Tinhlamulo ta Hinkwaswo ta Xitsonga Giredi ya 10 Buku ya Mudyondzi R Tlakula E Mabaso tinhlamulo ta hinkwaswo ta Xitsonga Giredi ya 10 Buku ya Mudyondzi © R Tlakula, E Mabaso 2011 © Illustrations and design Macmillan South Africa (Pty) Ltd, 2011 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the copyright holder or in accordance with the provisions of the Copyright Act, 1978 (as amended). Any person who commits any unauthorised act in relation to this publication may be liable for criminal prosecution and civil claims for damages. First published 2011 11 13 15 17 16 14 12 2 4 6 8 10 9 7 5 3 1 Published by Macmillan South Africa (Pty) Ltd Private Bag X19 Northlands 2116 Gauteng South Africa Cover Design by Deevine Design Cover image from Deevine Design Illustrations by Theresa Loots The publishers have made every effort to trace the copyright holders. If they have inadvertently overlooked any, they will be pleased to make the necessary arrangements at the first opportunity. ISBN: 9781431006731 WIP: 3078M000 It is illegal to photocopy any page of this book without written permission from the publishers. e-ISBN: 978-1-4310-1742-3 Nongonoko KOTARA YA 1 XIYENGE XA 1: RIRHANDZU NA VUXAKA .................................................... 1 1.1 1.2 2 Swiphemu swa buku na swihlawulekisi swa switshuriwa ........................ Ku hlayela ku twisisa: Maqhinga yo hlaya, ndlandlamuxo wa marito na matirhiselo ya ririmi ............................................................................... Ku tsala papila ra xinghana.................................................................. Ku yingisela: Xikambelantwisiso .......................................................... Mbangu na swimunhuhatwa eka matsalwa ......................................... Mfuwo wa rixaka: Mitsheketo ............................................................... Swivuriso na swivulavulelo .................................................................. Ku tsala: Xitsalwana xa ndzungulo ...................................................... Njhekajekisano..................................................................................... Kungu na yinhla ya marungulele eka matsalwa .................................. Xikambelo ntwisiso: kungu eka ntsheketo ........................................... Nkomiso wa nkongomelo wa rirhandzu ............................................... 5 15 22 25 28 39 47 53 55 58 62 XIYENGE XA 2: NTSHUNXEKO ...................................................................... 63 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 64 66 69 70 71 73 76 79 86 88 90 94 96 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 1.12 Ku hlayela ku twisisa............................................................................ Kanerisana ........................................................................................... Nkongomelonkulu na nkongomelotsongo eka matsalwa .......................... Nkongomelo eka ntsheketo ................................................................. Ku hlamusela switshuriwa swo voniwa ................................................ Ndlandlamuxo wa marito na matirhiselo ya ririmi ................................ Vutlhokovetseri .................................................................................... Switlhokovetselo swa ndhavuko .......................................................... Xitsalwana xo hlamusela ..................................................................... Ku tsala na ku andlala xipichi.............................................................. Ku tsala nkomiso.................................................................................. Ku yingisela.......................................................................................... Ku tsala atikili ya phephahungu ........................................................... KOTARA YA 2 XIYENGE XA 3: MINTIRHO YA VULAVULA .................................................... 103 3.1 3.2 3.3 103 106 107 Ku hlayela ku twisisa............................................................................ Ku tsala na ku andlala n’wangulano .................................................... Mbulavulo wa xijumani ......................................................................... 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 Ndlandlamuxo wa marito na matirhiselo ya ririmi ................................ Xitsalwana xa mavonelo ...................................................................... Nkanerisano lowu nga riki wa ximfumo/mbhurisano ............................ Tsalwa vutitivisi na papila ro heleketa .................................................. Nkanerisano wa phanele ..................................................................... Nhluto................................................................................................... Eka matsalwa swifaniso swa vulavula ................................................. Ririmi na xitayili eka matsalwa ............................................................. Mfuwo wa rixaka .................................................................................. 108 110 113 115 119 126 129 130 132 KOTARA YA 3 XIYENGE XA 4: NTIRHISANO ......................................................................... 135 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 135 144 154 155 158 163 168 169 172 181 187 Nhlengeletano na mafambiselo ya wona ............................................. Ku tsala ajenda na makanelwa ya nhlengeletano ............................... Ku rungula xitori ................................................................................... Ndlandlamuxo wa marito na matirhiselo ya ririmi ................................ Xitsalwana xa ndzungulo ..................................................................... A hi twisiseni matsalwa: Ntlangu .......................................................... Ku hlamusela switshuriwa swo voniwa ................................................ Xitsalwana xo hlamusela ..................................................................... Inthavhyu ............................................................................................. Xiviko ................................................................................................... Matimu ya mufi..................................................................................... KOTARA YA 4 XIYENGE XA 5: RIRIM ..................................................................................... 191 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 192 194 201 204 205 207 213 5.9 5.10 5.11 Matirhiselo ya ndlandlamuxo wa marito ............................................... Ku tivisa xivulavuri ............................................................................... Ku khensa xivulavuri ............................................................................ Vutlhokovetseri .................................................................................... Xitsalwana xa mavonela ...................................................................... Atikili ya magazini ................................................................................ Xikambelantwisiso xo yingisela............................................................ Ku hlayela ku twisisa: maqhinga yo hlaya ndlandlamuxo wa rimi na matirhiselo............................................................................................ Dyondzo ya matsalwa: ririmi na xitayili na vukhovoleri eka ntlangu .... Nkanerisano wa phanele ..................................................................... Switandzhaku swihlovo leswi nga tirhisiwa .......................................... 214 216 220 227 o t ar a 1 ya K Xiyenge Xiyenge xa xa 11 Rirhandzu na vuxaka Nkongomelo Munhu un’wana na un’wana u hanya na van’wana. Ku nga va ku ri vana va yena kumbe ku ri munhu loyi a rhandzanaka na yena kumbe loyi a nga tekana na yena. Loko va ri karhi va hanya va hlangana na swiphiqo. Swin’wana swa swiphiqo leswi swa ololoxiwa kambe swin’wana swa swona swa tsandza. Hambiswiritano vutomi byi fanele ku ya emahlweni. Nkarhi wun’wana vana va hlamba vatswari va vona kumbe va va dyisa mbitsi. Xana mi ta dyondza yini eka nkongomelo lowu • S wihlawulekisi swa nkoka swa switshuriwa na swiyenge swa buku kukatsa na swa tinxaka to hambanahambana ta matsalwa. • Dyondzo ya matsalwa: Swihlawulekisi swa matsalwa hi ku angarhela. • Dyondzo ya matsalwa: mbangu, swimunhuhatwa na vumunhuhati na kungu eka novhele/ntsheketo. • Mapapila ra vunghana. • Ku yingisela hi xikongomelo xo twisisa. • Njhekajekisano. • Ku hlayela ku twisisa: Ku hlamusela switshuriwa swo voniwa. • Xitshuriwa xa xitsalwambiko: atikili ya phephahungu/atikili ya magazini. 