Bir istasyon Noktasında Teodoliti ölçmelere hazır hale getirmenin PÜFF noktaları Prof.Dr.Cengizhan İpbüker Giriş Teodolitin sehpa üzerinde bir istasyon noktası üzerine kurulup ölçmelere hazır hale getirilmesi yeni başlayanlar için her zaman can sıkıcı olmuştur. Pratiği ilgilendiren bir konu olması nedeniyle çoğu teorik ölçme bilgisi kitaplarında ayrıntısıyla yer almaz. Belirli inceliklere dikkat edildiğinde ve sıkça tekrarlandığında kolaylıkla alışkanlık, tecrübe ve ustalık kazanılabilecek, hatta herkesin kendine göre bir tarz geliştirebilmesine bile açık bir konudur. Teodolitin bir istasyon noktasına kurulmasının bazı ipuçları anlatılırken okuyucunun teodolitin fiziksel yapısı, temel parçaları, eksenleri ve eksen şartlarını önceden bildiği varsayılmaktadır. Teodolitin Ana Parçaları Dönüş TEODOLIT Düşey Daire Mikrometre Tamburu DİKME Yatay Eksen Objektif LER Bakış Doğ rultusu Yatay/Düşey Daire Okumaları Değiştirme Vidası Düşey Az Hareket Vidası Üst Kısım Yatay Az Hareket Vidası Silindir Düzeç Açı Tablası Döndürme Vidası Kapağı Optik Çekül Küresel Düzeç Asal Eksen Yatay Daire Sökülebilir Alt Kısım Tesviye Vidaları Teodolit ve Kutusu Teodolit Şekil-1’de görüldüğü gibi özel bir kutu içerisinde bulunan ve öylece taşınan bir ölçme aletidir. Kutuların özelliği, taşıma esnasında teodolitin sarsıntı, küçük çarpmalar, yağış, nem gibi olumsuz etkilerden korumasıdır. Teodoliti ilk defa kullanılıyorsa, kutusundan çıkarmadan önce kutuda nasıl durduğuna dikkat edilmelidir. Çünkü teodolit kutuya ancak tek bir pozisyonda yerleştirilebilir. Bu pozisyon bazı kutularda resimli bilgi ile gösterilir. Bazı teodolitler ise üst ve alt yapılarında bulunan renkli noktacıkların altalta getirilmesi ile bu pozisyonu alırlar. Yerleştirme pozisyonu için teodolitin öne bakan yüzünün hangi durumda durduğuna (I.ci durum, II.ci durum gibi) ya da basit bir ifadeyle düşey dairenin pozisyonuna dikkat edilmesi tavsiye edilir. Teodolit kutuya yerleştirilmeden önce kutunun temizliğinden ve içerisinde bulunan düzenleme vida ve çubukları, çekül, yağmur başlığı, nem alıcı Silicagel paketi gibi aksesuarların ilgili yerlerinde bulunup bulunmadığı kontrol edilmelidir. Tesviye vidalarının yükseklikleri ortalanmalıdır. Kutuya konulduğunda yatay ve düşey bağlama vidaları mutlaka açık bulundurulmalıdır. Teodolit kutusundan çıkarılıp sehpa üzerine tesbit edildiğinde kutunun kapağı kapatılır ve mümkünse gölge ancak gözönünde muhafazalı bir yere diğer eşyalarla birlikte konulur (Şekil-1). Meskun alanda ölçme yapılıyorsa sehpa ayaklarının köşelerine işaret konulması ya da “Dikkat Ölçme Var” anlamına gelen bir uyarı levhası kullanılması ölçme alanının güvenliği açısından önemlidir. Şekil-1: Teodolit ve Kutusu Sehpanın Kurulması Teodolit sehpaları genel olarak ahşaptan bazen alüminyum malzemeden yapılmış üç ayaklı-panoramik yani bacakları uzatılıp kısaltılabilen yardımcı ölçme donanımlarıdır. Teodolitten ayrı olarak satılırlar. Günümüz piyasasındaki alet ve sehpaları artık universal olarak üretilmektedirler. Yani tesbit vidaları