msk_Yang madyaw na paguya, 1977.tif

Ye~ng Madyaw Na Paguya
MANSAKA
Additional copies of
thts publication may
be obtained from:
FiLit
P .0. Box 2270
lv'\antla 2801
or
FiLtt
Nasult, lv\alaybalay
Bukidnon 8201
Yang MaJyaw Na Paguya
Good Living
Sssa1r •dille of ..........,._....,,._, lie.
,,.._,.
1'J17
Pd....
Published
in cooperation with
Bureau of Public Schools
~d
Institute of National Language
of the
Department of Education and Culture
Manila, Philippines
M~s~~
15.22-277-5.40'
61.20P-776012NG
Printed in the Philippines
FOREWORD
Some of the glory of the Philippines lies
in
the beautiful
variety
of people and
languages within its coasts. It is to the 3reat
credit of the national leadership over the
years that no attempt has been 1:1ade to destroy
this national heritage.
The goal has been
instead to preserve its integrity and dignity
while building on this strong foundation a
lastinG super-structure of national language
and culture.
The present book is one of many designed
for this purpose. It recognizes the pedagogical
importance of dividing literacy and second-language learning-into two steps -literacy being
the first.
Hhen a student has lee.rned to read
the language he understands best, the resulting
satisfaction in his accomplishment gives the
drive and confidence he needs to learn the
national language.
His ability
to read,
furthermore, is the indispensable tool for the
study this :program will require.
The Depal~tment of Education and Culture of
the Philip?ines is proud to present this latest
volume in a nationwide series designed to teach
the national language through literacy in the
vernaculars. It \>Till strengthen- both the parts
of the nation and the whole.
Juan L. Manuel
Secretary
'\
FOREWORD
One of the noble aii!ls of education is to
equip every citizen to participate meaningfully
in his society and to share in shaping the
destiny of his country.
Providing literacy
instruction in each man's vernacular is a basic
step in realizing this goal.
To promote this
purpose the Summer Institute of Linguistics
vmrks in a·;sreement ,.,i th and under the auspices
of the DepartiJent of Education and Culture ±n
the preparation of instructional and supplementm:-y reading materials for the various Cultural
Conmunities of our country.
The Bureau of Elementary Education takes
pleasure, therefore, in presenting this volume
of literacy material which is part of its list
of approved supplementary reading materials
prepared for use by the Elementary School in
the areas using
the vernacular
of these
materials.
Liceria Brillantes Soriano
Director, Bureau of Elementary Educ.ation
PREFACE
This agricultural booklet has been
prepared to introduce the Mansakas of
Davao del Norte to a variety of.ways in
which they can enh_ance
their homegardens. It also introduces new methods
of raising domestic animals so a-better
diet will be available to their families
and consequently an improved livelihood
provided for all in their home&.
Most of the information was taken ~
from The Samaka Guide and adapted for
use am'Oii'g Mansakas. It is not intended
to be a replica of · The Samaka Guide but
has used many of the~eas from it 1n an
abbreviated form. The ones who prepared
this booklet are
indebted to those
responsible for The Samaka Guide because
of the valuable-- information it has
provided.
Kamo na
sini:
kanak manga
amigo na
magabasa
Yani na libro yagaindo-kanatu daw
onn11on pagpawa aw pagimo sang tanmanan
nang go lay, aw bain sang pagboi sang
manga manok, baboy, pato., itik 1 rabit,
kanding; yagaindo arag yani na lJ.bro daw
onnoon
pagimo sang
pagkaan
na di
magkaraat nang mallug. Yagaindo
arag
.yani bain sang madyaw na paguya kaba
aani pa ki ta sang donya.
Syosolat yani na libro na pagindo
kD.Ilatu antak di magutum yang kanatu
pamilya aw antak makapaiskwila kita sang
ko.natu manga anak.
Aw basaun ta yani kayan inimo natu
yang pyagalnong nini na libro sigorado
nn. di kit a ugutumuu, · kayan masaya.· yang
kanatu pagkinaboi.
Yang pap;Rangandam sang_ .lop.a na atanuman
Aw
gosto· kaw magpawa.
aw pagimo sang
sang go lay, piliya yang madyaw
tanuman nang manga golay aw yang manga kaoy na
pagkaanun · yang bonga.
Piliya y-ang madyaw
pagboiyan sang manga mano~ aw baboy.
p~anmanan
Yang masapit s~n~ na m~ga urad magaindo
kanatu bain snng pa.gpawa, pagimo sang tanmanan
nang golay, pagboi sang manga manok, aw yang
pagboi sang baboy.
Aw imoon ta yani dili kita
ugutumun.
l._Y&!g pagarad:
Yang onaun na gawbuk yang magaimo sang
arad
antak yang
~anga
ayup
dili
makarasak sang
kanatu tanUI:l.
\.Jay
kakabosan nang .. pagimo sang tanmanan
sang golay aw wey arad. Yang kamonggay
aw yang todi yang oadyaw pagarad kay
yagakagolay •.·. Ya.ng kamoting kaoy arag
na~aw
pagarad kay
yagak~~aan
yang
onod.
2. Yang pagandam ·sang pananmarian:
Yang madyaw na paagi sang pagandam sang
lopa na atanuman yang dili adaroon.
Yang yakababaw na
lopa yang laban
ma~aw.
Wakaw yaan yang. madyaw aw
agidd ta labonon, aw dili, ipikowan ta.
1
Awgaid ~w
mabagsug . ;yang lopa
na
panamm.an mo, dar ow a yaan, nanga limang ·
ka porogada gaid yang apatarurmn sang
daro.
Aw wa:y daro, gob aka nang piko,
manga limang ka· · porogada gaid yang
kararum. Pagkatapos igwasan ogobak'Wl. ta
yang lopa~ Aw aon manga sagbut
na
lyabon, pabayai yaan disaan.
Kay aw
madonot da yaan anaimo da yaan abono
sang tanum.
3. Yang. pagtabon sang pono.:
Kadini yang nanga kamonaan yagagami t
sang mango. daon aw dagaiJi nang omay
pagtabon sang pono. Lilibot yaan butang
sang tanum.
Yang kadyawan · na yamaimo naan na paagi :
(1) Dili :oakagiti_ yang sagbut.
(2) Pyagasupsup naan yang'· tobig disang
lopa, yakadipinsa yaan sang lopa
antak dili kotkotan nang tobig.
(3) Yakaino sang lopa pollayon basa
maski tinpo nang suga.
(4) Surud nang dowa aw ·katlong boran
yang dagani ai!ladonot da kayan amaimo
da yaan abono sang tanum.
(5) Di da kaw magapollayon maglabon.
2
.4. Yang pagpatobig:
Dowang ka .paagi yang pagpatobig sang
tanUI:J.. Yang ise na paagi yang pagpaboros
sa.."'lg tobig pinaagi s~g r1ayantuk na
nanga kanalkanal na Yll.IJO borosan 1 aw
y~~g isa yang pagbobo sang tobig d1.sang
cn...~uno
Toyo ouku nang !!ladyaw na paagi
;··arJG pagbcto sang tobig kay yc..ng tobig
'.::.li :cugumgw:1 sang tanu.ra~ kayan :nallug
Jab::to.s. Yaan ynng o~dyaw na p~agi yanc;
pa1;i.no sang mayantuk na manga kanalkanal
pa<lurug adto sang manga tanu:n na c;olc.y
r..r:i po.borosa yang tobig· adto
sang ::::w.r.32.
tc.nun pinaagi s aan na nanga kana.i.kDna·~.
