Uti Kulintjaku ‘To think and understand clearly’ (Pitjantjatjara) A compendium of words for talking about mental health Uti Kulintjaku is a project of NPY Women’s Council’s Ngangkari Program in partnership with the Central Australia Mental Health Service Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 1 Contributors: Maureen Baker Yanyi Bandicha Lyn Byers Judy Brumby Maringka Burton Nyunmiti Burton Maimie Butler Mark Butler Milyka (Alison) Carroll Margaret Dagg Clem Dalby Lizzie Ellis Valerie Foster Patrick Hookey Imuna Kenta Rene Kulitja Pantjiti Lewis Angela Lynch Mildred Lyons Helen Martin Pantjiti McKenzie Anawari Mitchell Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Theresa Nipper Linda Rive Dr Craig San Roque Margaret Smith Dr Marcus Tabart Emma Trenorden Penny Watson 2 Uti Kulintjaku: a mental health literacy project ‘Uti Kulintjaku’ means ‘to think and understand clearly’ in Pitjantjatjara. The Uti Kulintjaku team includes Senior Anangu Consultants and Mental Health Professionals who have been participating in a series of workshops around mental health. The aim is that by participating in these workshops together, Anangu and mental health professionals can develop a shared understanding and language for talking about mental health. Furthermore, this shared knowledge and language will be shared with others through a series of resources that will go out to mental health professionals and Anangu in the remote communities that NPY Women’s Council services. Who are we? Senior Anangu Consultants Anawari Mitchell, Helen Martin, Imuna Kenta, Ilawanti Ken, Judy Brumby, Mamie Butler, Margaret Smith, Maringka Burton, Milyka Carroll, Nyunmiti Burton, Pantjiti Lewis, Pantjiti McKenzie, Rene Kulitja, Theresa Nipper, Tinpulya Mervyn, and Valerie Foster. Mental Health Professionals Lyn Byers – Nurse Practitioner, Aputula Primary Health Centre Manager Dr Craig San Roque – Consulting Psychologist, Mark Sheldon Remote Mental Health Team Dr Marcus Tabart – Clinical Director, Central Australian Mental Health Services Project Support Staff Linda Rive – Interpreter Samantha Togni – Evaluation Consultant Emma Trenorden – Uti Kulintaku Project Officer, NPY Women’s Council Angela Lynch – Ngangkari Coordinator, NPY Women’s Council For more information Contact Emma Trenorden or Angela Lynch at NPY Women’s Council T: (08) 8958 2345 E: [email protected] W: www.npywc.org.au/ngangkari Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 3 Our word list has many different words to describe people’s mental and emotional states as well as their behaviour. Words are written in Pitjantjatjara/Yankunytjara and Ngaanyatjarra with a brief description of the meaning in English. Sometimes words can have different, multiple meanings so we recommend you cross-check with the relevant language dictionary. To make it easier to find what you need, we have grouped words in the following ways: 1. Describing emotions and behaviours 1.1. Happiness, health, caring 1.2. Sadness, disengagement 1.3. Anger 1.4. Fear, worry, depression 1.5. Mixed-up thinking 1.6. English words adapted p.5 p.7 p.9 p.10 p.12 p.14 2. Mental health treatment concepts 2.1. Treatment and assessment 2.2. Predisposing factors 2.3. Precipitating factors 2.4. Perpetuating factors 2.5. Protective factors 2.6. Personality types 2.7. Biological, Psychological, and Social factors 2.8. Questions useful in assessment p.15 p.19 p.20 p.22 p.23 p.24 p.27 p.28 3. Statements to get help p.30 **This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected] Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 4 1.1 Happiness, health, caring Pitjantjatjara/Yankunytjara Ikari-ikari Ilpilypa Kalypa Kanany-kananypa Kulintja palya tjukaruru Ngaanyatjarra Yikari-yikari Yipilpa Kalypa Karnany-karnanypa Kurlira tjukarrulu palyalpayi Kulintja wiru Kurunpa mulamula --Kuun-kuunpa Malaku palyaringkupai Ma-palyaringu Malaku pukularipai Kulintja walykumunu Kurunpa murla-murla Kutjupa-kutjupa pukurrltu palyalpayi Kuurn-kuurnpa Marlaku palyarringkupayi Walykunurringu Marlaku palyaringkupai Mapalyaringu Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi Mama, ngunytju, kami, tjamu kuta, kangkuru munu malanypa wangka kulilpai Miraly-miralypa Mukulya Ngaltunytju Ngayuku nguyurpa palyaringu Palyaringkula malaku ipilyaripai Pilunpa; Kanmarpa Pukul-pukulpa Pukulpa Mirrarl-mirrarlpa Mukulya, murkulanytju Ngarltunytju Ngayuku wuyurrpa walykumunu ngarala Marla-ku palyaringkupayi Palyarringkula nyinapayi Karnunypa Karnmarrpa nyinapayi Purkul-purkulpa Pukurlpa Yungaralu walykumunu kulira Pukurlpa palya walykumunu Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health English Full of laughter, giggling, bubbly In good health, feeling good, good mood, happy Reconciled (after a fight), forgiving, kind Proud, full of pride, confident Purposefully doing things in the right way with good intentions Thinking of good things Confident Doing