1 A hi vulavuleni hi nkongomelo lowu 1.1 Swiphemu swa buku na swihlawulekisi swa switshuriwa Swihlawulekisi swa switshuriwa i swiyenge swa tibuku kumbe switshuriwa leswi pfunetaka loko hi lava swilo swo karhi kumbe vuxokoxoko byo karhi etibukwini. Swin’wana swi kumeka ekusunguleni ka buku, swo fana na vito ra buku na nongonoko wa vundzeni, tinhlokomhaka, kavanyisa, swifaniso, mabokisi ya timhakankulu, marito lama nga dzwihatiwa, mboyamiso, maqulu, mimfungho na mihlovo hi swin’wana swa swihlawulekisi leswi kumekaka endzeni ka buku. Swilo swo fana na swixaxametamarito (tidlilosari), swikombo (tiindeksi) swi kumeka emakumu ka buku. Xana hi swihi leswi se mi swi tivaka mayelana na swiphemu swa buku na swihlawulekisi swa switshuriwa. Mi hlaya tibuku Mi tiva ku kuma mapapila lama kumekaka eka vuxokoxoko byo karhi ebukwini. Ndza tikambela Loko ndzi nga si hlaya buku ndzi rhanga ndzi languta na ku hlaya leswi nga eka khavhara. • Xana loko ndzi nga si hlaya buku ndzi rhanga ndzi languta na ku hlaya leswi nga eka khavhara? • Xana ndzi languta nongonoko wa vundzeni loko ndzi nga si hlaya buku? • Xana ndza languta eka dlilosari leswaku ndzi twisisa nhlamuselo ya marito? • Loko ndzi ri karhi ndzi hlaya xitshuriwa ndza wu twisisa ntirho wa maqulu, ku dzwihata na swifaniso. Dulu ra marito Dlilosari: Khepixini: Ntsalo wo dzwihatiwa: Mboyamiso: 2 ABC I nongonoko wa marito lama nga tirhisiwaka ebukwini na tinhlamuselo ta wona. I nhlokomhaka ya xifaniso kumbe xivulwa lexi hlamuselaka xifaniso. Hakanyingi xi kumeka ehansi ka xifaniso kambe nkarhi wun’wana xi va ematlhelo kumbe ehenhla ka xifaniso. Ntsalo lowu nga na ntima ku tlula yin’wana eka xivulwa kumbe ndzimana. Wu endleriwa ku vonakarisa mhaka ya nkoka. Ntsalo wo voyamela emahlweni lowu kombisaka leswaku ririmi leri nga tirhisiwa a hi ra ntolovelo. Xiyenge xa 1 Leswi ndza ha faneleke ku swi tiva Hikwalaho ka yini u fanele u languta swihlawulekisi swa switshuriwa? Ku languta swihlawulekisi swa switshuriwa swi ta ku pfuna ku twisisa swilo leswi nga swa nkoka ngopfu. Loko u ri karhi u dyondza na ku pfuna ku kuma timhaka na vuxokoxoko byo karhi hi ku hatlisa, ku languta eka nongonoko wa vundzeni swi ta ku byela leswaku nhlokomhaka yo karhi yi kumeka kwihi, dlilosari yi ta ku pfuna ku kuma tinhlamuselo ta marito lama u nga ma twisisiki lama nga tirhisiwa ebukwini kumbe eka xiyenge xo karhi xa buku. Nghingiriko wa 1 Languta swibokisana leswinharhu laha hansi kutani u hlamula swivutiso leswi nga hansi ka swona: Aliterexini – mbuyelelo wa switatisi emasungulweni ya marito eka ntila wun’we Makholo – maninginingi ya mahungu, xiyimo xa le henhla laha timhaka ti tlimbanaka kona Ncino – wu vangiwa hi ku famba famba ka rito na ku tshikelela, ku wisa na mbuyelelo Xihlambanyiso –xigaririmi xo fananisa swilo hi ku pimanisa Xihlekiso – xigaririmi xa misavu Xihlekulo – tsalwa ro hlamusela timhaka hi ku monya na ku hlekula Xikhovolelo xa nandzulo – xigaririmi xa nandzulo Ximunhuhatwa – mutlangi eka xitshuriwa Xipfuneti – mofi mi leyi tirhisiwaka ku kombisa matlhelo na mikarhi Xisandzo – xigaririmi xo koya Xithathelo (nyanyiso) – xigaririmi xo nyunyetela mhaka kumbe lexi tirhisiwaka ku tlula mpimo Xitikaneti – xivulwa kumbe xigaririmi lexi nga na timhaka timbirhi leti kanetanaka Yelaniso – ku yelana ka mipfumawulo emakumu ka mintila kumbe exikarhi Vadyondzi lava lavaka ku pasa ku dyondzela ku va vahaxi va mahungu va fanele ku dyondza tidyondzo leti landzelaka: • Ririmi ra le kaya • Ririmi ro Engetela ro Sungula • Dyondzo ya matimu leyi katsaka: – Matimu ya Afrika-Dzonga 3 – – Matimu ya le xikarhi na le vupeladyambu bya Afrika Matimu ya le Yuropa Novhele ya xinghezi leyi hi yi hlayaka eka Gireyidi ya 10 yi vuriwa Animal Farm. Swivutiso 1. Hlamusela leswaku hi xihi xibokisana lexi nga na dlilosari naswona yi nga pfuna munhu loko a dyondza xiyenge xihi xa Xitsonga. 2. Xana maqulu ya tirha yini eka xitshuriwa lexi nga na maqulu? 3. Xana hikwalaho ka yini ku tirhisiwe maqulu lamo vonikela eka mhaka ya vunharhu? 4. A hi nge u lava ku tirhisa tinomboro ematshan’weni ya maqulu; swi nga tsarisiwa ku yini xana? 5. Hikwalaho ka yini rito Animal Farm ri tsariwe hi mboyamiso? A hi dyondzeni swihlawulekisi swa tibuku na switshuriwa eka tafula ra 1. Tafula ra 1: Swihlawulekisi swa tibuku na switshuriwa Ku kuma mhakankulu na tinhlokomhaka ta xitshuriwa Nongonoko wa vundzeni Tinhlokomhaka Swikombo (Tiindex) Swivutiso swo kambela Ku twisisa marito na matirhiselo ya wona Dlilosari Bokisi kumbe dulu ra marito Marito lama nga dzwihatiwa kumbe ku pendiwa hi muhlovo wo karhi Ku kuma vuxokoxoko na tindhawu leti tinga tirhisiwa matafula mimepe tiatlilasi tichati matafula Nghingiriko wa 2 1. Humesani tibuku ta Xitsonga hinkwato leti mi ti tirhisaka kutani mi vula leswaku ti wela ehansi ka rixaka rihi ra switshuriwa. 2. Pfulani tibuku leti mi ti tirhisaka mi languta loko ti ri na nongonoko wa vundzeni. 3. Langutani swihlawulekisi swa buku ya n’wina leyi mi nga ku yi tirhiseni. 4. Xana mi vona yini eka khavhara ya buku? 4 Xiyenge xa 1 5. 6. 7. 8. Xana buku ya n’wina ya novhele yi wela eka rixaka rihi ra switsuriwa? Xana mi vona yini eka nongonoko wa tibuku ta n’wina? Xana ku na kavanyisa kungani? Lavani swilo leswi landzelaka: swifaniso, dlilosari, maqulu, mboyamiso na tinhlokomhakankulu na tinhlokomhakatsongo. 9. Xana mboyamiso wu tirhisiwa eka ndhawu yihi eka mitlangu? 10. Ntlawa wun’wana na wun’wana a wu teke kavanyisa eka buku kutani wu tatisa chati leyi landzelaka. Chati yo tatisa swihlawulekiso swa buku: Swihlawulekisi Papila ra buku laha swi Ntirho wa swona kumekaka kona Nongonoko wa vundzeni Dlilosari Tinhlokomhakankulu/ tinhlokomhakatsongo Maqulu Ntsalo wo dzwihatiwa Mboyamiso Swifaniso Mimpfapfarhuto Tikhepixini Matafula Tigirafu 1.2 Ku hlayela ku twisisa: Maqhinga yo hlaya, ndlandlamuxo wa marito na matirhiselo ya ririmi Nkarhi wun’wana loko mi ri karhi mi hlaya tibuku mi hlaya ntsena masungulo ya ndzimana na makumu ya yona leswaku mi kuma mongo wa xitshuriwa. Loko se munhu a xave magazini nkarhi wun’wana u languta ntsena vuxokoxoko bya ta fexini; swi tano na loko mi hlaya buku. Loko mi hlaya ma kumbetela swilo leswi nga tsariwangiki. Mi kota ku vona minkoka ya xipolitiki ya matirhiselo ya ririmi, mi songa timhaka na ku tivumbela swifaniso emiehleketweni. Xana hi swihi leswi se mi swi tivaka mayelana na swihlawulekisi swa switshuriwa? Mi fanele ku tirhisa maqhinga yo hambanahambana lama tirhisiwaka loko ku hlayiwa, ku vhumbiwa, ku kumiwa timhakankulu na leti seketelaka, ku laviwa vuxokoxoko byo karhi, ku kuma tinhlamuselo ta marito, tinhlamuselo 5 ta ntolovelo na tinhlamuselo to gega, ku twisisa matirhiselo ya swivulwa na swihikahato, ku kumbetela na ku songa. Ndza tikambela Xana ndza bvumba leswi nga eka xitshuriwa loko ndzi hlaya? Xana ndza swi kota ku kuma tinhlamuselo ta marito yo tika hi ku langutisa matirhiselo ya wona eka xivulwa/ndzimana? Xana ndza swi kota ku nyika tinhlamuselo ta ririmi ro gega loko ndzi hlaya? Xana ndza swi kota ku lemuka hi vuxoperi eka ta matirhiselo ya ririmi. Xana ndza swi kota ku twisisa mavumbele ya swivulwa na tindzimana loko ndzi ri karhi ndzi hlaya switshuriwa. Hi xihi lexi ndza ha faneleke ku xi dyondza? A hi dyondzeni hi ta swilo leswi hi swi endlaka na leswi hi hlanganaka na swona loko hi hlaya switshuriwa. 1.2.1 Maqhinga yo hlaya Ku bvumba: Ku ehleketela swa le mahlweni loko u hlaya. Kumbe loko u hlaya khavhara ya buku na nhlokomhaka ya yona u sungula ku bvumba leswaku yi nga va yi vulavula hi yini. Ku kumbetela: ku ehleketela leswi vuriwaka na leswaku hikokwalaho ka yini swi vuriwile. Leswi swi endleka hikwalaho ko tirhisa ntokoto lowu hi taka na wona loko hi hlaya tibuku kambe hi nga pfuniwa na hi swin’wana leswi nga ka xitshuriwa. Ku vumba swifaniso emiehleketweni: Loko munhu a hlaya xitshuriwa u sungula ku tivumbela xifaniso xa leswaku swilo kumbe vanhu lava ku vulavuriwaka hi vona va njhani, na ku tlhela a va vona hi mahlo ya miehleketo va ri karhi va endla swilo swo karhi. Timhakankulu na to seketela: Loko hi tsala kumbe hi vulavula ku va na timhaka leti nga khoma mongo wa leswi hi swi vulaka. Leti hi tona timhakankulu. Ku tlhela ku va na timhaka to seketela. Ku pimanisa, ku hlanganisa timhaka: Loko hi hlaya hi pimanisa swilo, hi vona ku fana na ku hambana. Hi tlhela hi hlanganisa kumbe ku xakahata 6 Xiyenge xa 1 timhaka hi nga pimanisa swilo endzeni ka xitshuriwa xin’we kumbe exikarhi ka switshuriwa swimbirhi kumbe ku tlula. 1.2.2 Ku lemuka matirhiselo ya ririmi hi vuxoperi Loko hi hlaya hi fanele ku lemuka matirhiselo ya ririmi hi vuxoperi, hi nga languta swilo leswi landzelaka. Timhaka ta ntiyiso na mavonelo: Tin’wana ta timhaka leti nga eka matsalwa i ta ntiyiso kasi tin’wana i mavonelo ya mutsari/murunguri. Xikombiso, loko mutsari a ku Gavaza a a lehile, loko ku ri ku himpela a a lehile, hi nga teka leswaku i timhaka ta ntiyiso; kambe loko mutsari a ku Gavaza a a sasekile ku tlula vanhwanyana hinkwavo va le misaveni. Lawa ya nga va ya ri mavonelo ya yena, ya nga ri ya ntiyiso. Vutivi lebyi byi nga kona bya matsalwa na bya mutsari mayelana na ta mahanyelo, ta tipolitiki na swa mfuwo: Eka switshuriwa hi kuma leswaku mutsari u paluxa vutivi na mikoka ya ta xipolitiki, swa mahanyelo ya vanhu na swa mifuwo. Ku voyamela etlhelo (rin’we) swi vula ku yima na tlhelo ro karhi ra mhaka. Xikombiso: Loko u ri wansati kutani u vula leswaku vavasati hinkwavo va lulamile kambe vavanuna va bihile, u voyamele etlhelo rin’we. Ku vona mhaka hi tihlo rin’we: i ku nyika vanhu kumbe swilo swihlawulekisi swo karhi hi ku angarhela hambi vanhu van’wana va nga ri na swona tanihi ku vula leswaku “vavasati i swikelema”, “Machangana a va karhali”. Ririmi ro komba ku venga rixaka kumbe nchumu wo karhi swi vula ku ka u nga tsakeli munhu, rixaka kumbe nchumu wo karhi hikwalaho ka leswi va nga swona. Ririmi ro tlhontlha matitwelo: Hiloko mutsari kumbe muvulavuri a tirhisa marito lama nga ta nyanyula vanhu. Marito ya kona ya nga endla leswaku vanhu va hlundzuka kumbe va tsaka. Eka maphephahungu vatsari va tala ku tirhisa tinhlokomhaka leti nga na ririmi ro tlhontlha matitwelo ku koka mahlo ya vahlayi. Vuxaka exikarhi ka ririmi na mfuwo na ririmi na matimba Timhaka to tala leti hi hlanganaka na tona eka matsalwa ti komba vuxaka exikarhi ka ririmi na mfuwo kumbe ririmi na matimba. Matirhiselo ya ririmi ya nga komba leswaku munhu i wa mfuwo wihi na ku komba xiyimo xa yena na vuxaka bya yena na vanhu van’wana. 7 1.2.3 Ririmi ro gega Ririmi ro gega ri katsa swivuriso, swivulavulelo na swigaririmi. Loko hi hlaya switshuriwa hi hlangana na ririmi ro gega, hi kuma swivuriso, swivulavulelo na swigaririmi. Xipimanisi: I xigaririmi lexi ku pimanisiwaka swilo swimbirhi kumbe ku tlula naswona ku tirhisiwa marito yo fana na onge, swange, ku fana na, tanihi, nasw. nasw., xik: Solani u nonoka onge i rimpfani. Eka xigego xilo xo karhi xi nyikiwa swihlawulekisi swa xilo xin’wana, xik: Solani i rimpfani. Hlekani i xiluva. Eka swikombiso leswi Solani na Hlekani a va pimanisiwi na rimpfani na xiluva ntsena, vo va rimpfani na xiluva hi ku hetiseka. Xisasekisi/xisasi: Eka xigaririmi lexi ku vuriwa mhaka yo nyumisa/yo chavisa/ya nhlamba kumbe yo vava kambe yi vuriwa hi ndlela yo xixima. Xik: Matshan’weni yo Tatana u dakwile, hi nga ku Tatana u dye madleke, kumbe Tatana u tsakile. Xitikaneti (oxzymoron): i xigaririmi laha ku kanetanaka marito lama nga vandzekana. Xik: Mariya i ntlharhi ya xiphukuphuku. Xitikanetindlandlamuko (paradox): Lexi i xitikaneti (oxzymoron) lexi nga lo ndlandlamuxiwa. Matshan’weni ya ku kanetana marito, laha ku kanetana swivulwa naswona timhaka leti kanetanaka ti va ti nga vandzekanangi. Eka mavulavulelo lawa ku vuriwa timhaka leti ti kanetanaka kambe loko hi ti xiyisisa hi kuma leswaku ti paluxa ntiyiso wo karhi. Xik: Wena Gavaza, rirhandzu lera wena ri ta ku dlayisa. Xitikanetimpimanyiso (Antithesis): Eka xigaririmi lexi ku tirhisiwa marito kumbe miehleketo leyi kanetanaka leswaku ku pimanisiwa kumbe ku tshikelela mhaka yo karhi, xikombiso: Vo tala va vitaniwa kambe i vatsongo lava hlawuriwaka. Ntlangiso wa marito (pun): Ku tlangisa marito lama lavaka ku fana hi mapeletelo kumbe hi matwariselo hi xikongomelo xo hlekisa vanhu. Xik. Vanhwana va ka N’hwarimbirhi va bomba xinhwana xa nhwala. Xiyimelo (synedoche): Laha xiphemu xa xilo xo karhi xi yimela kumbe ku hlamusela xilo xo karhi, kumbe ku teka xilo xi helerile, xi tirhisiwa ku hlamusela xiphemu. 