~·'"'nJ~....£:~·£!?.;~o.r.un
~!-~
Y~g
aw yang EQ:ggulao
aliaw
na·
san_g_£.£..7-~
par1anu.l..l:
.~ntak ki ta mal:::apag-iJanun. cang r:;olay ka . ::t
._,or an kinaanglan r.. :::. on on a 1dt a n::.~~·:·) ~y:c &niJ.,
~':ada
karasi nang golay acn tir:1po na
pannanUI;l saan.
2. Yang kaawat nang pagura:..1gan nang tanum:
Yang pagpananum aon kikinaanglan na
kaawat nang pagurangan, toyo dili ki ta
a bay nakasonod saan. Aon manga mann anum
na aon kanilan tyoonan paagi
sang
3
pagpananun..
Magonawa panangli t sang
pagpananun. sang batad, kinaanglan na
sang ka rn.i tro yang kaawat antak I:J.akaagi
yang karabaw asang pagurangan.
3. Yang I:J.D.J.'"lga sakit nang tanun.:
Kada nagtatarlun kinaanglan na natigan
nagpatay sang manga I:J.ananap aw nanga
nanang na nakaan sang kanilan tannn aw
natiga.I:l oagbantay sang nange_ orodorod na
I!lakasapad sang tanurn..
Yang tanun
oaynang nanga isu na aw dili katagapan
yagakasakit.
Awgaid aw pakabantayan
nakalikay ya.an sang saki t. Yang isu aw
nadyaw yang pagpakaan,
oar in is, aw
natagoyap yang ginikanan makalaotayyaan
na di udukutan nang sakit. Maynaan yang
tanun, aw pakabantayan ta, aw dili natu
pagbantayan nang nadyaw adatungun nang
donadangan na
nanga orodorod kayan
yasakit.
Buku kita nang doktor sang
tanum, awgaid aw nagkinaanglan ki ta nnng
tabang nakapagosip kita sang otaw na
sait sang pagpananun..
Pagaindoon kita
naan sang boborong na aganitin ta.
Aw
dundunun naan na dili yaan nakatabang,
r:mngayo yaan nang tabang sang otaw na
aon katungud disang goberno.
4~
Yang bain sang abono:
Kadini yans nanga nona yagaganit sang
r.mnga daon! dagani nang OIJay, kogon,
sagbut, ta~ nang kabayo, aw nadaig pa.
Aw yadonot da yaan yagakaino abono.
4
Yang pagindo bain sang pagpananum
sang manga golay
1. Pariya (ampalaya)
Aon pariya
maski diin
surud nang
Pilipinas.. Yang bong a naan mapai t toyo
madyaw kaanun.
Madyaw arag yaan sang
kanatu lawas.
Yang·otaw na matigam
sang boborong na binisaya yagalaong na
yang daon nang pariya madyaw kono na
boborong.
Buku gaid nang yaan
da
awgaid
PY$-gakaan
. yang;
l:i'O:..'l..goc.·
Makapangipo da· kaw sang bonga naan
pagpono sang 90-100 na allaw pagpono
sang pagtanum mo saan.
Fila yang atanumun:
Dowa, aw buku, torong pono, osto ra
yaan sang sang ka pamilya.
Kano tanumun aw onnoon pagtanum:
Maimo tanumun yang pariya maski
nana na allaw.
Maimo yaan tanumun
pinaagi sang por pono, na yang kaawat
nang pagurangan nang kada pono aon
manga sang ka mitro, na tagtoro, aw
buku tagopat na ka liso y~g sang pono.
Imowan yaan nang baraybaray na akaputan
naan.
5
Onnoon pagloto:
Yang sang ka paagi na pagloto saan
antak di napait kinaanglan na dili
okayun. . Piyaka yaan aw kananga yang
liso.
Lotowa surud nang torong ka
ninotos. Ayaw pagokaya.
Yang lain na
paagi pa:;loto sann yang adariyan nang
orabang, aw yang adariyan arag nang
itlog.
Olotoon yaan nang nantika na
anagan nang siboyas aw kanatis.
2. Pawda
Yang kararun nang pagtanun:
5 -
8 na ka
sintinitro (sandapal)
Yang kaawa.t
todling:
1
agscmgkilid)
nang
na ka
paguran13an
nang
nitro (n~usanan
Yang
knawat nang
paguranGan
nang
pagtanun: 45 na ka sintinitro (maniko
m,., sandapn.l)
Nnngn nagntanun kita. sang pawda:
Yang pawda yang kttnunun ta.
Yang
kariko gosto na nakaan sang pawda. Yang
olloy nanG pawda arag nadyaw golnyun,
rw.kaataG nang kusug SWlG kanntu lawas.
6
Yang tinpo na pannanun sang pawda:
Maski nana na
sang pawda.
a11aw madyaw pananUD
Onnoon pagtanUD sang pawda:
Yang 1abay yang pyagatanun,
o11oy yang nadyaw tanunun.
yang
Yang pagkari sang pawda:
Yang yaritan na
pagkc.ri sang pmflda.
pangari sang pawda
oran.
bangka yang ipan
Buku nang madyaw
nang timpo nang
Yang pag1oto sang pawda:
Yani yang nanga paagi pagloto sang
pmrda: 1yaraga, pipir~to, bibingkig,
yaarob, binignit, bitsobitso.
3. Bataw
Yang kararun nang paguanun: 2-1/2 na ka
sintinitro (sang ka porogada)
Yang kaawat nang
pagurangan
nang
todling: 1-1/2 na ka sintimitro (sobra
tagbi nang tunga san[j porogada)
Yang
kaawat nang
pagurangan . · nang
.pagtanun: 1-1/2 na ka sintimitro (sobra
tagbi nang tunga sang porogada)
7
Madaig yang yagalaong na yang bataw
yang laban nananan na pullun aw yiipo
nang osto na tinpo.
Yang daon nang
bataw pyagakaan arag.
Onnoon pagtanun:
_ Pyopor pono yang pagtanun saan,
kayan tyollokan nang kaoy na akaputan
naan. Magapadayon yaan nongn nang dow a
o torong ka toig aw abay ynan aboncwan.
Maino da ipoon yang bonga naan paglabay
nang 120 na allaw. _
4 .. Karot
Yang kararu.n nang pagtanUD: 1 na ka
sintinitro (agput tunga sang porogada)
Yang kaawat
nan~
pagurangan , nang
todling: 30 na ka sintimitro (sanporo
aw dowa na ka porogada)
Yang kaawnt nang
pagurangan
nang
pagtanun:
5 - 7 na ka
sintinitro
(sandapal)
Madaig na nanga Filipino yang gosto
sang karot.
Dakora na a bot aw yanabot
yaan asang kadaygan na nanga banwa.
Madyaw yang nanan naan, yakaatag yaan
nang sostansiya .sang kanatu lawns.
8
Onnoon pagt anlli'l:
~
Yang karat ty"atanun dayonon asang
lopa.
Yans liso laban nadyaw aw bago
pn., ... k~. :aw ·..1?-on da di da natibog.
Ki~anglan na ppllayon yaan basa, wakaw
·taboni yaan · n~g dagani nang onay asta
sang pagtorin · na~:_, aw dili, boboi yaan
nnn[j t·obig ~:~ll~w.o.llaw. Mairao yaan arag
tanunun asa-Hg pagurangan nang kadaygan
na tanun.
YanG · ·pagpono sang pactanun
pac;abot: 65 .-: 85 na allaw
aw
sang
Onnoon pagloto:
3utnngi yaan nang tagbi na asin aw
lagaa.
Ayaw pagparisi... Aw loto da
butnngi yan.n. nang tagbi·na. oargarin.
Madyaw arag yaan kilawun.
5. Kanoting kaoy
kara~~ nang
Ym1g
...
~
...:
...
10 na ka
sang ka tollo)
pagtanuo:
s~ntinitro (sandapal aw
·_.,..
