Warbixin ku saabsaan qiimaynta amniga iyo Khilaafka DEGMADA BURTINLE December 2015 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHILAAFAADKA DEGMADA BURTINLE QORAYAASHA IYO DADKA GACANTA KA GAYSTAY QORIDDA WARBIXINTA Ismaaciil Cabdullaahi (Cilmi-baare, OCVP) Cabdulqaadir Saalax (Cilmi-baare, OCVP) Ayaan Yuusuf (Cilmi-baare, OCVP) Mustafa Ibrahim (Qiimeynta Xogta , OCVP) Waxa turjumay: Cabdulqaadir Saalax (Cilmi baadhe, OCVP) AFEEF Warbixintani maaha dukumenti sharci ah oo qabanaya machadka. Waa dukumenti qiimayn ah, kamana tarjumayo aragtida ama fikirka machadka. Masuuliyadda wixii qaladaad ah waxa is ka leh cidda qortay warbixinta. ©Xarunta Ka-hortaga Khilaafka iyo Gacan-ka-hadalka Dhammaan Xuquuqda Buuggan Way dhawrsoon tahay. Haddii aad u baahato daabacid, nuqul ka samayn ama tarjumid daabacaadaha waxaad codsi oggolaansho ka heli kartaa OCVP – haddii dano iib ama baahin bilaa lacag looga dan leeyahay – codsigaaga waxaad ku soo hagaajin kartaa ama aad ku soo diri kartaa eemaylka OCVP (email: [email protected]). Daabacaadaha OCVP waxaa laga heli karaa Xafiisyada OCVP ee ku yaala Garowe, Puntland, ama waxaad kala soo degi kartaa barta shabakaddayada www.ocvp.org Bogga |ii| OBSERVATORY OF CONFLICT AND VIOLENCE PREVENTION MAHADNAQ Xarunta ka hortagga khilaafka iyo gacan-ka-hadalka waxa ay u mahadnaqaysaa dadkii ka qayb qaatay xogururinta. Kuwaasoo na siiyay waqtigooda qaaliga ah, nala wadaagay fikirkooda ku aadan arrimaha xaasaasiga ah. Sidoo kale waxa aan u mahad celinayaa Waaxda Horumarinta Caalamiga ah ee Boqortooyada Ingiriiska (DFID), oo naga siiyey taageerada maaliyadeed ee aanu u baahanay si aanu u fulino xog-waraysigan iyada oo deeqdaasi la soo mariyey Barnaamijka Horumarinta Qarammada Midoobay ee loogu talogalay (UNDP) Soomaaliya. Ugu danbeyn, waxa aanu aad ugu mahad celinaynaa Dawlada Hoose ee Degmada Burtinle oggoalaanshihii ayna siiyeen inaannu ku qabano qiimeeyntan degmada. Bogga | iii 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE EREYO SOO GAABIN DCSA DFID FGDs GBV IDPs KIIs OCVP ODK SRS UNDP District Conflict and Security Assessment Department for International Development Focus Group Discussions Gender Based Violence Internally Displaced Persons Key Informant Interviews Observatory of Conflict and Violence Prevention Open Data Kit Systematic Random Sampling United Nations Development Programme Bogga |iv| XARUNTA LA SOCOSHADA, KA HORTAGA KHILAAFKA IYO RABSHADAHA TUSMO MAHADNAQ............................................................................................................................................................. III EREYO SOO GAABIN ............................................................................................................................................. IV TUSMO ........................................................................................................................................................................ V TAXANAHA JAANTUSYADA...............................................................................................................................VII TAXANAHA SHAXAHA ......................................................................................................................................... IX KHARIIDADA DEGMADA BURTINLE ................................................................................................................. X TAARIIKHDA DEGMADA ....................................................................................................................................... X XADKA CILMI- BAARISTA .................................................................................................................................. XII NUXURKA WARBIXINTA .................................................................................................................................. XIII Adeegga Amniga .......................................................................................................................................................... xiii Adeegga Garsoorka...................................................................................................................................................... xiv Addeegga Maamulka .................................................................................................................................................... xv Khilaafka iyo Gacan-ka-hadalka ................................................................................................................................... xvi 1. HANAANKA LOO SAMEEYEY CILMI-BAARISTA ..................................................................................... 1 1.1. Guudmar ........................................................................................................................................................... 1 1.2 Habka Muunadda Daraasada ................................................................................................................................... 1 1.3Sahanka qoysaska ..................................................................................................................................................... 1 1.2. Dood-kooxeedka ............................................................................................................................................... 2 1.2. Waraysiyo Xogogaaleedka ................................................................................................................................. 2 ADEEGYADA AMNIGA, GARSOORKAIYOMAAMULKA ................................................................................. 5 3.1. Adeegga Amniga ............................................................................................................................................... 5 3.1.1. Heerka Hawlgalka.............................................................................................................................................. 5 3.1.2. Heerka Kalsoonida Adeegayaasha Amniga (Kuwa Dawliga ah iyo Kuwa Aan Ahayn)..............................9 3.1.3. Waxqabadka Booliska .........................................................................................................................................12 Bogga | v 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE 3.1 ADEEGGA GARSOORKA .................................................................................................................................15 3.2.1 Heerka Hawlgalka ................................................................................................................................................15 3.2.2 Waxqabadka Garsoorka ......................................................................................................................................16 3.2.3 Aragtida laga Qabo Adeegayasha Garsoorka ..................................................................................................19 3.3 ADEEGGA MAAMULKA.........................................................................................................................................22 3.3.1 Heerka Hawlgalka ........................................................................................................................................................22 3.3.2. Waxqabadka Golaha Degaanka ................................................................................................................................23 3.3.4 Sida loo arko golaha deegaanka ................................................................................................................................27 4. KHILAAFKA IYO GACAN-KA-HADALKA ................................................................................................ 32 4.1. Ka warhaynta khilaafka ....................................................................................................................................32 4.2. Aragtida khilaaf dhacay ................................................................................................................................32 4.2.1. Dhibanayaasha khilaafka iyo rabshadaha.......................................................................................................35 4.3. Aragtida khilaaf ama rabshado dhacay .............................................................................................................35 4.4. Sida loo arko amaanka .....................................................................................................................................36 5. GEBOGEBO...................................................................................................................................................... 39 6. LIFAAQ ............................................................................................................................................................. 41 6.1. 6.2 Saldhigga Muunadda Daraasadda .........................................................................................................................41 LIISKA ERAY-BIXINTA ..............................................................................................................................................42 Bogga |vi| XARUNTA LA SOCOSHADA, KA HORTAGA KHILAAFKA IYO RABSHADAHA TAXANAHA JAANTUSYADA Jaantuska1: Jinsiga Jawaab-bixiyayaasha ...................................................................................................................... 3 Jaantuska 2: Da’da Jinsi ee Jawaab-bixiyayaasha .......................................................................................................... 3 Jaantuska3: Xaaladda Guur ee Jawaab-bixiyayaasha .................................................................................................... 3 Jaantuska4: Heerka Waxbarasho ee Jawaab-bixiyayasha ............................................................................................. 4 Jaantuska 5: Heerka Waxbarashada Jinsi ee Jawaab-bixiyayaasha .............................................................................. 4 Jaantuska7: La-socodka Joogitanka Boolis Heer Jinsi .................................................................................................... 5 Jaantuska 8: La-socodka Joogitaanka Booliska ee Heer Xaafadeed .............................................................................. 6 Jaantuska9: Ogaalka Jawaab-bixiyeyaasha Tirada Saldhigyada Boolis ee Jira .............................................................. 6 Jaantuska 10: Qiimeynta Jawaab-bixiyeyaasha ee Fogaanta Saldhigga Booliska ......................................................... 6 Jaantuska11: Qiimeynta Fogaanta Saldhigga Booliska ee Jawaab-bixiyeyaasha- Heer Xaafadeed .............................. 7 Jaantuska12: Doorbidka La-wareystayaasha Gudbinta Dacwadaha Madaniga ah ....................................................... 8 Jaantuska13: Doorbidka Jinsiga ee Gudbinta Dacwadaha Madaniga ah ...................................................................... 8 Jaantuska14: Doorbidka Jawaab-bixiyeyaasha Gudbinta DacwadahaDembiyada Fudud ............................................ 8 Jaantuska15: Doorbidka Jinsiga Gudbinta Dacwadaha Dembiyada Fudud ................................................................... 9 Jaantuska16: Doorbidka Jawaab-bixiyeyaasha Gudbinta Dacwadaha Dembiyada Culus ............................................. 9 Jaantuska17: Doorbidka Jinsi ee Gudbinta Dacwadaha Dembiyada Culus ................................................................... 9 Jaantuska18: Qiimeynta Kalsoonida Adeegayaasha Amniga Dhinaca Falcelinta Dembiyada iyo Gacan-ka-hadalka . 10 Jaantuska19: Qiimeynta Kalsoonida Jinsi ee Adeegayaasha Amniga Dhinaca Falcelinta Dembiyada iyo Gacan-kahadalka ........................................................................................................................................................................ 11 Jaantuska20: Heerka Kalsoonida loo Hayo Booliska ................................................................................................... 12 Jaantuska21: Heerka Kalsoonida jinsi ee loo Hayo Booliska ....................................................................................... 12 Jaantuska22: Aragtida La-wareystayaasha ee Waqabad-sannadeedka Booliska ....................................................... 13 Jaantuska23: Aragtida La-wareystayaasha ee Waxqabad-sannadeed Booliska-Heer Jinsi......................................... 13 Jaantuska24: Aragtida La-wareystayaasha ee Waxqabad-sannadeedka Booliska-Heer Xaafadeed .......................... 14 Jaantuska25: La Socodka Jiritaanka Maxkamado Dawli ah ......................................................................................... 15 Jaantuska26: La-socodka Jinsi ee Jiritaanka Maxkamado Dawli ah ............................................................................ 15 Jaantuska27: La Socodka Jiritaanka Maxkamado Dawli ah-Heer Xaafadeed .............................................................. 16 Jaantuska28: La-socodka La-wareystayaasha Tirada Maxkamadaha Jira ................................................................... 16 Jaantuska29: Qiyaasta La-wareystayaasha Fogaanta Maxkamadda ........................................................................... 16 Jaantuska30: Isticmaalka Adeegayaasha Kala Duwan ee Garsoorka .......................................................................... 17 Jaantuska31: Isticmaalka Jinsi ee Adeegayaasha Garsoorka....................................................................................... 17 Jaantuska32: Soosaarka Go’aannada .......................................................................................................................... 18 Jaantuska33: Fulinta Go’aannada ............................................................................................................................... 18 Jaantuska 34: Qiimeynta Kalsoonida Adeegayaasha Garsoorka ................................................................................. 19 Jaantuska35: Xulashada Jinsi ee Adeegayaasha Garsoor ee loogu Kalsooni Badan Yahay ......................................... 20 Jaantuska36: Heerka Kalsoonida La-wareystayaashu ku Qabaan Nidaamka Garsoor ee Rasmiga ah........................ 20 Jaantuska37: Kalsoonida Lagu Qabo Nidaamka Garsoor ee Rasmiga ah-Heer Jinsi ................................................... 21 Jaantuska38: Aragtida Waxqabad-sannadeedka Maxkamadaha Dawliga ah ............................................................. 21 Jaantuska39: Aragtida Waxqabad-sannadeedka Maxkamadaha Dawliga-Heer Jinsi ................................................. 21 Jaantuska40: La-socodka Jawaab-bixiyeyaasha Jiritaanka Golaha Degaanka ............................................................. 22 Jaantuska41: La-socodkaJinsiga ee Jiritaanka Golaha Deegaanka .............................................................................. 23 Jaantuska42: La-socodka Jawaab-bixiyeyaasha Jiritaanka Golaha Degaanka-Heer Xaafadeed ................................. 23 Jaantuska43: La-socodkaJawaab-bixiyaasha Adeegyada Golaha Degaanka ............................................................... 23 Jaantuska44: La-socodkaJawaab-bixiyaasha ee Jiritaanka xiriirro Dadweyne ............................................................ 24 Jaantuska45: La-socodka Heer Jinsi ee Jiritaanka xiriirro ay Golaha Degaanku La Leeyahay Dadweynaha ............... 25 Jaantuska46: Ka warhaynta jawab bixiyaasha ee siyaabaha kala duwan ee loola xidhiidho golaha deegaanka........ 25 Jaantuska47: ka qaybgalka jawaab bixiyaasha ee kulamada lala yeesho maamulka degmada ................................. 25 Bogga | vii 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska48: Ka qaybgalka jawaab bixiyaasha ragga iyo haweenka ah ee kulamada maamulka degmada .............. 