8 Xiyenge xa 1 Xikombiso: Milomo leyi hi nga yi boxa yi fanele ku dya. (Laha “milomo” yi yimele vana.) Afrika-Dzonga yi dye Nigeria eka ntlangu wa bolo ya milenge. (Laha mavito ya matiko lamambirhi ya yimele swipanu swa wona.) Xihundzulo (metonymy): Eka xigaririmi lexi xilo lexi nga na vuxaka na xilo xo karhi xi tirhisiwa endhawini ya xona, tanihi “ndleve” yi na vuxaka na “ku yingisela”. Matshan’weni yo “Ndzi yingiseleni”, hi nga ku “Ndzi lombeni ndleve”. Swikombiso swin’wana hi nga ku: Basani u rhandza va matlhari (ku vuriwa majaha hikuva ku lwa etinyimpini a ku endliwa hi vavanuna). Swa endleka leswaku eka xivulwa xin’we, xiyimelo xi tlhela xi va xihundzulo. Xik: Loko hi ku: Rhulani u na ricondzo. I xiyimelo xi tlhela xi va xihundzulo. Hileswaku “ricondzo” ri yimela “nenge” ri tlhela ri va na vuxaka na “ku famba”. Ntsemamakholo (Antithesis): Swi vula ku suka eka mhaka yo tsakisa kumbe ya xiyimo xa le henhla/makholo u ya eka mhaka yo vava. Xikombiso: A ku si hela ntlhanu wa timinete Mafenya a ndzi nghenise xingwavila erintihweni kambe vonani hi luya se u pyanyiwa hi movha! Misavu yo kombisa vutlhari: i ku vula timhaka hi ndlela yo komba vutlhari na misavu. Xikombiso: Hi loko munhu a byeriwa leswaku “u rhandza swilo” kutani yena a hlamula a ku, “A ndzi rhandzi swilo, i swilo swi rhandzaka mina”. Vumunhuhati: Eka xigaririmi lexi swilo (kumbe swiharhi) swi nyikiwa swihlawulekisi swa vanhu, xik: swa rila na ku vulavula tanihi vanhu. 1.2.4 Swivulwa na tindzimana eka switshuriwa Loko hi hlaya hi hlangana na tixaka to hambanahambana ta swivulwa na tindzimana. A hi languteni tinxaka ta swivulwa kumbe tindzimana na tinxaka ta mahlanganisi leti tirhisiwaka naswona eka tafula leri landzelaka: Xivulwa xa riendli ra nghingiriko, xik: Hlekani u dya kota/xiphatlu. Xivulwa xa riendli ra xitwisiwa, xik: Kota/xiphatlu xi dyiwa hi hlekani Mbulavulo wo tshaha muvulavuri, xik: Khazamula u te, “Mina ndzi karhele ku xeva hi miroho.” Eka mbulavulo wo tshaha ku tirhisiwa swirhatana (“ ”) Mbulavulo wo rungula leswi vuriweke hi muvulavuri, xik: Khazamula u te yena u karhele ku xeva hi miroho. Xivulwa xo hlamusela, xik: Khensani u sweke nyama yo nandziha tolo. Xivutiso: Xana Khensani u sweke yini tolo? 9 Xivulwan’we: I xivulwa lexi nga na nhlokomhaka yin’we na riendlinkulu rin’we, xik: Xikolo xi amukela vana. Xivulwankatsano: I xivulwa lexi nga na swivulwanahosi swimbirhi lexi talaka ku va na mahlanganisi yo fana na kambe, kasi na/ni, xik: Xikolo xi amukela vana kambe vona a va xi rhandzi. Xivulwampfi lungano: I xivulwa lexi nga na xivulwanahosi na xivulwananandza xin’we kumbe ku tlula: xi tala ku tikomba hi mahlanganisi yo fana na kutani, hikuva, hambiloko, xik: Xikolo xi amukela vana hambiloko vona va nga xi rhandzi. Xivulwankatsanompfilungano: I xivulwa lexi nga na swivulwanahosi swimbirhi na xivulwana nandza xin’we kumbe ku tlula, xik: Xikolo xi amukela vana kambe vona a va xi rhandzi hambileswi xi va nyikaka dyondzo mahala. Tinxaka ta tindzimana na mahlanganisi lama fambelanaka na tona Rixaka ra xivulwa kumbe ndzimana Nandzelelano wa timhaka/Ntlhandlamano: Nhlamuselo/Xivangelo na mbuyelo: Ku endliwa ka swilo hi ku famba hi magoza: Pimanisa/hambanisa: Nandzelelano ku ya hi nkoka: Nandzelelano ku ya hi ndhawu: Ku angarheta: Swikombiso swa mahlanganisi Xikombiso xo sungula, xa vumbirhi, xa vunharhu, ku nga si humelela leswi, ekusunguleni / ku nga si humelela leswi, endzhaku, loko, kufi kela, eku heteleleni, lexi landzelaka, sweswisweswi, khale, endzhaku ka sweswo. hikwalaho, hikwalaho ka sweswo, hikuva, hikwalaho ka leswi, himpfhuka, hikwalaho ka swona/swi vangiwe hi, kutani, swi vula leswaku, loko swi ri tano. xo sungula, xa vumbirhi, xa vunharhu, swsw. leswi fanaka, leswi hambaneke, xintsongo ka..., xikulu ka ..., hambiswiritano, kambe. nkarhi hinkwawo, eku heteleleni. ehenhla, ehansi, ximatsi, xinene, swi. na swi. hi ku angarhela, eku heteleleni. 1.2.5 Swihikahato Ku twisisa matirhiselo ya swihikahato Loko hi hlaya hi hlangana na swihikahato swo hambanahambana. wihikahato leswi swi na nkucetelo eka nhlamuselo ya leswi hi swi hlayaka. Loko xitshuriwa xi nga hikahatiwanga kahle swa tika ku xi twisisa. Swihikahato leswi mi faneleke ku langutisa matirhiselo ya swona hi leswi landzelaka: 10 Xiyenge xa 1 Hiko ( . ) Yi kombisa lomu xivulwa xi helelaka kona. Xik: Mina ndzi tirha eka Ndzawulo ya Rihanyu. Ku kombeta mikomiso ya marito: Man Mabaso Ku komba tifurakixini ta desimali (Kamba Dictionary of mathematical Terms - Arts & Culture): Xikombiso 2.5. Swiangi ( ) Loko ku ri na timhaka leti ngo engeteriwa eka tin’wana exivulweni kumbe loko u pfe u hambukanyana eka mhaka yo karhi, xik: Xivambu? Xirhatana (’) Ku komba ku siyiwa ka maletere, xik: Xitsalwana xo k’e mafundza. Hikonharhu (...) Xitlhenguso ( — ) ku komba leswaku timhaka leti nga tshahiwa Ku komba ku tsemiwa ka xivulwa, xik: a ti helelangi. a) Ndzi Lava ku mi endlela tiya — kambe mi vangani? Hefemulo ( , ) b) Ku tsaka, ku hleka na ku hanana — hi Ku hambanisa swivulwanahosi leswi nga swona swilo leswi munhu a hlanganisiwa hi rihlanganisi loko ku ri na fanelekeku va na swona. ku wisa emahlweni ka rona, xik: Laha hi kona ku tshamaka Jamela, kambe a ndzi tivi Xiboho ( - ) nomboro ya yindlu. Ku hlanganisa marito mambirhi lama Ku hambanisa swilo leswi longoloxiweke, tirhaka tanihi rihlawuri. xik: swakudya, swiambalo, fanichara. Ku komba mapeletwana, xik: Tsa-ka-ni Ku kombisa ku landzelelana ka mabumabumeri, xik: n’wana loyi wo saseka, Swirhatana swa ntshaho (“ “ na ‘ ‘) wo leha, wo nyuhela. Ku komba timhaka leti nga tshahiwa, xik: Ku hambanisa swilo leswi nga na nkoka manana u te: “Ndzi ta pfuka ndzi famba kumbe swi nga khoma mongo na leswi ngo nampundzu”. engetela timhaka, xik: A ndzi endzele ePitori, Loko ku kombiwa tinhlokomhaka ta wona ntsindza wa Afrika-Dzonga. matsalwa na swin’wana, xik: Lembe Yi ta endzhaku ka marito lama nga tshahiwa, leri ku hlayiwa novhele ya “Mibya ya xik: “Xiboho lexi u nga xi teka xi ta ku Nyekanyeka” eka Ntangha Khume. dlayisa,” ku vula manana. Ku hambanisa swilo leswi swi pimanisiwaka, Mboyamiso xik: Hembe leyi i ya ntima, a hi yo tshwuka. Ku komba tinhlokomhaka ta tibuku na Ku endlela leswaku timhaka leti swin’wana, xik: Nan’waka ku hlayiwa landzelelanaka ti nga pfanganyisiwi, xik: novhele ya Mibya ya Nyekanyeka eka Nwana u lo na heta ku dya, o tsutsuma a ya Ntangha Khume. tlanga bolo. Ku komba ku tirhisiwa ka marito ya ririmi Ku hambanisa vito ra munhu na swiendlo rin’wana, xik: xitikanetindlandlamuko swo karhi: Mina, Sasekani Mabunda, ndzi (paradox). kulele eJoni. Loko u vulavula hi xilo/rito ro karhi, xik: A a ehleketa leswaku “ku jovota” i “ku dya”. Hikohefemulo/hikwana (;) Ku hambanisa swivulwa swimbirhi leswi Swiangi [ ] nga hlanganisiwangiki hi rihlanganisi. Yi Ku nghenisa timhaka leti nga tshahiwa. tshama endhawini ya rihlanganisi kambe loko swivulwana swa kona swi komile ku Hikombirhi ( : ) nga tirhisiwa hefemulo: Muhlovo wa ntima Yi tirhisiwa endzhaku ka xivulwananahosi wu tumbeta thyaka; muhlovo wo basa wona ku endlela leswaku vanhu va twisisa swilo wu rhandziwa hi thyaka. leswi nga longoloxiwa: Exikolweni xa hina 11 K u Ku hambanisa swivulwa leswi kotaka ku tiyimela, ngopfungopfu loko lexa vumbirhi xi sungula hi maengeteri kumbe mahlanganisi yo fana na va hambiswiritano, hikwalaho ka sweswo, kahlekahle, nasw. nasw. Ndzi kombele basari eka Ndzawulo ya Dyondzo n’wexemu kambe na sweswi a ndzi si kuma nhlamulo; hambiswiritano, a ndzi heli mbilu. Ku hambanisa swivulwa leswi hlanganisiwaka hi “na”, ngopfungopfu loko swi lehile swi tlhela swi va na swihikahato swin’wana: Tibuku ta Xitsonga ku tele tinovhele, mitlangu na switlhokovetselo; na matsalwa ya matimu, lama katsaka “Riendzo ro leha ku yisa entshunxekweni”, “David Livingstone”, na man’wana. Loko ku tsariwa tinomboro. ku vekiwe milawu minharhu: a ku dzahiwi a ku lukiwi misisi, a ku a ku lukiwi misisi, a ku etleriwi. Yi tirha ku hambanisa swivulwanahosi swimbirhi loko lexa vumbirhi xi hi nyika nkatsakanyo wa lexo sungula. Xileshe ( / ) Ku komba makumu ya ntila eka switlhokovetselo. Xik: U titwa a sirhelelekile loko a khome tlhari/xibamu loko a ya hlangana na valala va yena. Ku hambanisa swilo swimbirhi leswi fambaka swin’we. Novhele/xihungwana. Xihlamalo (!) Xi tirhisiwa laha ku nga na mahlamari na maencisi, xik: mananoo! (rihlamari); nkwee! (riencisi). Maletetere lamakulu Ya komba ku sungula ka xivulwa. Ya nga tirhisiwa ku tshikelela mhaka yo karhi. Nghingiriko wa 1 Hlayani tindzimana leti hi nyikaka masungulo, ndhawu ya le xikarhi na ya mahetelelo ya novhele ya Ndzi tsandzekile ku teka hi G Zwane (Mabulandlela Publishers) kutani mi hlamula swivutiso leswi nga hansi ka yona. Ta ndyangu wa nghundhu 1. Loko dyambu ri kala ri tlhava, ri bombisa miseve ya rona leyo saseka, ri hlekelela hi ku tsaka bya mutekiwa endzhaku ka nkhuvu, vurhongo byi hlongoriwa bya mhuti etinyaweni, ri tsuvuka na swa rona swa mangava ya misava ya nga heriki. Manuku na yena Pekulani a a ri karhi a vuya lomu a toloveleke ku ya lata rivambu kona, loko nuna Nghundhu a ri eJoni ku ya handza ndlala hi wo nomu wu nga taleriwiki hi nambu. 2. Leswaku Pekulani a a ri manana Khosa a a tirivele. Loko dyambu ri khoma tintshava, hi masiku a a khoma ndlela a ya kwale ka murhandziwa wa yena Gombe loyi a hlongole nsati wa yena wa xitekwa, Nkhothasana wa Ntimeni. Nkhothasana a a saseke ku fana na xipene. A a ri wansati wa meno yo ringanana. Wa mahlo onge i tindhulwana. Loko a hleka a wu to pfanga na ku ku ta wa macheleni. A a base lero onge o hlamba hi ntswamba wa ‘Friesland’ HOMU ya mabunu. 