lots of things well Calm Recovery Recovering, returning to happiness Cooperative and always listens to family (their father, mother, grandmother, grandfather, auntie, uncle, big brother, big sister, and younger siblings) Ecstatic. Can mean arrogant, proud, boastful. Loving and caring, kind, fond of Sympathetic, caring I am feeling much better Recovering Quiet, peaceful, calm, content, self-organised Optimistic Feeling happy, content, satisfied 5 Pukulpa mulapa Pukulpa tjungu nyinanytja families Pukulpa wangkanyi Sport inkanytja tjungu Rapa-rapa Tjanyalpa Ungkunyangka pukularipai Unngu kakulyarani Waakarinyi kulintja wiru ngarala Waltjangku palya kulilpai (kulini) Walytjapiti ngurkantananyi Wanganara Pukurlpa purlka mularpa Ngarlpupula Pukurlpa nyinama Yarnangu kutjupangka lurrtjurringkupayi Really happy, full of energy Wangkarra yikaringkula nyinapayi Purkulpa Ngarlpurrpula Rapa-rapa Tjanyarlpa Yungkunyangka pukularripayi Sociable, talking, friendly, laughing, engaged, playing sport, active Pukurlpa waakarringkulpayi Warrka-wanu puru kuulta Yungaralu palya kulira Walykumunu kulira nyinapayi Yungarra-pirti ngurrkarntankupayi Wangarnarra Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Engaging happily with extended family Brave, strong, confident Feeling good, bright and alert Appreciative, grateful Respectable Working well - at a job, at school etc. Feeling good in your self Recognising your family and friends Helpful, willing, responsive, agreeable, cooperative 6 1.2 Sadness, disengagement Pitjantjatjara/Yankunytjara Iluru-Iluru Ipilypa wiya Kulintja Walytjangku kulintja --- Ngaanyatjarra Mirrin-mirrinpa Wuuyurrpa palya wiya Yipilypa wiya Wuuyurrpa English Miserable, grieving Wuyuurpa wiya Without feeling, empty, no feeling to join in or engage with others Not looking at you, ignoring (remembering cultural rules of not making eye contact) Shut down Shut down In your own world - preoccupied Bad manners Not in a good mood Feelings Nyakuntja wiya Patiringu Karta kutjara nyakupayi Kuru tjukarurulu nyakupayi wiya Kulintja patiringu Kulintja kutjupa Kulintja kutjupatjara Kulira wantipai --Kuru pinpantja wiyangku nyanganyi Kulintja kutjuparingu Kulintja kutjupa --- Kurunpa wiya Kutju nyinapai Kutjutja Kutjutja kutjutja Tjutangka tjungu nyinanytja wiya Mungutja (tjitji mungutja) Antalkitja (no kinship, fatherless) Ngunti ulapai Nyuuru-nyuuru Paku Pilu-pilu Pina pati, kulintja wiyaringu, putu kulini Kurrunpa wiya Kutju nyinapayi Kutjunkura Miserable, distressed Turned inwards, glazed over (could be from drugs) Staring without blinking Without spirit, spirit is displaced Sitting by themselves, alone Isolated, lonely Mungutja; mungutja-mungutja Unwanted, no relatives, no kin [unwanted child] Ngiinytju Nyuuru-nyuuru Paku -Purtu kulilariku (inside the brains) Will cry about anything, no reason, sooky Emotional exhaustion Tired, weary Drowsy, nodding off to sleep Deaf, incommunicado Kurltjiri-kurltjiripa Kuru pinpantja maaltu tirtu nyakula Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 7 Pukulpa wiya Tiwilpa stiff, cramped, still Purkulpa wiya Tiwilpa stiff, motionless, unable to move Tjaanara wiya --Tjituru-tjituru Tjarnara wiya Tjanyalpa wiya Tjirturu-tjirturu Ulanti Yularnti Puutu wangkara kulira kurunpa Yularra Yurakanyira Yurakanyira Wangka wiyalu nyakupayi Ulanyi Urakanyini ; wangka wiya nyinapai (tiwilpa ankupai wangka wiya nyinapai pukulpa wiya nyinapai) unmoving, stiff, no grace in their movements Wali unngu rawa nyinanpai, pakantja wiya. Putu ngura wantikatipai(?) Ungu nyinapai Wanganara wiya Watjil-watjilpa Wuyuurpa wiya Wuyurpa wiyaringanyi kuriku mukuringkunytja wiya (feeling for the spouse is gone) Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai wiya Palurutu ngaranyi Para ngarapayi wiya Kutju ngurangka nyinapayi Not happy Stiff, not moving around, not moving fluidly, apathetic, lost their vitality, abnormal gait / movement. Brain damage that has caused the body to become stiff, stops motivation. From long term substance misuse – VSA and marijuana Not willing Not feeling good Sad and lonely, grieving Inconsolable (Nothing can be said to prevent the tears from falling) Crying Empty staring, blank, stare, nothing going on inside, staring into space Reptilian stare (psychotic?) like a snake – it is scary (predatory like a crocodile) Not leaving the house Wanganara wiya Watjil watjilpa Wuyurpa wiya Wuuyurrpa wiyarringu Kurriku mukurripayi wiya Not helpful Homesick, feeling lost No feeling, empty, disconnected, not joining in Loss of libido Yunpa kutjuparingkupayi wiya Non reactive affect (poker face) Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 8 1.3 Anger Pitjantjatjara/Yankunytjara Kaar-kaarpa Ngaanyatjarra Karr-karrpa --Liri waru Mapalku mirpanaripai Kuwar-kuwarrpa Liri waru Warrpukula mirrpanyaringkupayi Tungun-tungunaringpayi Cranky Mikin-mikinpa Mirrapayi --Mirapai Mirpan-mirpanpa Mirpanarinyi, pikati pulka, nganyiri