26 Jaantuska49: Ka qaybqaadashada jawaab-bixiyaasha xaafadaha kala duwan ee kulamada wadatashiga golaha deegaanka ................................................................................................................................................................... 26 Jaantuska50: Tirada ka qaybqaadashada wadatashiga lala yeeshay golaha deegaanka (12 kii bilood ee ugu danbeeyay) .................................................................................................................................................................. 26 Jaantuska51: Aragtida jawaab bixiyaasha eek u aadan in lasoo doorto gole deegaan............................................... 27 Jaantuska52: Fikirka jawaab bixiyaasha ragga iyo haweenka ku aadan gole deegaan oo lasoo doortay ................... 27 Jaantuska53: Fikirka jawaab-bixiyaasha xaafadaha kala duwan eek u aadan muhimada gole deegaan oo lasoo doorto .......................................................................................................................................................................... 28 Jaantuska54: Ka warhaynta jawaab bixiyaasha ee baahiyaha ugu muhiimsan ee bulshada ...................................... 28 Jaantuska55: Heerka kalsoonida jawaab bixiyaashu ku qabaan golaha deegaanka ................................................... 29 Jaantuska56: Heerka kalsoonida ragga iyo dumarka eek u aadan maamulka degmada ............................................ 30 Jaantuska57: Fikirkada jawaab bixiyaasha ee waxqabadka golaha deegaanka (isbadalka sanadada) ....................... 30 Jaantuska58: Aragtida jawaab bixiyaasha ragga iyo haweenka ee ku aadan waxqabadka golaha deegaanka .......... 30 Jaantuska59: Aragtida jawaab bixiyaasha xaafadaha kala duwan ee ku aadan waxqabadka golaha deganka .......... 31 jaantuska 60: Ka warhaynta khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay 12 kii bilood ee ka horeeyay qiimaynta ................ 32 Jaantuska 61: Ka warhaynta ragga iyo dumarka ee khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay 12 bilood eek a horeyay qiimaynta ..................................................................................................................................................................... 32 Jaantuska 62: Ka warhaynta deegaanka xaafadaha kala duwan ee khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay 12 bilood eek a horeeyay qiimaynta .................................................................................................................................................. 33 Jaantuska63:Tirada aragtay khilaaf qabiil ama kooxo dhacay 12 bilood ee ugu danbeeyay ...................................... 33 Jaantuska 64: Tirada ragga iyo haweenka arkay khilaaf qabiil ama kooxo dhacay 12 kii ee ugu danbeeyay ............. 33 Jaantuska 65:Tirada jawaab bixiyaasha xaafadaha kala duwan ee aragtay khilaaf qabiil ama kooxo ........................ 33 Jaantuska 66:Tirada Khilaafadka la arkay 12 kii bilood eek a horeeyay qiimaynta ..................................................... 34 Jaantuska 67: Tirada khilaafaadka isku rogay rabshado ............................................................................................. 35 Jaantuska 68: Tirada jawaab bixiysha arkay khilaaf ama rabshado lagula kacayo qof deegaankooda ka baxsan ..... 35 Jaantuska 69: Tirada ragga iyo haweenka arkay khilaaf ama rabshado lagula kacayo qof ka baxsan deegaankooda 36 Jaantuska 70: Aragtida amaanka degmada ................................................................................................................. 36 Jaantuska 71:Sida ragga iyo haweenku u arkaan amaanka degmada ........................................................................ 37 Jaantuska 72:Sida loo arko amaanka (isbadalka sanadada) ........................................................................................ 37 Jaantuska 73:Sida ay ragga iyo haweenku u arkaan amaanka degmada (isbadalka sanadada) ................................. 37 Jaantuska 74:Aragtida Amaanka degmada sida ay u arkaan deegaanka xaafadaha kala duwan ............................... 38 Bogga |viii| XARUNTA LA SOCOSHADA, KA HORTAGA KHILAAFKA IYO RABSHADAHA TAXANAHA SHAXAHA Shaxda 1: Kaqaybgalayaasha Sahanka Qoysaska Heer-Xaafadeed ............................................................................... 2 Shaxda 2:Koobnaanta Kaqaybgalayaasha Dood-kooxeedka- Heer Jinsi ....................................................................... 2 Shaxda 3: kaqaybgalayaashii waraysiyada xogogaalka ah ............................................................................................ 2 Loox4: Qiimeynta La-wareystayaasha dhinaca Doorshada Adeegayaasha Amniga ee Ugu Kalsooni Badan ............. 11 Shaxda6: Sababaha Kalsoonida Adeegaha Garsoore .................................................................................................. 20 Bogga | ix 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Khariidada Degmada Burtinle Waxa Laga Soo Minguuriyey UNCHA, 2012 TAARIIKHDA DEGMADA Degmada Burtinle waxa ay ka tirsan tahay gobolka Nugaal waxa ayna xuduud la wadaagtaa Gobolka Galkacayo iyo Kilinka Shanaad ee Soomaalida Itoobiya degto. Magaalada Burtinle oo ah xarunta degmada Bogga |x| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA asaaskeedu waxa uu ku sinnaa 1950-meeyadii, laakiin sannadkii 1982 waxa loo magaabay degmo darajada ‘B’ ah oo ka tirsan gobolka Nugaal oo markaas la unkay. Inkasta oo burburkii qarankii Soomaaliyeed saamayntiisa ku yeeshay, haddana waxa degmada loo aqoonsan yahay in ay ka mid tahay degmooyinka ugu korista badan Puntland. Inta badan dadka degmadu waa xoolo-dhaqatoreerguuraa ah oo noloshoodu ku tiirsan tahay wax-soo-saarka xoolaha keli ah. Maamul ahaan, degmadu waxa ay leedahay gole degaan ka kooban 23 xubnood oo uu madax u yahay Duqa Degmadu. Golaha waxa ku jira 2 dumar ah waxana la dhisay 20051. Hore Wasaaradda Arrimaha Gudaha ee Puntland ayaa soo magacaabi jirtay Duqa Magaalada, laakiin markaan golaha degaanka ee hadda shaqaynaya, oo ay soo xuleen hoggaamiye-beeleedyadu, ayaa doortay sannadkii 2015 Duqa hadda xilka haya. Guud ahaan, degmadu waa deggan tahay marka loo eego magaalooyinka waaweyn ee Gaalkacayo, Garoowe, iyo Boosaaso, taas oo ay sabab u tahay hab-nololeedka bilowga ah iyo hab-dhaqameedkii wanaagsanaa ee ku dhisnaa isqaddarinta iyo wada-noolaanshaha oo weli ku dambeeya degmada. Laakiin, tuulooyinka qaarkood sida Magacley iyo Qoriley waxa ka dhacay isku-dhacyo soo noqnoqday oo ka dhashay isku-qabsi dhul-daaqsimeed dhexmaray labo beelood, kaas oo horseeday dhimasho badan. Xilligii xog-ururinta diraasaddan la qaadayay, Noofembar 2015, waxa socday dadaallo loo dhan yahayoo lagu soo afjarayo iskudhacaan dheeraaday. Guddi loo saaray xallinta khilaafkan oo ka koobnaa oday-dhaqameedyo, hoggaamiyeyaasha diinta, siyaasiyiin, iyo wakiillo ka socday beelaha is-haya, oo weliba gacan ka helayey Dawladda Itoobiya waxa ay ku guuleysteen in ay dhammeeyaan dirirta, iyaga oo xukumay bixinta kumanaan geel mag ah oo lagu gudayo dadkii ku dhintay shaqaaqada. Dhinac kale, sannada badan oo burburkii ka dembeyey, degmada Burtinle waxa ku faafay dhaqan xirmeysi ama dhulgoosi ah, kaas oo saameyn ku yeeshay daaqsinkii xoolaha, sidaas awgeedna mararka qaarkood dhaliyey amnixumo, laakiin, nasiib wanaag maamulka oo soo farageliyey awgeed waxa la banneeyey boqolaal xirmeysi 2015. Xoolo-daaqsatadiina waxa u suurtogashay in ay daajistaan xoolahooda meelo u dhaw magaalada taas oo wax ka tartay xoojinta amniga guud. 1 Xubin Golaha Degaanka ee Burtinle, Wareysi Xogogaal, 26kii Diisembar 2015 Bogga | xi 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE XADKA CILMI- BAARISTA Qiimeynta khilaafka iyo amniga degmada waxaa looga gol leeyahayin la ururiyo aragtida dadweynaha ee la xiriirta adeeg bixiyaasha iyo wax-ku-oolnimada adeegyada ay bixiyaan. Macluumadkanwaxa lagu saleeyey afarhalbeeg (indicators) oo la xiriira bixinta adeegyada: Garsoorka, maamulka, amniga iyo khilaafka iyo gacan-ka-hadalka. Inkastaoo degmadu ka kooban tahay deegaan magaalo weyn ah (magaalomadaxda) iyo tiro tuulooyin yaryar oo ku xeeran, waxaa arrin nasiib-darro ah in adeegyada dadweyne ee diraasadduqiimaynaysay inta badan ahaayeen kuwo ku urursan magaalo-madaxda degmada, waayo waxa ay u badan tahay in adeegyadu ku kooban yihiin iyada oo aanay weli gaarin tuulooyinka. Iyada oo arrintan maskaxda lagu hayo, diraasaddan waxa loo qaabeeyay lagana fuliyay meesha ugu dadka badan oo magaalo-madaxda Burtinle. Bogga |xii| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA NUXURKA WARBIXINTA Qiimenta iyo la socodka joogtada ah ee ku aadan waxyaabaha sida tooska ah u saamaynaya badbaada iyo nabadda bulshada waa arrin muhiim u ah barnaamij kasta oo ku dhisan marag, go’aan gaarista iyo qiimeynta saamaynta la xiriirta ee barnaamijka faro-gelinta xaalada, si loo sheego fahanka waxa ka shaqaynaya iyo kuwa aan ka shaqayneyn bulshada dhexdeeda. Iyadoo maskaxda lagu hayo arrintaas, qimeynta heer degmo waxay xaqiijinaysaa oo keenaysaa in la fahmo arrimaha khuseeya bulshada la higsanayo ee dhammaan gobolada Soomaaliyeed. Iyadoo la adeegsanyo tusayaasha mowduucyada la doortay, warbixintu waxay bixinaysaa qimeyn ku saabsan xaalada maamulka, nabadgelyada, khilaafaadka iyo colaadaha ka jira degmada buurtinle. Qiimeyntaan waxaa laga sameeyey degmada Buurtinle intii u dhexaysay 8-12-kii bishii Nofeembar ee 2015. Dulmar kooban oo ku saabsan qodobada muhiimka ah ee qiimeyntu waa kuwa soo socda. Adeegga Amniga Degmada Buurtinle, sida degmooyinka kale ee Puntland, ciidanka booliska waxay u xilsaaran yihiin nabadgelyada. Haseyeeshee, xog ururinta la sameeyey waxay diirada saaraysaa sida ay odayaasha dhaqanka, guddiyada tulooyinku iyo nin-garbeedku ula shaqeeyaan ciidanka booliska si loo sugo nabada iyo xasiloonida. Dadka lagu wareystay sahankan waxay wada qireen in degmada Buurtinle ay haysato nabad iyo xasilooni, weliba iyadoo xuduud la leh sided degmo oo ay xoolo-dhaqatadu isaga gooshaan, iyagoo raadinaya daaq. Duqa degmada Buurtinle waxa uu yiri:” Nabadgelyada dgmadu waa mid wanaagsan, khilaafkuna aad ayuu u yar yahay”. Colaada Cagaare oo ka dhalatey dhul-sheegasho ayaa ah shaqaada ka jirta degmada Buurtinle taasoo sababtay nabadgelo xumo. (Faahfaahinta arrntaa ka fiiri qaybta Khilaafka iyo Colaadaha. Dadkii la wareystay, dood-kooxeedyo iyo war-celiyaashii guryaha lagula kulmay waxay sheegeen in ciidanka booliska si rasmi ah loogula balamay sugidda nabada iyo arrimaha caamka ah. Laakiin waxaa la sheegay in ciidanka boolisku uu taageero ka helo odayaasha dhaqanka, guddiyada tuulooyinka iyo dadka magaca ku leh bulshada. Marka la tixraaco, sahan waxa lagu weydiiyey 91 qof, 77% oo dadkaas ka mid ah waxay sheegeen inay og yihiin in ciidan boolis ah uu joogo deegaankooda, halka 18% oo ka mid ah dadkaas ay sheegeen inaan boolis joogin degaankooda, halka 5% ka dadkaas ay sheegeen inaysan wax war ah u hayn joogitaanka ciidan boolis ah. Marka la eego saldhiga booliska ee keligiis uu ku yaalo magaalada Buurtinle, isku-celcelis 97% oo ka mid ah dadkii la wareystay waxay sheegeen inay gaari karaan saldhiga booliska. 94% dadkaas ka mid ah waxay sheegeen inay saldhiga booliska ku gaari karaan hal saac ama muddo ka yar, halke 3% oo dadkaas la wareystay ka mid ahna ay sheegeen inay saldhiga booliska ku gaari karaan muddo hal saac ka badan. Bogga | xiii 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Marka la kala doorto dadka ka shaqeeya nabadgelyada, dhamman wareysiyadii iyo xogtii sahanka lagu helay waxay tilmaamayaan guud ahaan in ciidanka boolisku uu yahay kaalinta koowaad, halka odayaasha dhaqankuna ay noqdeen kalinta labaad. Dawlada hoose ayaa laga dhigay kaalinta sedexaad. Sahanka qoysaska, warceliyayaashu waxay sheegeen in boolisku uu 49% waxa ka qabto dembiyada culus, 48% uu boolisku waxa ka qabto arrimaha madaniga ah, halka 45% uu boolisku wax ka qabto dembiyada fudud. Odayaasha dhaqanka ayaa dhexdhexaada 37% dembiyada culus, 33% dembiyada fudfuded iyo 27% dembiyada madaniga ah. Dawlada hoose ayaa 12% wax ka qabata dacwooyinka madaniga ah, 9% dembiyada fudud, halka 8% ay wax ka qabato dembiyada khatarta ah. Arrinta la xiriirta sida loo aaminaada dadka nabadgelyada ka shaqeeya, guud ahaan, wuxuu sahanku sheegay inuu boolisku yahay cida loogu hor aaminayo, halka odayaasha dhaqankuna kaalinta labaad galeen. Sahanka qoysaska, dadkii lagu wareystay waxay sheegeen in 41% iyo 40% ay kala galeen booliska iyo odayaasha dahqanka sida ay u kala horeeyaan. Sidoo kale waxay sheegeen in qolo kastaa hawsheeda si habsami ah u gudato. Tusaale ahaan booliska waxaa aad loogu amaanay waxa ka qabashada dembiyada iyo shaqaaqooyinka (69%) iyo in si fudud lagu heli karo (28%), waxayse aad ugu hooseeyaan cadalada. Odayaasha dhaqanka ayaa lagu amaanay dhexdhexaadnimada iyo in si fudud loo heli karo. Culimada ayaa kaalinta labaad ka gashay jawaab bexinta deg deg ah (63%) iyo dhexdhexaadnimada (25%), hase yeshee waxaa la sheegay inaan si fudud lagu heli Karin. Ka-qaybgalayaasha sahankan ayaa amaanay hawl-gudashada ciidanka booliska, waxayna sheegeen in boolisku yahay qolada keliya ee ka shaqaysa dadka ku hawlan garsoorka sida maxkamadaha, xeer-beegtida iyo culimada shareecada wax ku xukunta. Laakiin waxaa lagu dhaleeceeyey kalinta ilaalnta kala dambeynta, gaar ahaan inay si dhaqso ah wax uga qabtaan khilaafka iyo shaqaaqooyinka iyo ka hortaga dhibaatooyinka. Taliye ku-xigeenka qaybta booliska oo la wareystay ayaa sheegen in hormar laga sameeyey dhisida tayada ciidanka booliska bilhii ugu dambeeyey. Waxaa uu sheegay in dhamman saraakiisha booliska tababar loogu qabtay dugsiga Carmo ee tabarka booliska si kor loogu qaado hawl-gudashadooda iyo sugida nabadgelyada. Dhanka kale sedex-meelood labo-meel oo ka mid ah dadkii la wareystay waxay aaminsan yihiin in hawlgudashada booliska horumar laga sameeyey 12 bilood ee la soo dhaafay, hase yeeshee 22% dadkii la wareystay ayaa aaminsan insaysan jirin wax horumar ah oo la sameeyey, halka 10% ka mid ah dadkii la wareystay ay sheegeen in hawl-gudashada boolisku ay hoos u dhacday sanadkii la soo dhaafay, waxa arrintaas aan rayigooda ka dhiiban 11% ka mid ah dadkii la wareystay. Marka laga soot ago cadeymaha sare lagu sheegay, ciidanka booliska ee Buurtinle waxaa soo food saaray caqabado fara badan, kuwaasoo hekiyey waxqabadkii ciidanka booliska. Caqabadahaas waxaa ka mid ah:(i) tiro yaraan. 12-13 askari oo kaliya ayaa ka hawl gala 43 tuulo oo hoos yimaada degmada Buurtinle.