Yang . ~~aw_at ·' '·- nang
·· todling·:. ·. l.". na ka
agsangki-lid}.-~··: .
pagurangan
nang
Ditro (manusanan
. Yanr:;
kaawat nang
· pagtanuri:· 60 · na
(nanuksuk)
pagurangan
nang
ka
sintioitro
paglokat sang
nang sang· ka toig.
·Yang
9
onod:
Pagkatapos
Nanga nagatanuo · ki ta sann: Madyaw yaan
kaanun.
Madyaw arag ya.an · pagarad sang
paw a.
6. Sayoti
Yani yJug nadyaw na ko.rasi nnng go lay.
Yagapadayon yaan conga. Yang sang pono
toman nang sang. ka pani1ya surud nang
sang ka toig.
Onnoon pagtanurJ sang sayoti:
Disaan oo yaan tanuoa sang nasaid
.sang arad antak yaan ·kooaput sang arad.
Tanuna.yang intiro · 1iso kay sanbook da
Y.ang .J.;is~, .naan.
Onpoon pagloto
sang sayoti:
.
-~ '•
'
•,
Parisi
aw kuruba,
sari~ Jtid6bo na tobi~,
kayan butangan
lotowa asta sang
pagkayamuk. ·
7. Bat ad
lang kararun nang pagtey.r1un: 2-1/2 na ka
sintinitro (sang ka porogada)
Yang_ kaawat •. nang
p~gurnngan
nang
todling:
50.-·60 na
ka sintinitro
(nanuksuk)
10
Y.:mg
kaawat nang
12c.gtanun:
15 - 20
(san dan gaw)
pagurangan
nang
na ka sintinitro
Yang :p[!.gpananuo sang batnd laban nadyaw
kay nakasapi kaw saan.
Makatanun kaw
sD.D.g batad nang :r::takatlo o r:1akaopat nang
sang ka toig. · .Anasanggi da no yaan
pagkatapos nang kasiyanan na allaw.
Buku nang ·-Iladyaw sang batad yang lopa
na aon karibas aw·aon aksido. ·Aw wara
abay otorin yang kanatQ ~atad, agaw
nayn naan buku nang madyaw yang lopa.
Dagaw aon aksido nang lopa.
Anaino
yaan ~adyaw sang batad pinaagi sang
apog na ubutang saan na lopa.
8. Taron
Yang kararun nang pagtanuo: 1 ria ka
sintiDitro (agput tunca sang porogada)
Ye.ng
kaawat
todling:
50
(nanuksuk)
nant;
pagurangan
nang
sintinitro
Yanc
kaawat nang
paGtanun:
50- - 60
(no.nuksuk)
pagurangan
nang
na ka sintioitro
- 60 na ka
Yang taron :naico tammun nang naski
nana na allaw.
Onaa yaan loyonga
disang kaon kayan arina.
Pagpono sang
allaw na pyagatanun :no nagatagad kaw
nang 90:-150 na allaw kayan· aon day
bonsa na anaipo co.
11
Onnoon pagloto sang taroo:
Gisaa, aw dili, lotowa na adariyan
no nang oaski nana na karni.
9. Hakag
Yang kararun nang pagtanun: 30 nn ka
sintinitro
c~anporo
aw dowa na ka
porocada)
Yanr;
kaawat · nang
pagurangan
nang
todling:
80 - 90 na ka
sintinitro
( oanutullan)
·Yang
kaav.rat nang
par;tanur.H
50 - 80
(nanuksuk)
pagurangan
nang
na ka sintinitro
Yang kado5ay pagpono sang pagtanuo asta
sane; pae;abot: 8 - 14 na boran
Nane-;a nagatanun ·kita· sang Wflkag?
Kay
nadyaw kaanun y~g wakag kayan way abay
orodorod
na ~pan
nagdawaring sang
wakag. YnGapakaatag sang kusug yaan na
pagkaan.
Tagbi da yang yananun sang
wakag, wCt.kaw nananun kita saan.
Asaan
yaan pngatanuna sang basa na lopa,
nadyaw yaan tanunun sang c.l.orog nang
tobig.
Aw uagloto kaw sang wakag ayaw
pagokaya antak dili nakatul.
12
.10. Kadyos
Yang kararun nartg pa;:;tanun: 2 - 3 na ka
sintinitro (san5 ka porogada)
Yang
kam"'at
{> q_;t anun :
l~D.Dutullan)
nang
pagurangan
nanc
80
na
ka
sintioitro
Yanc; kadogay _pacpono sang par.;tinun asta
sc.ng paggani: 6 - 8 na boran
Yens :·.w.dyaw tanunun sang kadyos yanc;
::.:ayanuk av.r baas n!l lopa. For pono yang _
pugt211U1:1
saan, . tagnanutullan
yang
kn.alrmt nang paguransan nang kada pono.
Ogobakun yang lopa na asanc; pono nang
kadyos, sandanc;aw yang kararw::1 nantj
o.c;oblllcun na · lopa aw r:1aniko aw sand an (jaw
yang karn.kbang.
Yang yaronot na nanga
daon nw tai nang nanga ayup aw iti nang
nanok nadyaw pat;abono / sang ropa na
atununan nang kadyos.
Yan~ kndyos naino
ipoon aw naronnw pa,
kay .::c.dyaw yaan golo.yU.n nw pango~ ~a.
Aw di sa, · pakarainga yaan, ag~w 1n1po
du no aw .lainf': da.
Arag nadyaw kaanun
yn.n~ laing:.s.aan.
13
11. Tan[;kong
Kariko ta yatigam sang ta.ngkong.
Yatigam kita na asaan yaan magagiti
sang tobirsan na lopa.
Maimo yaan arag
tanumun disang knnntu pananmanan sang
go1ay.
Kinaanglan na po11ayon yaan
apatobigana Madyaw yaan na go1ay, arag
rnadyaw san~ baboy aw manok.
12 . .Monggos
Yang karnrun nang ~agt anum:
na.ka sintimitro (sang ka
Yans
kaawat nang
tod1ing: 50 na ka
manuksuk)
2-1/2 - 3
porogada)
pagurangan
nant;
sintimitro (agput
Yanc
knawat nang
pa{)UI'angan
nang
pagtanum: 30 na ka sintimitro (sanporo
aw dowa na ka porogada)
Yans kado(;ay pagpono sang pagtanum asta
san~ pagga.ni: 80 - 90 na a1law
Nanga mananum kita sang monggos:
Yang monggos madyaw sang kanatu
1awas.
Makatabang yaan kanatu antak di ·
kita biri~iriin.
Maimo yaan sarinti
sang karni.
Madyaw yaan
kaanun nang
mabdus.
14
Yang pagpananl..l:O sang nonggos disang
kanatu ·golayan ·-,titinodling, l.>yobodbod
ye.n3 liso di:Sa.pg ··t·odling.
Maniko aw
sandapal yCJ,rig_:~~ pagurcingi.m nang todling.
r1o.dynw tanunan nang rabnnos nw karat
yang pagurangan nnng
todlin~
antnk
kapo.inoslo.n
yang
lopa · disang
b::trintungaan nan~ todling. Aw yagtanan
da yaan tomorin I!lo.dym" tanu.~an nang
litsoGas, kay makaarong da yaan sang
litsogas.
·
~gaw da natu sobonGon
yanc Tioncgos
au nadaknul da yans sagbut.
Ya3.n yang
nadyo.w
yang
apapaglinosnoson
yang
tyatanunan na todlinc dur~g syosobong.
Aw papagisaidin
ta yang
to ell i.ng, nanga sanporo 8.v1 do·,;a
porogada, ~allug nagkita Y8~g
claon kayan dili nakatorin yang
sagbut •
nanga
na Lc:.
mango.
I!langa
kay
yang
nongcos dili.
