغ ي شوزص 1407 ،ك.
-66السنن الْلربى ،رصماا ش افظ مح به ش ةيف شر ه إل ،رشً شمهيتف ،بيفزمل ،ر ااا.
-67السياسة املالية
1975ا .
اإلس م ري شركتمي شخلغهد رشً شمهيتف
بيفزمل شرغ ي شر ااه
58
-68السري اةلبية ،رصماا رلل بت اا شر ضه ش ليب ،ي ماغف شر ايب ،شرغ ي شوزص،
1384ك.
-69شرح اخلرشي على خمتصر الليَ للشيخ حممد اخلرشي ،رشً شرفكت ،بيفزمل.
-70شرح الُهر ْشي على خمتصر اخلرقي ،حملم به ر هللا شر ً كل شمهاتيف ش ا لل حتإه /
ر.ر هللا به ر شرتمحه شي ضه.
-71شرح السنة ،رصماا يب حمم ش ةيف به مةي ر شر يف ،حتإه /شيهد شوًا,زا،
شمهك د شياعمل ،بيفزمل ،رمك ،شرغ ي شر ااه 1403 ،ك.
-72شرح احمللي على منهاج الطالبني للنووي ،رليعم جع شر ضه شحمللل ،ي رهة شر ايب
ش لىب مبات اا 1394ك.
-73شرح صحيح مسلم ،رصماا شت شر ضه ز تاي شرا زيف ،رشً شرك د شريلمه شرغ ي شوزص
1349ك.
صناعة اإل شاء ،ويب شري ام مح به رلل شرإلإكا يف اةخ ما ً
-74صبح األعشى
ره شرغ ي شوميفض .
-75صحيح البخاري
شياعمه
شا اا
رصماا ش افظ يب ر
هللا حمم به ياره شر خاًيف شمهك
.
-76صحيح مسلم ،رصماا مةلص به ش جاج شراهةاب ًيف ،حتإه /ف,شر ر شر ابل ،رشً
ش ضث شرإا ت ،شرغ ي شوزص 1412ك.
-77صيغ العقود
الفقه اإلس مي ,رل
ً /اا ر شري ض شر لهإ
ا ز شش هلها
شرتايض .
-78نرح التثريب
شرح التقريب ،ر ضه شر ضه يب شرفا شريتشبل ،رشً ريهاق شررتشث شريتيب،
بيفزمل ،ر ااا.
-79الطره اةْلمية
1410ك.
السياسة الشرعية ،رليعم شبه بهص شي زض ا.رشً شر هاا ب مك اا
59
-80عقد اجلواهر الثمينة
مذهب عامل املدينة،ري
هللا به جنص به شام،
حتإه ر /حمم ب شوجف كاا ،ز /ر ش فهظ مااك ك ً ،رشً شر ك كتيف شيا ك كعمل ،بيفزمل ،ر ااا،
شرغ ي شوزص 1415ك.
غنقيح الفتاوى اةامدية ،حملم ميف به راب ضه ي رشً شمهيتف ،
-81العقود الدرية
بيفزمل ،شرغ ي 1300ك.
-82عمَ الشر ْات اإلس مية
السوه العاملية
ومح حمل شر ضه مح
با
شر
شياعمل رعا ماً شر اتضه شرغ ي شوزص 1417ك
-83الغرر وأثره
العقد ،رل
ً شرا ض حمم شوميف شراتضت ،رشً شيه ،شرغ ي شر ااه
1410ك.
-84الغش وأثره على العقود رل اريث شر
ً /ر هللا ً ت شرةلمل
ا ز شش هلها
شرغ ي شوزص 1425ك
-85فتح الباري شرح صحيح البخاري ،رلاافظ مح به رلل به ريجت شريةإعين ،رشً
شرك د شريلمه ،بيفزمل ر ااا ،شرغ ي شوزص 1410ك
-86فتح الرب
الرتغيب الفقهي لتمهيد ابن عبد الرب ،ت هد حمم شمه تشزيف،
ي جمم ر شر ام زشرافا س شر زره ،شرغ ي شوزص 1416ك.
-87فتح العُهيُه بشرح الوجيُه ،رصماا ر شركتمي شرتشفيل ،شمه ج ر م شتم ا شتح شمه ذيف،
رشً شرفكت.
-88فتح القدير شرح اْداية ،رصماا ما شر ضه حمم به ر شر شري به ش ماا ،رشً
ارً ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1317ك.
-89القاموس احمليط ،رليعم جم شر ضه حمم شرفيفززآابريف ،م,اة شرتاار شرغ ي شر ااه
1407ك.
-90قرارت وغوصيات جممع الفقه اإلس مي املنبثق من منإمة املؤمتر اإلس مي جمم
شرفإأ شياعمل .