(ii)Qalab iyo Sahay la`aan: Booliska degmada Buurtinle waxa uu leeyahay hal baabuur oo kaliya. Adeegga Garsoorka Xilligii xogtaan la ururinayey, waxa jiray maxkamad ka shaqaysa degmada. Sidoo kale waxa jiray hal qaadi oo qaada dhamman dacwadaha maxkamada, mana jirin qareen, hese ahaatee, dacwada adag waxa loo deri Bogga |xiv| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA jiray Garowe si ay uga caawiyaan. Nidaamka garsoorku waxaa uu ka kooban yahay xeerbeegtida iyo culimada, taasoo lugu sheegay inuu yahay sida ugu wanaagsan ee nidaamka garsoorka ee degmada, kaasoo qaada dhammaan dacwadaha madaama ay isku xirnaan iyo kalsooni ka haystaan bulshada oo ku qanacsan go`aankooda iyo xukunkooda. Tobankiiba mid ka mid ah dadkii la wareystay (13%) ayaa ahaa odayaasha dhaqanka si ay u hogaamiyaan sahankan. Sababta ugu weyn waxaa lagu sheegay garsoorka maxkamada waa mid aad loo adeegsan taasoo ku xiran dhaqaalaha, waqtiga iyo awooda fulinta goàanka. Marka la tixgeliyo dood-kooxeedyadii, odayaasha dhaqanku waxay haystaan xushmad sare, taasoo sababtay inay xaliyaan arrimaha murugsan. Sababtoo ah garsoorka maxkamaduhu haday heleyaan awood, dadka la wareystayna waxay qeexeen in loo baahan yahay in la kordhiyo xilkasnimada maxkamadaha iyo in qaadiyo aqoon leh la keeno maxkamadaha iyo in la siiyo agabka shaqada si loo helo horumariyo hawl-gudashada maxkamadaha. Sidaas darted ma aha mid lala yaabo, marka ay timaado in la qiimeeyo hawl-gudashada maxkamadaha 12 bilood ee la soo dhaafay, taasoo 23% dadkii la wareystay ayaa dareemay horumar xagga maxakamadaha, iyadoo ay arrintaas ka soo horejeesteen 30% dadkii la wareystay, kuwaasoo sheegay in usan jirin isbedel, halka 40% dadkii la wareystay aysan hubin in isbedel jiro iyo in kale. Addeegga Maamulka Inta badan dadkii la wareystay waxay sheegeen inay ogyihiin jiritaanka golaha degaanka. Sidoo kale, tobenkii qof afar ka mid ah waxay sheegeen inay og yihiin wada xriirka u dhexeeya dawlada hoose iyo dadweynaha. Goalaha degaanku waxa uu qabtaa adeegyo sida llaalinta nabada, dhismaha wadooyinka, caafimadka, garsoorka iyo kuwo kale oo badan. Marka la eego xogta la helay, maamulka hadda jira waxaa haystaa tageero baahsan oo uu ka helo bulshada, taasoo ah markii ugu horey intii ay burburtay dawladii Soomaaliya, bulshadu waxay aqbaleen inay bixiyaan cashuuraha si bulashada adeeg lagu qabto. Iyadoo laga jawaabayo baahida bulshada waxaa la diiday in shaqsiyaad yeehsaan dhul cawseedka, laakiin weli waxaa jira baahi boyo, shaqo laàan, wadooyinka iyo nadafada oo liidata, kuwaasoo dhammaantood laga sugayey golaha deegaanku inay waxa ka qabtaan. Si kastaba ha ahaatee, aqlabiyada (90%) dadkii la wareystay waxa ka goàn hanaanka dorashada, waxayna isku raaceen in ay muhiim tahay in la doorto dadka matelaya. Waxaa suuragal inay jiraan baahi badan iyo tabar yaraan haysata golaha deegaan, warceliyaashu waxay bixiyeen aragtiyo kala duwan sida kuwa dareemay inay hawl-gudashadu kororatay(37%), iyo kuwa aaminsan inaan isbedel jirin ama aan u warhayn in isbedel ka jiro hawl-gudashada golaha deegaanka 12 bilood ee ugu dambeysay(31% mid kasta). . Bogga | xv 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Khilaafka iyo Gacan-ka-hadalka Degmada Buurtinle waxa ay baaqi ku tahay nabad buuxda, si kasta ha ahaatee, dhacdooyinka aan joogtada ahayn ee dhaca waxay salka ku hayaan dhinaca kheyraadka, kaasoo u dhexeeya qabiilo, shaqsiyaad, shaqaayo dhalinyaro ama khilaafka qoyka. Marka laga reebo colaada Cagaare, khilaafyada kale waxa hoos ahaan u xaliyaa booliska and odayaasha dhaqanka. Xogta la soo ururiyey iyo sahanka qoysaska la sameeyey wuxu muujiyey in colaadu ay ku yar tahay degmada buurtinle. Dad aad u tiro yar ayaa qiray inay xog ogaal u yihiin colaado iyo shaqaaqooyin degaankooda ka dhacay. Tobakii guriba sagaal ka mid ah ayaa sheegay inaysan ogeyn wax colaad ah oo u dhaxaysa beelo and kooxo oo ka dhacay degmada 12 bildood ee la soo dhacay xilligii la wareystay. Laakiin, dad tiro yar ayaa ka marag kaccay jiritaanka colaado u dhexeeya beelo and kooxo. Sahanka qoysaska, 99% oo ka mid ah dadkii la wareystay waxay sheegeen inay arag oo maqal waxa colaad ah. Marka laga eego dhinaca jinsiga, dadka sheegay jiritaan colaado sanadkii hore waxay u badan yihiin rag (95%), halka dumarkuna ka yihiin 88%. Dadka sheegay inaysan waxa colaad la kulmin sanadkii hore 100% waa dumar, raguna waa 98%. In kasta oo dadka la wareystay ay dareemayaan nabad iyo degenan ka jirta deegaankooda, haddana waa suurogal ah inuu khalad jiro madaama dadka xogta laga soo ururshay ay dhammaantood degan yihiin Buurtinle oo ay ka muuqdaan maamulka iyo ciidanka booliska. Aragtidaan waxaa mark lagu xoojiyey jawaabihii ay bixiyeen dadka reer buurtinle ee la wareystay markii la weydiiyey inta colaadood ee ay u soo joogeen 12 bilood ee la soo dhaafay. Dhammaan (100%) waxay sheegeen inay u soo joogeen 3 colaadood keliya. Si kastaba ha ahaatee dadku waxay qireen labo colaadood oo caqabad ku noqday nabada iyo deganaanshaha degmada. Mid ka mid ah waa khilaafka Cagaare kaasoo dhaawacay nabadgelyadii. Colaadaasi waxay u dhexaysaa labo reer oo ood wadaag ah, kuwaasoo dhowr jeer dagaal ku dhexmaray sanadadii la soo dhafay, kaasoo ku salaysnaa khilaaf ka dhul daaqsimed laysku haysto. Duqii hore ee degmada Buurtinle, Mudane Xuseen Dheere waxa uu sheegay inay colaadaas mudada socotay ay ku naf waayeen 50 qof oo ka kala tirsan labada dhinac. Si kastaba ha ahaatee, odayaasha dhaqanka ee labada beelood, iyo odayaan dhaqan oo ka baxsan beelaha diriray ahaa ku guulaystay inay colaadaas soo af jaraan Nofeember 2015-kii, waxaana la gaaray heshiis nabadeed oo u dhaxeeya beelihii dagaalamay. Arrimana horjoogsiga ku aha nabadgelyadu waa dhaqan cusub oo uu keenay in si qof ama koox gaar ay sheegato mulkiyada dhul-daaqsimeedka dadka ka dhexeeya, kaasoo sabab iska hor imaad u dhexeeya dadka dhulka sheeganaya iyo xoolo dhaqatada. Si looga dhowrsanaado colaad, loona hubiyo ilaalinta nabadgelyada, dawlada dhexe iyo maamulka degmada Buurtinle waxay cadeeyeen sheegashada dhul-daaqsimeedku ay tahay mid sharci daro ah, waxayna bilaabeen inay duduminaan calamdaha iyo xayndaabada dhulkaas loo yeelay. Intii uu sahankan socday waxaa sumadihii laga burburiyey 105 good dhul-daaqsimeed oo la calaamadsaday, iyadoo la higsanayo 450 goobood oo dhul-daaqsimeed oo ay dad gaar ah sheegteen inay leeyihiin. In kasta oo dadkii la wareystay ay ku tilmaameen waxyaabaha colaada iyo shaqaaqooyinka dhaliya, xadgudubka, khilaadka qoys, kheyraadka, haddana dood –kooxeedkii odayaasha dhaqanku waxay kusoo Bogga |xvi| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA koobeen waxa colaada dhaliya dhulka laysku haysto. Waxay sheegeen orahda ah ku qabso ku qadi mayside. Dood-kooxeedkii haweenku waxay ku dareen intaas tabar darida maamulka oo aah wax kala goyn Karin, ha noqoto booliska, maxkamada iyo maamulkaba. Sidoo kale waxay sheegeen shaqo laàantu inay abuurtay walaaca dhalin yarada, kaasoo marka dambe ku dhalinaya inay shaqaaqo sameeyaan. Marka laga soot ago dhabta ah in tobankii qof sagaal ka mid ah (97) dadkii la wareystay ay sheegeen inaysan arag wax dambi iyo shaqaaqooyin ah oo qoysaskooda ku lid ah sanadkii la soo dhaafay, haddna doodkooxeedyadii waxay hoosta ka xariiqeen in colaada iyo shaqaaqooyinku ay inta badan sameeyeen dadka nugul sida dadka la hayb sooco, haweenka, barakacayaasha iwm. Kooxihii haweenku waxay ku sii dareen in dadka dhibta loo gaysano ay sabab u tahay hayb-soocda iyo haweenka oo ka nugul raga reerkooduna anaanu difaacayn maadaama aan lagau Tiran xubnaha reerka. . Guud ahaan, dadkii lagu wareystay sahankaan waxay dareemayaan nabad. Duaq dhowaan la doortay waxaa uu wareysi ku yiri: `` Nabadgelyada magaaladu way wanaagsan tahay oo waqti kasta looma baahna habeenkii boolis, hase yeeshee mararka qaarkood, dhalin yaro ayaa moobaylo furata, markaas ayaan booliska adeegsanaa. Xilliyadaasna dawlada hoos waxay bixisaa shidaalka iyo kale oo kharasha ee loo baahdo. Sidaas oo kale, tobankiiba sagaal ka mid ah qoysaska la waraystay waxay muujiyeen inay ku nool yihiin degaan amaan ah. Waxaa arrin la taaban karo ah inuusan jirin kala duwanaansho ku aadan dareenkooda nabadgelyada oo u dhexeeyada labka iyo dhedga (98% dhedig, 96% rag). Xogta la soo ururiyey iyo sahan-ka qoysaska (87%) waxay labaduba sheegeen in dadku dareemay inay nabadgeliyadu horay u martay 12 bilood ee tegay. Marka laga eego dhinaca jinsiga in nabadgelyadu korortay sanadkii tegay, ragu waa 93%, dumarkuna waa 82%. Bogga | xvii XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA 1. HANAANKA LOO SAMEEYEY CILMI-BAARISTA 1.1. Guudmar Iyada oo ay qayb ka tahay diraasadaha joogtada ah ee ku saabsan mawduucyada saamaynta ku leh amniga iyo nabadgelyada bulshada, waxa OCVP ka fulisay Degmada Burtinle, oo ka tirsan gobolka Nugaal ee Puntland, xog ururinballaaran oo maydaani ah. Si faham buuxa looga helo mawduucyada la dersayo, waxa la isticmaalay hab isku-dhafan oo u oggolaanaya kooxda cilmi-baarayaasha in ay helaan macluumaad seddex-geesood ah, oo lagu helay labada nooc ee baaritaan, marka ay gaaraan xilliga lafagurka xogta. Sahanka qoysasku waxa uu abbaaray helitaanka masawir dhab ah oo metela aragtida dadweynaha la beegsanayay ee khuseysa mawduucyada la baarayay. Dood-kooxeedyada iyo shakhsiyaadka xogogaalka ah ee lala kulmay waxa laga raadinayay xog dheeraad ah oo la barbardhigo ama lagu biiiriyo natiijooyinka ka soo baxay sahan qoyseedka ee ku saabsanaa mawduucyada. Xog-tireedka (quantitative data) waxa lagu lafaguray barnaamijka loo yaqaan Statistical Package for Social Sciences (SPSS) Version 22, kadib markii xogta lagu soo uririyo moobiillo casri ah (samsung Tab 4 mini) kuwaas oo ku shaqaynaya barnaamijka ODK collect. Sahan qoyseedka wax kaqaybgalay 91 qoys. 1.2 Habka Muunadda Daraasada Qiyaasta qoysaska degmada deggan oo laga helay dawladda hoose ayaa suurogalisay in la adeegsado qaacido muunadda loo adeegsanayo si loo jaangooyo cabbirka muunad metelikarta degmada. Diraasaddu waxa ay xisaabta ku darsatay cabbir tirokoob oo cayiman sida heerka kalsoonida ee la rabay (95%), saamaynta qaabka muunadda (1.5), tirada dheeradka ah ee lagu dhamaystirohaddii wax khaldamaan (+ o – 9%) iyo malo-awaalka arrimo isku dhafan oo amniga khuseeya (0.3) oo ka jiri karaxaafadaha Cabbirka 0.3 waa qaacido ku talagasha in ay jiri karaan isku xirnaan amni oo ka sarreysa qaybinta caadiga ah ee 0.5 ee xaafadaha degmada. Tani waa Kutalagal macquul ah oo ku salaysan mawduuca sahanka waayo la-waraystayaasha isku degmada ahi waxa ay u badan yihiin in ay muujiyaan xiriir isu eg oo ka dhexeeya aragtiyahooda iyo durufta amni ee ku xeeran. Tan waxa xoojinaya waayo-aragnimada OCVP ee lagu oggaaday in shakhsiyaadka isku meel ka yimid ama deggani muujiyaan aragtiyo isu dhaw oo khuseeya xaaladaha amniga, garsoorka, maamulka, iyo weliba khilaafka iyo gacan-kahadalka. Xisaabaadka kore markii la isku dhuftay waxa soo baxday munad baaxadeeddudhan tahay 91 qoys. 1.3Sahanka qoysaska Waxa la fuliyay diraasad cabbir tiro ku salaysan oo foo-ka-fool ah, iyado jawaab-bixiyeyaasha la waydiinayay su’aalo la xiriirra xogaha shakhsi ahaaneed, amniga, garsoorka, maamulka, iyo khilaafka iyo gacan-ka-hadalka. Jawaab-bixiyaasha waxa ka kooban yihiin qoysas si aan ku talo gal ahayn loo doortay. Labada xog-ururiye oo tababaran ee ay OCVP leedahay iyo laba kaaliye oo degmada kasoo jeeda ( kuwaas oo dadka maxalliga ah yaqaanniin isla markaana garanaya xuduudaha u dhexeeya xaafadaha), oo uu dusha kala socdo kormeere OCVP ka tirsan ayaa dhamaystiray 91waraysi oo ay ka qaadeen qoysas deggan xaafadaha kala duwan ee Hawl-wadaag, Wadajir, Israac, Horumar, iyo Xerada Barakacayaasha(eeg Shaxda 1). Waraysiyada waxa la qaaday intii u dhexeesey 8 illaa 12 Noofembar 2015. OCVP waxa ay adeegsatay hab muunadayn loo yaqaan (Systematic Random sampling – SRS), iyada Bogga | 1 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE oo xog-ururiyeyaashu ay si bakhtiyaa nasiib ah ay u doorteen guri kasta oo afraad, marka laga soo bilaabo kii ay ka soo bilaabeen waxa aanay ka waraysteen gurigiiba hal qof oo da’diisu ka wayn tahay 18 sano. Shaxda 1: Kaqaybgalayaasha Sahanka Qoysaska Heer-Xaafadeed Xaafadda Hawl-wadaag Horumar Israac Wadajir Xerada Barakacayaasha Wadarta Muunadda 1.2. Jinsiga (Tirada Jawaabbixiyeyaasha) Lab Dheddig 8 12 7 9 9 8 10 11 7 10 Wadar 41 91 50 20 16 17 21 17 Dood-kooxeedka Isugayn ahaan, afar kooxood ayaa ka qaybqaatay dood-kooxeedka: Haween, dhallinyaro, Odayaal iyo culimo isku jira, iyo barakacayaa (IDPs). Koox kasta waxa ay ka koobnayd 10 qof. Qanqaabiye maxalli ah ayaa gacan ka gaystay soo ururinta kooxaha isaga oo u eegayaykoobnaanta beelaha, xaafadaha kala duwan ee degmada, dabaqadaha bulshada, jinsigaiyo da’da. Cilmi-baare ka tirsan OCVP ayaa daadihinayay doodda isaga oo uu caawinayo qof kale oo u qaabilsanaa hadal-qoraalka. Ogolaanshaha jawaab bixiyayaasha kadib waxa la isticmaalayay rikoor duuba doodda ama falanqaynta. kadib, xogtii la duubay siddeedii ayaa qoraal loogu guuriyey, loonadiifiyay loona habeeya.Ugu danmbaytii, xilligii |2| Dood-kooxeedka Dumar Odayaal iyo Culimo Dhallinyaro Barakacayaal Total Habka labaad ee cilmibaarista loo fulinayay waxa uu ahaa dood-kooxeedyo taxane ah (FGDs) kuwaas oo looga dan lahaa ogaanshaha aragtida dadka ee ku wajahan adeegayaasha amniga, garsoorka (kuwa dawliga ah iyo kuwa aan dawliga ahayn), maamulka, iyo waayo aragnimada waxyaabaha keena khilaafka iyo gacan-ka-hadalka.Dood-kooxeedkan waxa la qabtay intii u dhexaysay 9 ilaa 11 bisha Noofembar 2015 waxana lagu qabtay Huteelka Cabdi-casiis (Faahfaahinta ka eeg shaxda 2). Waxa dooddiiba socotay muddo hal saac ah. Bogga lafagurka waxa loo kala soocay hadba sida ay isu leeyihiin. Shaxda 2:Koobnaanta Kaqaybgalayaasha Doodkooxeedka- Heer Jinsi 1.2. Jinsiga Lab 10 5 5 20 Wadar Dheddig 10 4 6 20 10 10 9 11 40 Waraysiyo Xogogaaleedka Habka saddexaad ee xog-ururintu isticmaashay waxa uu ahaa waraysiyo qofeed laga qaaday dadka xogogaalka ah, waayo-aragnimana u leh mawduucyada cilmibaarista. Ujeeddada ugu wayni waxa ay ahayd in si qoto dheer loo baaro mawduucyada iyo in la hubiyo dhab-ahaanshaha xogtii ka soo baxday dood-kooxeedyada. Waraysiyada waxa la fuliyay intii u dhaxaysay 11 ilaa 12 kii Noofembar, 2015, kiibana waxa uu socday muddo dhan 30 daqiiqo. Shan(5)qof oo xogogaal ah ayaa la waraystay, oo kala ahaa: Taliyaha Booliska Degmada, Guddoomiyaha Xerada Barakacayaasha, Oday-dhaqameed, Duqa Magaalada, iyo Guddoomiyaha Maxkamadda Degmada. Qabanqaabiye maxalli ah ayaa habeeyay waqtiyada waraysiyada ay hoggaaminayeen cilmi-baarayaasha ka socda xarunta la socodka iyo kahorta khilaafka iyo gacan-ka-hadalka. Waraysiyadu waxa ay ku bilaabmayeen waraysi si gaar ah u abaarayay mawduucyada qofku aqoonta dheeraadka u lahaa, kadibna waxa la waydiinayay suaalo ku saabsan mawduucyada kale ee cilmibaaristu abaaraysay oo kala ahaa: Maamulka, Garsoorka, amniga, iyo Khilaafka iyo gacan-ka-hadalka. Shaxda 3: kaqaybgalayaashii waraysiyada xogogaalka ah Xogogaalka La Waraystay Jinsiga Lab Dheddig XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Duqa Magaalada Burtinle Oday-dhaqameed Guddoomiyaha Barakacayaasha Taliyaha Booliska Degmada Guddoomiyaha Maxkamadda Degmada Wadar 1 1 1 1 - 1 - 5 - waraystayaasha u dheexeeyey da’da 50-59 waxa lagala kulmay 9%, halka kooxaha ugu matalaadda yaraa ahaayeen kuwa ka hooseeya 20 jir iyo kuwa ka sarreeya 60 jir, oo mid kasta laga waraystay tiro yar oo dhan 6% wadarta guud ee la-waraystayaasha (Jaantuska 2). Jaantuska 2: Da’da Jinsi ee Jawaab-bixiyayaasha 2. Xogta Jawaab-bixiyayaasha Sahanka qoysasku waxa uu ka koobnaa 45% rag ah (40 la-warayste)iyo 55% dumar ah(50 lawarayste).Diraasaddu waxa ay hubisay dheellitirnaanta jinsiga si loo helo suurad cad oo muujisa kala duwanaanta waayo-aragnimo, aragti iyo xogogaalnimo ee ka jirta labada jinsi ee ku saabsanmawduucyadala baarayo, Eeg Jaantuska 1 Jaantuska1: Jinsiga Jawaab-bixiyayaasha Ku dhowaad labo seddex-meelood oo lawaraystayaasha Burtinle ahi (66%) xaasas ayaa ay lahaayeen, iyada oo kuwa doobabkuna tiro ahaan gaarayeen 22% tirada guud ee la-waraystayaasha. Kuwa hore u guursaday laakiin galay furriin oo hadda keli-noolka ah, iyo kuwa laga dhintay waxa ay noqdeen 5% iyo 7% sida ay u kala horreeyaan (Jaantuska 3) Jaantuska3: Xaaladda Guur ee Jawaab-bixiyayaasha In ka badan meel afar-meelood la-waraystayaasha (77%) da’doodu waxa ay u dhexaysay 20 iyo 49 sano, halka 30% ku jireen koox-da’eedka 20-29 sano, iyada oo 19% kalena u dhexeeyeen 30-39 sano, iyo koox kale 28% u dhexaysay 40-49 sano. La- Bogga | 3 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Dhinaca heerka waxbarasho ee la-waraystayaasha, in ku dhaw meel afar-meelood (22%) dugsi quraan ayaa ay gaareen, tiro dhan 3% iyaga ayaa wax is baray. Lix ka mid toban kasta la-waraystayaashu (60%) waxa ay heleen waxbarasho rasmi ah iyada oo 8% dhameeysteen dugsi hoose, 30% dugsiga hoosedhexe, 18% dugsiga sare, iyo 4% iyagu ka qallinjabiyay Jaamacado. 