. , . Tuncud
oarainc, dili ooan nagadungu~
Jrl"Yl3 paggani saan.
Aw laing da yuan,
bayc. da A.[:~aniin da. Ya..:tg nadyc:nr paggani_
snan.yang masurun, kay I!layutuk pa, dili
nagabukad aw pangkatakdag yang ma~ga
lisoa
~agdungan
Pyagaburad yaan, kayan yamaganc;o,
r;yuguyuk antak nangkarapod yang liso.
Yang nadyaw na paagi antak oangkarapod
yang liso nang monggos .yang arasak yaan
so..ng so..ko kayan lyL~.butlnbut nang kaoy.
Maimo ta yaan taapan disang nigo, aw
b.uku, bilaw •
•
15
13. Okra
Yang kararUIJ nang pagtan1m: 2-1/2 na ko.
sintinitro (snng ka porognda)
Yang · kao.wat
nang
pagurangan
nang
tod1ing:
70 - 80 na ka
sintimitro
( o a.I!lus an an )
Yang
ke..awat nang
pn.gurangan
nang
25 - 35 na ka sintiDitro
(saoporo aw dowa na ka porogada)
~n.gtanum:
Ynng kn.dogay pagpono sang pagtanum o.sta
san£; pn.ggnni: 60 - 8Q na a11n.w
14. Siboyas m,r bn.wang
Yang
kaawat nang
pagurangn.n
nan5
tod1ing: 30 na ka sintioitro (saoporo
n.w dowa nn. ka porogada)
Yans
kaawat nang
paguran~an
nang
I?agtanUI:l: 10 - 15 na ka
sintinitro
(sandapa1 aw dowang ka tollo)
Yang kadogay pagpono sang pagtanUD n.sta
sang paggani: 120 na allaw
YanG :nadyaw pananun sang siboyas aw
bawang yang pagkariwas nang ti:npo nang
oran.
Yacatapos co yann ganiin burada
16
nang toron~-allaw.
aw tipuda.
Yacatapos,
butuka
Asnns :panani!lanan sang go'lay yaan yang
-laban nadyaw_ yang ganda.
15. Pullun na pyaganc;aranan n211g lima
Yarig l:::cu· ..run no.nr; p2gtQ!lun: 2-1/2 na ka
sintinitro (sans ka porosada)
kaawat nanB
todlinc:
1 na ka
acsan(jkilid)
Yan5
Yc.ntj
kaawat n2.ng
pc.t;tanun: 1 na ka
ngsnnc;kilid)
pn(3UI'anyan
nang
nitro \manusnno.n
nang
(nauusanan
parouraD6~
nitro
Yanc; ko..dogay paGrpono sang pagtanun asta
sru1s pQgcnni: 120 na allaw
Per pono yang pagpananun sang pullun na
lina.
otollokan nanc kaoy na akaputan
nilan.
16. Fu.tola
Yanc kararum nang pagtanUI!l: 2-1/2 na ka
sintinitro (sang ka porogada)
17
Yang knawat
tod1ing:
1
afjsa.ngki1id)
Yang
kaawat
pagtan'l.ml:
1
agsangki1id)
nang
na ka
pagurangan
nang
mi tro (manus an an
nang
paguranfSan
nang
na ka mi tro (:mamusanan
Yang ko.dqgay pagpono sang po.gtamm asta
sang paggani: 100 na a11aw
Por pono yang
I:o.owan sang
ni1an.
pawananun sang pato1a.
baraybaray na akaputan
17. Pitsay
YanB kararu:o. nang pagtanun: 1 na ka
sinti:o.itro (agput tunga sang porogada)
Yang
kaawat nang, paeu,rangan
nang
tod1ing:
60- 70 ··na ka
sintimitro
(:o.anuksuk)
.-· .
·-::·
~
Yang kadogay pagpono sang par;tanUIJ asta
sanG pagabot: 90 - 100 na a11aw
Yong pi tso.y laban maanug torJorin asang
nayamuk na 1opa. · Laoi pa aw abonowan
nang tai nang mango. nyup aw yang yaronot
na manga daon. Maino ta sabod yang 1iso
nang pi~say, aw di sa, itinodlingin,
disang tod1ing sabod yang liso, kayan
18
yiciti pallusangan antak ~i nagdasuk,
nw di sa, onaun loyong disang kaon
kayan y,i.g1. ti, aw aon day I!langa dowang
ka porogada rtw tunga yang kakagwas
arinin da.
Yagakinaanglan nang ~adaig
no. to big yang g3.Dot nang pi tsay, mayn
nang repolyo.
Wnkaw pagatanawun ta
yanc lopn daw basa. Aw timpo nang suGa
atabonan ta yo.ng pono nang pi tsay nang
n~nsa daon antak di nagdang
yang lopa.
A1tr aon kanatu a bono na ai:lonyon solpi t,
nndyaw yaan buty..ngnn naan no. abono nang
no.kr-.dwn n:".n3 sa;•nboran. Yo.c;ndogang yang
po.c;torin nang pi tsay :.w abonowan yang
lope. nang ii nan£5 nanga ayup.
18. Punya
Yru.1~ punya
oadyaw 'l:'J.nunun asang pawa.
Yang punya nang Filipino naimo tamm\lD.
asang suganan aw r:1aimo asang arongan.
Madyn.w yaan tanUDun asang kilid nang
daran, aw dili, asong dorog nang arad.
Yanc; :r:mdyaw pananl.li!l saan yang boran
nong l'1ayo-Onyo, aw Nobi:r.1bri-Disimbri.
1/2 na ka mi tro
yang kaa\'rat nang
19
pagurangan nang pono.
Yang kana an
soroy aw yang saa aw yang ogbos nang
punya ym1g pyagatan1.pn.
Yang kadogay
pagpono
sang
pagtanum
asta
sang
pagkainog nang bonga: 12 - 18 na -boran.
Yang ina na punya tagmisan da yobonga,
toyo aon kanaan manga saa.
Yang saa
yang yoman da monga. Yagapadayon monga
yang sampono
na
punya
asta nang
tagpi1ang ka toig kay yabay soraaa. Yang
madyaw sang dadaan da na tanum na manga
punya yang panggaboton da pagkatapos
nang 1imang ka toig, aw 1yomotaw da
yang manga grunot.
19. Singkamas
Yang singkamas maynang pawda, ya1akwayo
Madyaw arag yaan kaanun.
Maimo mo
kaanun yang i1aw saan, maimo yang 1oto o
20. Sitaw
Yang kararum nang pagtanum:
sintimitro (sobra tagbi nang
porogada)
Yang kaawat
tod1ing:
1
agsangki1id)
3 na ka
sang ka
nang
paguran6an
nang
ka mi tro
(mamusanan
Yang
kaawat nang
pagtanum:
60 - 80
(manuksuk)
pagurangan
nang
na ka sintimi tro
Yang kadogay pagpono sang pagtanum asta
sang paggani: 60 - 80 na a11aw
20
Titinod1ing yang sitaw aw tyatanum, aw
di1i, pyopor pono, tagmamusanan yang
kaawat nang paguro.ngan nang kada pono,
na tagdowa, aw -buku, tagtorong ka 1iso
kada pono c
Kinaang1an oto11okan. yaan
nang
kaoy na
akaputan naan.
Aw
makagwas da yang kanatu batad, maimo ta
yaan tanumun asang said nang batad kay
yang 1awas nang batad yan~ akaputan da
naan.
21o Kabasal
Yang kararum nang pagtanum:
sintimitro (sobra tagbi nang
porogada)
3 na ka
sang ka
Yo.ng
kaawat nang
tod1ing:
1-1/2 na
sandupa)
pagurangan
nang
ka mitro (agput
Yang
kaawat nang
pagtanum: 1-1/2 na
sandup a)
pagurangan
nang
ka mitro (agput
Yang kadogay pagpono sang pagtanum asta
sang pagpamonga: 90 - 100 na a11aw
1'1adaig yang karasi nan.g kabasa1. 1'1adyaw
yaan tan.umun disang pawa.