12 Xiyenge xa 1 3. Leswo Gombe a a n’wi thale hikokwalaho ka yini u nga swi vutisa mina. Mi va tivaka lava va ka Adamu, loko wo n’wi rhandza u vuriwa bari, loko wo lungha u n’wi endlela leswinene, u xiphukuphuku. Hayi! vavanuna u nge pfuki u va twisisile. Loko u tiendla munene wa Gwevana u to hundzuka mbara. Hambiswiritano, Pekulani a a rivele leswaku nuna wa yena a a ri Nghundhu, ku nga ri yena Gombe loyi madyambu man’wana na man’wana a a vindlavindleka a tshwa na ndlela a ya duvela yena. Loko Pekulani a kala a ku Gombe a ku n’wi khumbu, na vana a a nga va endleli hambi swo miyeta nyoka. 4. Leswi hi swona swi hundzulaka vana makhamba. Hi swona leswi ahlulaka na mindyangu. Swi engetela nhlayo ya vana lavo kulela eswitarateni. Swi khomisa na tingana eka lava va swi hlalelaka loko ku ri maxaka ya vona. 5. Pekulani na nuna wa yena Nghudhu a va lo tekana hi ku fana. Siku rin’wana loko nuna wa Pekulani a ri kwale Joni, u twile hi mahungundlela leswaku nsati wa yena Pekulani a nga tikhomi kahle le kaya. Kambe a nga swi kotangi ku vuya hikuva a a humbiwile mano hi mubvana loyi a a tshama le makhixini ya Van Riebeeck Park. 6 A ku ri mavhiki manharhu Nghudhu a nga yi eVan Riebeeck Park hikuva a tirha mahovha. Bazi leri a a fambisa rona ra ka rhalaweyi ro rhwala Valungu va suka Sentralrand va ya kuma xitimela eKaalfontein a ri tshovekile. Kutani a a kume nkarhi wo wisanyana hi siku leri. 7. Loko dyambu ri ku tilavele ra wena, na yena Nghudhu u khandziyile bazi leri a ri ya eDaveyton leswaku a ta kota ku ya fi ka a kuma xitimela eBenoni. Hi mahlo ya miehleketo a a tivona a angarhiwe hi wa yena wa le mbilwini ejarateni ra Mulungu kona le Van Riebeeck Park. 8. “Vhamisa, Vhamisa pfula hi mina!” “Hi wena mani?” ku hlamula rito ra wanuna ra mafarafara. Famba, hi etlele u nga hi kavanyeti vurhongo bya hina!” Kwalaho Nghudhu wa vanhu hiloko a ku dlegwanana! tindleve ti hundza nhloko. Hi xinkarhana a va a tisule kambirhikanharhu nyuku lowu a wo dzwurururuu! 9. Vavasati va na tindzimi to tsokombela ke? Ina ta tsokombela ti tlhela ti va swirimbana. Loko a kala a ku onhela kutani u n’wi nyika nkarhi wo tlhutlhisana na wena enon’weni, u ta ku hlula u nga lwangi na yena. Nakambe wa swi kota ku lema ritshuri hi vulongo bya mpfundla kasi ti lan’we vudyangwani. 10. Loko vana va Nghundhu na Pekulani va sungul ku tlhariha, Nghundhu u hundzukile eka miehleketo leyo a nge he teki nsati. Endzhaku ka khume ra malembe a hambanile na Pekulani, u hlomisile un’wana wansati. 11. Nghundhu a a swi kota ku hlawula lavo saseka kambe a va ri hava mahanyelo. Loko va te: “Kuwa ro tshwuka ri na xivungu ndzeni” a va nga hembi. Nsati wa yena a a saseke bya xipene. Vito ra yena a a ri Nyeleti. Hakunene nsati wa kona a yo va nyeleti, ngopfungopfu ya mahlahle. A a tlharihile ngopfu, a nga ri wansati wa le Joni. A a ri wo huma exipilongo eka N’walangheni. 13 12. Loko Nghundhu a tshamile exitulwini a ehleketa vutomi bya yena hinkwabyo lebyi a nga byi hanya, a tsundzuka vasati va yena hinkwavo, a swi vona leswaku sweswi a a hlayisiwa hi vana va yena. Mihandzu ya yena leyinene a a sungurile ku dya ntshovelo wa yona. Kambe embilwini ya yena a a swi tiva leswaku a a nga ri na voko lerinene. Hakunene Nghundhu a a tsandzekile ku teka ku kala a ya ongoriwa hi nsati wa n’wana wa yena. Lavambirhi Xikwembu xi va katekisile hikuva va hlayisile tata wa vona ku kala a raha bakiti. Swivutiso 1. Xana hi wahi marito lama endlaka leswaku u kota ku vumba swifaniso swa le miehleketweni mayelana na swimunhuhatwa, mbangu na matshamelo ya swilo eka xitshuriwa lexi? 2. Hlamula u ku “ina” kumbe “e-e”, u tlhela u seketela nhlamulo ya wena. a) Mutsari i munhu wo voyamela tlhelo rin’we loko a hlamusela mhaka. b) Nghundhu a a teke vavasati va mune. c) Pekulani a a ri nsati wa Gombe. d) Vhamisa a a ri xigangu xa Nghundhu. e) Pekulani na Nghundhu va hanye swin’we kufikela emakumu. 3. Xana Pekulani na Nghudhu a va fana hi yini va tlhela va hambana hi yini? 4. Eka xitshuriwa lexi ku na swikombiso swa ku vona mhaka hi tihlo rin’we. Swi tsavule u tlhela u seketela nhlamulo ya wena. 5. Xana timhaka leti nga ka ndzimana ya 10 leti nge vavasati va na tindzimi to tsokombela i timhaka ta ntiyiso kumbe i mavonelo ya munhu? Seketela nhlamulo ya wena. 6. Xivuriso lexi nge “kuwa ro tshwuka ri na xivungu ndzeni” xi vula yini xana? Nhlamuselo ya xona yi hi nyika timhaka ta ntiyiso kumbe mavonelo ya vanhu? 7. Xana “Ku lata rivambu” swi vula yini? 8. Mutsari u vula leswaku Nghundhu “a a nga ri na voko lerinene”. Xana a a swi vulela ehenhla ka yini? 9. Boxa timhakankulu eka ndzimana ya 5. 10. Xana timhaka to seketela hi tihi eka ndzimana ya kona? 11. Xana mahlamuselelo ya mutsari ya timhaka ya hi komba leswaku mavonelo ya yena ya timhaka leti nga eka xitori lexi hi wahi? Seketela nhlamulo ya wena. 12. Xana wena swilo leswi humelelaka eka xitori lexi swi ku endla u twela Nghundhu vusiwana kumbe u nga n’wi tweli? Seketela nhlamulo ya wena. 14 Xiyenge xa 1 13. Tsavula xigaririmi xa ximunhuhato eka ntila wo sungula. 14. Xana xivulwahava “Wa mahlo onge i tindhulwana” i xigaririmi muni? 15. Nyika swikombiso swin’wana swimbirhi swo hambana swa xigaririmi lexi nga tirhisangiki rito onge. 16. Tsavula swikombiso swimbirhi swa xigego Xana rito “dzwururuu” i xihluvi xihi xa mbulavulo naswona ri tirhe ku komba yini eka ndzimana ya 9? 17. Xana loko hi ku “nomo a wu taleriwi hi nambu” hi vula yini? 18. Hikwalaho ka yini rito “friesland” ri tsariwe endzeni ka swirhatana? 19. Hikwalaho kayini swivulwana leswi swi tsariwe endzeni ka swirhatana;“vhamisa, vhamisa pfula hi mina!” “hi wena mani?” 20. Hikwalaho ka yini rito ra HOMU ri tsariwe hi maletere lamakulu 21. Xana tihefemulo leti nga ka xivulwa lexi ti tirhe ku komba yini “Loko dyambu ri kala ri tlhava, ri bombisa miseve ya rona leyo saseka, ri hlekelela hi ku tsaka bya mutekiwa endzhaku ka nkhuvu, vurhongo byi hlongoriwa bya mhuti etinyaweni, ri tsuvuka na swa rona swa mangava ya misava ya nga heriki. Ntirhokaya 1. Fambani mi ya lava switshuriwa leswi ku nga tirhisiwa swihikahato leswi landzelaka. 2. Endlani swivulwa kumbe mi vumba marito laha mi nga ta tirhisa swihikahato leswi: a) Hiko ( . ) b) Hefemulo ( , ) c) Hikohefemulo/hikwana (;) d) Swiangi ( ) e) Xitlhenguso ( _ ) f) Swirhatana swa ntshaho (“ “ na ‘ ‘) g) Mboyamiso h) Swiangi [ ] i) Hikombirhi ( : ) j) Xileshe ( / ) k) Xihlamalo (!) 1.3 Ku tsala papila ra xinghana Xana ndzi tiva yini hi ku tsala mapapila? Mi tsalela vanghana va n’wina tiimeyili. Hambikoko ti nga ri na adirese yo fana na ya mapapila. 15 Ndza tikambela Xana hi swihi swihlawulekisi swa matsalwa leswi mi swi tivaka Xana ma tsala mapapila? Xana mi tsalela vamani? Xana mi ta endla yini loko mi kunguhatela ku tsala papila ro ya eka munghana? Dulu ra marito Rhejisitara: Mahlamari: Maencisi: Masivi: Maendli: Mahlanganisi: Maengeteri: ABC i matirhiselo ya ririmi yo hambanahambana ku ya hi mivangu na ku ya hi vanhu lava ku vulavuriwaka na vona kumbe ku tsaleriwaka vona na ku ya hi xikongomelo xa ku vulavula kumbe ku tsala. Loko u vulavula na nhloko ya xikolo u ta tirhisa rhejisitara ya mafundza kasi loko u vulavula na vanghana va wena u nga tirhisa rhejisitara yo kala mafundza.. U nga tirhisa swivulwana swo fana na wa vona musi. i marito lama hi ma tirhisaka ku komba ku hlamala, ku chuha, ku komba ku chava, ku tsaka ku kombela ku pfuniwa kumbe ku tshikelela mhaka yo karhi. Marito lawa loko ya tirhisiwa ya landzela hi mfungho wa xihlamalo wa (!). I marito lama encenyetaka leswi xiendlo xi endlekiseke xiswona, xik: U wele ehansi a ku puu! I marito lama tirhisiwaka edhawini ya maviti na ku tirhisiwa ku koma ku tshikelela leswaku muendli wa mhaka i mani. I marito lama kombaka swiendlo Mabumabumeri: I marito lama hlamuselaka maviti. I marito lama hlanganisaka swivulwa na mihleketo I marito lama hi byelaka leswaku xiendlo xi endleke kwihi, njhani, kwihi. I yini leswi ndza ha faneleke ku swi dyondza mayelana na swihlawulekisi swa switshuriwa? Ku Ku tsala papila ra xinghana Ku tiva swihlawulekisi swa papila ra xinghana Ku tsala hi ku landzelela magoza Mavumbele ya swivulwa Matsalelo ya tindzimana 16 Xiyenge xa 1 Mahlawulelo ya marito Matirhiselo ya marito, xitayili, na rito Ku lulamisa swihoxo 1.3.1 Swihlawulekisi swa papila ra Xinghana T irhisa rhejisitara ya ririmi ra nkamafundza ku ya eka ra ku va na mafundzanyana. Tsala hi ririmi ro olova leri hanyaka. Kombisa nandzelelano lowu twalaka na ku humelerisa mhaka leyi lavekaka. Ku va na manghenelo, miri na mahetelelo. Ku va na adirese yin’we, ya mutsari, ri kombisa na siku leri ri tsariweke hi rona ehansi ka yona. Ku va na ku xeweta ko kala mafundza/mafundzanya ehansi ka adirese ya mutsari. Mahetelelo ya fanele ku va ya nkamafundza ku ya eka ya mafundzanyana ya landzeriwa hi vito ra mutsari (handle ka xivongo). 1.3.2 A hi dyondzeni hi ta matirhiselo ya swihluvi swa mbulavulo loko ku tsariwa Matirhiselo ya maendli, mengeteri na mabumabumeri ya na nkucetelo lowukulu eka marungulelo na mahlamuselelo ya swilo na timhaka. Ku na maendli lama hlamuselaka mhaka hi ndlela ya ntolovelo kambe ku na lamo tshikelela na ku komba vundzeni bya mhaka. A hi languteni tafula leri nga laha hansi: Tafula ra maendli ba gembetetela/himetela dya honyahonya languta swondzolota sola tshimbisa twisa ku vava Khunguvanyisa nghenelela Kavanyeta susumeta dlidlimbeta wisa/wa diba lumbeta pumba suka endleleni chavuka Loko hi rungula mhaka hi nga endla leswaku yi tsakisa loko ho komba mukhuva, nkarhi na ndhawu leyi swilo swi nga humelela eka yona: 17 Tafula ra maendli Riengeteri ra mukhuva Riengeteri ra nkarhi Riengeteri ra ndhawu ngopfu swinene kahle ku nandziha khwatsi tolo nampundzu, nanhlekanhi, namadyambu, navusiku Hi nkarhi wa mahlambandlopfu Hi nkarhi wa mpimavayeni ehandle ehenhla emakumu etlhelo emahlweni endzhaku 1.3.3 Mavumbelo ya swivulwa Loko mi tsala mi fanele ku tirhisa swivulwa swo hambanahambana leswi landzelaka: Langutisani tinxaka ta swivulwa leswi nga ka 1.2. 