15% oo ah lawaraystayaasha soo haray ma helin waxbarasho nooc ay tahayba (Jaantuska (4). Jaantuska4: bixiyayasha Heerka Waxbarasho ee Jawaab- Jaantuska 5: Heerka Waxbarashada Jinsi ee Jawaabbixiyayaasha Bogga |4| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA ADEEGYADA AMNIGA, GARSOORKAIYOMAAMULKA 3.1. Adeegga Amniga 3.1.1. Heerka Hawlgalka Degmada Burtinle, si la mid ah degmooyinka kale ee Puntland, boolisku waxa ay u xilsaaran yihiin sugidda amniga. Hase yeeshee, dood-kooxeedyadaiyo xogogaalkii la waraystay waxa ay caddeeyeen in odayaal-shaqameedka, guddiyada tuulooyinka, iyo shakhsiyaadka magaca ku leh bulshadu dhammaan ka ciyaaraan kaalin mug leh sugidda amniga kuna gacansiiyaan booliska sugidda amniga iyo deganaanshaha2. Marka la tixraaco sahankii Qoysaska, kaas oo la kulmay 91 qof oo kiiba hal qoys metalayo, 77% ka mid ahi waxa ay muujiyeen in ay la socdaan in boolis ka hawlgalo degaankooda (xaafadahooda), halka 18% ka mid ah dadka la waraystey sua’aashaas ka bixiyeen cod taban, iyada oo dhinaca kalena 5% sheegeen in aanay la socon jiritaaka boolis iyoin kale (Jaantuska6). Jaantuska 6aad: Qiimeynta Jawaab-bixiyeyaasha ee Joogitaanka Booliska hawlgelin, waxa ay labo jeer ka badnaayeen dumarka (12%) la aragtida aha. 10%-ka soo haray ee iyagu sheegay inaanay war ka hayn joogintaan boolis, 8% ka mid ahi waxa ay ahaayeen dumar, halka 2% ay ahaayeen rag((Jaantuska 7). Jaantuska6: La-socodka Joogitanka Boolis Heer Jinsi Dhinaca kale, 5ta xaafadood ee Burtinle waxa sheegeen in uu boolis joogo laakiin heerar kala duwan ayeey ku cabbireen. La socodka labada xaafadood ee Horumar (100%) iyo Wadajir (95%) wa uu ahaa mid aad u sarreeya, halka labadaa kaleee Israac iyo Hawl-wadaag iyana muujiyeen tiro sare oo ah 76% iyo 75% sida ay u kala horreeyaan. Xaafadda shanaad oo xero barakac ah waxa ay muujisay darajo hooseysaa waayo 35% ayaa sheegay in ay og yihiin in boolis jiro. Tan waxa laga yaabaa in ay sabab u tahay ka dheeraanshaha kaamka barakacayaasha magaalada Burtinle iyo gaasirnaanta awoodda booliska ee degmada (Jaantuska8). Marka la eego dhinaca jinsiga, in yar ayaa dumarku (80%) dacal dheeraayeen ragga (73%) ogaanshaha jiritaanka boolis. Taas liddigeeda, tirada ragga ah ((24%) ee sheegtay in aannu degaankooda boolis ka 2 Dood-kooxeedka Dhallinyarada, 10 Noofembar, 2015 Bogga | 5 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska 7: La-socodka Joogitaanka Booliska ee Heer Xaafadeed jawaabeen xog la’aanta inta uu jiro saldhigga boolisku Si kale, marka la sii jajabiyo 97% sheegtay in ay gaari karaan saldhigga, 53% waxa sheegeen in ay u lugeyn karaan in ka yar 20 daqiiqo, 23% inta u dhaxaysa 2030 daqiiqo, 19% ka mid ah inta u dhaxaysa 40 daqiiqo illaa hal saacad, halka3%-da soo hartay sheegtay in ay ku qaadanayso in ka badan hal saac lug ah (Jaantuska 10) Jaantuska 9: Qiimeynta Jawaab-bixiyeyaasha ee Fogaanta Saldhigga Booliska Markii la weydiiyey tirada saldhigyada magaalada Burtinle leedahay, 96%dadka la waraystay waxa ay sheegeen in ay og yihiin jiritaanka hal saldhig boolis keli ah. Tani waxa ay astaan u tahay muuqaalka booliska, taas oo muujinaysa baaxadda hawlgalka booliska (Jaantuska 9). Jaantuska8: Ogaalka Jawaab-bixiyeyaasha Tirada Saldhigyada Boolis ee Jira Marka la eego fogaanta saldhigga keli ah ee ku yaal Burtinle, wadar guud oo ah 97% waxa ay sheegeen in ay u fududahay gaaridda saldhiggu marka laga tago kala duwanaanshaha fogaanta uu u kala jiro. 94% kuwaas ka mid ahi waxa ay sheegeen in ay saldhigga ku gaari karaan in ka yar saacad lug ah, halka 3% tilmaantay in ay ku gaari karaan in ka badan hal saac lug ah. Inta soo hartay oo ah 3% waxa ay ku Bogga |6| Dhinaca fogaanta saldhigga, 5ta xaafadood ee Burtinle waxa ay bixiyeen jawaabo kala tagsan. Halka dhammaan jawaab-bixiyeyaasha (100%) labada xaafadood ee Israac iyo Wadajir isku raaceen in ay saldhigga ku gaari karaan in ka yar 20 daqiiqo, waxa seddexda kale ee xaafadood muujiyeen masawir kaas ka duwan; xerada barakacayaasha 50% jawaabbixiyeyaashu waxa sy sheegeen in ay saldhigga ku gaari karaan inta u dhexaysa 41 daqiiqo illaa hal saac lug ah, 17% in ay u lugayn karaan in ka yar 20 daqiiqo, halka 17% kale qiyaaseen in ay u lugayn karaan in ka badan hal saac. Xaafadda Hawlwadaag, 40% dadka la waraystay waxa ay sheegeen in ay ku gaari karaan saldhigga inta u dhaxaysa 20 iyo 40 daqiiqo lug ah, in ka badan 40% waxa ay iyana ku qiyaaseen in ay ku tegi karaan in ka badan hal saac, 13% in ka yar 20 daqiiqo. Inta hartay oo ah 7% waxa ay sheegeen in XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA aanay qiyaasi Karin inta ay saldhigga u lugeyn karaan. Xaafadda Horumar iyada 56% dadka la waraystay waxa ay caddeeyeen in ay saldhigga ku gaari karaan inta u dhaxaysa 20-40 daqiiqo, 25% in ka badan saacad, 6% in ka yar 20 daqiiqo, halka 6%-da haray ku dhawaaqeen in aanay qiyaasi karin (Jaantuska 11). Jaantuska10: Qiimeynta Fogaanta Saldhigga Booliska ee Jawaab-bixiyeyaasha- Heer Xaafadeed Xog-ururintii qoysaaska ee la qaaday, waxa ay caddaysay in jawaab-bixiyeyaashu si xoog leh u doorbidayaanin booliska ay u gudbiyaan dacwadahooda ka kooban seddexda nooc;dembiyada culus, 49% dadka la waraystay waxa ay doorbideen booliska, dacwadaha madaniga ah 48% ayaa doorbiday booliska, halka dembiyada fudud 45% doorbideen booliska. Odayaaldhaqameedku waxa ay galeen darajada labaad waayo 37% dadkii la waraystay waxa ay doorteen odayaasha in ay u gudbiyaan dembiyada culus, 33% dembiyada fudud, iyo 27% dooratay in ay dacwadaha madaniah u gudbiyaan xeer-beegtida/odayaasha. Dawladaha hoose waxa ay gashay darajada seddexaad iyada oo 12% dadka la waraystay doorteen in ay dacwadaha madaniga ah iyada u geystaan, halka 9% u geysteen dembiyada fudud, iyo 8% ah dembiyada culus ah. 3.1.1.1. Doorbidka Adeegayaasha Amniga Qaybtani waxa ay qorfayneysaa aragtida jawaabbixiyeyaasha ee ku aadan doorbidka adeegayaasha amniga, marka laga hadlayo gudbinta dacwadaha madaniga ah, kuwa dembiyada fudud, iyo dembiyada culus. Dood-kooxeedyada iyo xogogaalkii lala kulmay, waxa ay isku raaceen in boolisku yahay hay’adda rasmiga ah ee keliya ee u xilsaaran suggidda amniga. Laakiin, waxa ay farta ku fiiqeen in Booliska Burtintle ay haysato ciidan yari iyo weliba qalab iyo taakleyn yari, gaar ahaan dhinaca gaadiidka. Oday-dhaqameed xogogaal ahi waxa uu yiri: Dacwadaha Madaniga ah Marka laga hadlo khilaafaadka madaniga ah ee khuseeya qoysaska, ganacsiga iyo ku xadgudubka xuquuqda shakhsiga ah, in ku dhaw kalabar (48%) jawaab-bixiyeyaashu waxa ay sheegeen in ay doorbidayaan in ay booliska dacwadahooda u geystaan. Halka 12% iyagu jeclaysteen in ay dacwadahooda u geystaan dawladda hoose si loogu garnaqo. Hoggaamiyeyaasaha diinta iyo maxkamadaha dawliga ahi waxa ay galeen darajada seddexaad iyada oo kiiba helay 2%. Kuwa sheegay in aanay waxba kala socon arrintaas waxa ay noqdeen 8% (Jaantuska 12). Burtinle waxa ka hawlgala 12-13 boolis ah, marka laga tago baxaadda magaaladana, 43 tuulo ayaa hoos yimaada degmadan. Qofkasta marka waa fahmi karaa in tiradaas yar ee boolika ahi aanay ku fillaan karin degmada, sidaas awgeed, odayaal dhaqaameedka ayaa gacan weyn ka siiya booliska fulinta waajibaadkooda.3 3 Oday-dhaqameed, wareysi xogogaal. 11 Noofembar , 2015 Bogga | 7 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska11: Doorbidka La-wareystayaasha Gudbinta Dacwadaha Madaniga ah 3.1.1.2. Dembiyada Fudud Marka laga hadlo gudbinta dembiyada fudud, booliska iyo odayaal-dhaqameedku waxa ay isku heleen taageero isu geynah 82%. Booliska ayaa siisarreeyay iyada oo 45% jawaab-bixiyeyaashu u codeeyeen, halka odayaal-dhaqameedku ku guuleysteen 37%. Dawladda hoose waxa ay gashay seddexaad iyada oo heshay taageero dhan 9% (Jaantuska 14). Jaantuska13: Doorbidka Jawaab-bixiyeyaasha Gudbinta DacwadahaDembiyada Fudud Xagga jinsiga, inkasta oo dumarku si muuqata uga badnaayeen ragga (54% dumar ah la barbardhigay41% rag ah) dhinaca u xaglinta booliska, haddana raggu waxa ay ku horreeyeen kuwa doortay in ay odayaal-dhaqameedka garahooda u geystaan (37% rag ah la barbar dhigay 20% dumar ah). Sidoo kale, halka 10% dumar ahi go’aamin kari waayeen cidda ay u janjeeraan, ragga la mid ahina waxa uu noqday 6% (eeg Jaantuska 13). 4% dumar ah iyo 2% rag ahi waxa ay jeclaysteen in dacwadahooda u geystaan wadaadada. Kuwa doortay maxkamadaha dawliga ah ayaa uguyara oo noqday 2% (eeg Jaantuska 13) Jaantuska12: Doorbidka Dacwadaha Madaniga ah Bogga |8| Jinsiga ee Gudbinta Aragtida jinsigu waxa kala duwanayd, marka la eego gudbinta dembiyada fudud. In ku dhaw kalabar (48%), oo dumar ahi waxa ay doorteen booliska marka la barbardhiga 41% rag ah. Tan liddigeeda, ragga ayaa ku badnaa (44%) doorashada odayaaldhaqameedka iyada oo dumarku noqdeen (32%). Kuwa taageeray dawladda hoose, 10% waxa ay ahaayeen dumar, halka 7% rag ahaayeen. Waxa u hooseeyay maxkamadaha dawliga ah iyo wadaadada oo kala helay doorasho 4% iyo 2% sida ay u kala horreeyaan (Jaantuska 15). XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Jaantuska14: Doorbidka Jinsiga Gudbinta Dacwadaha Dembiyada Fudud 3.1.1.3. Dembiyada Culus Xagga dembiyada culus, tiro wax yar ka hoosaysa kalabar (49%) oo jawaab-bixiyeyaasha ahi waxa ay muujiyeen taageerada booliska, waxaana ku xigsaday 33% u janjeersaday dhinaca odayaaldhaqameedka, halka dawladda hoose gashay kaalinta seddexaad iyada oo heshay taageero dhan 8%. Wadaadada iyo maxkamadaha dawliga ahi waxa ay heleen tiro yar oo ah tiiba 2% (Jaantuska 16) qiimaynta gudbinta dacwadada dembiyada culus,tirada ragga (58%)ee taageertay in booliska loo gudbiyo dacwadaha dembiyada culus waxa ay labo jeer ka bateen tan dumarka (39%). Waxa kale oo xusid mudan in dumarku si is le’eg (mid kasta 39%) u doorteen in dembiyada culus loo gudbiyo booliska iyo odayaal-dhaqameedka.Raggu iyagu mabda’ ahaan tiro labo jeer ka badan tan odayaalshaqameedka ayaa ay ugu codeeyeen booliska (58% iyo 28%). Dawladda hoose darajada seddexaad ayaa ay soo fariisatay iyada oo heshey taageero dhan 10% ragga, iyo 6% dumar ah.5% dumar ahi waxa ay doorteen in ay gartooda hor geystaan wadaadada, iyada oo dhinaca kalena dumarka iyo ragga u janjeersadayxagga maxkamadaha dawliga ahi is le’ekaadeen, kiiba 2% (Jaantuska 17). Jaantuska16: Doorbidka Jinsi Dacwadaha Dembiyada Culus ee Gudbinta A Jaantuska15: Doorbidka Jawaab-bixiyeyaasha Gudbinta Dacwadaha Dembiyada Culus 3.1.2. Heerka Kalsoonida Adeegayaasha Amniga (Kuwa Dawliga ah iyo Kuwa Aan Ahayn) Haddii ayna eegno aragtiyaha jinsiga ku salaysan ee Dadka xogogaalka ah iyo dood-kooxeedyada lala kulmay waxa ay labaduba isku raaceen in odaydhaqameedyada iyo boolisku haystaan kalsoonida dadweynaha marka laga hadlayo sugidda amniga. Oday-dhaqameedyada ayaa weliba la sii jecel yahay labo sababood awgood; tan hore waa, iyaga ayaa ugu dhaqso badan go’aan gaarista, iyaga ayaana ugu fulin Bogga | 9 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE wacan, waa tan labaade, odayaashu lacag kuma xiraan hawlgalkooda. La-wareystayaashu waxa ay sheegeen in dacwadaha qaarkood booliska iyo odayaashu iska kaashadaan, kuwana keli keli u xalliyaan, arrimahaasuna waxa ay ku xiran yihiin nooca dacwadda iyo durufaha ku xeeran. Iyaga oo taas sii iftiiminaya, dood-koodeedka Dhallinyaradu waxa ay qeexeen in guud ahaan dadku aaminsan yahay in adeegayaashu ku fiican yihiinkagarnaqistadacwadaha. Sida badan, dadku dacwadahooda khuseeya hantida, iyo bixinta Diyada (dilalka) waxa ay u geystaan odayaasha, halka dembiyada fudud, sida tuugada, dhaca moobayllada, iwm dadku ay u gudbiyaan booliska iyo maxkamadaha dawliga ah si loogu rido xukummo culus4. Guddoomiyaha Maxkamadda Degmada oo la waraystayayaa xaqiijiyey arrintan.Hoos ka eeg tusaale wanaagsan: Nin reer Burtinle ah ayaa qabay labo dacwadood: Mid waxa ay ahayd niman xoolo-daaqsato ah oo dhacay ari uu isagu iska lahaa,tan kalena waxa ay ahayd dacwad arrin lacageed ah oo isaga iyo qof kale u dhaxaysay. Ninkii dhibanaha ahaa dacwaddiisii dhaca xoolaha nool ahayd waxa uu horgeeyey odaydhaqameedyada, dacwadii lacagta ahaydna waxa uu u gudbiyey booliska iyo maxkamadda dawliga ah.5 Aragti taas la mid ah waxa cabbiray doodkooxeedyada iyo xogogaalkala waraystay oo tilmaamay in dadweynuhu u doorbidaan odayaasha iyo wadaadada sababaha kala ah dhexdhexaadnimada ama caddaalada iyo dhakhsaha go’aan qaadashada.6Taas liddigeedda, maxkamadaha dawliga ahi iyagu waxa ay dalbaan lacag, waxa ayna ku qaadataa wakhti badan in ay go’aan soo saaran.7 Dad badan oo ka mid xogogaalka iyo doodkooxeedyada waxa ay muujiyeen in dacwadaha loo gudbiyo booliska iyo maxkamadaha dawliga ah ay yihiin kuwo inta badan soo maray odayaasha, kuwaas oo oggolaaday in la gudbiyo, ama mararka qaarkoodwaa kuwo dhinacii garta lagu naqay ama 4 Dood-kooxeedka Burtinle ee Dhallinyarada. FGD, Op. cit. Guddoomiyaha Maxkamadda Degmada Burtinle, xogogaal la waraystay 11 Noofembar, 2015. 6 Dood-kooxeedka dumarka ah . 10 Noofembar, 2015. 5 Bogga |10| laga helay uu ka horyimid fulinta go’aanka odayaasha. Aragtidani waxa ay intaas ku dartay, in dadku kalsooni buuxda ku qabo odayaasha, sidoo kalena, inkasta ay jirto tabasho, haddana booliska iyo maxkamadaha dawliga ah iyagana si joogto ah iyagana loogu geysto dacwadaha.8 Dhinaca sahankii Qoysaska, markii la qiimaynayay heerka kalsoonidadadku ku qabaan wax-ka-qabadka dembiyada and gacan-ka-hadalka, mar kale odayaasha iyo boolisku waxa ay galeen safka hore iyaga oo helay natiijo isku dhow oo ah 41% iyo 40% sida ay u kala horreeyaan. Markan wadaadaduwaxa y galeen kaalinta seddexaad iyaga oo helay 9%, marka la barbardhigo dawladda hoose oo hoos ugu dhacday kaalinta afraad iyada oo heshay taageero 4% (Jaantuska 18). Jaantuska17: Qiimeynta Kalsoonida Adeegayaasha Amniga Dhinaca Falcelinta Dembiyada iyo Gacan-kahadalka Intaas waxa dheer, la-wareystayaasha goysaskuwaxa aysheegeen in qiimaynta kalsoonida adeegayaasha amniga loo hayo ay ku saleeyeen halbeegyo dhawr ah. Booliska waxa ay ku jeclaysteen dhakhsaha falcelinta (69%), iyo helitaanka fudud, laakiin waxa uu ku sifoobay eex xilliga fulinta, taas oo gayaysiisay in uu noqdo kan loogu xurmo daran yahay (3%). 7 Dood-kooxeedyada Dumarka iyo Dhalinyarada ee Burtinle. 8Dood-kooxeedka Odayaasha ee Burtinle, 11th Noofembar 2015. XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Wadaadadu waxa ay leeyihiin facelin degdeg ah (63%) laakiin si fudud looma heli karo. Kooxda seddexaad, oo ah odayaasha, waxa ay heleen xurmo ka sarreysa kuwa kale, laakiin waxa ay ku hooseeyaan helitaanka (25%), inkasta oo ay ka joogaan kaalinta labaad arrintan. Odayaasha falcelintoodu ma dhakhso badna (19%), xagga fulintana waa ku liitaan (17%). Dawladda hoose waxa ay ka horrysaa odayaasha (33%) dhinaca degdegsiinyaha falcelinta, isbarbardhig ahaan waa kaga fiican tahay (33%) xaqsoorka fulintakuwa kale, waxa aynaugu horraysaa fudeydka helidda (33%). Intaas kor ku xusan oo jirto, haddana waxa la yaab leh in dawladda hoose aanay wax xurmo ah ku lahayn bulshada dhexdeeda, taas oo ka hor-imaanaysa natiijadeeda waxqabad ee kor ku qeexan ee ka soo baxday qiimaynta qofeed marka loo eego tan ay dadku siiyeen adeegayaasha bulsho ee kale (Looxa 4). Loox4: Qiimeynta La-wareystayaasha dhinaca Doorshada Adeegayaasha Amniga ee Ugu Kalsooni Badan Marka la baaro kala duwanaanshaha aragtiyada jinsiga dhinaca ku kalsoonaanta adeegayaasha amniga, dumarku (48%) kalsooni ka badan tan ragga (32%) ayaa ay u hibeeyeen booliska, halka kalsoonida raggu u hayaan odaayasha ay wax yar ka sarreyso tan dumarka (41% ragga, iyo 38% dumarka). 15% dumar ah oo ay hortaallo 4% rag ahina waxa ay kalsoonidooda siiyeen wadaadada oo galay kaalinta seddexaad. Dawladda hoose waxa ay heshay kalsoonida ugu yar oo dhan 7% ragga, oo ay hortaal 2% dumarka ah (Jaantuska 19). Jaantuska18: Qiimeynta Kalsoonida Adeegayaasha Amniga Dhinaca Dembiyada iyo Gacan-ka-hadalka Jinsi ee Falcelinta Sida ay muujinayso natiijada sahanka qoysaska, oo ka koobnaa 91 la-warayste, bulshadu xurmo door ah ayaa ay u haysaa Booliska Burtinle waayo in ka badan labo seddex-meelood (68%) ayaa kalsooni uga muujiyey booliska sida ay uga falceliyaan dembiyada iyo gacan-ka-hadalka, iyada oo 43% kuwaas ka mid ahi booliska siiyeen qiimayn ah ‘aad u sarreysa’, 25% Sababaha Kalsoonida Adeegaha Amniga Dhakhsaha Falcelinta Xaqsoorka Fulinta Xurmada loo Hayo Fudeydka Helidda Saldhig Adeegaha Amni Loogu Kalsooni Badan Yahay Dhinaca Falcelinta Dembiyada iyo Gacan-ka-hadalka Odayaal Boolis Hoggaami Dawladda Dhaqamed yeyaasha Hoose ka Diinta 19% 69% 63% 33% 17% - 25% 33% 39% 3% 13% 33% 25% 28% - 38 36 8 3 siiyeen ‘illaa heer sarreysa’. Kuwa u qiimeeyey booliska si kale, 16% ka mid ahi waxa ay ku Bogga | 11 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE qiimeeyeen ‘hooseysa illaa heer’, iyo 5% qiimeeyey ‘aad u hooseysa’(Jaantuska 20). ku Jaantuska20: Heerka Kalsoonida jinsi ee loo Hayo Booliska Jaantuska19: Heerka Kalsoonida loo Hayo Booliska 3.1.3. Waxqabadka Booliska Dhinaca aragtiyaha jinsiga, ragga iyo dumarkuba waxa ay booliska siiyeen qiimayn isu eeg; tiro badan oo rag iyo dumar ah ayaa u nisbeeyey booliska kalsooni aad u sareysa, marka loo eego tiro yar oo ku qiimeysay ‘hooseysa illaa heer’. Xaqiiqo ahaan, in wax yar ka hoosaysa kalabar (48%) oo dumar ahi waxa ay sheegeen in ay si ‘aad u sarreysa’ raalli ugayihiin adeegga booliska, iyada oo 20% dumar ahina ku qiimeeyeen ‘illaa heer sareysa’, halka tiro yar oo dumar ahi ay ka mid ahaayeen qaybtii ku qiimeysay booliska heerar hoose(14% rag ah oo ku qiimeeyey ‘hooseysa illa heer’, 4% ragga u arkay ‘aad u hooseysa’). Sidoo kale, ragguna waxa ay muujiyeen saadaal togan oo la mid ah dumarka, iyada oo 37% ka mid ahi siiyeen booliska qiimayn ah ‘aad u sarreysa’, 32% kalena siiyeen ‘sarreysa illa heer’, taas oo ay hortaallo 20% iyo 7% rag ah oo ku qiimeeyey adeegga booliska mid ‘hooseeya illaa heer’ iyo ‘aad u hooseeya’ sida ay u kala horreeyaan (Jaantuska 21). 