Dakora yang
21
tabang naan na tanun. knnatu,
ya311 sang kanat,t. lawas.
nadyaw
22. Obi
Yang karnrU:.J nang pc:::.gtanUD sang obi:
Lusukan yang onod nang obi aGsurud nang
lop a na yang karHrum gat ane; gaid yaan
katabonan.
Yang kaawat nane; pagu.rangan kada pono:
naousanan agsangkilid
Yang kadoc;ay pagpono sang pn.ctanun asta
sung pagkari: sanporong boran
Madaig yang karasi nanc obi, toyo yaan
yang laban nadyaw nginyang capora yang
ganot. Antak naonodan yang tanur::J. mo na
obi kinaanglan madyaw yang lopa na
ntanunan mo.
Manga
sandangaw
aw
snndapal yang kararun nang ogobakun ~o
sang lopn na yanc kyaridungan nanusanan
yang karowag.
Tibaga yang obi na
atanunun
no,
tagdowa,
aw
dili,
taGtoronr, kn nata yang sang ka tib~g.
Yang pagkari sang obi:
Kariinin da yang obi aw durJurag da
yang
kanaan daon.
Adadyawun yang
pagkari
sang
obi
antak
dili
pangkapariyan. Ubutang disang kagdangan
22
a.w arongan yang kyari na obi antak
nabaas, nw di sa, ubutang ta disnng
kosina. Yang baas na obi dili maGkaraat
surud nang pilang born~,
23.
Opo
Mndyaw aw yang Kada golayan aon opo.
Y3Ilg opo yagakinaanglan sang baraybaray
nn akaputan nang kanaan
lakway na
naQba.
Yang kawayan yang madyaw inoon
traraybaray sang opo, kayan tyanunan
a3sarad nang litsogas aw yan5 kadaygan
pa na. manga golny na yagakinaanglan
sang arongan nang tinpo nan·g su13a.
~ntak
di kita
~aapiki
sang kanatu
pacuya, nadyaw yaan tanuLlun asang likod
nnn3 kanatu baray..
Imowan yaan disaan
san~ boraybaray na akaputan naan, aw di
.sa, apakaputnn yaan sang atup •
.24. Kaopns
23
..
Madaig kanatu yang wa akatigac sang
paagi sans pc3tanun sang kaopas. Madnig
yang yananu.TJ kanilan na yatie5mn. sang
paagi
sane
pagtanum.
Wa
kitn
nagakinaanglan nang dakora na longag.
YQnG kikinaanglan ta na inoon yang
nanganang
sang
da5~i
nang
onay.
Pagkotkot sang longag aw butangan yanE
dngeni sang longag.
Boboi yaan nang
tobig kada allaw~ yang pngino saan
nayng kaw nane5 yagapono nagt.'JJllL""J san(j
kaopas.
Pagtar;n.d nanc song ka si~~n.no..
kayan nigiti da yang kaopns.
Makaino
da kaw. :r:w.nc;ipo nanc~ knopas na.nG no.ka.isa
nnng sane kn sinann surud nang toronG
boran.
25. Soybin
Yane; karo.run nang pagtanun: 4 na ka
sintini tro (so.ng kn poroe;ada aw tunga)
Yang
kaawat
nan5 pngurangan
nang
todling:
50 - 80 na ka sintioitro
(canuksuk)
Yang
kaawat nang
pagtanun: . 15 - 20
( sandane;aw)
24
pagurangan
nang
na ka sintioitro
Yang kadogay pa.gpono sang pagtanUD asta
sang pagkari: 90 - 100 na allaw
Yang soybin pyagnngo.ranan arag nang
utao aw balatong.
Madaig yang yananun
saan ani Pilipinas. Yang soybin naronaw
pa inipo da.
Pagkatapos inarowan sang
okap 7 lotoon.aw kaana :r.~;ayn nang golay.
A~ga1d yang kadaygan saan pyagapabayaan
disnng pono antak maraing.
I-In.dyaw tanumun ynn5 soybin kay yaan
yang laban madaig yang pyagakainowan na
tanun, labaw sang knriko nang tanun
diso.ng kariko nang banwa. Yang sang ka
kilo na soybin magoona1rra ra garo sang
snnc kn. kilo na karni yang kadakora
nang tabnnG na pagkaan sang lawas nang
ctn.w? waka.w akasallin yaan sang karni.
MadQ16 yang pyaeakag~itan sang soybin.
Pyagagcnit yaan sining masapit:
Madair; yang lana naan. Yang pabrika
sn.ng lana nagabili sang kariko nang
kano.tu
a bot
na
soybin,
kay
akcnangan yaan nilan sang lana.
Pagkatapos ko.n:mgan sang lana, yang
kanaan gyomas madyaw na kanunun
nans nanok aw baboy aw kadaygan pa
no. manga ayup. Yang soybin pyagaimo
gatas sang manga isu aw kolang yang
gatas nang manga ayup nayn nang
baka.
Pyagaimo arag yaan taoyo.
Pyagaimo arag yaan pagkaan na mayn
nang ka.rni.
Liso yang
soybin
aw3aid arag yaan go lay. Yanc kanaan
nanga garnot yakaabono sang lopa.
Yang lawas naan aw daon madtaw na
kanunun nang nanga ayup.
25
Aw mananuc kita sang soybin disang
lop a na dungan wa tanuni nang soybin,
onaun ta butangan yang nanga liso na
tatanmun nang papatay ' sang tigasaw aw
manga manananap na
do~adangan
sang
tanurt kaynn pa tyanum ta yaan .. 1'1agaosip
kita sang otaw nang goberno na aon
k~tignman sang paepananum daw diin kita
nakakru:mng sang pa.patay
sang manga
donadnngan sang tanun.. Importanti yQan
lnban.
Aw
yaandam
da yang
tanmanan,
otodlingin ta: aw panm~nsan yang mango.
liso disnng todling na tagsandnngaw
yang kaa.wat nang paguranr;an aw taboni
nang lopa. Yang b~go pa 3aniin na nanga
liso yanc; nadyaw tanun-:..m, kny yanc; laon
da na man6a liso di da nacgiti..
Yaan
y::ms raadyaw pananunan sang soybin yang
lopa na dadaan paCPananuman da sang
soybin o nonp;goso
1'1adyaw ;:;obakun yang lopa na as:-'..:::13
pagurangan nang nanga todling nanga
dowang ka sinana pagkatapos mnngigbas
yang soybin. Kayo.n manga sang ka si:o.ana
pagpono disaan papaglimos:o.oson ta nang
piko yang manc;a todling.. A1<1 ao~1 aksi<io
nang kanatu lopa, ubutangan ta nang
apog yang tyatanunan ta nang soybin
antak yaan namonga nanc madaig~
Aw laing da yang soybin aganiin da
ta.
Yang nadyaw sang soybin aw ganiin
yang adayonon pangotodon yang lawns,
i bilinin yang gamot d:i.sang lop a kay
makaabono yaan sang lopa .. · Apakagangoon
buradun y~~g yotod na manga- lawns nang
26
soybin, kayan lyabutlabut nang kawayan
antak mangkarapod yang bonga.
Kayan
tyaapan yang yarapod na soybin aw omana
burada
surud
nang
torong
allaw·.
Pagkutapos, ubutang yaan sang lata aw
yang kadaygan na manga butanganan aw
do.dyawa tampunga.
Yang gango na lawas
aw dnon nang soybin madyaw na kanunun
nang man[;a ayup.