pulka Mulyararinyi Ngaltjurmananyi Pikaringkupai Pikati, pikaringanyi Putu ngatjira mirpanaripai Mirpanaripai Pikaringkupai Rawa Mirpanpa Mirpanaripai Pulka mirpanaripai Mirpanpa pulka Titutjara mirpanpa Tungun-tungunpa Warkinyi Mirrpan-mirrpanpa Mirrpantju – angry,furious Mulyarraripayi Mirrara watjarlpayi Ngatjurmankupayi / mirrapayi Pika-pikaringkupayi Pikati Pikaputju Mirrparnarripayi English Agressive. Bad tempered, doesn’t want anyone to tell them what to do. Not happy. Frustrated Angry, lose your temper Hot headed, not making sense, gets wild easily Snappy, negative, disagreeable Shouting, a cry for help (for example during violence) Irritable, angry Furious, very angry, sulky, Sulky, moody, snobby Threatening, disturbed shouting - so everyone can hear and everybody knows. “Cheeky” person. Angry, Aggressive Angry, violent, violence Worked up, rage, flare up , extreme, fly off the handle, vengeful, directed at others Tirtu mirrpanpa Titutjara mirrpanpa Angry all the time Tungun-tungunpa Disobedient, not listening to grandparents or parents, a tough person Swearing, growling, using serious words Warrkila Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 9 1.4 Fear, worry, depression Pitjantjatjara/Yankunytjara Kulintja pulka Pulkara kulilpai Kulintja pulkatjara Ngaanyatjarra Pulkara kulira Pulkara kulipayi Kulintja pulkaringkupayi English Worried, big worry, constant thoughts and worries, might be depressed Thinking too much, paranoid Kunkunpa wiya Putu kunkunarinyi Kuntantju Kuntaringanyi Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku Kunkunparingkupayi wiya Not sleeping Kurntantju Kurntaringanyi Kutju mirpanarira pikariringkupayi Miilaralpai Ngunti kulintja palunya wangkanyangka-palku Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku Kurnpu-kurnpu mirrparnarripayi Kurnpu-kurnpu milaralpayi Kurnpu-kurnpu kurlilpayi Ngaayunyaniya watjara yiikaringkula kulilpayi Ngukalpayi Ngukara wangkarra Ngukara watjara Ngukani (suspicious) Ngurlu-ngurlu, ngurluny-ngurlunypa Ngurluringkupayi Shy, modest, embarrassed Shamed and embarrassed Someone getting really mad and upset because they mistakenly think someone else is talking about them Thinking someone is talking about you (mistaken feeling) leads to yelling (mirapai), ideas of reference, person mistakenly thinks others are talking about them [palku – mistakenly] Ngukalpai Ngukara wangkapai Ngukara kulira wangkapai Ngulu-ngulu Ngulu, Nguluringkupai Ngulu-ngulu nyinanyi Ngulu-ngulu nyinantj Tjituru-tjituru Pulkara kulintja wiya! (command) Kutjupa kutjupa kulilpai Accusing somebody, mistrusting, blaming suspicious Ngukara watjarlpayi Terrified Fearful Kurltjirr-kurltjirrpa Distressed Kutjupa kutjupa kurlilpayi Don’t worry or think about it too much! Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 10 Putu ngalkuni Ngalkunytja wiya; ngalkulpai wiya Ngalkunytjaku mukuringkunytja wiya Titutjarangku kulilpai Rawangku kulilpai Tjulur-tjulurpa Ngalkunytja wiya nyinarra Purtu ngalkupayi Ngalkuntja wiya Tirtu kulilpayi Not eating Tjulur-tjulurrpa Tjuni pika Tjuni tjulpilyaripai Uruly-urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank) Tjuni pika Tjuni tjulpilyarriku Tjulurr-tjulurrpa Yurruly-yurrulypa Waintara kulini [waintara = further; kulini = thinking Rurrurulu kurlilpayi Walytjangku wiyalpai (lit. ‘Ending oneself’) Yungaralu-wiyalpayi (lit. Ending oneself) Body jerking, shaking, urulyarani from shock. Edgy, jumpy, nervous Feeling sick in the stomach, could be from worry Worried, anxious, feeling it in the stomach Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger, shocked, traumatised Emotions, projecting into the future, worrying about something that may happen in the future – good or bad. In a world of one’s own. Suicidal – the person wants to kill themselves Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Thinking all the time; thinking too much 11 1.5 Mixed up thinking Pitjantjatjara/Yankunytjara Karangki Ngaanyatjarra Karangki Kata kura mirapai Katangka wangkanyi kutjupa kutjupa Kata yultu (head no good) Kata ultu Kawalinanyi kulintja Kata kura mirapayi Kutjupa-kutjupa katataka kulira Kata yurltu English Not thinking clearly, behaving badly From English ‘cranky’ The way a disturbed person shouts Hearing strange scary noises in your head Empty-headed --- Disassociated thoughts Kawaru-kawaru Kulintja tjukaruru wiya Kulintja kawa-kawa Kulintja tjukaruru wiya Not thinking straight, muddle-headed Kuwarr-kuwarrpa Mixed up thoughts Kulila kawalinanyi Kulintja tjukutjuku Kunta wiya Kutju ikaringkunytja Kutju ikaringkupai Kutju mirapai Kutju wangkapai Kutjupa-kutjupanyakupai --Kulintja tjukutjukuringku Kurta wiya Kutju yikarringkupayi Kurnpu-kurnpu yikaripayi Kutju mirrapayi Kutju wangkapayi Kutjupa-kutjupanyakupayi Disjointed thoughts, might refer to dementia Thoughts become small No shame at all Laughs at things that aren’t funny, laughing at nothing Shouting by