-91قوا ني األحْلام الشرعية املسمى ملقوا ني الفقهية ،رليعم حمم به مح شبه ج يف
شمهاركل ،راه شرفكت ،رشً شوبا ،شرغ ي شوزص 1405ك.
60
ْ -92شاف القناع عن منت اإلقناع ،مهاا ً به ض اس شر يت ،راه شرك د ،بيفزمل.
-93الْلليات ،ويب شر إاق ش ةهح شركف يف ،حتإه /ر .ر ًا رًزضش ،حمم شمهاتيف،
م,اة شرتاار ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1412 ،ك.
-94لسان العرب ،رليعم حمم به مكتا به مار ً ،رشً ارً ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص
1410ك.
-95املارسات رري الشرعية
بورصة األوراه املالية رل
ً /اا شر بتيف شرغ ي
شوزص 2001ا .
-96مبدأ الرضا العقود – رًشا مإاًا ابرفإأ شياعمل ،رل
رش ل ،رشً شر كا ت شياعمه ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1406 ،ك.
ً رلل حمهل شر ضه شرإته
-97املبسوط ،رصماا مشس شو م شرةتخةل ،رشً شمهيتف ،بيفزمل ،اا 1406ك.
-98جملة أحباث االقتصاد اإلس مي جامي شمهل ر شري ض جب ر ر( )1جمل ()2
. 22ما ل ارت ر /اهم شر ضه بتش هص ا مإا :حن من ج اعمل رة ل شوا ص.
-99جملة االقتصاد اإلس مي
حملم ر
ش لهص رمت
شري ر ()205-202
1418.17ك .
اجملموع شرح املهذب ،رصماا حمهل شر ضه شرا زيف ،زميأ كمل شتم ا رصماا
-100
شرة كل زشر كمل حملم خبها شمهغهيل ،رشً شرفكت.
جمموع فتاوى ابن غيمية ،عم شركهخ ر شرتمحه به بااص ،رشً راه شرك د
-101
رلغ ار زشراكتزشر زض ،شرتايض 1412 ،ك.
احملرر الفقه ،رلمج يب شر امل ر شرةعا شبه همه ،مك
-102
شرتايض ،شرغ ي شر ااه 1404 ،ك.
-103
-104
شمهياً ،
احمللى مخآاثر ،رصماا يب حمم به ري ا ،رشً ش فال شي ض ،بيفزمل.
املدالَ الفقهي العام ،رألا ا ماغف شر ًباق ،رشً شرفكت ،بيفزمل ،شرغ ي
شر ااي 1967ا.
-105
املدو ة الْلربى ،رصماا مار
شوزص 1415 ،ك.
به اس ،رشً شرك د شريلمه ،بيفزمل ،شرغ ي
61
-106
املسائَ الفقهية من الروايتني والوجهني ،رلإافل يب ضيل
ش ا لل،
حتإه /ر .ر شركتمي شرعريص ،مك شمهياً ،شرتاي ض ،شرغ ي شوزص 1405 ،ك.
-107
املستدرِ على الصحيحني
شمهيتز اب ا ص ،مغ ي رش ت شمهياً
رلاافظ شرذ يب.
-108
-109
اةديث ،رلاافظ يب ر هللا حمم شراهةاب ًيف
شري مااه حبه ً آابر ش ا ،زبذضلأ لخهت شمهة ًك
املسند ،رصماا مح به ريا ،شمهغ ي شمههماه مبات ،اا 1313ك.
مطالب أويل النهى
شرح راية املنتهى ،رليعم ماغف شرةه ل شرتريه اين،
شمهك د شياعمل ،شرغ ي شوزص 1380 ،ك.
نلب اةسبة ،حملم به مح شرإتشل ،ي رشً شرفا ا ،م رج.
-110
معامل القربة
-111
املعام ت املالية املعاصر
الفقه اإلس مي رل
ً حمم ر ماا ش يف رشً
شرافا س شوًرا شرغ ي شر ص 1420ك ..
املعجم األوسط ،رلاافظ يب شرإااص الهماا شرغ شين ،حتإه /اًل ر ض هللا
-112
زر شحملةه ش ةهح ،شرااشت رشً ش تميف رلغ ار ،شرغ ي شوزص 1415 ،ك.
معجم املصطلحات االقتصادية
-113
شريامهه رلك ايف شياعمل ،شرغ ي شر ار 1415 ،ك.
لغة الفقهاء ،رل
ً ا ضأ محار ،اكت شر شً
املعجم الوسيط ،باا إبختشجأ :بتش هص ماغف ،مح شر ايمل ،ريام ر شرإارً
-114
حمم شراجاً ،ي جمم شرل شريتبه ،شرإا ت .