3 laha henhla 1.3.4 Ku nwelana na ku khulukelana ka timhaka Loko hi karhi hi tsala timhaka ta hina ti fanele ku nwelana na ku khulukelana Leswi swi nga endleka loko hi tirhisa swilo leswi landzelaka: Mahlanganisi Masivi Maengereteri Mabumabumeri Matirhiselo ya mahlanganisi Loko ku tsariwa ku hlanganisiwa swivulwa leswi nga endzeni ka tindzimana leswaku swi nwelana kumbe ku khulukelana. Ku tlhela ku endliwa leswaku tindzimana leti nga endzeni ka xitshuriwa na tona ti khulukelana. Nkhulukelano wu va kona loko ku tirhisiwa mahlanganisi. Mahlanganisi ya hambana matirhelo ya wona. Swi ya hi ku ri timhaka leti tsariwaka ti komba xivangelo na mihandzu xana, xik: Salani a a twa ndlala kutani u swekile vuswa a dya. A hi langutiseni tinxaka ta tindzimana leti nga laha henhla eka 1.2.4 laha ku hlamuseriweke tinxaka to hambanahambana ta swivulwa na tindzimana na mahlanganisi ya kona. Masivi Masivi ya tirha endhawini ya maviti, ya tirha ku tshikelela mhaka na ku endla leswaku swivulwa swi nwelana kumbe ku khulukelana. Xik: Hahani i munhu wo rhandza vanhu. Vona minkarhi yo tala va rhurhela vanhu endlwini ya vona. N’wana wa vona u tshama a ri karhi a va tsundzuxa leswaku va tivonela leswaku va nga rhurheri na swigevenga. 18 Xiyenge xa 1 Risivinene vona ri sive riviti hahani kambe ri tlhela ri endla leswaku timhaka leti nga ka xivulwa xo sungula na xa vumbirhi ti khulukelana. Ribumabumeri ra mfuwo wa vona ri komba leswaku ku vumbiwa vuxaka exikarhi ka xivulwa xo sungula, xa vumbirhi na xa vunharhu. Ku kombiwa leswaku ka ha vulavuriwa hi hahani. Maengeteri ya hlanganisa timhaka Maengeteri ya nkarhi, mukhuva na ndhawu ya tirha ku hlanganisa timhaka, xik. endzhaku ka, ekusunguleni hi nkarhi wolowo. 1.3.5 Ku tsala ndzimana Mi fanele ku tirhisa swivulwa ku vumba tindzimana. Ku fanele ku va na tindzimana leti landzelaka: ndzimana ya manghenelo; ndzimana/tindzimana ta miri; na ndzimana ya mahetelelo: a yi fanelangi yi va nkomiso wa leswi swi tsariweke. Ndzimana yo hetisela yi fanele ku siya muhlayi na miehleketo kumbe mianakanyo leyi nga ta sala na yena na loko se a rivarile hinkwaswo mayelana na xitsalwana xolexo. A hi kanyingi nkomiso wu endla swoleswo, naswona wu rivaleka hi ku hatlisa. Endzeni ka tindzimana ku fanele ku va na xivulwa lexi nga khoma mongo wa ndzimana kumbe miehleketonkulu. Xivulwa lexi xi seketeriwa hi swivulwa swo seketela na xivulwa xo hetisela lexi katsakanyaka hungu ra ndzimana hinkwayo. A hi languteni swivulwa leswi eka ndzimana leyi nga laha hansi: Pekulani na nuna wa yena Nghudhu Pekulani na nuna wa yena Nghudhu a va lo tekana hi ku fana. Siku rin’wana loko nuna wa Pekulani a ri kwale Joni u twile hi mahungundlela leswaku nsati wa yena Pekulani a nga tikhomi kahle le kaya. Kambe a nga swi kotangi ku vuya hikuva a humbiwile mano hi mubvana loyi a a tshama le makhixini ya Van Riebeeck Park. Xivulwa lexi nga khoma mongo wa ndzimana kumbe miehleketonkulu i “Pekulani na nuna wa yena Nghudhu a va lo tekana hi ku fana”. Swivulwa swo seketela: Loko nuna wa Pekulani a ri kwale Joni u twile hi mahungundlela leswaku nsati wa yena Pekulani a nga tikhomi kahle le kaya. Kambe a nga swi kotangi ku vuya hikuva a humbiwile mano hi mubvana loyi a a tshama le makhixini ya Van Riebeeck Park. 19 1.3.6 Swihikahato Loko mi tsala na loko mi hlela ntirho wa n’wina mi fanele ku tirhisa swihikahato leswi faneleke. A hi languteni swihikahato leswi nga tafuleni leri nga ka dyondzo ya 2 le henhla. Nghingiriko wa 1 Hlayani Papila ra A leri landzelaka kutani mi endla leswi landzelaka: 1. Vulani swikongomelo swa papila leri. 2. Xana ri ya eka mani? 3. Xana vuxaka bya mutsari na muamukeri wa papila leri hi byihi? Nyika swikombiso swo sekeletela mhaka leyi. 4. Xana papila leri ri tsariwe hi ku tirhisa rhejisitara ya mafundha kumbe yo kala mafundha? Seketela nhlamulo ya wena hi ku tshaha swikombiso. 5. Xana rhejiasitara leyi nga tirhisiwa yi fanerile? Seketelani tinhlamulo ta n’wina mi kongomisa eka matirhiselo ya ririmi na xivumbeko xa rona. 6. Hlawula maendli lama nga khoma mongo wa mhaka. 7. Masivi ya tirhisiwe ku komba yini eka papila leri? 8. Hlawulani mabumabumeri eka papila leri kutani mi vula leswaku ya pfuna yini. 9. Langutisani matirhiselo ya vamavizweni eka papila leri mi vula leswaku ya pfuna yini. 10. Xana eka pharagirafu yin’wana na yin’wana ku na swivulwa swa njhani? swivutiso, swi lehile, swi komile, swivulwa swo olova, swo katsana, swo pfilungana, swivulwankatsano-mpfi lungano. 11. Xana xivulwa lexi nga khoma mongo wa ndzimana hi xihi eka ndzimana ya vumbirhi. 12. Xana swivulwa swo seketela swona hi swihi eka ndzimana leyi. Swi tsavule hi xin’wexin’we? 13. Tsavulani swivulwa swa tinxaka to hambana hambana. 14. Vula mahlanganisi lama nga tirhisiwa ku hlanganisa swivulwa kumbe mianakanyo eka ndzimana ya vunharhu. Vulani leswaku ku hlanganisiwe miehleketo kumbe swivulwa swihi. 15. Tirhisani mahlanganisi lama Landzelaka eswivulweni: hambiswiritano, hambileswi, kutani, loko kasi, tanihileswi, nakambe. 16. Vula mahlanganisi lama nga tirhisiwa leswaku tipharagirafu ti khulukelana. 17. Vula swihlawulekisi swa tipharagirafu. Xana ti komba xivangelo na mihandzu (effect) kumbe ku nyika mavonelo, ku longoloxa timaka? Seketela nhlamulo ya wena. 18. Hikwalaho ka yini xivulwana xa ‘UP THE CHIEFS’ xi tsariwe hi ndlela yo voyamisa. 19. Tsavula swihikahato swa ntlhanu leswi nga tirhisiwa eka papila leri. 20 Xiyenge xa 1 Xikambelo ntwisiso: Papila ra xinghana PO Box 17488 KaMakhuva 2829 11 Nyenyanyana 2012 Eka Jamela YYo, kasi ku dyiwa ka Pirates hi Chiefs swi lo vhela swi hi hundzula valala xana? Phela Mabakabaka ya lo na hundliwa vhiki leri nga hundza, wo namba u ku whi, u nga ha ndzi fawuneli, na ku ndzi tsalela u nga ha ndzi tsaleli. Va ta mi dyondzisa ku hanya na vanhu vafana va rirhandzu na ku rhula! Up the Chiefs! Hambiswiritano, tshamani mi ri karhi mi ringeta, ve ndlopfu a yi fi hi rimbambu rin’we - mi ta za mi va phazamisa siku rin’wana. He ka sesi, wa tiva ndzi tsalela ku ku tivisa hi ta Sundhuza. Phela n’wana mhani xikolo a nga ha xi lavi nakatsongo. Yena na xikolo va hundzukile ximanga na kondlo. Sundhuza mixo wun’wana na wun’wana xa yena i ku pfuka a tala na nhova na swixalo emilon’weni na malanga ematihlweni. N’wana manana rhurhi! Loko va hlanganile na vanghana ku tshwa timbangi va dzaha na nyawupe. Loko wo va vona va ri karhi va mpakutela wena sesi, u nga twa na mbilu ya wena yi phatluka hi le xikarhi. Loko a ri mina yena se ndzi tsandzekile ku cinca mahanyelo yakwe. A ndzi ku kumbexana loko ndzi hanya bya xikombiso eka yena u ta jinga a pfuleka mahlo, kambe hayi, ko fana na kwala! Ndzi kombela leswaku mundzuku leri xaka u ta hi vhakela ka ha ri mpundzu, u ta bela mpfundla exilawini. Loko wo hlwela u nge n’wi kumi munhu wa kona. Kumbexana loko o tshinyiwa hi wena a nga va na ndleve. Mina se ndzi swi twile. Futhi a nga kala a ndzi dya hi meno hi ku ala ku layiwa. Makwerhu, ndza ku kombela, tana-vu u ta zama, ve ndzhwalo va ringetela emakatleni. Tsundzuka leswaku ku lova ka mufana loyi i ku fa ka hina tanihileswi hi nga mama hi siyelana. N’wana mhani, swo tala ndzi ta ku hlamusela loko hi vonana A byi ve bya n’wantenyana. Rungula hinkwavo kwaleno Makhanani 21 Nghingiriko wa 2: Ku kunguhata K unguhatelani ku tsala papila ro ya eka munghana kumbe xaka leri mi ri tsakelaka mi n’wi rungulela hi mhaka yin’wana na yin’wana leyi mi yi rhandzaka. Tshamani na vanghana va n’wina mi kunguhatela ku tsala papila ra vunghana. Xikongomelo xa n’wina xo tsala i ku rungulela munghana leswi mi nga tiphinisa xiswona kutani endlani mbubutsabyongo mi tirhisa minongonoko kumbe mepe wa miehleketo. Tsalani marito ya nkoka lama mi nga ta ma tirhisa emasungulweni. Tsalani mahlawuri, maengeteri na maengetelo, swivuriso, swivulavulelo leswi mi nga ta swi tirhisa leswaku timhaka ta n’wina ti tsokombela. Tsalani marito lama mi nga ta ma tsala emahetelelweni ya papila. Loko mi endla mbhubutsabyongo, mi nga tsala miehleketo ya n’wina hi ku tirhisa mepe wa miehleketo, minongonoko, chati ya nandzelelano wa swilo Ku tsala mipfapfarhuto Tsalani mpfapfarhuto wo sungula wa papila mi tirhisa marito na swivulwana hinkwaswo leswi mi nga swi kunguhata loko mi endla mbubutsabyongo. Ku hlela Loko mi hlela mi fanele ku endla leswi landzelaka: Hlutisisa mahlawulele ya marito, swivumbeko swa swivulwa na swa tindzimana (nghenisa vuxokoxoko byo engetela, tirhisa marito lama hlanganisaka timhaka. Susa marito lama nga na tinhlamuselo to tala to kanganyisa, vunyingi bya marito, marito lama nga pfuniki nchumu, ririmi ro kala mafundza na ririmi ro pfatlanya van’wana. Hlela vundzeni, xitayili na rhejisitara. Tirhisa swihikahato, mapeletelo na ntivoririmi hi ndlela leyinene na hi mfanelo. Lulamisa mpfapfarhuto wo hetelela. Andlala xitshuriwa. Ntirhokaya Famba mi ya tsala mpfapfarhuto wo hetelela mi ta wu nyika mudyondzisi mundzuku. Hlelani mapapila n’wina mi tirhisa nongonoko wo kambela lowu nga ka ka switandzhaku. 1.4 Ku yingisela: Xikambelantwisiso Ku yingisela na ku hlaya a swi hambanangi ngopfu. Loko mi yingisela vanhu kumbe mahungu ku na swilo leswi mi swi yingiselaka. Mi yingisela 22 Xiyenge xa 1 matirhiselo ya ririmi hi vuxoperi. Mi kota ku vona loko timhaka ti ri ta ntiyiso kumbe ku ri mavonelo ya munhu, mi bvumba na ku kumbetela leswi va nga swi vulangiki, mi kota ku twisisa nandzelelano wa timhaka na ku angula loko va mi vutisa swivutiso. Xana mi tiva yini hi mhaka yo yingisela Minkarhi yo tala mi yingisela mbulavulo kumbe xipichi xa varhangeri va n’wina leswaku mi ta hlela leswi va nga swi vula. Mi tiva ku bvumba, ku kumbetela na ku lemuka matirhiselo ya ririmi hi vuxoperi. Mi yingisela mahungu. Mi yingisela loko vadyondzi va karhi va dyondzisa mi ri na xikongomelo xo kuma vuxokoxoko byo karhi. Ndza tikambela Xana ndza swi kota ku hambanisa timhaka ta xiviri na mavonelo ya munhu loko ndzi yingisela? Xana ndza swi kota ku twisisa matirhiselo ya ririmi ro onga na ririmi ro tlhontlha matitwelo? Xana ndza swi kota ku twisisa mboyamelatlhelo kumbe ku vona mhaka hi tihlorin’we eka mbulavulo? Xana ma ha fanele ku tiva yini? Mi fanele ku tiva ku yingisela hi swikongomelo swo hambahambana: Ku nga va ku yingisela hi xikongomelo xo kuma vuxokoxoko byo karhi, mi nga yingisa hi xikongomelo xo kuma vuxokoxoko. Mi fanele ku tilulamisela ku yingisela. Mi fanele ku kota ku vona loko timhaka ti ri ta ntiyiso kumbe ku ri mavonelo ya munhu, mi bvumba na ku kumbetela leswi va nga swi vulangiki, mi kota ku twisisa nandzelelano wa timhaka na ku angula loko va mi vutisa swivutiso. Ku lulamisela ku yingisela Nghingiriko wa 1 1. Xana mi tshama mi swi twa leswaku n’wana a nga kaneta vatswari va yena? 2. Nyikani xitori lexi mi xi tivaka xa n’wana loyi a nga kaneta vatswari va yena? 3. Xana n’wana loko a kaneta mutswari wa yena hi ri u n’wi endla yini hi Xitsonga? 