themselves Talking to oneself Seeing things that aren’t there Mawal-mawalpa Paluru kulintja kutjupa tjara Kulintja kutjupa tjara Para kawarurinyi Putu alatjitu kulilpai Putu mulapa kulilipai Putu kulini wangkanyangka Mawal-mawalpa Kulintja kutjupa tjarra Not showing proper respect He’s in another world Lost in [his] own world Going around in circles Not being able to understand --Purtu kulilpa Purtu kulira watjarranyangka Purtu kulilpayi Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Can’t understand what is being said to them 12 Putu kulini (unable to think/decide/know what to do) “Options paralysis” Putu kulira kawaruringkupai Putu kulini wangkanyangka Putu kulini Rama kutu mula Putu kulilpai Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion) Rawa wangkapai Wangkala Tjukaruru kulintja wiya --Wangkala Rawa wangkanyi Kutju rawa wangkanyi Wangka wiya nyinapai Wililyarani kulintja kawalinanyi (Wililyarani: scattering of birds/animals) Yuku-yuku Purtu kulini Kuwarr-kuwarraripayi Confused Purtu kulira Confused, not making any sense Kurraringkutja Puuyutjarnu Ramaringu Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion) Someone getting really mentally ill Wangkalaranypa Wangkala Kulintjara wiya Tjukaruru wangkapayi wiya Yarla yarla wangkapayi Tirtu wangkapayi purtu kurliltjaku-kutju Kutju tirtu wangkapayi Can’t stop talking; incessant talking Wangka wiya nyinapayi Wiililyarrarnu Not speaking Dissociated thoughts Yuku-yuku Alternative, more respectful, kinder way of saying ‘rama-rama’ Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Brain not functioning properly, doesn’t think clearly Not thinking right Not talking straight – tangential thinking talking nonsense Speech can’t be interrupted, talking constantly 13 1.6 English words adapted “Aboriginal English” Cheeky Cranky/ Karanki Frightened Jealous / Jealousing Silly Talking wrong way Teasing Worry / worried Definition - adapted English meaning Hitting, violent, uncontrollable, back talk, running around with other man or woman, talk about other people Rama, out of control, repeating same story, make up own story Scared, terrified Abusive, controlling, stopping you doing things, swearing can lead to fighting Aggressive, not cooperative, may be due to drugs and alcohol, not thinking straight, talking wrong way Abusive, not showing respect, talk like they know everything or like they’re important, not showing respect for elders Bullying, victimising hurting, intimidating, frightening, threats, can be violence, slander, insulting, physical violence Big problem, sitting down thinking hard, talking hard Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 14 2.1 Treatment and assessment English Assessment Anxious, indecisive Anxious – worried. Always asking for help from someone else. Indecisive. At the beginning. The first time. Onset. At the onset, in the beginning, when sickness is detected – speak up straight away – in case things escalate and get worse. Being cruel, speaking about the person to their face, being too direct. For instance, calling someone a cripple Blaming Body; whole person Calling somebody by their bodily description, ie, oneleg, dumb, scarface Carefully Counselling Daydreaming, in a world of one’s own. Can be good or bad thoughts Delusional – fixed delusional, wrong, not part of that person’s culture Dementia Diagnosis Disorder Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Nyakula kulintjaku Nyakula kulira palyantjaku Putu kuli kulira Tjapira ngurilpai ramangku Ngaanyatjarra Nyakula kulira palyantjaku Pika mirara tjakultjunkutjaku Purtu kurli kurlira Purtu kurli kurlira Kuwaripatjara [modern language] Mulyarlmulyalpa (The old people used this word at Blackstone, a Ngaatjatjarra word) [old language] Kuranyu-kuranyu. Kuranyu-kuranyu pika nyakula – Kuranyurtu pika nyakula mapalku wangka - pika pulkaringkunytjaku Pika ngaralngaka ninitila pulkarikutjakutarratu tawara. Anangitja Yarnangu nyakula watjarlpayi Ngukani Puntu-anangu uwankara Puntura wangkanyi Ngukara Yarnangu kurrarringu Punturra yarnangu watjarlpayi Purkarari Purkara wangkara kulintjaku Uru kulini Yartatjurra Purrkaralu wangkara kurliltjaku Rurrurulu kulilpayi Ramaringu **use this word with care kaarangki Kawa kawa Rama rama Ngurkantankula palyantjaku Pikatjara = sickness = disorder Ramaringu **use this word with care Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Kuwar kuwarpa Ngurrkantaralpi palyalku Pikatjara = sickness = disorder 15 Drug use, (alcohol) wama, (marijuana) ganja Wama tjikilpai, puuytja Early intervention At the beginning. The first time. Onset. Kuwaripatjara Eccentric, a different way of thinking Fearful, avoidant Feedback and evaluation Kulintja kutjupa Miru-miru Nintiringkunytjatjanungku kulira malakungku tjakultjunkunytjaku nintilpaingka. Kurunpa puntu winki pulkara mirpanarinyi. Kulintja kutjupa Miru-miru Marlakurlu wangka nintintja Marlaku kutu wangka nintintja