9 Ku-xigeeka Taliyaha Booliska Qaybta Nugaal, Wareysi Xogogaal, 10 Noofembar, 2015. Bogga |12| Dadka xogogaalka ah iyo dood-kooxeedyadu waa bogaadiyeen booliska waxa aanay ku gaar yeeleen in uu yahay hay’adda keli ah ee leh awood-fulineed, taas oo meelmarisa go’aannada/xukummada ay gaaraan seddex hay’adood ee u adeega caddaaladda, kuwaas oo ah maxkamadaha dawliga ah, xeerbeegtida, iyo maxkamadaha shareecada. Intaas waxa sii dheer, in boolisku yihiin kuwa ilaaliya amniga guud. Taliye-xigeenka Booliska ee Gobolka Nugaal, waxa uu shaaca qaaday in maalinba maalintaka dambeysa boolisku samaynayaan horumar taas oo wax lagu diirsado ah. Waxa uu yiri: Dhowaan booliska Puntlaand waxa tababar lagu siiyey Kuilliyadda Booliska ee Carmo, halkaas oo ay ka heleen aqoon ku saabsan xoojinta xiriirka dadweynaha iyo adkeynta nabadgelyada 9 Sidaas oo ay tahay, dadka xogogaalka ah ee la waraystay, oo uu ka mid yahay Taliye-xigeenka Qaybta Booliska Nugaal, waxa ay qireen in, in kasta oo ay jiraan dhinacyahaas togani, booliska Burtinle ka cawdo qalab yaraan iyo taakuleyn yari. Tan ayaana wiiqday awooddiisa waxqabad iyo deg deg uga falcelinta dembiyada iyo gacan-ka hadalka10 10 Dood-kooxeedka Dumarka Burtinle, Op. cit. XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Booliska wax ay la’aan yihiin qalab ku filan iyo taakuleyn si ay korugu qaadaan waxkaqabadkooda iyo meelmarintadalabyada dadweynaha. Falcelinta booliska ee dembiyada iyo gacan-ka-hadalku ma ahan mid markasta dakhso leh arrimaha kore awgood wana sababta keenta in marar badan laga cawdo boolisku in uu ka soo daaho dalabyada deg degga ah ee dadweynaha. Guddoomiyaha Xeerada Barakayaasha iyo dood-kooxeedkii barakacayaasha ee lala kulmay labaduba waxa ay dhalliileen falcelita booliska marka iska-hor-imaad ka dhaco xerada dhexdeeda oo ay booliska gargaar weydiistaan. Inkasta oo aqlabiyad weyn oo la-wareystayaashu, kuwaas oo ka badan labo seddex-meelood (67%), qabaan in waxqabadka boolisku horumar sameeyay sannadkii la soo dhaafay, haddana, meel shanmeelood ka mid ah la-wareystayaasha (22%) waxa ay la noqotay ama u arkeen in aanu boolisku samayn wax horumar ah. Waxa sii dheer, 10% waxa ay sheegeen in waxqabadku boolisku hoos u dhacaysannadkii la soo dhaafay. 11% iyagu waa awoodi waayeen inay qiimayn sameeyaan (Jaantuska22). Jaantuska21: Aragtida La-wareystayaasha ee Waqabad-sannadeedka Booliska Xagga kala saaridda aragtiyada jinsiga, inkasta oo labada jinsiba waxqabadka booliska ka dhiibteen qiimeyn togan, haddana dumarka ayaa tiro badnaa oo ahaa 62% oo ay hortaallo 51% rag ah. Laakiin kuwa qabay in aan wax isbeddel ahi jirin, natiijadu jinsigu isweydaar ayaa ay ahayd. Tirada ragga u caddeeyey in aan isbeddel jirin labo jeer ayaa ay ka badnaayeen dumarka la midka ah(ragga 32%, dumarka 14%). Tirada ragga ayaa badbayd kuwa yiri hoos ayaa uu u dhacay waxqabadka boolisku (12% rag ah, iyo 8% dumar ah). Waxa xusid mudan in tirada la-waraystayaasha ee qiimayn kari weyday waxqabadka boolisku sarreysay iyada oo gaartay 20%, kuwaas oo 16% ka mid ahi dumar ahaayeen(Jaantuska 23). Jaantuska22: Aragtida La-wareystayaasha Waxqabad-sannadeed Booliska-Heer Jinsi ee Marka aynu eegno qiimeynta waxqabadka booliska ee xaafadaha Burtinle, 4 xaafadood waxa ay u arkeen in waxqabadka boolisku kordhay qiimayntooduna waxa ay u dhaxaysay 86% illaa 53%, halka 41% dadkii laga waraystay xaafadda 5aad ee xerada barakacayaashu u arkeen in aanay boolisku wax horumar samayn. Tan dambe waxa laga yabaa in ay labo arrimood sabab u yihiin; kow, xerada barakacayaasha oo dhacda meel ka baxsan magaalada weyn, iyo labo, booliska oo aan haysan gaadiid iyo taakuleyn ku filan oo ay ku gaaraan xerada, kuna bixiyaan gargaarkii looga baahnaa. Heer xafaadeed marka hoos loogu dego, 86% lawaraystayaasha Wadajir waxa ay la ahayd in waxqabadka boolisku horumar sameeyay, marka loo eego 14% u aragtay in wax isbeddel ah aan la gaarin. Xaafadda Hawlwadaag, 70% waxa ay u codeeyeen in Bogga | 13 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE boolisku horumar gaaray, taas oo ay liddi ku tahay 15% qaba in aan isbeddel jirin, iyo 5% iyaga ay la tahay in uu dib-u-dhac jiroba. Xaafadda Horumar, 56% waxa ay sheegeen horumar, 19% isbeddel la’aan, iyo 13% ku adkaystay in uu jiro dib-u-dhac. 53% ka mid ah La-waraystayaasha Israac waxa ay sheegeen horumar, 24% isbeddel la’aan, halka 6% ku adkeysteen hoos-u- dhac. Xaafadaha Israac iyo Barakacayaashu wax ay ka sinnaayeen tirada ugu badan (tiba 18%) ee qiimayn dhiibi kari waayday (Jaantuska 24). Jaantuska23: Aragtida La-wareystayaasha ee Waxqabad-sannadeedka Booliska-Heer Xaafadeed Haddii aynnu soo ururinno, Labadii nooc-sahan ee la qaaday waxa ay muujiyeen aragti togan oo laga qabo hawlgalka iyo waxqabadka booliska. Laakiin, inta badan la-waraystayaashuwaxa ay farta ku fiiqeen agab yarida booliska taas oo sabab u ah dib-udhacafalcelinta mararka qaarkood ka yimaadda booliska. Waxa kale oo mudan in la tilmaamo kaalinta mugga leh ee oday-dhaqameedyada, hoggaamiyeyaasha diinta iyo hal-doorka bulshadu kaga jiraan sugidda amniga degmada Burtinle. 12-13 sarkaal boolis ah ayaa magaalada Burtinle ka hawlgala, iyada oo in ka badan 40 tuulo hoos yimaadaan, taas oo muujinaysa yaraanta ba’an ee tirada booliska. Guud ahaan, amniga degmadu waa wanaagsan yahay marka loo eego magaalooyinka waaweyn ee Puntland. Bogga |14| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA 3.1 ADEEGGA GARSOORKA Degmada Burtinle waxa ay leedahay hal maxkamad oo heer degmo ah, taas oo inta badan gasha dacwadaha madaniga ah, in kasta oo si soo kordhaysa loogu isticmaalayo dacwadaha dembiyada ah. Iyada oo ay ku xiran tahay noociyadda dacwadda, haddana dadka is-haya ayaa go’aamiya in la isla tago maxkamadaha dawliga ah ama kuwa aan ahayn. Guddoomiyaha maxkamadda degmadu waxa uu xaqiijiyay in dadweynuhu weli doorbidaan in ay dacwadahooda u geystaan xeerbeegtida/odayaaasha11. socon jiritaan maxkamadeed, halka 30% dumar ahina la mid noqdeen (Jaantuska 26). Jaantuska25: La-socodka Jinsi ee Jiritaanka Maxkamado Dawli ah Haddaba, qaybtan cilmibaaristu waxa ay diirrada saareysaa aragtida la-waraystaasha ee ku saabsan heerka hawlgal ee garsoorka, waxqabadkiisa, kalsoonida lagu qabo iyo caddaaladda guud ahaan. 3.2.1 Heerka Hawlgalka Sahankii Qoysaska ee laga qaaday waxa uu muujiyay in ka badan kalabar 57% dadkii la waraystay in ay ka warqabeen jiritaanka maxkamado dawli ah (Jaantuska25). Jaantuska24: La Socodka Jiritaanka Maxkamado Dawli ah Marka xaafad ahaan loo eego, guud ahaan in ka badan labo afar-meelood wadarta guud ee la waraystayaasha waxa ay sheegeen in ay la socdaan jiritaanka maxkamado dawli ah, marka laga reebo kuwa deggan xerada barakacayaasha oo 12% ka mid ah la waraystayaasha halkaas deggani xaqiijiyeen ogaalka jiritaanka maxkamado dawli ah. Xaafadaha Wadajir iyo Hawl-wadaag, 14% iyo 15% sida ay u kala horreeyaan, waxa ay caddeeyeen in aanay la socon maxkamado dawli ah oo jira, halka in ka badan meel afar-meelood dadka laga waraystay xaafadda Israac qeexeen in aanay la socon jiritaan maxkamadeed. Sidoo kale, in ka badan meel afar-meelood dadka lagala kulmay xaafadda Horumar waxa ay muujiyeen in aanay la socon jiritaanka maxkamado. Lawaraystayaasha Xerada barakacayaasha ayaa muujiyey tirada ugu badan 82% ee aan la socon jiritaanka maxkamadodawli ah (Jaantuska 27). Farqi la sheego uma dhexayn jinsiga xagga la socodka jiritaanka maxkamado dawli ah iyada oo 59% rag ahi jawaab togan bixiyeen halka dumarkuna ahaayeen 56%. Sidoo kale34% rag ah oo la waraystayaasha ahi waxa ay sheegeen in aanay la 11 Guddoomiyaha Maxkamadda Degmada Burtinle, Xogogaal, Op. cit. Bogga | 15 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska26: La Socodka Jiritaanka Maxkamado Dawli ah-Heer Xaafadeed Jaantuska28: Qiyaasta La-wareystayaasha Fogaanta Maxkamadda Markii la weydiiyay tirada maxkamadaha kuwa sheegay in ay la socdaan jiritaankooda, in ka badan seddex afar-meelood (96%) ayaa caddeeyay ogaalka hal maxkamad. Halka 2% iyagu sheegeen labo maxkamadood (Jaantuska 28). 3.2.2 Waxqabadka Garsoorka Jaantuska27: La-socodka La-wareystayaasha Tirada Maxkamadaha Jira Tiro ku dhaw seddex afar-meelood (64%) oo lawaraystayaasha ka mid ah waxa ay qiyaaseen in maxkamaddu u jirto in ka yar 20 daqiiqo socod ah, halka 18% sheegeen in ay u socon karaan inta u dhaxaysa 20 illaa 40 daqiiqo. 14% kale waxa ay qiyaaseen in ay u jirto 41 daqiiqo illaa hal saac socod ah, iyo in yar on dhan 5% oo qiyaastay in ay u socon karaan in ka badan saacad(Jaantuska 29). 12 Dood-kooxeedka Dhallinyarada Burtinle, Op. cit. Bogga |16| Laga soo bilaabo burburkii Dawladdii Soomaaliyeed, maxkamadaha dawliga ahi waxa ay ku dadaalayeen in ay dib-u-hantaan kalsoonida shacabka iyo in ay daboolaan filashada dadka dhinaca dhaqangelinta caddaaladda. Inkasta oo inta badan doodkooxeedyadu isku raaceen in dadku u siman yahay helitaanka caddaaladda, haddana aragtiyahooda waa kala tageen markii la weydiiyey kuwa ay yihiin adeegayaaasha garsoor ee loo ergoodaa. Sida ay soo jeedisey dood-kooxeedka dhallinyaradu, dareen laga muujiyey kharashka ku baxaya dacwadda iyo heerkakalsooni ee qofku ku qabo adeegaha garsoor ayaa noqday labada arrimood ee ugu muhiimsan ee saldhigga u ah doorashada adeegaha: “Dadku waa u siman yihiin garsoorka, inkasta oo dadku aanay kalsooni sidaas ah ku qabin maxkamadaha dawliga ah”.12 Kuwii lagu waraystay sahankaQoysaska, adeegaha garsoor ee loogu badan yahay 12 bilood ee la soo dhaafay waxa uu noqday odayaal-dhaqameedka (12%), oo ay soo xigtay maxkamadda dawliga ah taas oo ay isticmaaleen 10% dadkii la waraystay oo idil. Isticmaalka wadaadada waxa lagu qiyaasay 4% tirada la waraystay (Jaantuska 30). XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Jaantuska29: Isticmaalka Adeegayaasha Kala Duwan ee Garsoorka La-waraystayaasha13%ka mid ahi waxa u gaardhiibteen odayaasha sannadkii tegey, saamiga raggu (22%) afar jeer ayaa uu ka batay kan dumarka (6%), taas oo tilmaamaysa dareenka jinsigu in uu kaalin weyn ka ciyaarayo doorashada.Sidoo kale, isticmaalka wadaadadu waxa uu muujiyey jeenjeer jinsi oo ah 7% rag iyo 2% dumar ah. Dhinaca kale, nooca jinsigu saamayn kuma yeelan isticmaalka maxkamadaha dawliga ah, waayo ragga iyo dumarku waa sinmeen isbarbardhig ahaan (kiiba 10%). Eeg (Jaantuska 31). Jaantuska30: Isticmaalka Jinsi ee Adeegayaasha Garsoorka 13 Dood-kooxeedka Dhallinyarada Burtinle, Op. cit. Sida badan, isticmaalka adeegayaasha kala duwan ee garsoor waxa yeeriya noociyada dacwadda, iyo doorbidkadareenka qof-ahaaneed ee lawaraystayaashu ka qabaan kuwaa ay u arkaan in loogu heli ogyahay uguna isku-hallayn badan, tusaale ahaan, kaqaybgale ka mid ahaa doodkooxeedkii dhallinyaradu waxa uu yiri: Adeegayaasha garsoorka dhexdooda, Odayaasha ayaa haysta kalsoonida ugu sarreysa waayo: b) wax lacag ah ma qaataan, (laakiin kaqaybgale kale ayaa diiday isaga oo sheegey in mararka qarkood odayaashu lacag qaataan, iyo in odayaasha loo doorbido sababo kale sida kalsoonida iyo dhakhsaha kala goynta arrinta (dacwadda), t) iyaga oo markasta diyaar ah lana helo, iyo j) Iyaga oo ku sifoobay daacadnimo iyo eex la’aan.13 Doorbidka isticmaalka odayaasha waxa sii xoojiyey dood-kooxeedka dumarka, halkaas oo laga dhawaajiyey aragtida ah in sababta ugu weyni tahay in odayaashu yihiin “kuwa ugu xogogaalsan, go’aankooduna ka khafiifsan yahay kan maxkamadaha dawliga ahoo dhiiba ciqaabo culus. Maxkamadaha dawliga ahi waxa ay Odayaasha kaga duwan yihiin iyagu ma oggola dhexdhexaadin ama isu-tanaasul”.14 Isku-qabsi dhul, dacwado la xiriira qoyska, gacan-kahadal qoys, farasaar, iyo weeraro ka yimaadda dhallinta ayaa ah shaqaaqooyinka ugu soo noqodka badan ee ay xalliyaan adeegayaasha garsoorka Burtinle. Looxa 5 waxa uu muujinayaa arrimaha/dacwadaha la-waraystayaashu u 14 Dood-kooxeedka Dumarka Burtinle, Op. cit. Bogga | 17 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE gudbiyeen adeegayaasha kala duwan ee garsoorka sannadkii tegey. Jaantuska31: Soosaarka Go’aannada Shaxda 5: Noocyada Dacwadaha Loo Gudbiyey Garsoorka Adeegayaasha Garsoor Dacwadaha Loo Gudbiyey Adeegayaa sha Garsoorka Isku-qabsi Dhulka Dacwado Ganacsiyeed Dhac Gacan-kahadalka Dhallinyarad a Gacan-kahadalka Qoyska Farasaar Qaybinta Gargaarka Base Maxkama daha Dawliga ah Odayaal Dhaqame edka Wadaadada 56% 33% 75% - - - - 8% - 33% 11% 67% 8% 25% 25% 11% 9 12 4 Tiro aad u badan of dadkii la waraystay ahi waxa ay caddeeyeen in xukunnada garsoorku gaarey la fuliyey. Dhammaan (100%) go’aannadii xeerbeegtidu (odayaasha) gaareen waa fuleen, halka in ku dhaw 6 ka mid ah 10kii qof ee la waraystayaasha ahaa (67%) ee maxkamadaha dawliga dacwadahooda go’aamiyeen la fuliyey. Kalabar la-waraystayaashii (50%) dacwadahooda ay go’aamiyeen wadaadadu waa la fuliyey, laakiin kalabar kale ee dacwadahooda wadaadada u gestey ma bixin jawaab (Jaantuska 33). Jaantuska32: Fulinta Go’aannada Marka aynnu eegno dadka garsoorka dacwadaha u gudbiyey, inta sheegtay in ay go’aan heleen waxa ugu sarreya maxkamadaha dawliga ah, kuwaas oo 67% caddeeyeen in ay go’aan heleen, marka la barbardhigo 58% ka mid ah kuwii u tegey odayaasha oo helay go’aanno. Halka wadaadadu ahaayeen kuwa loogu iscmaal yaraa, iyaga oo 50% dadkii u tegey siiyeen go’aanno (Jaantuska 32) Dadkii xogogaalka ahaa iyo dood-kooxeedkii lala kulmay waxa ay iftiimiyeen in dhalliilo ka jiraan fulinta go’aannada maxkamadaha dawliga ah sida ay cabbirtay dood-kooxeedka dhallinyaradu oo tilmaantay in ay dhibta keentay jiritaanka isgarabsi dhowr arrimood ah:“b) hay’ado sharci-fulin tamardaran. Waxa laga yaabaa in dacwaysanuhu diido in uu maxkamadda hor Bogga |18| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA yimaaddo ama saldhigga booliska marka loo yeero, iyo t) kalsooni aan lagu qabin garsoorka maxkamadaha dawliga ah.15 Guddoomiyaha maxkamadda degmadu waxa uu ku tiraabay in ganaaxyo lacageed oo lagu lammaaneeyey adeegsiga boolisku ay dhiirrigelisay dadku in ay u hoggaansamaan fulinta go’aannada ka soo baxa maxkamadaha dawliga ah: “Booliska waa kuwa meelmariya ama fuliya go’aannada maxkameed ee magaalada Burtinle, laakiin kuwa garta lagu naqohad iyo jeer waxa ay u hoggaansamaan go’aanka haddii uu xukunka la socda ganaax ku waajibaya qofka fulinta diida.16 doodeeda odayaashu waxa ay ahayd in dawladda Puntland aqoonsato kaalinta muhiimka ah ee odayaashu ku jiraan “waa in dawladdu garwaaqsato doorka ammaanta leh ee odayaasha, waana in ay siiso taakuleynta lagama maarmaanka”.19 Dood kale oo loo qabtay dood-kooxeedka dhallinyarada waxa daaha ka qaadday in ay lagama maarmaan tahay in la xoojiyo la-xisaabtanka garsoorayaasha si xaqiijiyo garsoor caddaalad ah , waana in la helo guddi kormeer oo qiimeeya hawlgalka. Waxa kale ee kooxdani soojeedisay in shaqaalaha maxkamadaha lagu saleeyo maxaad taqaan halkii ka ahaan lahayd ayaa taqaan.20 Aragtida laga Qabo Adeegayasha Marka loo yimaaddo xeerbeegtida, iyagu waxa ay