23 Nghingiriko wa 2 Mudyondzisi u ta mi hlayela xitshuriwa leswaku mi ta hlamula swivutiso kumbe mi yingisela xi rhekhodiwile kunene. Swimunhuhatwa swi tivulavulela hi swoxe. Ndzi mi pfuna yini? Loko mi tsandzekile ku tivekela mali ya n’wina loko ma ha tirha, mi ku mi ta pfuna hi mina loko ndzi tirha, mi tshwile! Ndzi hava mali yo nyika un’wana. U tata wa mina hi leri nge yini u ri xisiwana hi ndlela leyi? U lava ku ndzi nyumisa exikarhi ka swichudenikulorhi? U ehleketa leswaku ndzi tikarhatela yini ndzi ku tivisa leswaku u tata wa mina emahlweni ka vana vo huma eJoni?” Ku phyandleka Nyokana bya kuwa leri hehliweke hi xivungu. Hlamalani o xi biku, a rila. Kwalaho wa hoxa n’wana mhani,” ku vula Tshameleni. Xana a hi yena tatana loyi u ngo n’wi hlamba? “Hatlisa u pfala xinon’wana xa wena! Swona a wu ta vulavula yini hikuva va ku dyise khale! i tata wa wena u ri swaku, ku nga ri mina!” Ku vula Nyokana hi ku wachuta na xivokwana xa vufana. “Ma yi vona nyoka kunene u lo kumana na yini hi ka Nyokana wa kona? Futhi miringo leyi nga ta vona hi mina! (A ku xi biku!) A mi tsutsumeli le ka Nenge wa Nsuna mi ya n’wi kombelela mitsembyani!” ku vula hahani wakwe hikuva a a ehleketa wonge kumbe o lava ku khomiwa hi rihuhu. “A hi ku kumbexana! Phela rihuhu a ri sukeli kule, mina a ndzo hlamala leswaku jaha ro xonga ku fana na wena ri nga hlamba mutswari wa rona xana?” ku sasela hahani wakwe. “I mani mutswari wa mina? Manana u fe khale. Loko mi lava ku ndzi nyunyetela rihuhu, ndzi nyunyeteleni kahle, kambe n’wana mhani a nga sali a hlupheka!” ku vula Nyokana. Hlamalani o nato njhekenjheke! Nkarhi lowu a ku lo mpoti! Vanhu va switandi a va lo gigigi, hi makhumbi ya tindlu ta vona va yingisela. Ndzhuti wa leswaku Nyokana u le ku dyondzeleni vuthicara a wu lo nkwee! Nyokana a bava a tlhela a khalakhasa, a hlamba swandla a hoxa tata wa yena. A hetelela hi ku raha hlambetwana lowu a wu ri tlhelo ka yena a ntlokola a khoma ndlela a kongoma eka Chauke laha a ku tshama munghana wa yena Mabikiri. 24 Xiyenge xa 1 Swivutiso 1. Hlamula u ku “ina” kumbe “e-e” kutani u seketela nhlamulo ya wena: a) Mana wa nyokana wa ha hanya. b) Vito ra ndzisana ya Hlamalani i… c) Nyokana a a ri thicara. d) Tata wa Nyokana a a tirha. 2. Eka ndzimana leyi nga hlayiwa ku na xikombiso xa ku vona mhaka hi tihlo rin’we boxa xikombiso xa kona. 3. Xana i mani munhu loyi ku nga vuriwa leswaku u dyisiwile eka xitshuriwa lexi. 4. Xana i mani loyi a a ehleketa leswaku Nyokana a a ri na rihuhu? 5. `Tsavulani marito mambirhi yo tlhontlha matitwelo eka ndzimana leyi. Xana u vule leswaku ku endliwa yini leswaku ku ta herisiwa rihuhu ra Nyokana? 6. Xana i ncini xilo lexi nga rahiwa hi Nyokana loko a nga si famba? 7. Matikhomelo ya Nyokana ya tekiwe tanihi mihlolo. Xana hi wahi marito lama nga vuriwa hi un’wana ku vula mhaka leyi? 8. Xana vito ra Nyokana ri fambelana njhani na swiendlo swa yena ku ya hi leswi nga eka ndzima leyi? 9. Xana xiphiqo lexikulu lexi Nyokana a nga na xona i yini? 10. Nyokana a ri munhu wo vona mhaka hi tihlo rin’we. 11. Mutsari u tirhise rito rihi ku vula leswaku nyokana a tihumese ndzhuti wa ku va a dyondzela vuthicara. 12. Nyika ndzimana leyi nhlokomhaka leyi faneleke. 1.5 Mbangu na swimunhuhatwa eka matsalwa Xana i ncini leswi se mi swi tivaka mayelana na swihlawulekisi swa switshuriwa Mi tiva tinovhele na swihlawulekisi swa tona. Tinxaka ta mitsheketo. Swihlawulekisi swa tinxaka ta mitsheketo. Loko mi rungula switori mi vula nkarhi na laha timhaka ti humelelaka kona (mbangu). Loko mi rungula switori mi tala ku longoloxa timhaka mayelana na ku landzelelana ka swilo. Loko mi hlaya kumbe ku rungula switori mi komba leswaku mhaka yo karhi yi humelele hikwalaho ka yini. 25 Ndza tikambela Xana hi yihi mimbangu leyi ndzi yi tivaka? Xana ndzi lukisa ku yini timhaka loko ndzi rhungulela van’wana? I ncini lexi ndza ha faneleke ku swi dyondza mayelana na swihlawulekisi swa switshuriwa Mi ta dyondza hi ta mbangu na ku twisisa vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka swiendlo, swimunhuhatwa na mbangu. Mi ta dyondza hi ta swimunhuhatwa na vumunhuhati. Mi ta dyondza hi ta kungu (malukele ya timhaka eka novhele na le ka mitsheketo). Mi ta dyondza hi ta ntirho wa murunguri. A hi dyondzeni swihlawulekisi swa matsalwa 1.5.1 Mbangu eka matsalwa E ka matsalwa yo fana na tinovhele, swihungwana, mintlangu na le ka swin’wana switlhokovetselo ku na mbangu na vundzhaku. Mbangu hi laha timhaka ti humelelaka kona ku katsa na nkarhi kumbe matshamelo ya swilo.Nkarhi ku nga vuriwa nhweti, siku, malembe xidzana kumbe nkarhi wa yelana na matimu yo karhi ku fana na nkarhi wa xihlawuhlawu na nkarhi wo ta endzhaku ka xihlawuhlawu. Eka mbangu lowu ku na swimunhuhatwa. Mbangu na vundzhaku bya swimunhuhatwa swi na nkucetelo eka swiendlo swa swona xik. Loko ku ri na xinyami vanhu va tala ku endla swo biha, n’wana wo ka a nga hlayisiwi hi vanhu lavakulu a nga va na swiphiqo swo nghena xikolo. 1.5.2 Swimunhuhatwa na vumunhuhati eka matsalwa Swimunhuhatwa i vanhu/swiharhi (eka mitsheketo i van’wampfundla na van’wana…) lava ku vulavuriwaka hi vona kumbe lava va endlaka swiendlo swo karhi eka matsalwa. Swimunhuhatwa eka matsalwa swi munhuhatiwa kumbe ku paluxiwa hi tindlela leti landzelaka: Leswi ximunhuhatwa xi swi vulaka hi vutomi bya xona. Leswi swimunhuhatwa swin’wana swi vulaka swona hi ximunhuhatwa xo karhi. Leswi mutsari a swi vulaka hi ximunhuhatwa. Xivumbeko, maambalele, mitirho, swiyimo, ku dyondzeka, mavonelo ya vutomi ya na mintolovelo ya swona’leswi va swi tsakelaka. Ku na tinxaka to hambanahambana ta swimunhu atwa eka matsalwa. Ku na ximunhuhatwankulu: i ximunhuhatwa lexi timhaka ti rhendzelekaka eka xona. Hi xona lexi nga na mintlimbo leyi xi ringetaka ku huma eka yona. 26 Xiyenge xa 1 Xisihalali: i ximunhuhatwa lexi xi kanetanaka na ximunhuhatwankulu na ku xi vangela mintlimbo. Muluthanyi: i ximunhuhatwa lexi tshivelelaka ndzilo exikarhi ka ximunhuhatwa nkulu na muluthanyi. Swinunhuhatwa swi nga tlhela swi avanyisiwa mayelana na ku cinca ka swona ku na swimunhuhatwa leswi landzelaka: Ximunhuhatwandlandlamuka: i ximunhuhatwa lexi cincaka mahanyelo na mavonelo ya vutomi, xi nga sungula xi ri mubihi kambe xi hetelela xi hundzukile kumbe xi nga sungula xi lunghile kambe xi hetelela xi nghene eka vubihi. Ku va munhu a ri ximunhuhatwandlamuka swi komba leswaku i munhu loyi a hanyaka a nga va na swihlawulekiso leswinene kambe siku rin’wana a hlundzuka na yena kumbe a ri munhu wa xigevenga wa tihanyi kambe a pfa a va na ntwelavusiwana. Ximunhuhatwankandlandamuko: Ximunhuhatwa lexi nga nciciki mahanyelo na mavonelo ya vutomi. Nghingiriko wa 1 Tlhelani mi hlaya ndzimana leyi nga ka Nghingiriko wa 2 ya ‘Ta muti wa Nghudhu’. Swivutiso 1. Vumbelelani timhaka leti mi ehleketaka leswaku ti humelele exikarhi ka tindzimana ta 9 na 10 na 11. 2. Xana ximunhuhatwankulu i mani eka xitori lexi? 3. Xana valuthanyi i vamani? 4. Vulani marito lama hlamuselaka swimunhuhatwa leswi nga ka ndzimana leyi. 5. Xana ya mi tsakisa marito lama nga tirhisiwa loko ku hlamuseriwa swimunhuhatwa? 6. Xana n’wina mi nga tirhisa marito wahi ku hlamusela swimunhuhatwa swa kona? 7. Xana timhaka ti humelele kwihi? 8. Xana swiendlo swa swimunhuhatwa swa fambelana na mivangu leyi swi nga ka yona? Seketalani tinhlamuselo ta n’wina. Ntirhokaya Fambani mi ya hlaya tinovhele leti mi hlawuleriweke tona kutani mi endla leswi landzelaka. Hlamusela leswaku swimunhuhatwa swa kona i swa njhani mayelana na tinxaka leti landzelaka: 1. Ximunhuhatwandlandlamuko 2. Ximunhuhatwankulu 27 3. Xisihalali 4. Muluthanyi 5. Tekani ximunhuhatwankulu na xisihalali mi vula leswaku i vanhu va njhani. 6. Vulani tindlela leti mutsari a nga ti tirhisa ku hlamusela swimunhuhatwa. 7. Uri vanhu va njhani? 8. Hlamusela ku fambelana ka swiendlo na mbangu. 1.6 Mfuwo wa rixaka: Mintsheketo Xana se ndzi tiva yini hi mfuwo wa rixaka? Leswaku mfuwo wa rixaka wu anamile swinene. Wu katsa mintsheketo, swiphato swa ndhavuko laha ku phatiwaka vanhu, swivongo na ntumbuluko leswaku mfuwo wa rixaka wu katsa swivuriso na swivulavulelo leswaku mfuwo wa rixaka wu katsa mitshayilo na mitlangu ya vana. Leswaku mfuwo wa rixaka wu katsa mintsheketo ya tinxakaxaka. Leswaku mfuwo wa rixaka wu katsa tinsimu ta tinxakaxaka. Leswaku mfuwo wa rixaka khale ka wona a wu hanya emilon’weni ya vanhu, kambe namuntlha ya tsariwa leswaku yi ta hlayiseka. Leswaku mfuwo wa rixaka wu wela eka matsalwa hambileswi wu nga tsariwiki hi ndhavuko. Xana ndza ha fanele ku tiva yini? Mitsheketo Eka matsalwa ya ndhavuko kumbe ya xikhale ku na tinxaka timbirhi ta prozi, ku nga prozi yo rungula na prozi ya xivumbeko xa nkancinco. Leyo rhanga (prozi yo rungula) hi yona leyi katsaka mintsheketo. Prozi leyin’wana ya vumbirhi i prozi yo dyondzisa. Yona yi katsa swivuriso, swivulavulelo na switekatekisana/mitshayilo/ tithayi. Hi ta sungula hi prozi yo rungula. Nghingiriko wo tikambela: Ku hlaya na ku vulavula. Hlaya u ri wexe hi mbilu switshuriwa swinharhu leswi landzelaka kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka switshuriwa hi ku tsala ebukwini ya wena ya switoloveto: 28 Xiyenge xa 1 Xitshuriwa xa A Garingani wa garingani Garingani Masiku lawa eJoni ku tshama vanhu va tinxakaxaka. Ku na Valungu na Vantima na Makhaladi na Maindiya na Mayuda na van’wana lava ku hlaya vona kungo va ku twa khwiri ku pandza. Rixaka ra vantima ri tlhela ri va na tin’wana tinxaka to fana na Vatsonga, Vasuthu, Vavhenda, maqhoza, Mazulu, Mandhevele na tin’wana tinxaka. Ku vuriwa leswaku khaleni wa khaleni vanhu lava a va nga rhandzani, va hamba va pfukelana va lwa tinyimpi to chavisa. Lava a va lwa ngopfu na ku hlasela van’wana hi lava a va tshama etihositele. Tihositele a ti ri kona hinkwakokwako, eSoweto, ePitori, Eastrand na kun’wana. Hambiswiritano, loko malembe ya ri karhi ya famba, vanhu lava va ta tlhela va hundzuka un’we va fana hi ku hetiseka hikuva se va dya swakudya swo fana, va tshama etindlwini to fana, va nghena swin’we xikolo na ku tirha swin’we. Pthu, choyoyoo! Xa mina i vulombe Xitshuriwa xa B Garingani wa garingani! Garingani! Khale, ka khale, khalee, A ku ri na wanuna un’wana a ri na vasati vambirhi, Nsati lonkulu a a ri na vana va makondlo, Kasi lontsongo a a ri na n’wana wa nhwanyana wo saseka. Nsati lonkulu a a vondzoka nsati lontsongo, Hiloko siku rin’wana loko nsati lontsongo a yile emasin’wini, Nsati lonkulu o khoma xinhwanyetana a dlaya va dya na vana va yena va makondlo. Va dya va tiphina va ri karhi va yimbelela va tlulatlula va ku: “swanandziho ku nandziho” “swanandziho ku nandziho” Loko nsati lontsongo a vutisa hi n’wana wakwe, lonkulu a ku yena a nga n’wi vonangi, Kasi nhongana ya kona yi nga va vona loko va dlaya xinhwanyetana va dya Nhongana yo suka yi ya byela nuna wa vona Gengerere, nuna hi ku hlundzuka o teka xihloka. A dlaya nsati lonkulu na vana va yena va makondlo. Loko va heta ku fa, hiloko swiphemu swa xinhwanyetana leswi a va swi dyile Swi huma eka vona swi hlangana. Kavaloko xi vuyile xinhwanyetana. Ku va ntsako lowukulu emutini. Pthu, choyoyoo! Xa mina i masonja. 