bakımındanteodolit ve sehpalar birbirleri ile uyumludurlar. Geçmişte alet üretici firmalar Pazar kaygısı nedeni ile sadece kendi firmalarının ürünleri ile uyumlu alet ve aksesuarları üretiyorlar idi. Şekil-2’de görüldüğü gibi sehpa, bir üst tablası, tesbit vidası, üç ayağı, herbir ayağında demir çarıkları ve kelebek vidaları bulunan bir donanımdır. Bazılarında taşıma kolaylığı bakımından bir kemer ya da kayış mevcuttur. Bazı sehpaların bir bacağında küçük bir çanta çantanın içerisinde basit bir ipli çekül ve vidaları sıkıştırmak için alyen anahtar mevcuttur. Sehpa bacaklarını üst tablaya bağlayan vidalar zamanla gevşer ve sıkıştırılmaları gerekir. Sehpa, elde veya sırtta sivri uçları aşağıya bakacak şekilde taşınır. Şekil-2: Teodolit sehpası Şekil-3: Sehpanın boyunun ayarlanması ve sehpanın tutulması Sehpanın boyunun aleti kullanacak operatörün boyuna göre ayarlanması önemlidir. Aksi taktirde operatör ya eğilmek ya da ayak parmaklarının ucunda yükselmek zorunda kalacaktır. Bu ise ölçme konforunu ergonomik açıdan önemli derecede olumsuz etkiler. Bu işlem için noktanın üzerine yerleştirilmeden önce sehpanın bacakları kelebek vidaları gevşetilerek serbest bırakılır ve toplu bir şekilde çene hizasına kadar uzatılır (Şekil-3). Bu sayede ayakta dik durulduğunda dürbünün göz hizasına gelmesi sağlanacaktır. Sehpa Şekil-3’te de görüldüğü gibi bir bacağı boşlukta bırakılarak diğer iki bacağın dış dikmelerinden kavranılarak tutulur. Zemin işaretinin hemen ucundan başlamak üzere ucuca ayakla iki adım atıldığında noktadan yaklaşık 50-60 cm uzaklıkta bir nokta kestirilmiş olur. Şekil-4’den görüldüğü gibi bu noktaya sehpanın boşta bırakılan ayağı saplanır. Elle kavranan diğer iki bacak eşit mesafede açılır ve köşeleri, istasyon noktası merkezli yaklaşık 50-60 cm yarıçaplı bir dairenin üstünde kalacak şekilde yerleştirilir. Sehpanın üst tablasının yatay bir pozisyonda olmasına dikkat edilir ve çarıklarına hafifçe basılır. Teodolitin sehpanın üzerine yerleştirilmesi Teodolit kutusundan dikkatli bir şekilde çıkarılır. Üst yapıda dürbün dikmelerinin üzerinde bir tutma köprüsü varsa bir el ile oradan diğer el ile alt yapıdan kavranır (Şekil-5). Eğer böyle bir tutma kolu bulunmuyorsa düşey açı dairesinin bulunduğu tarafın karşısındaki dürbün dikmesinden ve yine alt yapıdan kavranarak 2 elle tutulur. Sehpaya kadar bu şekilde taşınır. Bir el ile mutlaka tutulmak suretiyle sehpa üzerine ortalayarak yerleştirilir. Teodolit sehpanın ortasında bulunan tesbit vidası yardımıyla sabitlenir (Şekil-5). Bu vida kuvvet kullanarak sıkıştırılmamalıdır. Yoksa vidaya bir zarar vermek mümkündür. Aynı zamanda şayet çok sıkıştırılırsa alt yapı kasılacağından ince tesviye hemen bozulması, yani diğer bir ifadeyle aletin tesviye tutmaması riski doğar. Bazı sehpaların üst tablaları daire şeklindedir bazıları üçgeni andırır. Eğer üçgen biçiminde ise tesviye vidaları bu üçgenin köşelerine gelecek şekilde yerleştirilmesi tavsiye olunur (Şekil-6). Tesviye vidaları dönme miktarı sınırlıdır. Tesviye vidası dikmesinin ortasına gelen bir