Yang pac;pa.nan_um sang kaoy na pagkaanun yang
bonga
Mndn.it; kanatu yang gosto na ra.akaan sang
mango. bonGa nang manga kaoy.
Madaig yang
yananura sang kapayas aw yang saging kay yaan na
manga tnnum dili magkadogay yomonga ra.
Toyo
taF;bi da yang yananum sang kadaygan na manga
kaoy kay no..docny monga, tagtoro asta unUI!l na ka
toig kayan pa yomonga. · Awgaid dumduma, aw
yananUI!l pa ki ta sang pac;kannun yang bonga na
nanga kaoy, nadaig da garo adoon yang protas na
akaanWl ta.
..:lon manga otaw na saop gaid wakaw
wa mananUI!l sane pagkaanun yang bonga na kaoy
kay aknpnnmrum yaan nilan aw magbarin da silan
sang paguya kayan yang kado.ygan yang oontongan
da. Awg~id bu.ku nang madyaw yaan na du."!ldUD. Aw
mananum kita kayan yayawan ta magapasalamat
kanatu yang tagtomon sang lopa.
Kayan pono
saan · na ino yaan aw yang kadaygan na otaw
nkaindO\-..ran da.
Yang onaun
ta i::noon yang
urugusun
ta
yang
kanatu
tyoonan lawas
pagpananum sang madaig na karasi na nanga kaoy
na pagkaanun yang bonga. ,AtanUI!lun ta yaan sang
makili bot sanG kanatu baray aw makili bot sang
pawa :- yang sa::;ine;, kapayas, mangga, · santol,
boongon, obana, abokado,
bayabas, aw yang
kadaygan pa.
2?
Yang nanga kaoy na pagkaanun yang bonga
nodo nadyaw sang kanatu lawas •.. Aon nanga kaoy
na yans bonga buku nang nadyaw sang kanatu
lawns. Maino ki ta nagtD.llun naski nana na allaw
s::ng r.wnca -~n:oy na pugkaanun yang bonga. Aw way
k~r:.tu sinilya
saan na nD.Dga kaoy, naino ki ta
r::tnGo..yo sang kanatu sinbo.ray · daw aon kanilD.ll.
Aw war~, naino kita nagbili adto sang goberno.
Lainlain na paagi sanG pagpananun:
1~
Yang nanga liso:
TanUIJa yaan asan~ similyaanan na
kaon, kayan aw naino da arinin, arina
ra adto sang gosto no na atanunan saan.
Butangi parabay nanG abono pagkatapos
no tanunun.
YD.llt; nndyaw pagnrin yang
tiopo nang oran.
2. Yang pagnarkot:
~
Yang pagnarkot yang inoon ta aw
~osto kita nananun sang kaoy na tudtuud
nagonawa yang bonga sang kaoy na gosto
ta tanunun.
Yang atanunun ta saan na
kaoy yang kanaan sanga, kay uallug
:-:10nga.
Awgaid nang di pa no otodon yang
sanga, kinaanglan na onaun no yaan
narkoton. Yani yanG inoon ta, aparisan·
yanc sanga na atanunun ta. Manga tunga
sarig
danl)aw
yan13 apnrisan,
kayan
pyoropokan nang nasanGkut na lopa na
opotoson nang bonot nang iyog.
Aw
pollayon yaan basa, di nadogay inigbas
yanc nanga
ga.not api t
taas
nang
pyapnrisan. Aw nadaig da na nanga ganot ·
28
yang ymigigbas
disang potos na bonot'
otodon da ta nang gabas yang sanga apit
darUI.l nang nanga bago na ganot, kayan
tyanun ta yaan disang kaonkaon.
Aw
tyonorin da yaan disaan arinin da ta
adto sang kanatu tannanan.
Yanc sanga
na 2.nnrkoton ta kil'laanGlan aon manga
sang
ka
porogada
yang
kadak:ora.
Pyapakita disang litrato daw yoonnono
y::mg :pagnarkot sang sanga.
Yang nanga
kaoy na nasayon narkoton yang kahil,
bOonson, santol, kainito,
sanpalok,
buyab~s, oangga aw yang ~akopa.
·
...
~
29
.~
Yani yang osonodon ta sang pagnarkot:
I. Yang nadyaw na tillpo pagnarkot yang
nanga allaw nang di pa nagapono yang
ticpo nang oran.
2. Aw nagparis kaw sang sang a na anarkoton
no, ayaw pagpakararuca yang pagparis.
Yang kadaknuran. gaid nang paris yang
kananga, toyo di da mo pagbilinan nang
paris, kay aw kabilinan nang paris
yaan, onan nagori yang paris kayan way
g~ot na inigbas.
3. Yaan yang onrkota na kaoy yane nadyaw
yang totorinan aw natibonga,
oadymv yang nanga bonga.
4. Yaan yang piliya na sanga
knyan
na anarkoton
no yang oaboknol na sanga.
5. .Ayaw
paQ)akaabaa
yang
sang a na
anarkoton no.
Manga sand an (jaw yang
kaaba yang laban nadyaw.
6. Tagtoro
asta tagsanporong boran nang
ganot tor:2orin kay:m pa anaino da otodon
aw t anu.J:~a. ..
7. Ayaw
pagkaringawi yang pagbobo sang
tobig sang nyanarkot no. Misan no boboi
nang tobig kada dowang allaw aw way
oran.
Yatigan kita na yang tanuc nadaig yang
saki t.
'Way kyakatigaL'lan ta na anaino ta sini
wakaw yaan yang iooon ta yang pagpangayo nang
tab.'mg sang otaw nang goberno na aon katiganan
bc.in sang saki t nang nanga tanun.
30
Yang tlanga bolak asang. kanatu panannanan
Yans nanga ·otaw asang barye · naski .o~ga
pobri ynncs~c silnn.
Yang kanilan nanga ~su
pollayon r:arinis. Pollayon aon dagon na nadyaw
na taubon3ny sang pista.
Yang kanilan paguya
nadyaw to.n.:twun.
:Kariko natu sosto . sang nanga
:cangk~dycw nn r.mnga butang, ~aw bain sang kanatu
lawaA, · aw baio urag sang kanatu baray. · Yang
oanga bolak di ·nagkak<aan, awEjaid nai!Jo ta
barigya.
Yang nanga IJangkadyaw na nan-ga bolak
yakai:oo sang kanatu paguya mad.yaw tanawun.
Aw
pista n~~g baryo di da silan oagbili nang papil
na pagaadorno sang kanilan daran. Yangaoang da
gaid silan sang nanga bolak asang ·kanilan nanga
panannan~n aw pagndornowan
sang kanilan daran,
baray, aw sang kadaygan pa na bain sang kanilan
paguya.
·
,.
Yang pnp;boi sanr; nanok ·
31
Yang pagdogang nang kadaig nang panilyn aw
yang pagtorin nang nanga isut · nakapagdundUD.
k:lta sang riadaig · na nanga butang.YagadUIJdUD.
kita daw nanang
apakaan kanilan,
aw daw
oagnonnono
silan
nang
maori
na
allaw.
Yagadundun kita bain sang pagpawa, pagpananun
sane nanga golay, uw pagboi sang nanga oanok.
Toyo yagakawara yang kadasig kay. tatagbi. di
uabo-s Iilat-ay yang kanatu oanok•. Dagaw aon · kanatu
::Ja,nok na ipan oasingadt-o sang kanatu si:cbaray
kayan yabos nawara.
Dagaw.yartg kanatu nanga
tanun yagakabos tobogon .· nang kanatu nanga
:onnok, wakaw tyo.ngkuan da. natu. yang pagboi sang
r.Hinok.
Yang bago na paagi sang pagboi sang nanga
oanok di kita anakudug na yang 'kanatu nanga
nanok anat,anak,. dili ki ta a.nakudug na adatungun
nang saki t.