ku3.2.3 Garsoorka tiirsan yihiin xeer-dhaqameedka oo dadku u hoggaansan yahay, taas ayaana laga yaabaa in ay 41% ka mid ah kaqaybgalayaashii sahanka qoysaska inoo sharaxdo sababta sida aadkau sarreysa ee ay u waxa u codeeyeen in odayaashu yihiin adeegaha fulaan go’aannada xeerbeegtidu “labada dhinac ee is garsoor ee loogu kalsooni badan yahay dhinaca haya marka hore waxa ay saxeexaan qoraal in ay ku kalsoon yihiin xallinta khilaafaadka. Wadaadda ayaa soo galay xeerbeegtida (waa qoor-dhiibtaan), waxa ayna ballanqaadaan in kaalinta labaad ee kalsoonida iyaga oo helay ay oggolaanayaan go’aanka odayaasha garta qaadaya.Marka mar kalsooni dhan 19% ee la wareystayaasha, haddii bulshadu Muslim tahay, waxa hubaal ah in ay maxkamadaha dawliga ah iyo boolisku kalsooni dhan dhibbanayaashu sidaas ku aqballayaan go’aannadaas intooda 17 4% iyo 2% sida ay kala horreeyaan. Laakiin in ka badan”. badan meel afar-meelood (25%) dadka lala kulmay Isbeddelka Loo baahan Yahay jawaab ma bixin (Jaantuska 34). Guddoomiyaha Maxkamaddu waxa uu farta ku fiiqay meelo u baahan kobcin si loo xoojiyo gudashada waajibaadka garsoorka ee maxkamadaha: Jaantuska 33: Qiimeynta Kalsoonida Adeegayaasha Garsoorka Waxa maxkamadan joogi jiray seddex garsoore iyo hal guddoomiye maxkamadeed sannadihii 2006-2008 laakiin 2009 waxa lagu soo koobay hal garsoore iyada oo ay degmada hoose yimaadaan 41 tuulo, taas oo lagama maarmaan ka dhigeysa helitaanka garsoorayaal dheeraad ah. Ma haysanno gaadiid iyo taakuleyn kaleba. Dood-kooxeedka odayaashu waxa uu la aragti ahaa guddoomiyaha maxkamadda iyaga oo ka hadlay saameynta la’aanta hawlwadeenno aqoon leh ku yeelatay fulinta garsoorka.18Soojeedin kale ee koox15 Dood-kooxeedka Dhallinyarada Burtinle Op. cit. Guddoomiyaha Maxkamadda Degmada Burtinle, KII, Op. cit. 17 Oday-dhaqameed ka mid ah dood-kooxeed, Op. cit. 16 18 Dood-kooxeedka Odayaasha Burtinle iyo Xogogaalka Burtinle, Op. cit. 19 La mid Bogga | 19 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Wax soo baxday kala taggaanaan xogeed markii loo kala saaray jinsi ahaan. Odayaasha waxa aqoonsaday adeegaha garsoor ee loogu jecel yahay rag iyo dumarba; laakiin ragga (46%) ayaa u muuqday in kalsooni dheeraad u hayaan odayaasha marka loo eego dumarka (36%, oo iyagu uga janjeer badnaa ragga dhinaca u xaglinta maxkamadaha dawliga ah iyo (6% dumarka iyo 4% ragga). Tiro door ah oo rag (22%) iyo dumar leh (28%) ma dhiiban codkooda (Jaantuska 35) Jaantuska34: Xulashada Jinsi ee Adeegayaasha Garsoor ee loogu Kalsooni Badan Yahay Jaantuska35: Heerka Kalsoonida La-wareystayaashu ku Qabaan Nidaamka Garsoor ee Rasmiga ah j Xagga jinsiga marka la eeggo, waxa soo baxday in tirada dumarka (34%) ‘Aad ugu kalsoon’ nidaamka garsoor ee rasmiga ah ka badan yihiin ragga (28%), halka tirada ragga (35) ‘Ku kalsoon illaa heer’ ka badan yihiin dumarka (22%). Mar kale sidii ka jirtay jawaabihii hore, saamiga aad badan oo lawareystayaashi ahi wax jawaab ma bixin (ragga: 20%, iyo dumar: 30%). eeg Jaantuska 37. Markii la weydiiyey sababaha loo kala jeclaysto adeegayaasha garsoorka waxa ugu baadnaa oo la xusay in lagu xushay maxkamadaha dawliga ah iyo wadaadada ay noqdeen xaqsoor garsoor (75% maxkamadaha, 56% wadaadada). Loox 6 waxa uu soo bandhigayaa sababaha kaqaybgalayaashu ku xusheen adeegayaasha garsoor ee loogu xushmad badan yahay Shaxda5: Sababaha Kalsoonida Adeegaha Garsoore Sababta Kalsoonida Adeegaha Garsoor Dhakhsaha Go’aanka Xaqsoorka Go’aanka Ka Madaxbanaani da Siyaasadda Kharash Yarida Fudeydka Helidda Ku Tashiga Waxa kale oo diraasaddu isku dayday in ay qiimeyso kalsoonida lagu qabo nidaamka garsoor Saldhig ee rasmiga ah. Sida uu qeexayo sahanka guriyeedku, 59% ka mid ah la-wareystayaashu waxa ay caddeeyeen in ay kalsooni ku qabaan nidaamka garsoor ee rasmiga ah (31% ku codeeyey ‘aad ugu kalsoon’, iyo 28% ku codeeyey ‘ku kalsoon illaa heer’). Laakiin 16% ayaa ku adkeystey in aanay ku kalsoonayn nidaamka garsoor ee rasmiga ah, halka in ku dhaw 26% aanay bixin wax jawaab ah(Jaantuska 36). Bogga |20| Adeegaha Garsoor ee Loogu Kalsooni Badan Yahay Xallinta Dacwadaha Maxkama OdayaalWadaadad Booliska dda dhaqameedka a Dawliga ah 100% 25% 30% - 75% 8% 56% - 41% 19% - 3% 6% - 11% 19% - 8% - - 4 37 16 2 - 100% XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Jaantuska36: Kalsoonida Lagu Qabo Nidaamka Garsoor ee Rasmiga ah-Heer Jinsi Ayaa iyagu ku dooday in waxqabadka maxkamaduhu aanay horumar samayn ama ay la noqotay in ay horumar gaareen sannadka la soo dhaafay. Intaas marka laga yimaaddo, saamiga dumarka (8%) qaba in uu jiray hoos-u-dhac ayaa waxoogaa ka badnaa ragga (7%) sidaas oo kale qabay. Mar kale in ka badan 40% oo ka mid ah la-wareystayaasha labka ahi ra’yigooda a dhibaan, taas oo ay la socoto 32% dumar ah Iyana aan jawaabin (Jaantuska39). Jaantuska38: Aragtida Waxqabad-sannadeedka Maxkamadaha Dawliga-Heer Jinsi In wax yar waabsan meel-afraad (23%) lawareystayaasha waxa la ahaatay in waxqabadka maxkamadaha dawliga ahi korshay. Halka 30% ka mid ah la-wareystayaashu u arkeen in aan wax horumar ah aanay gaarin, iyo 8% iyaga dareemay dib-u-dhac. Waxase aan la layaab ahayn in afar ka mid ah toban kasta oo la-wareystayaasha ahi aanay jawaab bixin ama aanay garan sida loo jawaabo (Jaantuska38). o Jaantuska37: Aragtida Waxqabad-sannadeedka Maxkamadaha Dawliga ah Aragti togan oo ku wajahan waxqabadka maxkamadaha dawliga ah sannadkii la soo dhaafey waxa muujiyey la-wareystayaasha labka ah, waayo in ku dhaw 61% oo rag ah oo ay barbartaal 46% dumar ah Bogga | 21 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE 3.3 ADEEGGA MAAMULKA Jaantuska39: La-socodka Jawaab-bixiyeyaasha Jiritaanka Golaha Degaanka Burtinle waa degmo heerka labaad ah waxaana hoos yimaada 42 tuulo, waxa ay la jaar tahay siddeed degmo oo kale. Maamulka degmada waxa la unkay bishii October ee sannadkii 2015.Waxa uu ka koobanyahay maamulka degmadu 21 xildhibaan iyo 2 kale oo loogusoo daray si ay u xalliyaan khilaafaadka u dhaxeeya qabiillada kala duwan ee degmada. Maamulka dawladda hoose waxa uu ka koobanyahay Duqa, Ku-xigeenka duqa, xoghayaha dawladda hooseiyo madaxdaafar waaxood (maaliyadda, qorsheynta, adeegga bulshada, iyo hawlaha guud).21Inkasta oo maamulku uu curdin yahay dakhli badanna aanu haysan, waxa uu ku dadaalaa in uubixiyo adeegyada guud.22 Qaybtan waxa lagu qiimaynayaa jiritaanka, ka warhaynta, waxqabadka, dhexgalka, sida loo arko maamulka degmada Burtinle, iyo caqabadaha soo waajaha. Marka la is barbardhigoxogta ragga iyo dumarka, wax yar oo kala duwanaansho ah ayaa baxay, halka haweenku ay ka warhayeen jiritaanka golaha deeganka in wax yar ka badan ragga (82% haween ah iyo 82% Rag ah). EegJaantuska 41. 3.3.1 Heerka Hawlgalka Markii la waydiiyay jiritaanka golaha deegaanka, aqlabiyad aad u badan (81%) jawaab-bixiyaasha qoysaska ayaa sheegtay in ay ogsoonyihiin jiritaanka maamulka degmada. Sidii ay doontobaa ha noqotee, 12% jawaab-bixiyaasha ayaan jawaab bixin,halka 7% aanay ka warhayn jiritaanka golaha deeganka(Jaantuska. 40). 21 Xildhibaan Golaha Degaanka, Xogogaal, Op. cit. Bogga |22| 22 Duqa Burtinle, Xogogaal, 10th Noofembar, 2015 XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Jaantuska40: La-socodkaJinsiga ee Jiritaanka Golaha Deegaanka Inta badan jawaab-bixiyaasha xaafadaha kala duwani waxa ay ka warhayeen jiritaanka golaha deegaanka. Si kastaba ha ahaatee, ka warhaynta golaha deegaanku waxa ay ku badnayd xaafadda Wadajir (100%) oo ay ku dhawayd xaafadda Israac (94%). Qiyaastii 81% iyo 70% jawaab-bixiyaasha deggan xaafadda Horumar iyo Hawl-wadaag iyana waa ay ka warhayeen jiritaanka golaha deegaanka, halka kawarhaynta maamulka degmadu ku hooseeyay deegaanka barakacayaasha (Kaam1), halkaas oo 59% jawaab-bixiyaashu sheegeen in ay ka warhayaan jiritaanka golaha deegaanka. (Jaantuska42). 3.3.2. Waxqabadka Golaha Degaanka Golaha degaanka Burtinle waxa uu qabtaa adeegyo kala duwan oo ay uga gol leeyihiin kobcinta bilicda degmada iyo horumarkeeda. Sida uu Duqu,oo kaqaybqaatay waraysi xog-ogaal ah, sharraxay taakuleynta dawladda hoose ku kabto sugidda amniga xilliyada habeenkii:“Golaha deegaanku waxa uu bixiyaaa shidaalka ciidanka booliska ee xilliyada habeenkii roondada ku jira gaafwareegana magaalada dhexdeeda”.23 Jaawab-bixiyaashii ka warhayay jiritaanka golaha deegaanka, in ka yar kala bar(43%) ayaa sheegay in golaha deegaanku bixiyo adeegga amniga, halka 35% ay ku jawaabeen in aanay ogsoonayn adeegyado ay bixiyaan golaha deegaanku. Si kastaba ha ahaatee, qayb ka midah dadkii ka warhayay jiritaanka golaha deeganku waxa ay sheegeen in ay ka shaqeeyaan kaabayaasha dhaqaalaha (27%), iyo kaabista caafimaadka iyo waxbarashada (24% midkiiba),sidoo kale nadaafadda iyo waxbarashada ayaa ay sheegeen (22% midkiiba). Qayb aad u yar oo jawaabbixiyaasha ah ayaa ka warhayay in golaha deeganku kaalin ka qaato bixinta biyaha (20%), beeraha (7%), iyo xiriirka dawladda iyo dadweynaha (4%). Eeg Jaantuska 43. Jaantuska42: La-socodkaJawaab-bixiyaasha Adeegyada Golaha Degaanka Jaantuska41: La-socodka Jawaab-bixiyeyaasha Jiritaanka Golaha Degaanka-Heer Xaafadeed Amniga 23 Duqa Burtinle, Xogogaal, Op. cit. Bogga | 23 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Wadashaqayn ayaa ay booliska iyo golaha degaanku leeyihiin, iyada oo maamulka degmadu siiyaan booliska shiidal iyo qarashaadka kale ee ay u baahdaan si ay habeenkii u gaaf wareegaan magaalada una sugaan amniga, iyada oo ay dhacaan arrimo amni-daro oo yayar sida dhaca moobillada.24 Guddoomiyaha barakacayaasha ayaa sheegay isaga oo ka hadlaya amniga qofeed, “Ciyaalka barakacayaasha ee subaxa hore taga magaalada si ay u raadiyaan quudkooda, marka ay habeenkii soo noqonayaan waa la dhacaa, la boobaa, lana garaacaa”.25 degmadu wax adeeg caafimaad ah oo ay noo qabtaan ma jiraan.28 Kaqaybgalayaashii dood-wadareedka odayaasha waxa ay sidoo kale iftiimiyeen arrimo kale oo la xiriira daryeelka caafimaad, waxaayna yiraahdeen: Cusbitaalku si fiican uma shaqeeyo; shaqaalaha cusbitaalku ma helaan mushaharaad, magaaladani ma laha adeegyadii ay magaalo lahaan lahayd. Qalab badan ayaa yaala cusbitaalka laakin dhakhaatiir ma joogaan, dhakhaatiirku waxa ay furtaan gooba caafimaad oo ay gaar u leeyihiin si ay u helaan dakhli.29 Waxbarashada Kas oo qaybgalayaashii kaamka barakacayaashu waxa ay sheegeen in waxbarashadu tahay baahida ugu wayn ee bulshada tebeyso. Gaar ahaan kaqaybgalayaasha dood-wadareedka ayaa yiri: “Ciyaalkayagu waxa ay dugsiyada ka dhigtaan magaalada, inkasta oo aannu aad uga durugsan nahay magaalada.Waxa aannu doonaynaa in dugsiyo naloogu sameeyo ciyaalkayaga degaanka barakacayaasha dhexdiisa”.26 Kaabayaasha dhaqaalaha/ qurxinta magaalada Sida ay sheegeen kaqaybgalayaashii doodii dhalinyartu, golaha degaanku waxa uu xoogga saarayaa qurxinta magaalada iyo ballaarinta waddooyinka, gaar ahaan xaafadaha dhexdooda.27 3.3.3 Wadatashiga maamulka Jiritaanka xiriirro kala duwan iyo la tashigo waxa ay kaalin door ah ka qaatadaan qaybqaadashada go’aan dejinta. Iyada oo taas maskaxda lagu hayo, dadka waxa la waydiiyay sida ay uga warhayaan jiritaanka l tashi iyo xiriir maamulka iyo dadweynaha.Diraasadda waxa ka badan meel saddex-meelood (32%) dadkii ka warhayay jiritaanka golaha deegaanku, sidoo kale, ka warhayeen jiritaanka xiriirro kala duwan.Eeg jaantuska 44. Jaantuska43: La-socodkaJawaab-bixiyaasha ee Jiritaanka xiriirro Dadweyne Caafimaadka Mar labaad ayaa ay kaqaybgalayaashii ka socday degaanka barakacayaashu sheegeen in degmada iyo kaamkooduba u baahanyahay adeeg caafimaad gaar ahaan xarumaha xanaanada hooyoda iyo dhallaanka: Daryeel la’aanta caafimaad waxa ay khatar wayn ku tahay hooyooyinka iyo dhalaankaba. Hooyooyinka uurka lihi ma helaan adeeggii caafimaad ee aasaasiga ahaa, mararka qaarna maba helaan adeegga dhalmada. Qaar badan oo ka midah ayaa ciyaalkii ka dhinteen daryeel la’aan caafimaad,inta bandanna hooyooyinku waaba ay xanuunsadaaan. Xarumaha caafimaad ee 24 27 25 28 Duqa Burtinle, Xogogaal, Op. cit. Guddoomiyaha Barakayaasha Burtinle, Xogogaal, 11th November 26 Barakacaasha Burtinle, Dood-kooxeed, 11th November 2015 Bogga |24| Dhallinyarada Burtinle, Dood-kooxeed, Op. cit. Barakacaasha Burtinle, Dood-kooxeed, Op. cit. 29 Odayaasha Burtinle, Dood-kooxeed, Op. cit. XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Marka loo kala saaro jinsi ahaan kuwa la socday jiritaanka golaha degaanka, ragga badankiisa iyo in ka hooseysa kalabar dumarka waxa ay caddeeyeen in ay la socdaan xiriirrada jira ee golaha degaanka (52% rag ah iyo 37% dumar ah), halka labada jinsiba saddex kasta oo ka mid ah tobankiiba (30% rag ah iyo 34% dumar ah) ay sheegeen in aanay ka warhayn xiriirro ay golaha degaanku la sameeyaan shacabka(Jaantuska 45). ka badan 71% aanay bixin jawaab cad (Jaantuska. 46). Jaantuska45: Ka warhaynta jawab bixiyaasha ee siyaabaha kala duwan ee loola xidhiidho golaha deegaanka Jaantuska44: La-socodka Heer Jinsi ee Jiritaanka xiriirro ay Golaha Degaanku La Leeyahay Dadweynaha Markii la eegay goobaha kala duwan waxa lagu kala duwanaa ka warhaynta jiritaanka golaha deegaanka, Iyadoy ahaayeen ilaa 50%jawaab Diraasada waxa kasoo baxay in waxoogaha ka yar saddex meelawdaw meel (28%)jawaab bixiyaasha ayaa sheegay in ay ka qayb qaateen kulamo wadatashi oo ay bulshada rayidka ahi ay la yeeltay xubnaha golaha deegaanka sanadkiihore (Jaantuska.47). Jaantuska46: ka qaybgalka jawaab bixiyaasha ee kulamada lala yeesho maamulka degmada bixiyaasha xaafadaHorumar iyo Israac (62% iyo 56% midkiiba)aanay ka warhayn siyaabaha kala duwan ee loola xidhiidho xubnaha golaha deegaanka, oo ay soo weheliso 48% iyo 30% ah deegaanka xaafada Wadajir iyo Barakacayaasha (xerada1). xaqiiqdii, Inta badan jawaab bixiyayaasha aan ka warhayn siyaabaaha loola xidhiidho golaha deegaanka waxay kasoo jeedeen barakacayaasha (70%). Kuwa kawarhayta xidhiidhka mamulka degmada ugu hooseeyay waxay ahaayeen deegaanka xaafada Hawl-wadaag taasoo kaliya 14% ay ka warhayeen in Falanqayn dheeraad ah oo lagu sameeyay ragga iyo haweenka ayaa ay kasoo baxday jawaabo isku mid Bogga | 25 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE ah 30% rag ah iyo 27% haween ah ayaa ka qayb qaatay kulamada wadatashi ee lala yeeshay golaha deegaanka. (Jaantuska. 48). Jaantuska47: Ka qaybgalka jawaab bixiyaasha ragga iyo haweenka ah ee kulamada maamulka degmada Kasoo qaybgalayaashii sheegay in ay dhawaan ka qaybqaateen kulamo wadatashi oo ay la yeesheen golaha deegaanka (n=25),kuwii ka qayb qaatay in ka badan saddex, laba ilaa saddex ayaa waxa kasoo baxday xogtan soo socota: 38%, 29% iyo 24% midkiiba. Kuwa ka qaybqaatay hal mar oo kaliya waxa ay ahaayeen qaybta ugu yar gaadhaysana 10%.Daalaco Jaantuska 50. Jaantuska49: Tirada ka qaybqaadashada wadatashiga lala yeeshay golaha deegaanka (12 kii bilood ee ugu danbeeyay) Deegaanka xaafadaha Israac (44%), Horumar (38%) iyo Wadajir (29%) ayaa ugu badnaa kulamada wadatashi ee golaha deegaanka. Dhanka kale, in ka badan 93% kasoo jeeda xaafada Hawl-wadaag iyo 80% kasoo jeeda barakacayaasha (xerada 1) ayaa sheegay in aanay ka qayb-qaadan wadatashi lala yeeshay golaha deegaanka sanadkii ka horeeyay diraasada. (jantuska.49). Jaantuska48: Ka qaybqaadashada jawaabbixiyaasha xaafadaha kala duwan ee kulamada wadatashiga golaha deegaanka Arinka in lala yeeshay kulan wadatashi bulshada, maayarku waxa uu sheegay in kulamo dhawr ah lala yeeshay bulshada iyo gudiyadoodaba si looga hadlo arimaha iyo baahiyaha bulshada. Maayarku waxa uu yidhi: “Magaaladu waxa ay u qaybsantahay xaafado kala duwan, midkastana waxa hogaamiya guddi ay deegaanku soo doorteen. Waxa sidoo kale jira guddi xeer-beegti ah, Kuwas oo loo yeedho marka arrin muhiim ahi yimaado. UNDP waxay u dhistay odayaasha gurri ay ku arinsadaaan. Golaha deeganku waxa uu sidoo kale xidhiidh dhaw la leeyahay qaybaha bulshada sida dhalinyarta, haweenka, guddiyada Bogga |26| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA ciyaaraha I.W.M. Waxaanu xidhiidh joogto ah la leenahay dhamaan xubnahan bulshada rayidka ah”.30 Dood-wadareedkii haweenku waxa ay maayarka ku taageereen in golaha deegaanka degmadu si joogto ah ula yeesho wadatashi bulshada deegaanka “…waxa ay imika noo soo bandhigeen waxqabadkooda, iyo caqabadaha haystaba si aanu wax ugala qabano”.31 3.3.4 Sida loo arko golaha deegaanka Markii la waydiiyay in ay muhiim tahay in la doorto xubnaha golaha deegaanka, aqlabiyad badan oo ka mida jawaab bixiyaasha (90%) ayaa isku raacay in ay muhiim tahay(Jaantuska. 