-115
املعو ة على مذهب عامل املدينة ،رصماا شرإافل ر
شر ايف شر شريف،
حتإه /محهش ر ش ،شرااشت شمهك شر جاًض ،مك شمهكتم .
-116
املعيار املعرب ،رصماا مح به ىي شر اكتضة كل ،ش كت رل
تجي كأ ر .حمم
ريجل ،رشً شر تيف ،رشً شر تيف شياعمل ،بيفزمل.
املغين ،البه ب شم ،حتإه /ر .ر هللا شررت ل زر شرف اح ش ل ،
-117
رلغ ار ،شرإا ت ،شرغ ي شر ااه 1412 ،ك.
-118
رشً جت
املقدمات واملمهدات ،حملم به مح به ًش شي ،شرإت يب ،فمه شمه زا ،رشً
شرك د شريلمه ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1415 ،ك.
62
-119
املقنع ،رلم ف شبه ب شم ،حتإه /ر .ر هللا شررت ل ،جت رلغ ار زشراكت،
شرغ ي شوزص 1415 ،ك.
-120
املنهج األمحد
غراجم أصحاب أمحد ،تيف شر ضه ر شرتمحه ش لهمل ،مغ ي
شمه ين ،شرإا ت ،شرغ ي شوزص 1384 ،ك.
-121
-122
املهذب ،رلفإهأ يب ااال شركيفشزيف ،ي رهة شر ايب ش ليب ،اا 1379ك.
مواهب اجلليَ لشرح خمتصر الليَ ،ويب ر هللا حمم به حمم شمه تيب ش غايف،
رشً شرك د شريلمه ،بيفزمل ،شرغ ي شوزص 1416 ،ك.
-123
1416ك .
املوسوعة العربية العلمية م,اة رما شمه ا ر
-124
املوسوعة العلمية والعملية للبنوِ اإلس مية ،ضا ً ا شالحتار شر زا رل ا ك
شرةي رض
شرغ ي شوزص
شياعمه ،شرإا ت .
-125
املوسوعة الفقهية الْلويتية ،ر زشً شوزبا
زشرك,زا شياعمه ا شرك ضا،
شرغ ي شر ااه 1407 ،ك.
-126
املونأ
رصماا مار ،حتإه /بكاً ر شر زحمم ر خله ،م,اة شرتاار ،
شرغ ي شوزص 1412ك.
-127
رل
حنو سوه إس مية مه جمل زرًشاامل شب اارض اعمه شري ر()14 ( )1
ً حمم شرإتين
-128
النهاية
رريب اةديث واألثر ،ت شر ضه يب شرةيارشمل شمه اًك به حمم
شي ًيف شرك يف اببه شوليف ،حتإه /ا ت شر شزيف زحمم ر شرغااريل ،شمهك شريلمه – بيفزمل.
-129
الوسانة التجارية
املعام ت املالية ،رل
شر ًشاامل زشيرعا ،رشً ش هلها ،شرغ ي شوزص 1416 ،ك.
ً ر شرتمحه شو تا ،ي مت
63
ف تم شمه ف رامل
شمهإ م 1………........................................………………:
شمه اث شوز :يتضم شر تضت ا شرل زشال غعح 4............................. :
شمه اث شر اين :يتضم شمهااًب ا شوزًشل شمهاره 7................................ :
شمه اث شر ارث :يتضم ب ً شوزًشل شمهاره 12.................................... :
شمهغلد شوز :يتضم شر ً 12................................................ :
شمهغلد شر اين :يتضم شوزًشل شمهاره 13........................................... :
شمهغلد شر ارث :يتضم ب ً شوزًشل شمهاره 13.................................. :
شمه اث شرتشب ً :شر تضت ا ب ً شوزًشل شمهاره 14.......... ...................:
شمه اث شخلامس :ريكص شر تضت ا شمهااًب ا شوزًشل شمهاره 30........................ :
شمه اث شرةارم :لت شر تضت رل رإ به شوزًشل شمهاره 36............................:
شمهغلد شوز :ش اا شر تضت مه مار شرة ص 36................ ................. :
شمهغلد شر اين :ش اا شر تضت مه شر اهط شمهااًيف زحن ه 45..........................:
شرفتا شوز :ش اا بيلص مار شرة ص45...........................................:
64
شرفتا شر اين :ش اا ب يف رلص مار شرة ص 46.......................................:
شخلا 48...........................................................................:
ف تم ش ايمل 51....................................................................:
ف تم شوريارضث زش اثً52...........................................................:
ف تم و ص شمهاارً زشمهتشج 54.... .................................................:
ف تم شمه ف رامل65............................. ...................................:
© Copyright 2025 Paperzz