Yang bago na pnagi sang .pagboi
sane; nnnok yakadasig sang nadaig na nanga otaw.
1
Yani yang pyagangaranan n~g
~~no long
na
1
Munok.
Yaniriff' 'Kinolong na Mano,lt~ -na paagi sang
pngboi s~-g .nanok nakainp . kita nagboi snng
nadaig na,_ ~anok na Dakanta~- ·ka.nnt'li nang osto na
p~gkaan ka(i,a pllnw.
· · ..,.. ··,. ·
Ynan : yattg nadyaw onati.n- ;Yang pagboi sang
mmok kayan pa ya.gino . ki ta . sang golayun aw
po..@awa. Aw a.on kanatu nu,nga ·oanok yang kanilan
iti anaino abon9:.;;s9.M t{:l.tniD.
Yaa..Tl yang laban
no.dyn.w sang nanga· _o~a\i ..nn yagauya sang syodad
yang nagaboi sang .on.hok kay dili silan nakaino
nagc;olayan aw paGi)hwa.
Kita na yakapagpono da
sane pawa, aon day golayan,, a~ aon day byoi na
nn.nGa· nanok,· d;i- de.-ki~a :rdan:i.di ... saan· kay aon nan
knnatu.
Yang nanga ~aw na yanagu.ya asang
syodad di nagpakakaan sang nanok gawas aw aon
pista aw aon pae
sang nanok kay
nagpakakaan sane
kanatu nanok ase
nang na.nok aw
nakaioo konaan
nil an.
Aw :oayn
dn.kora kay tae;b
paringki. Madai
bain sang pacirlO
Yanc
nB..~.J.ga
o
aon n~~~~ p~wa o
sane nanok k2,v r:.
Awgaid yuns asE
paguya, na wadaig
gaid sang baray na pyagauyaan nil an. oakaino ba
silan nagboi sang nanok? Yang tobag saan, 'Uu.'
Yang katarongan na nakaino ki ta Dagboi
sane nanok naski apiki yang paQlya ta, tungud
yaan sang paagi na pyagangaranan nang 'Magboboi
snng nanga Dnn.ok.'
Pyagainda ki ta nil an sang
paetgi sang pagpakaan antak yaan matinorin na
tagbi da yang gasto.
Pyagaindo arag kita na
yan~
nanok naino nitlog na way laboyo, toyo
dili yaan upusa na itlog.
Aw gosto no na magaboi sang nanok naimo
kn.w :oagpono san{j 25 na osoy, aw do.gangi nang
25 kn.dn. boran.
Maski yang isu naiDo pagindoon
po.cr;o.lan saan na nanga nanok.
Makaino yaan na
kcmanokan pagpakaan sang intiro pn!ililya. Surud
nn.nr5 sang ka toig nadatung nang 250 yang kanatu
~anok naski naG,Pono
gaid kitn nang 25 na osoy
kn.yan dyor5angan nang 25 kada boran.
\Jakaw aw nagdundun kaw na yang kanmo
pagkaan disaan DO kaoanga, naimo kaw ko~aan
sanG ndobo nn baboy pinaagi sang ganansiya nang
pacbarigya DO sang nanga Danek aw yang itlog
nanr; nanc·k.
Yan;,; par;boi sang pato nang wa.y tobig na
1 an pjOy 3IHlil
34
Kariko ta gosto sang pato kay madyaw
kaanun yang onod.
Aw gosto kaw cagboi san·g
pato nain.o naski yagaboi kaw arag sang nanok.
Yang pato na way to big na akalangoylangoyan
oadyaw arag. Dakora yang tc.bang na amaino nang
pagboi sang nanga pato.
Maski nana yan.akaan
nang pato.
Yang pyagakaan nang nanok naioo
arag kaanun nang pato.
Maraln.rat yaan dn.tungun
nang sakit.
K~an nn.gaosip
kita daw onnoon natu yang
pagpono pagboi sang pato.
Mai~o kaw
nagpono
sang dowanbook na pato, bobay aw usug. Aw dili
kaw no.kaino nagbili saan, oaino kaw nagpono
pinaagi sang itlog na aparunlunan no sang
nanok.
Aon nyup na nagoonawa garo yang karasi,
ynng pn.to nw yang itik.
YanG itlog nang itik
tag 28 na nllaw kayan pyusn~ yang itlog nang
pato tng 33 nn allaw kayan pyusa.
Yang tobig
na pyage..inun nilan naimo butang sang oanayantuk
no. latn, aw yanc tobig na pagasogbowan nilan
naino butnng sang paranggana.
Yang
itik aw ·yang
pato oaski
diin
yakaitlog, wak~w oadyaw yang aon kolongan nilan
antak aguid daknan no panotiin yang itlog kada
nasurun.
Maino oo gaoi tin yang layun nang
saging na pagapogad nil an.
Yang i tik aw yang
pato natignn nagino sang pogad nil an.
Yang
osoy nang
itik aw
pato yagapono
koflaan
pagkatapos
nang sang allaw
kasikun pusa.
Maanug yaan tonorin, aTJ.akaan da pagdatung nang
sanporons ka sinana kasikun pusa. Aw gosto kaw
komaan sang balot, pagbilang nang 16 no. allaw,
aw dili 18 na allaw pn.gpono sang paglunluri.
Lagaa yaan surud nang tunga sang or as.
35
Yang gansa:
Yang gansa arag madyaw kay masayon yaan
galamun. Dili kaw makagasto nang dakora, di mo
abay yaan abantayan.
.Maanug yaan tomorin.
Maynang ido yang gansa kay aw yikita silan sang
otaw yatanog silan.
Manga sagbut gaid yang
pyagakaan nil an, wakaw masayon yang pagboi sang
gansa.
Yang pagboi sang baboy
Madaig na manga otaw yang gosto sang karni
nang baboy. Bain kanatu na yagakaan sang baboy,
tagbi da yang yagapakakaan saan kay tagbi da
yang yagaboi sang baboy.
Aw magboi kaw sang manga baboy na kanunun,
way kinaanglan na magapili kita sang laban
madyai'T yang kaliwat na baboy na oboiin ta. Yang
magtoman na baboy osto ra, madyaw da man yaan.,
Yang kinaanglan na udumdumun ta yang ubutangan
kanilan.
Aw magboi '-:kaw sang baboy na magapono
kaw sang dowa, aw dili, torong book, yaan yang
madyaw yang magaimo kaw sang arad nil an.
Yaan
yang paguya na madyaw kanilan.
Yaan yang
madyaw na pyaggalaman sang baboy yang dili
ukutan, toyo yaan yang yakasogata aw komadto
sang darum
nang kasimbarayan,
maimo yaan
taponan nang sakit nang kadaygan na baboy.
36
Makaino arag yaan sru:nok o.w komaan
nang kanatu nanga simbaray.
sang tanun
1. Yang pagpili sang baktin:
Yang pQgpili sang baktin way kinaanglan
na yaan yang ipiliin ta yang laban
nadyaw na kaliwat.
Basta baboy maimo
da yaan.
Aw nagpili kaw sang baktin
yaan yang piliya yang naaba yang lawas
na naJ:ca.gpa yang rnanga siki. Kinaanglan
na tapos da bakonai. Mallug yang baboy
dukutan nang saki t. Madn.ig yang karasi
nang saki t nang baboy, caynang kolira
aw tisis.
2. Yang pagpakaan sang baboy:
Aw nagboi kita sang baboy paningkanotan
ta na di ki ta nagabili sang pagkaan
nilan adto sang paringki • . Tinuud na
yang pngkaan nang baboy disang paringki
nadyaw, toyo paningkaootan ta na dili
kita nagabili
sang akaanun
nilan.
l'Io..gono.wa panangli t
sang sana ta na
pc.c;kaan, aw yang paris nang
Dang a
golay, yaan kariko nadyaw kaanun nang
baboy.