51).Inta kasoo qabgalayaashii dood-wadareedku waxay taageereen fikirkii qoysaska ee ahaa in la doorto gole deegaan in ay muhiim tahay iyagoo yidhi “Haa waa muhim in la doorto golaha deegaanka maxaa yeelay maayarka iyo xubnaha kalaba anaga dooranay waxaanay matalayaan dadka degmada”.32 golaha deegaanku ku helay kalsoonida waxa kamida in ay baabiiyeen dhulkii layska xidhan jiray iyo in ay horumariyeen nadaafada iyo tayodhawrka degmada”33iyagoo ku andacoonaya “Maayarka iyo golaha deegaanka imika xilka hayaa waxay aad uga fiicanyihiin kuwii ka horeeyay”.34 Waxa intaa dheer, Odayaal dhaqameedku waxay ka warhayeen caqabadaha iyo duruufaha dhaqaale ee ku xeeraan qabashada golaha deegaanka ee adeegyada guud “Magaaladani aad ayay u balaadhantaahay, golaha deegankuna ma laha awood dhaqaale oo aad u sii badan”.35 Aqlabiyad aad u balaadhan oo isku jirta haween (92%) iyo raggba (88%) ayaa sheegtay muhimadda iin golaha deegaanka la doorto.(Jaantuska. 52). Jaantuska51: Fikirka jawaab bixiyaasha ragga iyo haweenka ku aadan gole deegaan oo lasoo doortay Jaantuska50: Aragtida jawaab bixiyaasha eek u aadan in lasoo doorto gole deegaan Waxa sidoo kale jawaab bixiyaashu si fiican u arkayeen waxqabadka golaha deegaanka. Jawabahooda waxa udub dhexaad u ahaa in golaha deegaanku waxqabadkooda ku kasbadeen taageeradda deegaanka degmada: “Waxayaabaha ay Iyadoon loo eegahayn goobta ay deganyihiin, fikirka jawaab bixiyaasha ku aadan muhimada gole deegaan oo lasoo doorto aad ayuu u sareeyay 90% jawab bixiyaasha dhamaan xaafadaha kala duwan ayaa aaminsanaa in ay muhiim tahay in la doorto gole deegaan, marka laga tago xaafada Hawlwadaag halkaas oo in ka badan 75% jawaab bixiyaashu ay u si jawaabeen si togan.(Jaantuska. 53). 30 33 31 34 Burtinle Mayor, FGD, Op. cit. Burtinle Women, FGD, Op. cit. 32 Ibid Burtinle Youth, FGD, Op. cit. Burtinle Women, FGD, Op. cit. 35 Burtinle Traditional Elders, FGD. Op. cit. Bogga | 27 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska52: Fikirka jawaab-bixiyaasha xaafadaha kala duwan eek u aadan muhimada gole deegaan oo lasoo doorto Biyaha Waraysi xog-ogaal ah oo lala yeeshay gudoomiyaha deegaanka barakacayaasha waxa uu sheegay in biyo la’aan horleh ay ka jirto deegaanka barakacayaasha iyo in biyaha xerooyinka barakacayaasha aan la jari karin oo ay aad u qaali yihiin: Hay’ada World Vision ayaaa ceel ka qoday xerada barakacayaasha, xubno ka socda wakaalada biyaha Puntland ayaa lagu wareejiyay si ay uga shaqeeyaan ceelka. Lakin hawl-wadeenada wakaalada biyuhu waxay ka horjoogsadeen in barakacayaashu ay helaan biyo bilaash ah.36 3.3.4.1. Baahiyaha Muhimka ah ee bulshada Diraasada waxa lagu baadhay baahiyaha muhiimka ah ee bulshada. Jawaab bixiyaashu waxa ay sheegeen dhawr baahiyood, taas oo ay ugu waynayd biyo la’aanta (47%), Shaqo la’aanta (42%),kaabayaasha dhaqaalaha (36%), daryeelka caafimaad oo liita (27%), dhaqaalaha oo liita(26%),iyo waxbarashada oo aan tayo lahayn (21%). Daalaco Jaantuska 54. Waxa uu soo jeediyay in barakacayaashu ay yeeshaan ceel gaar iyaga u ah oo ay ka cabaan, wixii dayactir ama shaqo u baahana in ay iyagu ka qabtaan ceelkooda.37 Fursadaha shaqo Inkastoo shaqo la’aantu ay ahayd mid ka jirta mandiqada oo dhan, gudoomiyaha deegaanka barakacayaashu waxa uu sheegay in ay barakacayaashu doonayaan in ay helaan fursado shaqo una madax banaanaadaan taas: Barakacayaashuu maaha in ay kala daadsanaadaan waligood, noloshoodana ugu tiiirsanaadaan maamulka degmada iyo hay’adaha caalamiga ah. Soo jeedintaydu waxa ay tahay in dadka ku shaqo lahi ay mashaariic shaqo abuuris ah u sameeyaan barakacayaasha. Inta barakacayaashu waxay leeyihiin xirfado kala duwan sida dhagaaxda, dabka, farsamada birta, waxay sidookale ay leeeyihiin xirfado ay dhaqan u leeyihiin, kaliya waxa ay ubaahanyihiin qalabkii ay si gaar ah ugu shaqayn lahaayeen si ay u maamulaan nolashooda.38 Jaantuska53: Ka warhaynta jawaab bixiyaasha ee baahiyaha ugu muhiimsan ee bulshada Nadaafada/fayo-dhawrka Kasoo qaybgalayaasha dhalinyarta, haweenka iyo odayaal dhaqameedka dood-wadareedka ayaa sheegay in ay helaan tayo dhawr ama nadaafad fiican, gaar ahaan qashin ururintu waxay ahayd baahi muhiim ah oo ka taagan degmada. Kasoo 36 37 Burtinle IDP Chairman, KII, Op. cit. Ibid Bogga |28| 38 Ibid XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA qaybgalayaashii dood-wadareedkii odayaasha ayaa tan aad farta ugu goday: Golaha deeganka waa uu cusub yahay imika, ma hubno runtii sida ay u shaqayn doonaan, lakin ma ay jiri jirin gole deegaan oo shaqeeya…dhamaan suuqyada wax aka buuxa xashiish oo qashin faro badan, aynu nidhaahdo tusaale ahaan, suuqa hilibka. Anigu waxan la shaqayn jiray golaha deeganka, waligayna maan arag iyaga oo qashinta guraya.39 qabaan golaha deegaanka. Iyagoo xaqiijiyay fikirka jawaab bixiyaasha kuwaas oo in ka badean kala badh (73%) ay sheegeen in ay aad ugu kalsoonyihiin golaha deegaanka (44% iyo29%) halka16% aanay garanahayn sida ay uga jawaabi lahaayeen su’aasha. Waxa aaminsanaa kalsoonida yar ku qabay golaha deeganka. Ku dhawaad tobankii qof hal qof oo kaliya (11%) ayaa sheegay in kalsoonida hoosaysa ay u hayaan maamulka degmada Burtinle.(Jaantuska.55). Khayraadka iyo kaabayaasha oo yar ayaa caqabad ku ah ka shaqaynta fayo-dhawrka, Sida uu qabo maayarkuna “Imika,gawaadhi waawayn oo kiro ah ayaa magaalada ka gurra xashiishka. Dhaqalab fayo dhawr oo kalena waa ay haystaan sida haamaha xashiishka iyo dirayska shaqalaha nadaafada”.40 Jaantuska54: Heerka kalsoonida jawaab bixiyaashu ku qabaan golaha deegaanka Kasoo qaybgalayaasha dood-wadareedkii dhalinyarta waxa ay sheegeen in ururinta qashinku ay muhiim u tahay golaha deeganka degmada “gaar ahaan qashin ururinta, iyo in laga takhaluso ama godad loo qodo”.41 Helitaanka dhul-daaqsimeed Xoolo-dhaqashadu waxa ay mid aad ugu badan deeganka, waqtiyadan danbana waxa soo baxayay in dadi ay ay iska xidhaan dhul aad u balaadhan iyagoo ku andaconaya in ay iyagu iska leeyihiin, taas oo in laysku gudbana aad u adkaynaysay. Dadkan gaarka ah ee dhulka iska xidhay waxa ay ad u yaraynaysay dhul-daaqsimeedka golaha deegaankuna waxa uu ku dadaalayay in uu ka hortago in ay tani dhacdo si ay dhul-daaqsimeed ugu helaan xoolaha: Waxa jiray faraq aad u yar oo u dhaxeeyay heerka kalsoonida ragga iyo dumarka ay qabaan golaha deegaanka. Ragga ayaa waxoogaha in ka badan haweenka ku kalsoona golaha deeganka (49% iyo 40%), Halka qaybaha kale (20% haween ah, 12% rag ah) aanay xusin kalsoonidooda ku aadan golaha deegaanka degmada Burtinle. (Jaantuska. 56). Golaha deegaanka Burtinle ee cusub waxay sheegeen in dhul layska xidhaa in aanay sharci ahayn iyagoo taageero ka helayo wasaarada amniga ee Puntland iyo bilayska kuna qaaday xamlado. Ku dhawaad 105 dhul oo xidhnaa ayaa la furay. Waxa la qiyaasayay in ku dhawaad 450 dhul ay dad u xidhanyihiin degmada Burtinle.42 Dadkii kasoo qaybgalay sahanka waxa sidoo kale la waydiiyay in ay sheegaan heerka kalsoonida ay ku 39 40 Burtinle Traditional Elder, FGD, Op. cit. Burtinle Mayor, KII, Op. cit. 41 42 Burtinle Youth, FGD, Op. cit. Ibid Bogga | 29 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska55: Heerka kalsoonida ragga iyo dumarka eek u aadan maamulka degmada ragga ayaa yidhi waxqabadka golaha deeganka degmadu kor ayuu u kacay (39% rag ah iyo36% haween ah). Dhanka kale kaliya 2% jawaab bixiyaasha ragga ah ayaa sheegay in waxqabadku hoos u dhacay. Haween badan ayaan sheegin kalsoonida ay ku qabaan golaha deegaanka (32%) ka badan ragga (29%). Daalaco jaantuska 58. Jaantuska57: Aragtida jawaab bixiyaasha ragga iyo haweenka ee ku aadan waxqabadka golaha deegaanka Jawaab bixiyaashii ka warhayay maamulka degmada, in ka badan saddex meelawdaw meel (37%) ayaa sheegay in kobac ku yimid waxqabadka golaha deegaanka, halka31% ay aaminsanaayeen in wax isbadal ahi aanu ku iman, qaybo isleegna 31% waxay sheegeen in aanay garanahayn sida uu isku badalay waxqabadka golaha deeganka sanadkii hore(Jaantuska. 57). Jaantuska56: Fikirkada jawaab bixiyaasha ee waxqabadka golaha deegaanka (isbadalka sanadada) Marka xogta laysugu barbar dhigay ragga iyo dumarka wax badan oo faraq ahi umuu dhaxayn heerka kalsoonida ragga iyo dumarka ay u hayaan golaha deegaanka. In inyar ka badan haweenka oo Bogga |30| Waxa jiray faraq u dhaxeeyay sida deegaanka xaafadaha kala duwan u arkaan waxqabadka golaha deegaanka, sida inta badan deegaanka xaafadaha Israac, Wadajir iyo Horumar ay sheegeen in ay wax iskabadaleen waxqabadka golahamarka loo barbar dhigo sanadkii ka horeeyay (53%, 52% iyo 38%). Inta badan jawaab bixiyaasha xaafadaHawl-wadaag (40%) waxay sheegeen in wax isbadal ahi aanu ku iman waxqabadka golaha deeganka degmada Burtinle. Sidoo kale, qayb isku mid ah oo kamida jawaab bixiyaasha xaafada Hawl-wadaag ayaa si isleeg u sheegay in aanay ogsoonayn jawaabta su;’aashaas (40%). Inta ugu badan ee jawaab bixiyaasha sheegay in aanay garanahayn jawabta su’aashan waxa ay ahaayeen jawaab bixiyaasha deegaanka barakacayaasha (59%). Kalya in yar oo ka mida deegaanka xaafada Horumar ayaa sheegay in hoos u dhac ku yimid waxqabadka golaha deegaanka (6%). Daalaco jaantuska 59. XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA bulshada waxaanu sidoo kale waydiinay dadka in ay munaasib tahay in aanu ururino cashuuro si aanu dadka ugu adeegno. Dhamaan bulshada rayidka ah oo dhani waa ay soo dhaweeyeen fikradii si xamaasad leh na way noo la shaqeeyeen. Iyaday tani jirto, wax dhiba ama caqabad ah oo nasoo waajahay ilaa hadda ma jirto.45 Jaantuska58: Aragtida jawaab bixiyaasha xaafadaha kala duwan ee ku aadan waxqabadka golaha deganka 3.3.4.2 Dariiqa horumarka Kasoo qaybgalayaashii dood-wadareedku waxay ka warhayeen in soo ururinta cashuurtu ay tahay dariiqa kaliya ee u suurtagalinaysaa golaha deeganka in ay qabtaan adeegyada guud waxay sidaa awgeed taageersanayeen in cashuurta lasoo ururiyo. Daliilka sida fiican u taageeraya waxqabadka maamulka degmada waxa uu ahaa in dadwaynuhu ay aqbaleen bixinta cashuuraha sida cashuurta wada-marista ee laga qaado gadiidka.43Sida uu sheegay kasoo qaybgale dood-wadareedkii loo qabtay dhalinyarta “Markii aanu aragnay dadwaynihii oo bixinaya cashuurihiibuuxinayana kaalintoodii ama doorkoodii, waa xiligii ugu haboonaa ee dadku ay la xisaabtami lahaayeen golaha deeganka, maamulka degmaduna u sharxi lahaa halka uu ku bixiyo dakhliga cashuuraha”.44 Siyaabo loo korumarin karo adeega guud ee dadwaynaha oo uu soo jeediyay mid ka mida barakacayaashu waxay ahayd in la sameeyo guddi golaha deegaanka kala shaqaysa fulinta adeegyada guud, sanduuq ka gaar ah dadka intiisa kalana loo sameeyo barakacayaasha. Kasoo qaybgalayaashu waxay doonayeen in ay u madax banaanaadaan xalinta arimaha ka dhaca xerada barakacayaasha dhexdiisa.46 Waxa intaa dheer, xubnaha kasoo qaybgalay doodwadareedka waxay sheegeen iyado lala shaqaynayo bulshada rayidka ah, in golaha deegaanku u ku dadaalay wacyigalinta adeedyada uu qabto maamulka degmada iyo muhimadoodaba: “Waxay kiraystaan gaadhi mikrafoon leh, waxanay ku gudbiyaan fariimahooda”.47 Golaha deegaanku waxa uu si fiican ugala shaqeeya dadwaynaha degmada Burtinle, si loo soo ururiyo cashuuraha iyo wixii lamida waxa uu sidoo kale ka taxadiray in mushkilad ka dhex dhacdo iyaga iyo dadwaynaha: Markuu maamulkayagu xilka qabsaday, arintkii koowaad ee aanu ku dhaqaaqnay waxa uu ahaa in aanu shirar wadatashi la yeelanay xubaha kala duwan ee 43 46 44 47 Burtinle Traditional Elder, FGD, Op. cit. Burtinle Youth, FGD, Op. cit. 45 Burtinle Mayor, KII, Op. cit. Burtinle IDP, FGD, Op. cit. Burtinle Traditional Elder, FGD, Op. cit. Bogga | 31 2015 4. QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE KHILAAFKA IYO GACAN-KAHADALKA 4.1. jaantuska 59: Ka warhaynta khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay 12 kii bilood ee ka horeeyay qiimaynta Ka warhaynta khilaafka Degmada Burtinle, sida xaalku yahay qaybaha kale ee Puntland waxa ay kasoo kabanaysaa buruburkii dawladii Soomaliya ee 1991. Iyadoy jiraan dhacdooyin aan aad u sii badnayn oo khilaaf ah, iyo isriix siyaasadaysan oo qabiilada isku deeganka ah ka dhaxaysa, iyo iyadoo aaanay jirin hay’ado dawliya oo arimahaa ka arimiya, Waxa ay degmadu ku jirtay xaalad nabadgalyo caadi ah. Qaybtani waxa ay baadhaysaa tirada jawaab bixiyaasha u soo joogay khilaaf ama rabshado dhacay, siyaabaha loo xaliyay khilaafaadkaas iyo sida ay dadwaynuhu u arkaan amaanka degmada. 4.2. Aragtida khilaaf dhacay Tobankii qofba sagaal ka mida jawaab bixiyaasha ayaa sheegay in aanay ka warhayn khilaaf ama rabshado qabiil ama kooxo oo dhacay 12 kii bilood eek a horeeyay cilmibaadhista. Kaliya 9% jawaab bixiyaasha ayaa sheegay in ay arkeen khilaf ama rabshado dhacay (Jaantuska. 60). Markii xogta ragga iyo haweenka lays barbar dhigay, waxoogaha rag ah (95%) oo ka badan haweenka (88%) ayaa sheegay in ay ka warhayeen jiritaanka khilaaaf. Xaafadihii kala duwanaa, dhamaantood (100%) jawab bixiyaasha xaafada Hawl-wadaag ayaa dhamaantod aan ka warhayn khilaaf mandiqadooda ka dhacay, oo ay soo wehelinaysa Iyana deeganka xaafada Horumar, halka 94% ay sheegeen in aanay ka warhaynta khilaaf dhacay. Jawaab bixiyaasha xaafadaha kale ee Israac iyo barakacayaashu waxa ay sheegeen in aanay arag wax khilaaf ah oo dhacay iyagoo gaadhayay 88% midkiiba, halka Wadajirna ay gaadhayeen 86% (Jaantuska. 61 iyo jaantuska. 62). Jaantuska 60: Ka warhaynta ragga iyo dumarka ee khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay 12 bilood eek a horeyay qiimaynta Bogga |32| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Jaantuska 61: Ka warhaynta deegaanka xaafadaha kala duwan ee khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay 12 bilood eek a horeeyay qiimaynta Tirada aragtay khilaaf qabiil ama kooxo oo dhacay, 99% jawab bixiyaashu ma ay arag wax khilaaf ah, taas oo sheegaysa in nabadgalyada degmadu aad u xasiloonayd (Jaantuska. 63). Marka la eego fikirka ragga iyo dumarka, dhamaan haweenkii (100%) waxay ay sheegeen in aanay arag wax khilaaf halka tiro gaadhaysaa 98% rag ay Iyana sidoo kale qabeen (Jaantuska. 64). Jaantuska62:Tirada aragtay khilaaf qabiil ama kooxo dhacay 12 bilood ee ugu danbeeyay Jaantuska 63: Tirada ragga iyo haweenka arkay khilaaf qabiil ama kooxo dhacay 12 kii ee ugu danbeeyay Marka la eego xaafaadaha, isla fikirkaas ayuunbaa kasoo baxay iyadoo afarta xaafadood ee Hawlwadaag, Hurumar, Wadajir iyo barakacayaashu aya sheegeen in aanay wax khilafa arag. Kaliya 6% jawaab bixiyaasha xaafada israac ayaa Iyana wax khilaaf ah aan arkin. (Jaantuska. 65). Jaantuska 64:Tirada jawaab bixiyaasha xaafadaha kala duwan ee aragtay khilaaf qabiil ama kooxo Inkastoo sababaha khilafaadku ay badnaayeen (oo ay ku jirto dilalka aargoosida ah, rabshadaha dhalinyarta iyo murannada qoysaska). Inta badan Bogga | 33 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE sida ay sheegeen kasoo qaybgalayashu waxa uu khilaaf ku ka dhalanayay khayraadka (iyadoo qof si gaar ah u xidha dhul-daaqsimeedkii). Tani waxa ay ka timid iyada oo degmada nolosheedu u badanyaay reer-guura kolba meel u guura iyaga oo raadinaya daaq iyo biyo,iyagoo ku tiirsan roobabka oo aan marmar di’in.48 Murannada qabiiladu waxa uu siyar isugu badali karaa rabshado hor leh, deegaan Qorilay oo kale wax aka jiray khilaaf laba qabiil oo wada daga u dhaxeeyay, iyagoo ay taageerayaan odayaal dhaqameedkoodu, heshiis ayaa la gaadhay. Isku dhacyadaa wax aka dhashay dhimasho halkaan oo in ka badan 50 qof ku qudh baxeen intii aan la gaadhin heshiiskii November 2015. Sida uu dhigayo xeer dhaqameedku, in mag la kala qaato muddo ah lix bilood ayaa lagu heshiiyay: Runtii, Magta ninka la dilay waa 100 neef oo geel ah halka gabadhu ay tahay intaa badhkeed 50 neef oo geel ah. Labada dhan kamida waxa la waydiiyay in ay bixiyaan 3850 neef oo geela madaama oo khasaaraha dhanka kale gaadhayay 38 nin iyo hal qof oo haweenay ah. Halkaas oo dhanka kale ay tahay in ay bixiyaan 1700 neef oo geela iyagoo waayay 17 nin. Markii la waydiiyay tirada khilaafka ay arkeen jawaab bixiyaashu 12 kii bilood eek a horeeyay cilmibaadhista, dhamaan jawaab bixiyaasha Burtinle (100%) waxa ay sheegeen in ay arkeen 3 khilaaf (Jaantuks.66). kuwan, dhamaan jawaab bixiyaashu (100%) waxay sheegeen in kaliya hal dhaco isku badalay rabshad (Jaantuska.67). 