yükseklik bir şekilde işaretlenmiştir. Teodolit kurulmaya başlamadan önce bu vidaların yüksekliklerinin ortalanması son derece yararlıdır. Böylece her bir tesviye vidasına eşit yükselme veya alçalma olanağı yaratılmış olur. Aksi taktirde ve üstelik sehpanın yerleştirilmesinde üst tablanın yataylığına özen gösterilmedi ise tesviye ve merkezlendirme zora girer. Şekil-4: Sehpanın noktanın üzerine yerleştirilmesi Şekil-5: Teodolitin sehpanın üzerine yerleştirilmesi Şekil-6: Tesviye vidalarının ortalanmasına dikkat edilmelidir. Merkezlendirme Teodolitlerde merkezlendirme çekül yardımıyla yapılır. Teodolitler farklı merkezlendirme donanımlarına sahiptirler. Optik çekül alt yapıda yer alan bakıldığında düşey doğrultuda görüntü veren küçük bir dürbünden ibaret en çok kullanılan merkezlendirme araçlarından biridir (Şekil-7). Şekil-7: Optik çekül Dürbünün içerisinde küçük bir daire çizilmiştir ve amaç yerde noktayı temsil eden işareti bu dairenin içerisine almaktır. Oküleri yardımıyla bu daire göze uydurulur ve dürbüncük içeri dışarı hareket ettirildiğinde netlik sağlanır. Operatör ayağının ucu ile yerde zemin işaretini gösterirken optik çekülden bakarak tesviye vidaları yardımıyla merkezlendirmeyi gerçekleştirilir (Şekil-8). Şekil-8: Merkezlendirme İsviçre Kern firmasının eski teodolitleri küresel başlıklı özel üretimler olup sehpaları da buna uygun olarak tasarımlanmıştır. Kern sehpaları sehpanın üst yapısına bağlı baston çekül adı verilen bir merkezlendirme donanımına sahiptir. Baston çekül hava basınçlı panoramik yani uzatılıp kısaltılabilen aluminyum bir borudur. Üzerinde küresel bir düzeç bulunur. Çekül serbest bırakılarak noktanın üzerine yerleştirilir. Sehpanın bacakları uzatılıp kısaltılarak küresel düzeç ortalanır. Merkezlendirme işlemi bundan ibarettir. Ancak düzeç boru etrafında döndürülerek her doğrultuda ortada olup olmadığı yani düzenli olup olmadığı mutlaka kontrol edilmelidir. Yeni elektronik aletlerin bazıları lazer çekül donanımına sahiptir. Alet açıldığında teodolit hem dürbünden gözleme doğrultusunda hem de düşey doğrultuda lazer ışını gönderir. Merkezlendirme bu lazer ışını tam noktanın üzerine gelecek şekilde tesviye vidaları yardımıyla gerçekleştirilir. Tesviye Teodolitin tesviyesi kaba bir tarifle aletin sehpa üzerinde birbirine dik iki doğrultu boyunca yatay kılınması işlemidir. Bu işlemi gerçekleştirmek amacıyla teodolirin üzerinde düzeç donanımları mevcuttur. Birçok teodolitte küresel düzeç ve silindir düzeç adı verilen iki donanım birlikte bulunurlar. Alt yapı üzerinde bir küresel düzeç (Şekil-10)ve üst yapı üzerinde genelde teodolitin gövdesinin ortasında bir silindir düzeç yerleştirilmiştir. Tesviye işleminin sırası önce küresel düzeç tesviyesi daha sonra silindir düzeç tesviyesi şeklindedir. Bazı modellerde yine teodolitin üst yapısında bibirine dik şekilde monte edilmiş iki silindir düzeç yer alır. Şekil-10: Küresel düzeç Kaba Tesviye Küresel düzeç tesviyesine “Kaba Tesviye” adı verilir. Küresel düzeç, kabarcığın kaçma yönüne ters doğrultuda bulunan sehpa ayakları