Yunytju-warutjara Kata kurangku ngunti nyanganyi Karmara Kata kuralu nyakula kutjupa kutjupa yartakaringkulanangka Tjaka Tirtu palunya pirrinypa Miiral-mirralpa Ngarnyirri purlkanya I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock. Karrmarra Mawal-mawalpa Mawarl - mawarlpa --- Purtu tjukarrurutu kurlilpayi Nyaranytju Kutjupa kutjupa kura (problem) Ngaparrkungaparrkulu warrkira pika palunpayi. Nyangka wangkara kaylparnma. Kulira tjukarurrulypayi Getting angry with the whole body. Angry to the point of wanting to do physical damage to someone else. Hallucination He/she is always like that. Tjaka palatja Highly aggressive Miraly-miralypa, pikati-pulka I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock. If someone has suffered trauma as a child they feel this inside all their lives, it grows with you. Impulsive, not natural for them to do those things, they’ve got no control Incongruent – when a person’s emotional reaction does not match up with what is being said, what happened or what you could expect Jealousy Puntu winki aralytjaringu, Judgement (how the mind makes decisions in any given situation) Kulira tjukarurulypai Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Tirtu ganja patjarlpayi wama tjikilpayinya kata kurariku Mulyangka (Still in use today at Tjukurla) Murlyal-murlyalpalpi pikarrinyangka 16 Jumping with shock Loss of memory and can’t hear anything (shutting down mind- the man in the blindfold) Mixing it up, getting confused, especially if too much going on at once or too many people talking at the same time My real biological mother Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger Older words, not used now Only people with something wrong in the head can see things Person with disability, “cripple” Urulyarani Ngukunypa patiringanyi Kulintja wiyaringu Tjunyi-tjunyini kura-kurani Ngunytju, mula – mula, tjunkunytjaku [Yankunytjatjara] Uruly urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank) Wangka irititja Kata kurangku nyakunyangka kutjupa kutjupa utiringkupai Nyumpu Picturing somebody in the forehead, who has passed away. This leads to sorry business but is not necessarily traumatic. Ruuru kulini Ruuru Psychosis – problems with thinking, disorder with thinking, effects on emotions and feelings and behaviours Psychosis Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama Rama mulapa, Karangki mulapa, Yuku -yuku Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama Miraly-miralyapampa kunyu Kura-kura kulilpai Kura kulilpai Kar-karpa Psychotic Reputed to be highly aggressive Risk Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered. Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Kurlintja wiyarripayi Kawarn-kawarnarringu Ngunytju/mama mularrtjaranya Njulurr tjulurrpa Kata kuralu nyakula kutjupa-kutjupa Nyumpu Wawanypa Ruu kulira kaamaringkula Ruu-ruu nyakula Rawalu kurlilpayi Kuwarr- kuwarrpa Rama mularpa Kuwarr- kuwarraringu Yuntju-walykutjara Kurra kulilpayi Karr karrpa 17 Shock (a colloquialism); had a big shock; my skin fell off my body and exposed all my nerves, jumping out of my skin, peeling out of my skin. Shutting down mind Shy (to the point shame all the time) Sulky, pissed off, no respect for old people Sulky, moody Symptoms Temporary That person is very unresponsive Pangki aralytjaringu They are normally happy. He/she is normally a happy person Thing Thoughts and pictures in the forehead, in the brains To make it clear for others to understand Trauma triggered by memory Paluru pukulpa nyinapai Partjaru Kurntanytju / mirru-mirru Mulyara-mulyara Karr-karrpa Nyakula ngurkantananyi ngurkantankutjaku Yunytju, ngarna Kun-kunpa Nyuru-nyuru Purkulpa nyinapayi Nyaana? Nyaa? Nyaapa? Ruru kulintja Nyaapa? Ruru kurlilpayi Uti kulintjaku Ruru-kulira kamararingkupai Trauma (outside on the skin) Trauma inside Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered. Traumatic memory Traumatic memory, hyper-vigilant Pintjanpa (physical scar) Mirpan mirpanpa Yuti kurliltjaku Ruu-kulira Tirtu ruu-kurlilpayi Yawarra (scar or wound) mirrpan mirrpanpa Treatments What are you doing sitting there sniffing me out for? When a person becomes ill take them to the Mental Health Doctor Ngukunypa patiringanyi Kuntanytju / Miru-miru mulyararinyi Kaarkaarpa Nyakula ngurkantananyi Unytju Kuun-kuunpa nyangatja nyinanyi Kulira kaar-kaarpa Tulurarani (Yankunytjatjara) Uruly-urulypa (Pitjantjatjara) Nyakula kanyintjaku atunymankunytjaku Milin-milinpa Tjurlurr-tjurlurrpa Nyaaku nyuntu nyinara ngayunya pantini? Miranykanira kaniltjaku nyakula kanitjaku Medicinepa pika nyakula ninititjaku Tirluni ngayunpa nyakula Malpalkungku kuraringkunyangka katima doctor kutu Yarnangu kutjupa mulyangka pikaringkunyangka katima Mental Health Doctor ku. Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 18 2.2 Predisposing factors English Body inheriting the grandfather’s genes, having a physical body just like the grandfather ‘By way of’ - contextual, Predisposing Predisposition Character, always like that Genes, genetic, from your family line, in your body, inside you, your own way, since you were a child, typical, character, personality. Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Puntu ngaranyi tjamu-purunypa Ngaanyatjarra Tjamu yarnangu kanyira Ara wanu Yara wanu ngarala Palunya nguwanpa titutjara ngaranyi Tjamu nguru, kami nguru Going downhill, feelings plummeted, a predisposition Guided and taught to be that way It’s there, it exists Just like the grandfather was Kulintja tjaruringu Putu kulilpaiyiringu Nintira tjungkarurunma Ngaranyi Tjamu-ngka arangka Tjaka tjamu purunypa Tirtu palunya pirinypa Yara wanu ngarala Mama-wana; mama-nguru Tjamu-wana; tjamu-nguru Ngutju-wana; ngutju-nguru Kapali-wana; kapali-nguru Kulintja tjaruringu Maybe it will come out or happen Passed on – given attributes (When the baby is born the grandparent can put some of their best characteristics into the child by rubbing the child on their bare chest and saying “you can be like me!”) You might get it Your way of being, inherited from your family Tjinguru ngula utiringkuku Ngampa Waningu Tjingurun mantjilku Tjamu – wanu (by way of the grandfather, typical, just like the grandfather was) Tjamu wanu, kami wanu, (genes=wanu) – wanu by way of, through biological grandfather and grandmother Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Ninti pungama Ngarala Tjamu-pirrnypa (Yarnangu) spitting image of grandfather Tjamupirrinypa Tjinguru ngula yata kari ku? Ngarmpa-waningu Tjingurun mantjilku Tjamu –wanu, kapali– wanu, Katja-wanu, Yuntal – wanu (family line) 19 2.3 Precipitating factors English A violent response Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Miralmiralpapa kunyu Already triggered Kuranyulpi kuraringu An explosive event that caused a similar explosive reaction An event or words that burst out and cause a violent outburst An outburst that triggered a violent response Balloon bursting, split out, pop out, burst, outburst, emotions or reactions, feelings and doings Changed? Explosion, bullet, precipitating factor Kutjuparingu Pressure in the body that explodes out and causes a dramatic response (like suicide or drug taking) Something that blasted out Something that triggers a continuous violent response Triggered, just happened suddenly What caused that change in me? (somebody asking the question of themselves) What has happened to you? What tips you over, what “pulls the trigger”, pushes over the edge, “the final straw” Wangka kura kulira pikaringkupai Pika-pika wangkapai Kutjutja miilaranu Pikati Ngaanyiri pulka Kutjuparingu Piltatjunu taanu Pulkara mirpanarira, katangka kanyira walytjangku iluntanyi Pika pikaringkupai Titutjara miraly-miralypa taani kutjuparingu Nyaana kutjupankuku, ngayunya, Kutjupankunytjikitjangku? Nyaringun Puuyu wiyaringyangka Mutkangka purnkantjatjarnu Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Ngaanyatjarra Taalarranu Kutju nganyiri Kurra nyurlpi kurraringu kutjuparingu Wangka kurra kulira Ngarltjurralpayi Pika-pika wangkara Taalarranu Kutju nganyiri Kutju paringun? taalarranu Tjarl-tjarlpa Mirrpanytju Rawalu kurlira-kurlira Kutjupa-kutjupa palyalpayi Taalarra; pika-pikaripayi Taalarranu Kutju nganyiri kutjuparingu Nyatjanu kutjuparingu Nyarringun? Nyarringu? Puuyu wiyaringyangka Mutukangka purnkantjatjarnu Kutjupa-kutjupa watjaralpi mularrmanku 20 What thing? Nyaapa? What’s on your mind? What have you heard? Nyaan kulinu? Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Nyaa parna Nyaapa Nyarringu Nyaparn Kulirnnu? 21 2.4 Perpetuating factors English A problem that never goes away; never stops; a chronic problem Chronic, always there Habitual, chronic Stiff, cramped, still What keeps this problem going on, going on and on forever? Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Anpalykarira ngarinyi titutjara alatjitu (Anpalykari is a very old word) Tjakatjunkula ngaringyi Tjakaringanyi Rawa, Titutjara ngaranyi Tjakaringu-tjakatjunu Nganytjanu Ampal, Tjakaringu Unuru Tiwilpa Rawa ngarakatinytja? Titutjara ngarapai Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Ngaanyatjarra Tirtu ngarala Wanarayirnma Kularuru Tirtu ngarama Kularuru Tirtu ngarama Tjarr-tjarrpa Tjakaringu Tiwilpa Nyanguru nyaanya tirtu ngarala wanarayirni 22 2.5 Protective factors English Fighting shield Good protection – shielding, “protective custody” Keep safe, save someone’s life Protecting Secure Secure shielding, protecting like a shield or umbrella Shield What (or who) shields you, what (or who) protects and supports you? What keeps you going, what keeps you strong? Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Kutitji Ngalkilpa wiru Wankarunanyi Wankarura kanyini Atunymananyi Anga kanyini Anga kanyini Kutitji purunytju anga kanyini Ngaanyatjarra Tjara Mirranykuru nyinapayi Wankarunama Wankarunu Wankarnu Mirranykurru Wankarura kanyira Mirrany Kurru Nyinarrtjaku Palunya nyaangku kunpu kanyini? (What is keeping that person strong?) Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Mirranykurru nyinama Mirranykanyirnma Tjartjara-pirrinypa yanga ngarama 23 2.6 Personality types English He’s like that all the time The way people are, that’s the way he/she is, their personality type, character Always happy Bad tempered, gets angry quickly Bitter Bossy, domineering, top dog Cheerful, generous Disobedient, kids not listening to their mother Doesn’t want to join in, negative, unhappy inside, when you ask them to do something they won’t finish it or do it properly, not good energy Easily upset, quick temper, sulky Easy to come when you call them, generous, easy to please you Generous Greedy for food Greedy, selfish Greedy, wanting more Grizzly, fearful, mostly children but adults can be like this too Hard person, tough, stubborn, difficult, won’t negotiate Happy Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Paluru alatji titu nyinanyi, tjaka Tjaka EXAMPLES OF PERSONALITY TYPES Pukulpa Liri waru/pikati/nganyiri) Karkarpa Mayatja-mayatja Walytja ngarapai Inytjanu pulka Tunguntungunpa Tjituru-tjituru ungu ngaranyanagka putu palyalpai witu-witunyangka kutjupa kutjupa palyantjaku Mirpantju malpalku Pakara Inytjanu pulka Maiku manyu Manyu , Ngayarka manyu Tjalalypa/ulanti Mirpantju karkarpa Witu-witu Tungun-tungunpa Ikari-kari pukulpa Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Ngaanyatjarra Tjaka palunya piinpa Tirtu Palunyapirinypa (character) Purkulpa Mirrpantju Mirrpanaripayi warrpungkula Mirkintju Mayatja – mayatja Katu-katuringu Yitjanu walalpa Tjitji tunguntungunpa Kurltjirr – Kurltjirrpa Mirrparntju Paakara Ngayarrka Marnyu, nyinytju Ngayarrka Ngaltja Karkarpa Wiitu – wiitu Tunguntungunpa Yirkari-yirkari 24 Helpful, considerate, this word is used every day in school, Anangu teachers ask children to be like this Impatient, irritable Independent, isolated Jealous, envious Liar, making excuses Like a mouse, fiddling, going through your things, young people, young girls, nosy, really bad, not necessarily stealing Love themselves Loving Not greedy, not needy Not in a good mood, moody, fed up, impatient, irritable People always around them, in groups Person who is always helping, kind, good hearted, obliging Popular, famous Proud, movie star, think they are the best, narcissistic, slow to react, doesn’t care, -explore pride, egotistical Quiet, calm, placid, unruffled Selfish Wanganara Wanganara Karkarpa --Nyaaranytju Ngunti wangkapai Nyairnyairpa (tjitji nyairnyairpa) Mikin-Mikinpa, Marntalpa Nyirraringkula Yala-mayurlpayi Nyayirr-nyayirrpa lilikatipayi Lilikalingu Taltu (inflated =full of themselves?) mukulya Munytja Kaarkaarpa /Karkarpa Mulyaringkula Tjunguringanyi kutjutu Pukultju, mukulya Tarltu – Tarltu Mukulyanytju Munytja Karr-Karrpa, Mirrparntju Kata Kaputu Wanganara --Kanany-kananypa Palurunku kutju kulilpai Kata ngurrupa Karnany-Karnanypa Aatanpa Nyiinytju Stealer, thief, stealing from the shop all the time, dishonest, sneaky Sulky Kankalya Karnyurypa Nyinytju Ngurrtju Mulyatanytju Mirpantju, anangungka wangkapai wiya, kutju nyinapai Ulanti, mulyariringkupai Tjalalypa Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Yurlati Ngarilypa Tjalyalpa kutju nyinapayi 25 Surrounded by everyone, popular, famous Tantrum, little kids, oppositional Telling fibs Wanting to attract people by making up stories, exaggerating and boasting Wanting things for herself Nguruntjura kanyilpai Ulara tjinanpungkupai Tjuni kuratjara ----- Ngurrutatjara Karnyil payi Nyurri-Nyurri Tjuni kurratjara Mayunytju Mayunytju – Mayunytju Ngurtjuringkupai Ngurtjuripayi nguurrjuringkupayi Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 26 2.7 Biological / Psychological / Social factors English A doctor will identify what is wrong with the body inside Body, living body, life Body Whole body Whole lot – in terms of meat, whole body not carved up, human, person Inside me my spirit is thinking The way your mind works The way your spirit works, what you are thinking All the people living together doing things together Everybody, the whole community, Companions together What is happening in the community group that is causing this problem Pitjantjatjara / Yankunytjatjara BIOLOGICAL Doctor-ngku nintingku, ngurkantanku, pika unngutja Palumpa puntu Puntu Anangu Puntu winki Puntu winki PSYCHOLOGICAL Unngu kutju kuruntu kulintja Nyuntumpa kulintja Nyuntu kutjupa-kutjupa katangka kanyini SOCIAL Anangu tjuta tjungu nyinara tjungungku palyani Malparara malparara uwankara Nyaaringanyi ngurangka, walytja tjutangka, community? Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Ngaanyatjarra Doctor-lu nintilu pika ngurrkantankupayi Palunyaku Yarnangu Kutjupa Kutjuparingu Yarnangu purntu Yarnangu Yarnangu pirninyatu nyaku Yuungarralu kulintja Kuwarr-Kuwarraringu Kutju-lu yungaralu Yarnangu pirni purkulpa lurrtju nyinara Kutjurtu palyalpayi Tjarnturara tjarnturara nyinara Nyaaringula? Yungaralu kutjupa-kutjupa palyara Kulira palyara Kuraringula 27 2.8 Questions useful in assessment English Any problem? (Literally “Anything bad coming up?” Are you suspicious more than usual? Do you feel as though people are ‘out to get’ you? Do you ‘hear’ things? Do you see things/Can you see ‘something’? Have you noticed any changes in yourself? How are you feeling? How shall I do...? What for? What? What? (Different things.) How would you describe your usual self? Is your head spinning? Is your head aching? What is that person typically like? What’s the matter? What is troubling you? What is your problem? What was he/she like before? What were you like before? Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Kutjupa kutjupa kura utiringanyi? Ngaanyatjarra Kutjupa kutjupa kura yartakarrinyangka? Ngukalpai ngukani (suspicious) Ngulu-ngulun nyinapai? Kulinin kutjupa-kutjupa? Kutjupa kutjupan nyanganyi? Nyuntu walytjangku kutjupa kutjuparingkunyangka kuliningi? Nyanguwanpan kulini? Nyaana? Nyaaku? Nyaa? Nyaapa? (KutjupaKutjupa.) Tirtu murntan ngurlu-ngurlu nyinapai? Ngurlurn-ngurlurnpa nyinapai? Kulira murntan kutjupa kutjupa? Nyakula murntan kutjupa kutjupa? Kutjuparinytja-muntan-kun Kulira? Yaaltji yaaltjingkun nyuntu walytjangku utira wangkaku? Katanta lirpunganyi? Nyaa purunypa mulapa Anangu nyaratja? Nyaa nguwanpa mulapa Anangu nyaratja? Yaaltji yaaltji Anangu nyaratja nyinapai? Nyaaringun? Nyaaringun? Nyaakun putu kulini? Nyaan? Yaaltji yaaltji paluru kuranyu nyinangi? [different dialect of Pitjantjatjara.] Yaaltji yaaltji paluru nganmanypa nyinangi? [APY Lands dialect of Pitjantjatjara.] Yaaltji yaaltjin nyinangi? Nya nguwanpa kuranyu nyinangi? Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Yaltji-Yaltjin Nyinara Nyaaku Nyaapa Wanytjapirinypa Yaaltji yaaltjilunkun nyuntulu watjarlku Kata lirrpungku-la Kata yurrira Nyapirrinypa yarnangu Nyarrnya? Nyaaringun? nyaaringun Nyaakun purtu kurlira Yaaltji-yaaltji kuranyulpi nyirrantja Yarltji – Yarltjinynuntulun nyinarrantja 28 What was your [family member] like before? Son Daughter Friend Wife / partner Husband / partner Mother Father Sister Brother Youngfella (young and initiated) Young Girl Who is my real mother? Who is my real father? [Related to genes, DNA, matching genes, blood type] Yaaltji yaaltji nyuntumpa tjitji nyinangi Katja Untalpa Malpa Miita, kuri, tjungutja Miita, kuri, tjungutja Ngunytju Mama Kangkuru (older sister) malanypa (younger sister) Kuta (older brother) malanypa (younger brother) Wati yangapala Kungkawara Ngunytju mula mula, mama mula, mula? Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Yarltji – yarltji nyurntulku katja [son] nyinarranytja? Katja Yurntalpa Yamatji Kurri Kurri Nguntju Mama Tjurtu Kuta Nyiwayi Kungkawara Ngarnanyatju mama mularrpa Ngarnanyatju ngunytju mularpa 29 3.0 Statements to get help English Emergency Go to the clinic with a friend or grandmother for support. I am worried it will cause trouble if people know I am speaking to you so it has to be confidential. I have a really serious problem. Statements to get help Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Wala-wala, warpuwa --- Ngaanyatjarra Warrpuwa Yamatji kati --- Pirnilu kuliltjakutara Kutjupa kutjuparinguna Kutjupa Kutjuparinguna Kurraringuna Katani kurraringu nyangkarnanta tjapira yirrinkankutjaku I have a really urgent problem. I have a serious mental health problem, it is getting worse and worse and I am asking you for help. I have a very big problem, I need your help, it is a private matter. I need help I need to be able to trust you I need to speak to you about a private matter Kuraringuna Katani kuraringu kani wanyu alpamilala I want some help but I’m frightened of what will happen if anyone finds out It is an emergency It is dangerous for me to talk about this. It is urgent Please help me! Serious - immediately Something terrible will happen if we don’t get help. Straight away. This is a mental health emergency --- --- Kutjupa-kutjupananta wangkakitja Alpamilalani --Nyuntunya kutjunanta tjapilkitja Mukurringkularna yirringkarnkutjaku Kutjungkanan wankakitja Kutjungkananta wangkakitja Kutjungkanan wangkaku Ngurluringkulana pirniluta kuliltjakutaratu Mapalku palyala Warpuwa, wala-walangku Alpamilalani Mapalku palyala Kutjupa kutjupana palyalku Kuwaritu Katana kuraringu Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health Kurlira wantitja maatu palyarla Kumpilpanyanta wangkakitja Warrpuwa Yirringkarani Warrpuwa palyala Kutjup-kutjupana palyalku Kutjupa-kutjupariku Kuwarinyartu Katarna kurraringu 30 This is a very private, confidential and sensitive matter. Urgent Kutjungkananta wankakitja Mapalkungku palyala Kurlira wantitjamaaltu **This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected] Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 31
© Copyright 2024 Paperzz