48 Burtinle Youth, FGD, Op. cit. ; Women, FGD, Op. cit. ; Traditional Elder, FGD, Op. cit. Bogga |34| Jaantuska 65:Tirada Khilaafadka la arkay 12 kii bilood eek a horeeyay qiimaynta XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA 4.3. Jaantuska 66: Tirada khilaafaadka isku rogay rabshado Aragtida khilaaf ama rabshado dhacay Marka ay timaado aragida khilaaf ama rabshado, in ka badan 9 qof 10 jawab bixiyaba (97%) yaa ku jawaabay in aanay arag wax khilaaf ama rabshado ah. Markii qoysaskii la waraystay laba qof sida la sameeyo inta badan, tirada iyo sababta khilaafka, labaduba waxa ay sheegeen khilaafka kaliya ee inta badan soo noqnoqdaa in uu yahay murannada qoysaska, iyadoo laba khilaaf oo kaliya lagu arkay degmada Burtinle 12 kii bilood ee ugu danbeeyay taas oo tusaale u ah in heerka khilaafka burtinle aad u hooseeyo. 4.2.1. Dhibanayaasha rabshadaha khilaafka iyo Jaantuska 67: Tirada jawaab bixiysha arkay khilaaf ama rabshado lagula kacayo qof deegaankooda ka baxsan Qiimaynta waxa sidoo kale laysku dayay saamaynta uu khillaf ama rabshado dhacay u gaystaan dadka iyo dadka ugu nugul khilaaf ama rabshado markay dhacaan. Kasoo qaybgalayaashii dood-wadareedka dhalinyarta waxay sheegeen dadka laga tirada badanyahay, haweenka, iyo dadka kale eek a durugsan bulshada sida barakacayaasha.49 Dumarkuna waxa sidoo kale taas ku raaceen dhalinyarta iyaga oo sheegay in iyaga iyo dadka laga tirada badanyahay ay ugu nugul yihiin khilaafyada ama rabshadaha iyagoo ku sababeeyay sidan “qabiilada laga tirada badanyahay wax aka sareeya kuwa tirada badan, iyagoo haweenku ka itaal yaryihiin ragga, nafahooda iyo qabiiladoonana aanay difaacin”.50 Barakacayaashu waxa ay sheegeen in aanay iyagu dhexdooda dhibane ahayn “Ma jirto kala sooc aanu anagu isku samayna, ha ahaado rag iyo dumar ama qabiilada ama kooxaha kala duwan”.51 49 50 Burtinle Youth, FGD, Op. cit. Burtinle Women, FGD, Op. cit. Waxa intaa dheer, Waxa tiro koobkii qoysaska kasoo baxay in aanu faraq waynu u dhaxay ragga iyo dumarka arkay khilaaf ama rabshado. Tan waxa sababay 98% ayaa usoo joogay dhacdo, iyo 96% haween ah. Daalaco jaantuska 69. 51 Burtinle IDPs, FGD, Op. cit. Bogga | 35 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE Jaantuska 68: Tirada ragga iyo haweenka arkay khilaaf ama rabshado lagula kacayo qof ka baxsan deegaankooda amaanka degmada. Natiijadii waxa kasoo baxay in ka badan qofba sagaal ka mid ah (97%) ayaa aaminsanaa in degmadu amaan tahay halka kaliya 1% uu aaminsanaa in aanay amaan taam ahi ka jirin degmada Butinle. (Jaantuska. 70). Jaantuska 69: Aragtida amaanka degmada Inkasta oo sababaha ugu way ee khilaafka degmada ay ahaayeen dhalinyarta, dhaawacyada, iyo murannada qoysaska, sidoo kale sida ay sheegeen kasoo qaybgalayaashii dood-wadareedka odayaasha: Murannada dhulku waa mushkilada ugu way nee ka taagan deegaankan, dadka qaar ayaa qabsada dhul aad u balaadhan, si hadhow marka loo dhexdhexaadyo waxoogaha kamida dhulkaa u helaan, waxaanu arinkan u bixinay (ku qabso ku qadi mayside) tanina waxay dhacdaa dhamaan deegaanada Soomaliya. Lakin waxoogaha waa ay soo yaraatay imika.52 Isbarbar dhigi ragga iyo haweenka,faraq aad u yar ayaa ka muuqday sida ay u arkaan amaanka degmada. Si aan ahayn sidoo la fillayay, taas ahayd in dumarku aad uga khatar badanyihiin ragga, dumarka ayaa sheegay in degmadu amaan tahay (98%) in ka badan ragga (96%) (Jaantuska.71) Halka, dood-wadareedka haweenku ay sheegeen sabbao kale, sida in dawladu aanay deegaanka aad ugu xoogwaynayn si ay xasiliyo degmada, qabiilada qaarna ay haystaanba hub aad u badan oo marmarka qaar kaba badan kan ay haystaan laamaha amaanku, shaqo la’aanta iyo iska gadhiga dhalinyarta ayaa Iyana ahaa sababo kale oo keeni kara khilaaf iyo rabshado.53 4.4. Sida loo arko amaanka Isku day la doonayay in lagu ogaado sida ay dadwaynuhu u arkaan amaanka degmada, jawaab bixiyaasha waxa la waydiiyay siday u arkaan 52 Burtinle Traditional Elder, FGD, Op. cit. Bogga |36| 53 Burtinle Women, FGD, Op. cit. XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA Jaantuska 70:Sida ragga iyo haweenku u arkaan amaanka degmada tahay (93% RAgga ahaa) iyo 82% haweenka ahaa). Waxa Iyana muuqatay, 16% jawaab bixiyaasha haweenka ah qabeen in wax isbadal ahi aanu dhicin (Jaantuska. 73). Jaantuska 72:Sida ay ragga iyo haweenku u arkaan amaanka degmada (isbadalka sanadada) Isbadalka sanadada, aqlabiyad aad u badan (87%) jawaab bixiyaasha degmada Burtinle ayaa sheegay in amaanku kobcay marka loo barbardhigo kaliya 2% aan sidaa aaminsanayn (Jaantuska. 72). Jaantuska 71:Sida loo arko amaanka (isbadalka sanadada) Si balaadhan ayay jawaab bixiyaashii xaafadaha kala duwan u qabeen in amaanka degmadu kobcay 12 bilood ee ugu danbeeyay. Siday doonto ha noqotee, xerada barakacayaasha ayay ahaayeen qaybtii ugu badnayn taas oo dhamaan jawaab bixiyaasha halkaas (100%) ay aaminsanaayeen in amaanku kobcay, waxa sidoo kale wehelinaysay xaafada Wadajir taas oo ay gaadhayeen 95%. Xaafadaha Israac iyo Hawl-wadaag ayaa ku xigay marka laga hadlayo kobcitaanka amaanka. Xaafada Israac, halkaas oo 88% jawaab bixiyaashu ay sheegeen in amaanku kobcay, inta soo hadhay ee gaadhaysay 12% ma ay arkayn wax isbdal ah oo dhacay. Si intaa leeg, 80% jawaab bixiyaasha xaafadaha Hawlwadaag aaminsanayeen in amaanku kobcay iyadoo shanti qofba hal qof (20%) uu sheegay in aan amaanka wax isbadal ahi ku iman. Xaafada Horumar, ayaa ahyd ta sadexaad iyadoo 69% jawaab bixiyaasheedu aaminsanaayeen in amaanka degmadu kobcay, halka afar meelawdaw meel dadka xaafadaas kaso jeeda (25%) ay aaminsanaayeen in wax isbadal ahi aanu ku muuqan amaanka degmada. Marka aad eegto isbarbar dhiga ragga iyo dumarka eek u aadan sida ay u arkaan amaanka degmada, ragga iyo haweenkuba waxay u arkayeen degmada in ay amaan Waxaa sidoo kale lamid ahaa jawaab bixiyaasha deeganka barakacayaasha iyadoo ahaa inta ugu badan ee aaminsanaa in amaanka degmadu kobcay. Waxa laga Bogga | 37 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE yaaba in lala yaabo, inkastoo xerooyinka barakacayaashu ay ku yaalan meel ka baxsan magaalada, dadka deegaana aanay isir ahaan kasoo jeedin deeegaanka, hadana in ay xuseen in amaanka degmadu kobcay in ka badan dadkii ka dhashay degmada Burtinle. (Jaantuska. 74). Jaantuska 73:Aragtida Amaanka degmada sida ay u arkaan deegaanka xaafadaha kala duwan Bogga |38| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA 5. Gebogebo Sida degmooyinka kale ee Puntland, Burtinle waa mid koraysa, hay’adaha dawladduna waa dhismayaan. Maamulka Burtinle waxa uu bilaabay in uu lafalgaalo dadweynaha, oo weliba mararka qaarkoodna dhiirrigeliyo koboca iyo kaqaybgalka bulshada rayidka ah Dhinaca bixinta adeegga garsoorka, degmadu waxa ay ku sifowday mid aad ula socota jiritaanka maxkamadaha dawliga ah (59%). Taas ka sokow, waxa jira dhawr qaddiyadood oo hortaagan isticmaalka maxkamadahaas, sida shaqaale gaabni, xil-u-magacaw ku salaysan beel halka uu ka ahaan lahaa mid ku qotoma aqoon, iyo kharash badan oo la socda isticmaalka adeeg-bixiyahan. Taasi waxa ay keentay in dadweynuhu si joogto ah ugu xirnaado uguna kalsoonaado adeeg-bixiyeyaasha aan dawliga ahayn sida odaydhaqameedka oo ay u gaystaan arrimahooda garsoor. Kuwani waxa ay leeyihiin waayo-aragnimo qotodheer oo salka ku haysa dhaqanka soojireenka ah ee bulshada Soomaaliyeed. Garsoorka dhaqamiga ah waxa loo aqoonsan yahay in uu caddaalad ku garsooro, go’aannadiisana waa la fuliyaa ama loo hoggaansamaa. Maxkamadaha dawliga ah waxa looga baahan yahay in ay hanaqaadaan oo tartamaan, waddooyinka ay sidaas ku gaari karaan waa kor-u-qaadidda xirfadaha shaqaalahooda iyo kordhinta tiradoodaba, oo ay la socota yaraynta kharashka ay ka dalbaan dadka dacwadaha u keensanaya. Degmada wax madax u ah Duqa iyo laamaha kale ee dawladeed ee gacanta ka geysta bixinta adeegyada asaasiga ah. Marka la barbardhigo golihii degaanee hore, kuwaas oo lagu eedaynayay kartidaro iyo waxqabad la’aan, maamulkan cusubi waxa uu kasbaday taageerada dadweynaha waayo wadatahiyo joogta ah ayaa uu la yeeshay dadka iyo ururrada kala duwan ee bulshada rayidka ah, iyo weliba isaga oo dadweynaha ku baraarujiyay baahiyaha degdegga ah ee waxkaqabashada u baahan. Astaanta cad ee muujinaysa taageerada dadku u hayo golaha degaanka waa oggolaanshaha bixinta canshuuraha si loo fuliyo adeegyada lagama maarmaanka ah. Taas ayaana sabab u ah in inta badan jawaab-bixiyayaashu ka warqabaan adeegyada socda ee goluhu dadka u fidiyo Dadweynaha Burtinle waxa ka go’an hirgelinta dimuqraadiyadda, waxa ayna si weyn u taageereen hirgelinta nidaamka doorashada hal-qod-hal-cod eewakiillada golaha degaanka.Inkasta oo la-waraystayaashu kalsooni sarraysa ku qabeen golaha degaankooda (73%), misana aragtiyo kala duwan ayaa ay ka qabeen hawlgalkii golaha 12kii bilood ee la soo dhaafay. Maamulka golaha degaanka waxa hortaagan caqabado dhinac dhaqaale ah oo inkasta oo cashuur la ururiyo, haddana ma helaan dakhli ku filan baahida jirta ama daboolidda adeegyada loo baahan yahay. Xagga amniga, boolisku waa adeegaha ugu muhiimsan ee suga nabadgelyada isaga oo laa kaashada hay’adaha kale ee dawladda, oday-dhaqameedka, wadaadada, iyo guddiyada xaafadaha. Tirada booliska ah ee ka hawlgasha Burtinle oo yar, iyo tuulooyinka ay xukunto oo badan, labaduba waxa culays ku yihiin booliska, taas oo hoos u dhigta falcelinta deg deggaah marka arrimo amni dhacaan. La socodka Bogga | 39 2015 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE joogitaanka boolisku waa sarreeya sida ay muujiyeen la-waraystayaashaasahanka qoysasku (77%), laakiin dood-kooxeedyadu waxa ay tilmaameen gaabiska falcelinta booliska, taas oo loo aanaynayo gaabnida taakuleynta ay haystaan. Dhinac kale haddii laga eego, kaqaybgalayaasha labadii sahan ee tireed iyo tayeedba waxa ay qabeen in magaaladu nabad tahay ayna deggan tahay iyada oo taas uu sababu yahay hab-noleedka bidaa’iga ah ee magaaladdu ku sugan tahay. Ha yeeshee, mararka qarkood isku-dhacyo beleed waa lagu arkaa Burtinle iyo agagaarkeeda iyada oo taas la wadaagta gobollada kale ee Somaalida. Bogga |40| XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA 6. 6.1. LIFAAQ Saldhigga Muunadda Daraasadda z2 (P) (1-P) (f) e2 Where: z= confidence interval (95%) P= P-Value which assumed some security correlation within the cluster (0.3) f= is the sample design effect (1.5) e= the margin of error to be attained (+ or – 8%) Bogga | 41 2015 6.2 QIIMAYNTA AMNIGA IYO KHLAAFAADKA DEGMADA BURTINLE LIISKA ERAY-BIXINTA Cadaalad helid Kiis madani ah Qabiil Khilaaf Kiis ciqaab ah Guddida Nabadgelyada ee Degmada Fulin/dhaqangelin Nidaamka Cadaaladda ee Rasmiga ah (Formal Justice System) Jinsi (Rag iyo dumar) Cidda maamulka haysa Nidaamka Cadaaladda ee aan Rasmiga ahayn (Informal Justice System) Cidda Cadaaladda shaqaysa ka Hay’adaha caadiga ah iyo kuwa aan caadiga ahayn iyo shakhsiyaadka masuulka ka ah in ay hirgeliyaan dawayn cadaalad ku dhisan oo xaq ah oo ay siiyaan dadka sharciga ku hoos jira (xeer-dhaqameed, sharciga caadiga ah, ama Shareecada) Nidaamka cadaaladeed Bogga |42| In dadku awood u yeeshaan in ay xalliyaan murannadooda oo ay dawo u helaan waxyaabaha laga galo, iyaguu adeegsanaya hab cadaaladeed oo dhan ama rasmi ah. Habka cadaaladdu waxa uu leeyahay cabbiro tayaysan, waa in uu waafaqo mabaadi’da iyo heerarka xuquuqda aadamaha Kiisaska aan ciqaabta ahayn ee la xidhiidha meel-ka-dhaca madaniga ah iyo murannada u dhexeeya shakhsiyaadka, waxaanu guud ahaan koobsanayaa hantida, ganacsiga, dhibaatooyinka shakhsi ee gudaha, furniinka iyo noocyada qofka xuquuqdiisa dastuuriga ah iyo ta shakhsiga ah lagu xadgudbo Qabiilku waa hab ku astaysan silsilad abtirsiimo xagga aabaha ah oo gaadha cidda la aaminsanyahay in laga soo jeedo kaasoo magaciisa dhamaan xubnaha qabiilku ay aqoonsi ahaan u wadaagaan Waa xaalad aan heshiis la ahayn oo u dhaxaysa laba qof oon is ogolayn, Jaantusradood, ama danood Fal, dacwad, ama sabab keenaysa in lagu ciqaabo in uu jebiyay shuruucda ciqaabta ee dalka Qaab-dhismeed la wakiishay oo ka kooban waax ballaadhan oo bulshada rayidka ah kaasoo u dhaqma in uu leeyahay awood talo-bixineed oo uu siiyo dawladda hoose oo ku aaddan arrimaha amniga iyo nabadgelyada bulshada Waxa uu la xidhiidhaa fulinta amarrada, go’aannada, xalka la gaadho ee kusoo baxa go’aan caadi ah ama mid aan caadi ahayn. Hay’adaha dhaqangelintu waxay ka koobanyihiin bilayska iyo xabsiyada, hay’adaha maamulka ee kiisas gaar ah. Habka dhaqanka ayaa yeelankara habab u gaar ah oo fulineed. Hababka fulintu waa furaha lagu hubinayo masuuliyadda laguna yaraynayo baqdin la’aanta, si looga hortago cadaalad-darro kale. Waa nidaam habaysan oo sharciga iyo dacwadaha maxkamadaba ay ugu fuliyaan saraakiil cadaaladeed, bilays iyo jilayaal la aqoonsanyahay oo qareenno ahi Nidaamka cadaaladda ee caadiga ahi waxa uu ku lug leeyahay cadaaladda ciqaabta iyo ta madaniga ahba waxaanu ka koobanyahay hay’ado cadaaladeed oo dalku leeyahay oo caadi ah iyo xeer-nidaamiyeyaal, sida bilayska, xeer-ilaalinta, maxkamadaha (kuwa diiniga ah iyo kuwa cilmaaniga ahba) iyo hay’adda asluubta. “Jinsi” waxa ay u noqonaysaa kaalinta ay bulshadu u dhisantahay, dabeecadahooda, hawlaha ay qabtaan iyo sifooyinka ay bulsho u tixgeliso in ay ku habboonyihiin nin iyo gabadhi. Hay’adaha caadiga ah iyo shakhsiyaadka u dhaqma, ee leh awoodda maamul Hababka xallinta khilaafaadka ee ka baxsan nidaamka cadaaladda ee caadiga ah. Kelmedda waxa halkan loogu adeegsadaa in ay kala muujiso farqiga u dhexeeya nidaamka cadaaladeed ee caadiga ah ee ay dawladdu maamusho iyo nidaamka cadaaladeed ee aan caadiga ahayn ee aanay dawladdu maamulin Waxa uu koobsanayaa hay’adaha cadaaladda ee caadiga ah iyo xeernidaamiyeyaasha, sida bilayska, xeer-ilaalinta, maxkamadaha iyo xabsiyada iyo sidoo kale Xallinta Khilaafaadka ee Kala-gadgadisan (Alternative Dispute Resolution XARUNTA LA SOCODKA KHILAAFAADKA IYO KAHORTAGA RABSHADAHA – ADR), iyo nidaamyada kale ee dhaqan iyo kuwa aan caadiga ahaynba (sida gole odayaal). Nidaamka cadaaladdu waxa uu koobsanayaa isku xidhka iyo habaynta qaybihiisa dhexdooda kuwaas oo saamayn ku yeesha dhamaan natiijooyinka ka dhasha in cadaalad la helo Murannada Waa xaalad ku saabsan dood ama muran u dhexeeya dad, kooxo, bulshooyin oo dhulka/biyaha lagu muransanyahay hanta, adeegsi, IWM baloodho taxan oo dhul ah iyo goobo biyood Dawladda hoose Kuwaa leh awoodda caadiga ah, gaar ahaan dawladda ama hay’ad saraakiil dawladda ah oo heer degmo ah Danbiyada yaryar Danbiga ciqaabta ah ee fudud guud ahaanna ciqaabtiisu noqoto ganaax lacageed, ama muddo la xidho oo sanad ku eg, ama in labadaa la isugu daro. Cidda amniga ka Hay’adaha caadiga ah iyo kuwa aan caadiga ahayn ama shakhsiyaadka masuulka ka shaqaysa ah ilaalinta dadka, guryaha, bulshooyinka ama qaranka in ay ka ilaaliyaan khatarta. Danbiyada waaweyn Danbiyada ciqaabta ah ee aadka halista u ah kuwaasoo ciqaabtoodu noqonkarto xabsi sanad iyo wax ka badan ah Xadgudub/rabshad Adeegsiga awood muuqata oo loo badheedhay, lagu hanjabay ama dhab ahba, ee qof isu gaysto, qof kale u gaysto, ama koox u gaysto ama bulsho, kaasoo dhaliya ama ay u dhawdahay in uu dhalinayo waxyeello, dhimasho, dhaawac maskaxeed, ama ka xayuubin Xeer Waa nidaam xeer-dhaqameed kasoo ka yimid saldhiga xidhiidhka qabiillada, oo ay saamayn woxoogaa ah ku yeelatay Shareecada Islaamku, kaasoo u shaqeeya in uu dhexdheediyo oo wada xaajood keena isagoo adeegsanaya oday-dhaqameedka. Dhalinyaro Ragga iyo dumarka da’doodu u dhaxayso 15 ilaa 30 jir Bogga | 43
© Copyright 2024 Paperzz