uzatılıp kısaltılarak ortalanır. Bu işlem çoğunlukla iki aşamalı olarak yani önce bir ayaktan başlanıp kabarcığı karşılayan diğer ayak ile devam edilerek ve sadece bu iki ayak uzatılıp kısaltılarak gerçekleştirilir. Üçüncü ayak kesinlikle bu işleme dahil edilmez. Sehpanın ayakları ile oynanırken sehpa çarıklarına basılmasına ve bir el ile sehpa sıkıca kavranırken diğer el ile vidanın gevşetilmesi gibi ayrıntılara dikkat edilmelidir (Şekil-9). Şekil-9: Kaba tesviye İnce tesviye Silindir düzeç tesviyesine “ince tesviye” adı verilir. Bu işlem iki adımda yapılır. Birinci adımda silindir düzeç herhangi iki tesviye vidasına (1-2) paralel hale getirilir ve sadece o iki tesviye vidasını ya içeriye doğru yada dışarıya doğru döndürmek süretiyle düzeç kabarcığı ortalanır. İkinci adımda düzeç diğer tesviye vidasına (3) dik gelecek şekilde alet döndürüldükten sonra sadece o vida dödürülerek kabarcık ortalanır. Kaba tesviyeden sonra yapılan bu ince ayar tahmin edileceği gibi son derece hassas ve özenli yapılması gereken bir düzenlemedir. Tesviye vidaları bu nedenle parmak uçlarıyla ve yavaş hareketlerle döndürülür (Şekil-11). İnce tesviye bu şekilde tamamlandıktan sonra adımlar tekrarlanarak her doğrultuda düzeç kabarcığının ortada olup olmadığı kontrol edilmelidir. Aksi takdirde düzecin düzenlenmesi gerektiğine karar verilir. 3 3 1 2 1 2 Şekil-11: İnce tesviye Okülerin Göze Uydurulması Dürbün aydınlık gökyüzüne yöneltilerek gözleme çizgilerinin net olarak görülmesi sağlanmalıdır. Oküler sıkıştırılarak ya da gevşetilerek bu netlik aleti kullanacak kişinin gözüne göre ayarlanmalıdır (Şekil-12). Görüntünün Netleştirilmesi (Paralaksın giderilmesi) Dürbün kabaca hedefe yöneltilerek görüntü netleştirilir. Görüntünün netleştirilmesi dürbün ana gözdesi üzerinde bulunan netleştirme bileziği sağa-sola döndürülmek suretiyle sağlanır (Şekil-13). Gözleme çizgileri hedefle çakıştırıldığında baş aşağı-yukarı hareket ettirilerek hem görüntünün hemde gözleme çizgilerinin netlik ayarları kontrol edilir. Eğer bir paralaks sözkonusu ise baş hareket ettirildiğinde gözleme çizgileri görüntü üzerinde gezecektir. Bu durumda oküler ve netleştirme bileziği yardımıyla bu hareketlilik giderilmeye çalışıldıktan sonra okumalara geçilir. Şekil-12: Okülerin göze uydurulması Şekil-13: Görüntünün netleştirilmesi Bazı Uyarılar    Teodolit sehpa üzerinde ölçmelere bir ara verildiğinde bağlama vidaları mutlaka açık bırakılmalıdır. Esasen bağlama vidaları sadece ince yöneltme esnasında bağlı tutulur, bunun haricinde devamlı açık bulundurulur. Bir alet operatörü hiç bir zaman kullandığı teodolite sırtını dönmez. Her zaman yüzü teodolite dönük olur. Gayrimeskun boş alanda dahi olsa asla ve asla teodolitten uzaklaşmaz. Bir alet operatörü alet kutusuna sahip çıkar. Kutunun üzerine oturmaz, kimsenin oturmasına izin vermez. İş bitiminde kutusuna yerleştirmeden önce kutunun içini temizler, teodolitin tozunu almaya çalışır. Teodolit ıslaksa kutuya koymadan kurular. Teodolit sehpa üzerinde hiç bir şekilde yalnız ve başıboş bırakılmamalıdır