29 Xitshuriwa xa C Garingani wa garingani! Garingani! Khaleni wa khaleni Etikweni rin’wana ra le kule N’wansuna a a ri yena hosi ya swihari hinkwaswo swi luva yena. Siku rin’wana o pfuka a file. Pthu, choyoyoo! Xa mina i xithuthuthu. Nghingiriko wa 1 Swivutiso 1. a) Xana switshuriwa leswi swi fana hi yini? b) Hi ku tiva ka wena, xana ntsheketo i yini? c) Ku ya hi nhlamuselo ya wena ya ntsheketo, xana switshuriwa leswi swa fanela ku va mitsheketo? Hikwalaho ka yini u vula tano xana? 2. Tshamani hi vambirhimbirhi: a) mi bula hi tinhlamulo ta n’wina. b) mi tsala ebukwini ya switoloveto leswaku hi kwihi laha mi pfumelelanaka kona? c) mi tsala ebukwini ya switoloveto leswaku hi kwihi laha mi hambanaka kona? A hi dyondzeni hi ta mintsheketo 1.6.1 Xana ntsheketo i yini? Ntsheketo i muxaka wa xitori, ngopfungopfu swa swikholwakholwana. I marungula ya timhaka ta khale leti vanhu a va tihundzisela eka lavatsongo hi ku va rungulela tona kunene hi nomo leswaku ti ta hlayiseka loko na vona va ti hundzisela eka van’wana loko se va kurile. Munhu u tsheketela hi nomo a ri karhi a tirhisa na swikoweto swa miri swo hambanahambana na xikandza ku komba matitwelo yo karhi yo fana na ntsako, ku hlundzuka, ku chava na swin’wana. Xana ku tsheketa mani, a tsheketela mani? Hakanyingi ku tsheketa/garingeta vanhu lavakulu va tsheketela/garingetela vana lavatsongo. Khale vagaringeti a ku tala ku va vaxisati, h.l. vakokwana, vahahani na vamanana kumbe vasesi. Lava hi vona vanhu lava a va tala ku kumeka emakaya. Vaxinuna na vona a va garingeta loko va ri kona, kambe vavanuna vo tala a va nga kumeki hikwalaho ko tirhela ekule na makaya 30 Xiyenge xa 1 ya vona. Nakambe ya vona mitsheketo a yi hambana na ya vamanana hikuva vona a va nga garingeti hi ta swihari na swa timhaka ta mindyangu. Hikwalaho ka mitokoto ya vona yo hambana na ya vaxisati, ya vona mi tsheketo a yi tala ku va marungula ya timhaka ta tinyimpi ta khale ta ku pfukelana ka tinxaka na matiko ya misava. A va rungula matimu ya tihosi na tinghwazi. Xana ku tsheketeriwa rini, kwihi? Ku tala ku tsheketeriwa/garingetiwa namadyambu hi nkarhi wa maxuxu ku nga si etleriwa. Vanhu a va titshamela exitangeni kumbe exivaveni (va ri karhi va orhela ndzilo loko ku titimela), va tidyela tidyela swakudya swo hambanahambana swa le masin’wini swo fana na tindluwa, timanga, swigugu, swifaki, makwembe na swin’wana na swin’wana. A ku tsheketiwa hi nkarhi lowu hikuva hakanyingi hi minkarhi yoleyo vanhu va va va khumukile eka mitirho ya vona yo hambanahambana ya ku fana na ku risa, ku rima masimu, ku hlantswa swiambalo na swin’wana na swin’wana. Ku tsheketa nanhlekanhi a swi yirisiwa hikuva a ku tshembiwa leswaku loko munhu a tsheketa nanhlekanhi, vatswari vakwe va ta fa kumbe tata wa yena a guvuka mpandhla. Munhu loyi a a pfumeleriwa ku tsheketa nanhlekanhi, hi loyi se a a loveriwile hi vatswari. Xikongomelo xo sivela vanhu ku garingeta nanhlekanhi a ku ri ku va sivela ku tshika mitirho ya vona va yengiwa hi ku rungula kumbe ku yingisela mitsheketo. 1.6.2 Tinxaka ta mitsheketo Xana mintsheketo ya fana hi vundzeni bya yona ke? E-e, mtsheketo a yi fani. Ku na tinxaka to hambanahambana ta mitsheketo to fana na leti landzelaka: Mintsheketonhlamuselo ya ntumbuluko wa swihari Mintsheketo ya swikholwakholwana Mintsheketo ya swihari Mintsheketodyondzo ya swihari Mi tsheketomatimu 1.6.2.1 Mintsheketonhlamuselo ya ntumbuluko wa swihari Mitsheketo yi tala ku vulavula hi vanhu na makhema na swigono. Hakanyingi vanhu lava va hanya vutomi bya ntolovelo laha va nga na miti, va fuwa na swihari swa ntolovelo swo fana na tihomu na timbuti. Ntsheketontumbuluko wa swihari i ntsheketo lowu hlamuselaka swin’wana swa ntumbuluko wa swihari. Ntsheketo wa muxaka lowu wu hambana na wa swikholwakholwana swa laha hakanyingi swimunhuhatwankulu swa kona swi nga swikwembu kasi laha i swihari. Xikombiso: lexi endleke leswaku mbila yi pfumala ncila. 31 1.6.2.2 Mintsheketo ya swikholwakholwana Ntsheketo wa swikholwakholwana hi lowu talaka ku hlamusela ntumbuluko wa swilo hi ndlela ya swikholwakholwana. Wu hlamusela swilo/timhaka leti nga humelela khale swinene, leti voyamelaka ngopfu eka swa vukhongeri, to fana na “leswi rifu ringa tisa xiswona eka vanhu”. Mintsheketo ya muxaka lowu yi tala ku runguriwa hi vakulukumba va rungulela lavatsongo hikuva a hi mitsheketo yo hungasa na tsakisa vana, kambe i mitsheketo yo dyondzisa. Mintsheketo ya swihari i mitsheketo leyi swimunhuhatwa swa yona swi nga swihari. Swihari swa kona swi hanya ku fana na vanhu, swi va na miti na vana; swi dya swakudya swi nwa na byalwa tani hi vanhu va kunene. 1.6.2.3 Mitsheketodyondzo ya swihari Mitsheketodyondzo ya swihari i muxaka lowu eka wona ximinhuhatwanhkulu xi nga xihari naswona ntsheketo wa kona wu hela hi ku boxa dyondzo ya ntsheketo yi va erivaleni, xikombiso, eka tsalwa ra N’wampfundla-N’waxisana (Junod, 1940) ntsheketo lowo rhanga wa Mpfundla wu khoma mfenhe hi ku yi celela ncila wu hela hi ku tsariwa ka dyondzo leyi nge; “u nga tshiki vanhu va ku tumbelela Hambi u pfumala mahlo exikosini, Xiya, u tlhariha, hikuva n’wampfundla A nga ku celela ncila, u nga voni!” Xiya leswaku ntsheketo wu fanele ku va xitori. Xitori lexi xi fanele ku vulavula hi swilo/timhaka ta khale swinene. 1.6.2.4 Mitsheketomatimu Mitsheketomatimu i mitsheketo leyi vulavulaka hi vanhu ntsena. Mitsheketo leyi yi tala ku rungula timhaka ta ntiyiso leti nga tshama ti humelela khaleni wa malembe. Nhlokomhaka leyi nga toloveleka eka muxaka lowu wa ntsheketo i ya tinyimpi, tihosi na tinhenha ta rixaka ro karhi. Hakanyingi mitsheketo ya muxaka lowu yi runguriwa hi vakhalabya lava van’wana va vona va lweke tinyimpi eka malembe lama khale. Xikombiso: ntsheketo wa kona wu nga vulavula hi tihosi to fana na vaXaka, vaManukusi (Nghunghunyana), va Magigwana, vaMuzila na vaMawewe, na van’wana na van’wana. Hambiswiritano, eka Xitsonga mitsheketo ya muxaka lowu ya kala swinene. Eka Xisuthu ku kumeka mitsheketo yo fana na “vukhale bya Marangrang”, leyi nga xikombiso xa muxaka lowu wa ntsheketo. 1.6.3 Swimunhuhatwa eka ntsheketo Tanihi le ka novhele na ntlangu na xihungwana, handle ka swimunhuhatwa, ku hava xitori! Ntsheketo na wona wu na swimunhuhatwa. Na kwala hi kuma ximunhuhatwankulu, xisihalali, muluthanyi/mulwisi, nasw.nasw. Tsundzuka 32 Xiyenge xa 1 leswaku eka ntsheketo ximunhuhatwa a xi boheki ku va munhu wa xiviri. Ku nga ha va swidajana, swigono, swikokovi swa fana na tinyoka na tingwenya, xihari, xifuwo, ribye, khuwana nasw.nasw. leswi hi ntumbuluko swi nga hanyiki. Swimunhuhatwa swa ntsheketo leswi nga riki vanhu, swo fana na swihari, swifuwo na swilo swa ntumbuluko swo fana na maribye na mirhi swa munhuhatiwa, h.l. swi nyikiwa swihlawulekisi swa vanhu. Hi ndlela leyi, swiendlo swa swona swi yelana na swiendlo na mahanyelo ya vanhu hikuva xikongomelonkulu xa ntsheketo i ku dyondzisa vana hi ta mikhuva na mahanyelo ya vanhu. Swilo swa ximanguva lawa a swi vumbi xiphemu xa mfuwo wa rixaka. Xikombiso: swi ta va swi nga tshamisekangi ku twa leswaku N’wampfundla a a tshame emasofeni a hlalele ntlangu wa bolo eka TV! Ha swi tiva leswaku swilo swo tano i swilo swa tolo kunene; i swa masiku wolawa; i swilo leswi a swi nga ri kona khale ka masiku. 1.6.4 Xivumbeko xa ntsheketo Xana ntsheketo wu na xona xivumbeko? Ina, ntsheketo wu na xona xivumbeko. Ntsheketo wun’wana na wun’wana wu na masungulo, miri na mahetelelo. Vuxokoxoko u ta nyikiwa byona eka tindzimana leti landzelaka. Ntsheketo wu nga aviwa hi swiyenge swinharhu: masungulo, miri na mahetelelo. Ntsheketo wo tsariwa wu teka xivumbeko xa xitlhokovetselo tani hileswi wu ringetaka ku veka miehleketo hi ntila. Kambe lowu nkucetelo wa matsalelo ya Xilungu. Xivumbeko lexi xi hi ndlela leyi: 1.6.4.1 Masungulo Ntsheketo wun’wana na wun’wana wu sungurisa xileswi: Garingani wa garingani! Garingani! Marito lamo rhanga ya vuriwa hi mugaringeti, yi ri ndlela yo tiphata. Ntila lowa vumbirhi wu vuriwa hi vayingiseri yi ri ndlela yo vula leswaku va lulamerile ku twa ntsheketo wa yena. Marito lama mugaringeti a nga ma vuyelela kambirhi-kanharhu kumbe kufikela loko a tikhorwisile leswaku vanhu se va n’wi yingiserile. Ku sungula ntsheketo hi ndlela leyi swi nyika mugaringeti nkarhi wo vuyisa miehleketo ya yena na ku nyika vayingiseri nkarhi wo tilulamisela ku yingisela va tshamisekile. Manghenelo ya ntsheketo ya teka xivumbeko xa n’wangulano. Loko mugaringeti a ri karhi a tiphata tano, vayingiseri va fanele ku komba leswaku se va tshamisekile; se va lulamele ku yingisela ntseheketo hi ku hlamula va ku, “garingani!”