Yani yang nanga pagkaan na
nadyaw sang baboy: yang labay nang
pawda? tangkong, pitsay, batad, sapal
nanG ~yog, apa nang batad, p~wda, nanga
sagbut, obod nang saging, gyomas nang
soybin, daon nang sitaw, daon nang
1~onggos,
daon nang ipilipil, aw yang
korasinan.
Yani na
nanga pagkaan
nnkatorin
sang
baboy
na
di
no
akatiganan, pagkatagtaga no dakora da
yang baboy mo. Yang baboy naynang otaw
na
yagakinaanglan
nang madyaw
na
pagkaan.
37
3. Yang manga sakit nang baboy:
Yang
sakit · nang baboy
dili
kay
makamatay gaid yaan sang baboy, awgaid
cakaatag yaan nang saki t sang otaw na
makakaan saan.
Yang T.B. nang baboy
I!laynang kanang otaw T.B.
Aw ma...l.cakann
yang baboy sang sama nang otaw na non
T.B., ataponan yang baboy kayan :~-asakit
yaan arag nang T .B.
cadyaw na paagi paggalam
baboy na makalikay sang saki t:
Yang
( 1) Ayaw pagboroi yang baboy,
sang
nn.dym-v
yang aradun yaan.,
(2) Pirni linisi yang
mo.
( 3) Ay[]..VI
na.
'
arad aw aradun
pagpakaana s:mg
naba.rus da
pa~kaan.,
(4) Ayaw .l:h.tb .......tangCJ.l oang casa~a. sang
kasilyas, antak di makakaan sang
maripa.
38
(5) Aw sikun kita sang ·kadaygan na
baray, ogasan ta yang kanatu siki
kayan pa lyomn.sak kita sang arad
nang kanaty. bn.boy.
·
( 6) Aw masa.ki t yang mo.nga baboy mo
·pagtawag sang otaw. nang goberno
na matigan nngborong sang sakit
nang Ilanga ayup.
Yang rnbit
Yang rabit ·yang sang ka karasi na ayup na
oadyaw kaanun. Tagbi da yang yakakaan sini kay
paklatun ynan kanatu. Mayn yaan nang koko, toyo
dakoldakol pa sang koko, madyaw yaan kaa.Dun.
Mayn yaan nang. nanam nang. manok. Yang yakatigi
la rnagboi sang rabi t yamadasig a bay magboi kay
matisanay yaan. . Aw magpono kaw sang isa na
usug aw .dowa na bqbay madatung yaan nang 40 50 surud nang sang ka toig. Wakaw dumdUIJa yaan,
naimo kaw komaan sang · rabi t n:mg · agput
kada
simana isa.
39
Yang
rabit:
amaimo na
tabang nang
pagboi
sang
1. Dili pagdukutan parabay nang sakit.
2. Sagbut gaid yang pyagakaan. . Aw at agan
mo nang batad makaan yaan arag saan.
3. 1'1asayon pa yaan sang manok galamun.
Aw a on·. kanmo ·
.Maal yaan aw barigya mo.
samporo aw dowa na mangnganak, dakora yang
kanmo amagnnansiy~.
Wakaw ·madyaw yang mitigi
kaw magboi sang rabit.
Y~g
pagboi sang kanding
Aw aon kanatu dow an g. ka ikt aryas na lop a
makaimo ki ta Irian anum. sang maski nan a na gosto
ta tanumun.
Pagkatapos ganiin nang omay. aw
buku bat ad,
maimo ki ta oman _ man anum sang
kadaygan na manga tanum. Asang likod nang baray
ta aon kanatu manga manok aw aon do~a aw buku
torom book na baboy, taman da naan~
Maimo ta
liboton yang kanatu loti nang manga kaoy na
pagkaanun yang bonga, maynang mangga, bayabas,
40
obana, sagi.ng, aw kapayas. Aw matmo nang tanum
yang kanatu loti aw aon kanatu manga ayup di daamagutum yang kanatu manga isu.
Kita na asang kabutayan magauya marakwat
sang.gatas makainum.
Maski aon kanatu manga
karabaw wa natu yaan akamangi sang gatas kay wa
akatigam na yang gatas naan madyaw sang kanatu
lawas. Maanug tomorin aw paklatun masakit yang
manga isu na yagainumun sang gatas.
Yang otaw
asang kadeygan na manga banwa yiminum sang
gatas nang kanding kay yagaboi silan sang
kanding.
Dili nilan magkabos yang kanilan
gatas nang masurum.
Yang importanti na di ta
akaringawan sang pagkamang sang gatas nang
kanding yang karinis.
Aw maimo yaan yang
ubutangan ta sang kanding yang yogombaw na
logar antak dili karipaan yang kanaan gatas:.
41
Yang paggalam sang
kanding buku nang
marisud kay sagbut gaid yang pyagakaan nil an.
Aw a on kanmo loti maimo yaan aradun. Kinaanglan
na di arag
akaringawan yang
pagimo sang
silonganan nilan antak aon kasilongan nilan aw
moran aw nang timpo nang masaki t yang suga.
Yang pagimo sang pagkaan na madogay magkaraat
Madaig kanatu yang
pyagakawaraan nang
pagkaan
pagkatapos nang
samboran
kasikun
maggani kay yoobos ta yaan barigya pagkatapos
ganiin.
Wa kita magadumdum daw pila yang
akaanun ta surud nang samboran. Pananglit sang
ka gantang yang pyagakaan nang sang allaw,
pilang ka gantang yang amakaan ta surud nang
samboran? Bukung 30 na ka gantang. A.matino ta
42
yang kikinaanglan ta, kayan dyumdum ta na yang
batad na yamabot kanatu osto gaid natu kaanun,
dili da ta yaan asarinan na abarigya.
Madaig kanatu yang aon manga golay aw
manga protas, na pyabayaan da gaid na amadonot.
Tuna yang yagapatay kita sang baboy aw yang
kadaygan na manga ayup kayan misan da kaana,
kay laong nilnn, magakaraat aw kallawan, wakaw
py~~gatag yaan sang manga simbaray.
Yani yang
paagi na yang karni nang baboy di magakaraat
nang mallug:
1. Asini yaan aw burada.
2. Butangi yaan
paksiyo.
nang
Yaan yang tapa.
soka.
Yaan
yang
nang soka aw taoyo
Yaan yang adobo.
(soy
3e Butangi yaan
sauce).
4. Asini gaid yaan.
Aw yaan yang imoon ta maimo
kaanun yang baboy maski samboran.
ta daginoton
Yang kataposan
Kay manga amigo, pagkatapos mo magbasa
sini na libro, nanang yakabutang sang dumdum
mo. Yakabasa kaw bain sang pagpananum sang
golay, pagpawa, pagboi sang manga ayup, aw yang
pagtipud sang pagkaan na madogay magkaraat.
Oponowan da ta yani imoon anta.k yang
kanatu manga isu aw yang kariko dili gutumun.
Maimo ta yang kanatu manga isu abay paiskwilaun
antak kaaronan nang dakore. na katigaman, kayan
kita madyaw giyapon yang lawas kay osto yang
kanatu pagkaan.
Yang sobra na sapi maimo
43
butang sang bangko, kay aw magkinaanglan ki ta
nang sapi
kakamangkamang da.
Di li
kit a
makasigoro na pollayon madyaw yang lawas ta. Aw
masakit yang isa sa.ng kanatu pamilya, daw aon
mangasawa na sakop nang pamilya, aon kanatu
amapoti, kay aon kanatu sapi disang bangko.
44