. Leyi i ndlela yo nyika mugaringeti mpfumelelo wo sungula ntsheketo wa yena. 33 1.6.4.2 Miri wa ntsheketo Loko mugaringeti se a tikhorwisile leswaku vayingiseri va n’wi lombe tindleve, u nghena emhakeni a rungula ntsheketo wa yena. Laha vayingiseri a va ha boheki ku hlavelela va ku “garingani”, se vo yingisela kunene va ri karhi va komba ku landzelela ntsheketo hi ku cinca ka swikandza swa vona loko va kombisa ku chava, ku tsaka kumbe ku kanakana. Eka mintsheketo leyo tsariwa, miri wa ntsheketo wu vumbiwa hi tindzimana. Nhlayo ya tindzimana yi ta hambanahambana ku ya hi ntsheketo na mutsari wa wona. Xin’wana lexi kumekaka eka ntsheketo i n’wangulano na risimu. Loko mugaringeti a yimbelela risimu, vayingiseri lava ri tivaka risimu ra kona na vona va fanele ku hlavelela va yimbelela na yena. Hakanyingi loko vayingiseri va nga ri tivi risimu ra kona, mugaringeti u va dyondzisa rona. Risimu ri na ntirho wo hlawuleka eka ntsheketo. Yin’wana ya mintirho ya risimu eka ntsheketo hi leyi landzelaka: Xo sungula, i ndlela leyi mugaringeti a yi tirhisaka ku lunga ntsheketo wa yena leswaku wu nandziha. Phela loko ntsheketo wu nga nandzihi, wu phyama, vayingiseri va borheka kutani va sungula ku khudzehela, va nga ha yingiseli. Wun’wana wa mitlhontlho ya mugaringeti i ku endla leswaku vayingiseri va nga khudzeheli na switsongo, va yingisela va ri karhi va angula hi tindlela to hambanahambana eswikandzeni swa vona kukondza ntsheketo wu ya ku chapu! Xa vumbirhi, loko mugaringeti a suma risimu, u tinyika nkarhi wo wisa, a vuyetela miehleketo ya yena, a titsundzuxa vuxokoxoko bya ntsheketo byo fana na mavito ya swimunhuhatwa, ndhawu na nxaxamelo wa timhaka. Xa vunharhu, hakanyingi risimu ri pfuneta ku kurisa kungu ra ntsheketo, hi leswaku ri yisa xitori emahlweni. Hakanyingi ri komba leswaku ku na mhaka leyi nga ta humelela. Xikombiso, eka ntsheketo wa Vakon’wana (Rikhotso, 1991:45) lowu nga laha hansi, majaha lawa a ya ri vakon’wana a ya hamba ya yimbelela nghoma loko ya ri eku hloteni. Loko ya kala ya yimbelela nghoma ya kona, a ya hundzuka timhisi. Vona ntshaho wa ntsheketo lowu landzelaka: “Kunene majaha wu va ntirho wa vona, Wo hlota masiku na masiku, Loko vanhwanyana va tirha mitirho ekaya, Loko va ri kwale nhoveni, Va hamba va yimbelela nghoma: Tsotsotso, wa ndzi kanganyisa n’wananga Gaza, Wa ndzi kanganyisa. Tsotsotso, wa ndzi kanganyisa n’wananga Gaza, 34 Xiyenge xa 1 Wa ndzi kanganyisa. Pfopfopfo, wa ndzi kanganyisa n’wananga Gaza, Wa ndzi kanganyisa. Loko muteki na nxangwana va ri karhi va yimbelela hi ndlela leyi, Va sungula ku tin’wayetela va huma mavoya, Va hundzuka timhisi va sungula ku hlota swihari.” Minkarhi hinkwayo loko ku kala ku yimbeleriwa risimu leri, vayingiseri se va swi tiva leswaku vakon’wana va ta sungula ku titshuva kutani va hundzuka timhisi. Handle ka sweswo, risimu ri pfuneta ku vumba n’wangulano eka ntsheketo. Xikombiso: vona n’wangulano eka ntshaho wa ntsheketo wa “Jolovela” laha hansi: “Hi siku ro sungula N’wankuku a vindzuka, A fika a hala mbita a yi tseleka exitikweni, Loko byi vupfi le a phama vuswa, A fika a yimbelela enyangweni wa nuna a ku: Jolovela wo jolovela, Mkhaji wanga, Ndi wena Jolovela, wo jolovela, Ndi wena Mkhaji wanga, Jolovela, Hi me N’wankuku Jolovela, Ndzi N’wankuku, ndzi N’wankuku Jolovela…! Hiloko Jolovela a angula a ri endlwini a ku: U rhwale yini? U rhwale yini? U rhwale yini Mkhaji wanga? N’wankuku na yena a hlamula hi ku yimbelela: Ndzi rhawale vuswa Jolovela, ndzi rhwale vuswa. Jolovela a tlhela a hlamula hi ku yimbelela: Tana na byo’, Tana na byo’ Mkhaji wanga.” Nakambe risimu ri nyika vayingiseri nkarhi wo ehleketisisa hi ntsheketo; ri va nyika nkarhi wo kombisa leswaku va ha hanyanya, a va khudzeheli. Leswi swi endla leswaku vayingiseri va va xiphemu xa ntsheketo kusukela emasungulweni ku fikela emakumu ka wona. 1.6.4.3 Mahetelelo Hi ntolovelo ntsheketo wu hela loko mugaringeti a vula marito lama landzelaka: “Pthu choyoyoo!” kumbe “Thu choyoyoo!” kumbe “Tshwu choyoyoo!” Rito lero rhanga ri encenyeta ku tshwuteriwa ka marha hikuva mugaringeti u vula a ri karhi a phela marha ehansi kumbe endzilweni. Loko a heta ku vula sweswo, u tihlawulela nchumu wihi kumbe wihi lowu a wu rhandzaka ngopfu, xikombiso a nga ku: 35 “Xa mina i…dulu ra timanga/tshanga ra tihomu/xihlenge xa vulombe, nasw. Vayingiseri na vona va tihlawulela leswi va swi rhandzaka. Nghingiriko wa 2 Tshamani hi mintlawa mi hlamula swivutiso leswi landzelaka mayelana na dyondzo ya mitsheketo leyi mi yi kumeke laha henhla: 1. Xana dyondzo leyi ya ma cinca mavonelo ya wena ya leswi ntsheketo wu nga swona eka switshuriwa leswinharhu swi nga laha henhla? Kanelani ku hambana loku dyondzo leyi yi ku vangeke eka mavonelo ya n’wina. 2. Longoloxani timhaka leti mi vonaka ti ri swihlawulekisi swa ntsheketo. 3. Eka mitsheketo leyi mi hlawuleriweke yona, hi yihi leyi welaka eka tinxaka leti hlamuseriweke laha henhla xana? 4. Longoloxani swihlawulekisi swa risimu ra ntsheketo leswi mi swi dyondzeke laha henhla kutani mi swi tirhisa eka mitsheketo leyi mi yi hlawuleriweke yona. 5. Kanelani mi ri tlilasi hinkwayo, mi yingisela swinene matsemelo ya mhaka hi mudyondzisi wa n’wina. Nghingiriko wa 3: Swimunhuhatwa Hlaya ntsheketo lowu nga laha hansi kutani u hlamula swivutiso leswi landzelaka: Garingani wa garingani! Garingani! Garingani wa garingani! Garingani! Garingani wa garingani! Garingani! Swo na swipfuketana, N’wampfundla na N’wanungu vo kanela ku ya emasin’wini, Ku ya eku hlakuleni. Hi loko va bebula vana va vona va famba, Va fi ka va veka vana va vona endzhutini, Va sukela vana va ya hlakula ekulenyana. Endzhaku ka xinkarhana, N’wampfundla a byela N’wanungu a ku: “Hi julukile hi nyuku, yima ndzi ya ka mati, Le exihlobyeni emakumu ka nsimu. Ndzi ta vuya sweswi.” N’wanungu a khensa a ku: “Na mina ndzi twa torha, u nga zi u hlwela.” N’wampfundla a suka na xiphaphana, A fambanyana a cingela loko N’wanungu a n’wi vona, Loko a vona leswaku a nga n’wi voni, 36 Xiyenge xa 1 A ngungumela a fika a teka n’wana wa N’wanungu, A siya wa yena, a fika enkoveni, A kelela mati a ri karhi a hlamala vumbhuri, Bya n’wana wa N’wanungu. N’wampfundla a hlamala hi ku vula leswi: “Xii, ku saseka ka n’wana wa N’wanungu! Kasi mina ndzi na n’wana wa tindleve ta makhubu. Swa antswa ndzi baleka na n’wana loyi, Ndzi siya lexiya xo swarha xa tindleve ta makhubu.” Kutani N’wampfundla a baleka, A pela xinkobyana a ri egangeni, A vona N’wanungu a ri karhi a hlakula, Hi hala tlhelo a cingela hala na hala, Ku rindzela ku vuya ka N’wampfundla na mati, Loko N’wampfundla a fambile mpfhukanyana, A ku gaa, emutini wun’wana. A fika a yimbelela a ku: Tantara, tantara…! Ndzi yive n’wana wa N’wanungu, Ndzi siya lexa tindleve ta makhubu. Loko va ha hlamala ku saseka ka n’wana, N’wampfundla o lela a hundzela emahlweni. Endzhaku ka nkarhi lowo leha emasin’wini, N’wanungu u hlakurile a karhala, U yimele ku vuya ka N’wampfundla, Kambe ko fana na kwala. Kute loko a tilulamisele ku ya kamba vana, Ehansi ka murhi wa nkuhlu, A kuma n’wana wa N’wampfundla ntsena. A swi vona xikan’we leswaku n’wana u fambile, A hatla a bebula n’wana wa N’wampfundla, Hiloko a pela a famba a lava N’wampfundla, Ni n’wana wa yena wa mbhuri. N’wanungu a fika a yimbelela emutini, Lowu ku nga hundza N’wampfundla kona a ku: Caninga, caninga, a nga siya, Xa tindleve ta makhubu. Vamuti va ku: “kasi n’wana loyi a nga hundza na N’wampfundla I n’wana wa wena xana? N’wanungu a ku: “Ina, u ndzi sukela emasin’wini, U ndzi xisile a ku u ya ka mati, Kutani a yiva n’wana wa mina, 37 A siya lexi xa yena xo swarha, Xa tindleve ta makhubu” Kutani va lerisa N’wanungu, Ndlela leyi N’wampfundla a nga famba hi yona Laha N’wampfundla a a hundza hi kona, A a famba hi ku yimbelela: Tantara, tantara…! Ndzi yive n’wana wa N’wanungu, Ndzi siya lexa tindleve ta makhubu. Loko a fikile emutini wun’wana, A tlhela a yimbelela, Vinyi va muti vo: “Hi yi twile ndhuma ya wena, Hi ’nwu khomile, yima kwala, n’winyi wa n’wana u ta fika, N’wanungu a fika hi ku yimbelela: Caninga, caninga, a nga siya, Xa tindleve ta makhubu. Vinyi va muti vo tekela N’wampfundla, N’wana wa N’wanungu va n’wi nyika mana wa yena. Va byela N’wampfundla ku teka n’wana wa yena, Wa tindleve ta makhubu, Vo gimeta hi ku khoma N’wampfundla va ba, A cema, a tsutsuma a yimise na tindleve. N’wanungu a bebula n’wana wa yena a famba. Hlamula swivutiso leswi landzelaka: 1. Xana swimunhuhatwa eka tindzimana leti i vamani? 2. Vulani marito lama hlamuselaka swimunhuhatwa leswi. i vanhu va njhani ku ya hi xivumbeko, mavulavulelo ya vona, na leswi vanhu van’wana va swi vulaka hi vona ? 3. Xana ya mi tsakisa marito lama nga tirhisiwa loko ku hlamuseriwa swimunhuhatwa? Xana n’wina mi nga tirhisa marito wahi ku hlamusela swimunhuhatwa? 4. Mutsari a nga hi hlamusela leswaku swimunhuhatwa i vanhu va njhani hi ku tirhisa n’wangulano, ku hlamusela kunene leswaku i vanhu va njhani, na hi ku endla leswaku vanhu va vulavula hi vona? Nyikani swikombiso swa kona eka tindzimana leti nga laha henhla. 5. Xana swiendlo swa swimunhuhatwa swa fambelana na mbangu lowu swi nga eka wona? 6. Tshamani hi mintlawa ya n’wina mi hlawula ntsheketo wun’we eka leyi mi hlawuleriweke yona, mi wu tlhantlha mi kombisa tinxaka leto hambana ta swimunhuhatwa. 38 Xiyenge xa 1 1.7 Swivuriso na swivulavulelo Handle ka swigaririmi leswi xaxametiweke laha henhla, Vatsonga va khale a va ri na ndlela yo vula mhaka hi ku nga kongomi, kambe hi ku yi gega kunene, va tirhisa swivuriso na swivulavulelo loko va vulavula. Mavulavulelo yo tirhisa swivuriso na swivulavulelo ya fuwisa na ku lunga ririmi ri nandziha ri ku nkhulee! Hikwalaho ka ku saseka ka mfuwo wa rixaka wa Xitsonga, vinyi va ririmi va yile emahlweni na ku tirhisa swivuriso na swivulavulelo loko va vulavula. Ku endlela leswaku ndzhaka leyi yi hlayiseka, va lo na kota ku tsala, Vatsonga na vona vo sungula ku yi tirhisa eka matsalwa ya vona leswaku vana, vatukulu na vatukuluxindhuwa va ta kota ku swi dyondza na ku swi hlayisa hilaha ku nga heriki. Xana wena u tiva yini hi swivuriso na swivulavulelo? Nghingiriko wa 1 A hi langutiseni na ku bula hi swifaniso. 1. Tshamani hi mintlawa mi languta na ku bula hi swifaniso leswi nga laha hansi. 2. Avani swifaniso leswi ku ya hi tinxaka ta swona. 3. Loko mi ri karhi mi bula, kombisani leswaku nchumu lowu nga exifanisweni i yini, wu tshama kwihi, wu dya yini, wu famba njhani, wu endla mpfumawulo wa njhani, i yini leswi u swi tivaka hi mahanyelo na vutomi bya wona. 39
© Copyright 2024 Paperzz